Қазақстан Республикасының банк жүйесі жайлы ақпарат
Курстық жұмыстың тақырыбы “Қазақстан Республикасының банк жүйесі”. Қазіргі кезде экономиканың негізгі буыны – банктер. Банк мемлекеттің экономикалық жүйесінің бір бөлігі ретінде қоғамдық дамудың проблемалары мен заңдылықтарын көрсетеді. Сондықтан оларды жалпы экономикадан бөліп қарастыруға болмайды. Банктер мемлекет пен кәсіпорындардың, акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің, мектептер мен ауруханалардың, институттар мен бала бақшалардың және халықтың уақытша бос ақшаларын шоғырландырып, оларды іс - жүзіндегі капиталға айналдырады. Сонымен қатар банк төлем, есептеу, несие беру, сақтандыру және т.б. көптеген сан алуан операциялар жүргізеді. Сонымен қатар банктер “несие ісінің екінші жағы - өсім әкелетін капиталды да” басқарады. Өйткені банктер фирмалар мен үкімет мекемелерінің және халықтың жинағы мен табыстары сияқты уақытша бос ақша қаражатын өзінде шоғырландырып және оны несиеге беру арқылы несие үшін ақы алып, табыс табады. Банктер іріленген сайын тұтас несие беруші ретінде капиталистік кәсіпкерліктің дербес саласына айналады.
Қазіргі Қазақстан экономикасы, соның ішінде несие-ақша және қаржы шаруашылығы: банк жүйесін реформалау; несие-қаржы институттарының жаңа түрлерінің пайда болуы; нарық экономикасымен және меншіктің көп түрлі формасына бейімделген екі буынды банктік жүйенің қалыптасуы; жоғары дәрежеде монополияланған мемлекеттік банктік құрылымдардың әкімшілік-әміршілдік басқару жүйесінен – пайда табуға, коммерциялық жетістіктерге қол жеткізуге бағытталған жеке және ұжымдық меншікке негізделген несиелік мекемелерге өту тәрізді бірқатар маңызды өзгерістерді жүзеге асыруда.
Сонымен, банктер уақытша қолданылмаған ақша қаражатын жинақтап, оларды салалар мен аймақтар, кәсіпорындар мен халықтар арасында қайта бөлумен қатар, экономиканы қосымша капиталмен қамтамасыз етіп, қорыта келгенде қоғамдық байлықты көбейтуге негіз қалайды.
Курстық жұмыстың құрылымы мен логикасы үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім Қазақстан Республикасының банк жүйесіне, екінші бөлім Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өткеннен кейінгі банктік реформасы- на, үшінші бөлім банктік қызметті ұйымдастырудың негіздеріне арналған.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасының банк жүйесінің даму тарихы және банктердің нарықтық экономикадағы ролі қарастрылған. Бұнда Кеңес үкіметі жылдарында мемлекеттік емес мекемелердің құрылуы қаралып, КСРО жылдарында салалық банктердің ұйымдастырылуы, банктік реформалардың жүргізілуі көрсетілген.
Екінші бөлімде банктік жүйеде реформа жүргізудің қажеттілігі, Қазақстан Республикасының банктік жүйесін реформалау бағдарламасы және банктік жүйенің одан әрі реформалануы қарастырылып, ұлттық валютаның енгізілуі, банктердің өзара қарым-қатынасын орнату және ақша-несиелік реттеудің құралдары мен әдістері, екінші деңгейдегі банктердің қызметтері көрсетіледі.
Қазіргі Қазақстан экономикасы, соның ішінде несие-ақша және қаржы шаруашылығы: банк жүйесін реформалау; несие-қаржы институттарының жаңа түрлерінің пайда болуы; нарық экономикасымен және меншіктің көп түрлі формасына бейімделген екі буынды банктік жүйенің қалыптасуы; жоғары дәрежеде монополияланған мемлекеттік банктік құрылымдардың әкімшілік-әміршілдік басқару жүйесінен – пайда табуға, коммерциялық жетістіктерге қол жеткізуге бағытталған жеке және ұжымдық меншікке негізделген несиелік мекемелерге өту тәрізді бірқатар маңызды өзгерістерді жүзеге асыруда.
Сонымен, банктер уақытша қолданылмаған ақша қаражатын жинақтап, оларды салалар мен аймақтар, кәсіпорындар мен халықтар арасында қайта бөлумен қатар, экономиканы қосымша капиталмен қамтамасыз етіп, қорыта келгенде қоғамдық байлықты көбейтуге негіз қалайды.
Курстық жұмыстың құрылымы мен логикасы үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім Қазақстан Республикасының банк жүйесіне, екінші бөлім Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өткеннен кейінгі банктік реформасы- на, үшінші бөлім банктік қызметті ұйымдастырудың негіздеріне арналған.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасының банк жүйесінің даму тарихы және банктердің нарықтық экономикадағы ролі қарастрылған. Бұнда Кеңес үкіметі жылдарында мемлекеттік емес мекемелердің құрылуы қаралып, КСРО жылдарында салалық банктердің ұйымдастырылуы, банктік реформалардың жүргізілуі көрсетілген.
Екінші бөлімде банктік жүйеде реформа жүргізудің қажеттілігі, Қазақстан Республикасының банктік жүйесін реформалау бағдарламасы және банктік жүйенің одан әрі реформалануы қарастырылып, ұлттық валютаның енгізілуі, банктердің өзара қарым-қатынасын орнату және ақша-несиелік реттеудің құралдары мен әдістері, екінші деңгейдегі банктердің қызметтері көрсетіледі.
1. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С.Сейітқасымов. – Алматы: Экономика, 2001.
2. Банковская реформа: поиск продолжается / Под ред. Б.И.Иришева. – Алма-Ата: Казахстан, 1989.
3. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под ред. Г.С.Сейткасимова. – Изд.2-е перераб. и доп. – Алматы: Экономика, 1999.
4. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы / - Алматы: Экономика, 2000.
5. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Оқу құралы. – Алматы: ИздатМаркет, 2004.
6. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 1999.
7. Шеденов Ө.Қ., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И. “Жалпы экономикалық теория”. Оқу құралы. - Алматы – Ақтөбе, 2001.
8. Экономикалық теория: Оқу құралы / Я.Ә.Әубәкіров, Б.Б.Байжұмаев, Ф.Н.Жақыпова, Т.П.Табеев. –Алматы: Қазақ университеті, 1999.
2. Банковская реформа: поиск продолжается / Под ред. Б.И.Иришева. – Алма-Ата: Казахстан, 1989.
3. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под ред. Г.С.Сейткасимова. – Изд.2-е перераб. и доп. – Алматы: Экономика, 1999.
4. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы / - Алматы: Экономика, 2000.
5. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Оқу құралы. – Алматы: ИздатМаркет, 2004.
6. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 1999.
7. Шеденов Ө.Қ., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И. “Жалпы экономикалық теория”. Оқу құралы. - Алматы – Ақтөбе, 2001.
8. Экономикалық теория: Оқу құралы / Я.Ә.Әубәкіров, Б.Б.Байжұмаев, Ф.Н.Жақыпова, Т.П.Табеев. –Алматы: Қазақ университеті, 1999.
Кіріспе.
Курстық жұмыстың тақырыбы “Қазақстан Республикасының банк жүйесі”.
Қазіргі кезде экономиканың негізгі буыны – банктер. Банк мемлекеттің
экономикалық жүйесінің бір бөлігі ретінде қоғамдық дамудың проблемалары мен
заңдылықтарын көрсетеді. Сондықтан оларды жалпы экономикадан бөліп
қарастыруға болмайды. Банктер мемлекет пен кәсіпорындардың, акционерлік
қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің, мектептер мен
ауруханалардың, институттар мен бала бақшалардың және халықтың уақытша бос
ақшаларын шоғырландырып, оларды іс - жүзіндегі капиталға айналдырады.
Сонымен қатар банк төлем, есептеу, несие беру, сақтандыру және т.б.
көптеген сан алуан операциялар жүргізеді. Сонымен қатар банктер “несие
ісінің екінші жағы - өсім әкелетін капиталды да” басқарады. Өйткені банктер
фирмалар мен үкімет мекемелерінің және халықтың жинағы мен табыстары сияқты
уақытша бос ақша қаражатын өзінде шоғырландырып және оны несиеге беру
арқылы несие үшін ақы алып, табыс табады. Банктер іріленген сайын тұтас
несие беруші ретінде капиталистік кәсіпкерліктің дербес саласына айналады.
Қазіргі Қазақстан экономикасы, соның ішінде несие-ақша және қаржы
шаруашылығы: банк жүйесін реформалау; несие-қаржы институттарының жаңа
түрлерінің пайда болуы; нарық экономикасымен және меншіктің көп түрлі
формасына бейімделген екі буынды банктік жүйенің қалыптасуы; жоғары
дәрежеде монополияланған мемлекеттік банктік құрылымдардың әкімшілік-
әміршілдік басқару жүйесінен – пайда табуға, коммерциялық жетістіктерге қол
жеткізуге бағытталған жеке және ұжымдық меншікке негізделген несиелік
мекемелерге өту тәрізді бірқатар маңызды өзгерістерді жүзеге асыруда.
Сонымен, банктер уақытша қолданылмаған ақша қаражатын жинақтап,
оларды салалар мен аймақтар, кәсіпорындар мен халықтар арасында қайта
бөлумен қатар, экономиканы қосымша капиталмен қамтамасыз етіп, қорыта
келгенде қоғамдық байлықты көбейтуге негіз қалайды.
Курстық жұмыстың құрылымы мен логикасы үш бөлімнен тұрады. Бірінші
бөлім Қазақстан Республикасының банк жүйесіне, екінші бөлім Қазақстан
Республикасының нарықтық экономикаға өткеннен кейінгі банктік реформасы-
на, үшінші бөлім банктік қызметті ұйымдастырудың негіздеріне арналған.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасының банк жүйесінің даму тарихы
және банктердің нарықтық экономикадағы ролі қарастрылған. Бұнда Кеңес
үкіметі жылдарында мемлекеттік емес мекемелердің құрылуы қаралып, КСРО
жылдарында салалық банктердің ұйымдастырылуы, банктік реформалардың
жүргізілуі көрсетілген.
Екінші бөлімде банктік жүйеде реформа жүргізудің қажеттілігі,
Қазақстан Республикасының банктік жүйесін реформалау бағдарламасы және
банктік жүйенің одан әрі реформалануы қарастырылып, ұлттық валютаның
енгізілуі, банктердің өзара қарым-қатынасын орнату және ақша-несиелік
реттеудің құралдары мен әдістері, екінші деңгейдегі банктердің қызметтері
көрсетіледі.
Үшінші бөлімде банк қызметінің құрылуы мен тоқтатылуы, Ұлттық банк,
Коммерциялық банктер туралы сөз болған. Банк қызметінің ашылуы мен
тоқтатылуы, Ұлттық банк пен коммерциялық банктердің мәні мен атқаратын
қызметтері және операциялары, т.б. қаралған.
Өркендеген елдер мен Қазақстанның банк жүйесінің қалыптасуы мен даму
кезеңдерін салыстыра талдау, банктердің батыстық нарықтық үлгісін қазақстан-
дық дамушы үлгісімен салыстырып, олардың арасындағы айырмашылықтарға көз
жеткізуге мүмкіндік береді. Банктер және олардың түрлері мен даму жолдары
тарихи сабақтастық принципіне негізделіп зерттеледі.
Курстық жұмыста Ғ.С.Сейітқасымов, Көшенова Б.А., Шеденов Ө.Қ.,
Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И., Нұрғалиев Қ.Р., “Қазақстан
Республикасындағы Банктер және банк қызметі туралы” Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлықтары және солар негізінде шыққан
нормативтік құжаттар мен ережелер басшылыққа алынған.
Бөлім 1. Қазақстан Республикасының банк жүйесі.
1.1. Қазақстан Республикасының банктік жүйесінің даму тарихы.
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ,
себебі республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің
филиалдары мен бөлімдері қызмет етті.Осыған байланысты банктік жүйенің
тарихы КСРО мен революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз байланысып келді.
Патшалық Ресейдің банктік жүйесіне: Мемлекеттік банк, акционерлік банктер,
қалалық банктер, ипотекалық несие банктері мен басқа да несиелік мекемелер
кірді.
Ресейдің Мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастады) барлық
несие жүйесінің Орталық банкі болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша
шығару- дың монополиялық құқығына ие болды. Сөйтіп, 1914 жылы Ресейдің
Мемле- кеттік банкі бұл іске барлық акционерлік коммерциялық банктердің
салымдары мен ағымдағы шоттардың жартысынан көбін және есептік-қарыздық
операция- лардың 13 бөлігіне жуығын жұмылдырды. Басқа елдердің орталық
эмиссион- дық банктеріне қарағанда, Ресейдің Мемлекеттік банкі тек
банктерді ғана емес, сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауданы, қор жинаушыларды
да несиелендірді.1914 жылдың қарсаңында ол он кеңсе, 124 бөлім мен
мемлекеттік қазынашылықтың 791 тіркелген кассасына иелік етті.
Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз капи-
тал нарығында басымдық жағдайға ие болып, 1914 жылы шоғырланудың жоғары
дәрежесіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсақ
несиелік мекемелер қызмет атқарды: өзара несие беру қоғамы (11081), қалалық
қоғам- дық банктер (343).
Ипотекалық несие жүйесі - мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен
мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік
банктер мен ипотекалық несиенің басқа да банктерінен құрылды.
Несиелік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті
адамдарға қызмет көрсететін несиелік копперация кеңінен танылды. Ол қарыз-
жинақ кассалары мен несиелік серіктестіктерден тұрды.
1917 жылы Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыруда
мемлекеттік монополия қағидасы іске асырылды. Елде Мемлекеттік банк
құрылды, кейіннен жеке коммерциялық және басқа да банктерді ұлтшылданды- ру
нәтижесінде, бәрі бір мемлекетке жататын, салалық және аумақтық банктер
құрылды. Банктік жүйенің бір құрамдас бөлігі мемлекеттік еңбек жинақ
кассалары болды.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында мемлекеттік банктермен бірге:
кооперативтік және жеке, мемлекеттік-капиталистік, соның ішінде шетел
капиталының қатысуымен де мемлекеттік емес несиелік мекемелер құрылды. 1922
жылы деревнялар мен майдагерлік өнеркәсіпті жандандыру мақсатын көздеген
несиелік және қарыздық-жинақ серіктестіктері мен олардың одағы
ұйымдастырыла бастады. 1924 жылы ауыл шаруашылық копперацияларына салым
қабылдау, қарыз беру мен есеп айырысудағы делдалдық нысанында несиелік
операцияларды жүргізу рұқсат етілді. 1926 жылы 1 сәуір қарсаңында КСРО-да
16185 серіктестіктер құрылған еді, бұлардың ішінде 2426-несиелік және
қарыздық жинақ, сондай-ақ 12424-ауыл шаруашылық серіктестіктері бол- ды.
1922 жылдан бері сауданы, өнеркәсіпті несиелендіру үшін өзара
несиелен- діру қоғамы, сонымен бірге, Оңтүстік-Шығыс мемлекеттік-
капиталистік акционерлік банк және шетел капиталының қатысуымен Ресейлік
коммерция- лық банк құрылды.
Экономикалық социалистік секторының дамуына қарай кооперативтік және
жеке несиелік органдар өз маңызын жоғалтты және қызметін тоқтатты. Ауыл
шаруашылығын ұжымдастыру несиелік кооперацияны қажет етпей, оны 1931 жылы
таратты. Жеке секторды сауда және өнеркәсіп саласынан ығыстыру өзара
несиелендіру қоғамы қызметінің оралуына әкеп соқты. Басқа несиелік органдар
қызметтері мемлекеттік салалық банктерге: Промбанк, Цекомбанк, Всекомбанк,
Орталық ауыл шаруашылық банк және 1922-1925 жылдары құрылған басқа да
банктерге көшеді.
КСРО-да 1930-1932 жылдары жүргізілген несиелік реформаның нәтижесін-
де жаңа қағидаларда салалық банктер ұйымдастырылды. Капитал жұмсалымдарды
қаржыландыру және несиелендіруге байланысты 4 арнайы банктер құрылды.
Өнеркәсіп және электр шаруашылығының несиелендіру банкі-өнеркәсіп
және электр шаруашылығының күрделі құрылысын қаржыландыру банкі (Промбанк)
болып қайта құрылды. Ол 1959 жылы КСРО Құрылыс банкі болып қайта
ұйымдастырылды.
Социалистік жер бөлінісін қаржыландыру банкі (КСРО Ауыл шаруашылық
банкі) көптеген несиелік серіктестіктер мен республикалық ауыл шаруашылық
банктердің орнына(1959 жылы оның қызметтері КСРО Мембанкі мен Құрылысбанк
арасында үлестірілді) ұйымдастырылған.
Кооперация құрылысын күрделі қаржыландыру банкі (Всекомбанк) жалпы
Ресейлік кооперативтік банк негізінде (1939 жылы Всекомбанк өз жұмысын
тоқтатты, ал оның активтері мен пассивтері 1959 жылы таратылған КСРО Сауда
банкіне берілді) құрылған.
Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк)
1959 жылы таратылды да, оның қызметтері КСРО Құрылыс банк пен Мембанк
арасында үлестірілді.
Барлық салалық банктер саланы қаржыландыру және ұзақ мерзімді несие-
лендірумен айналысты. Ал КСРО Мембанкінде халық шаруашылығының барлық
салаларын қысқа мерзімді несиелендіру шоғырландырылды. КСРО Мембанкінің
барлық несие жүйесінің орталық және жетекші бөлімі ретіндегі ролі арта
түсті. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу мен ағым- дық
шоттары КСРО Мембанкінде шоғырландырылды.
Одақтас республиканың барлығында, соның ішінде, Қазақстанда барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылатын. Бұның өзінде банк
ісінің ұйымдастырылған принципі банктердің жоғары билік органдарына
бағынуы, қандай да бір жергілікті ережелердің бекітілуіне жол бермеу сақтал-
ды.
Сонымен қатар, тәжірибеде берілген банктерде ақша айналымын шоғыр-
ландыру қағидасы жүзеге асырылды, соның ішінде, әрбір кәсіпорын, ұйым
немесе мекеме тек бір банкте ғана есеп айырысу немесе ағымды шот ұстай
алды. Осы банкте олар өз ақшалай қаражаттарын сақтады, несие және қолма-қол
ақшалар алды, ол арқылы барлық қолма-қол емес есеп айырысу операция- ларын
жүргізді.
КСРО-да банктік реформа 1987-1988 жылдары жүргізілді. Нәтижесінде,
КСРО Мембанкі мен КСРО Құрылыс банкін(Стройбанк) құру негізінде: Өнеркәсіп
құрылыс банкі (Промстройбанк), Агроөнеркәсіп банкі және Тұрғын үй-
әлеуметтік (Жилсоцбанк); КСРО Мембанкінің құрамына кіретін жинақ кассалары
жүйесінің негізінде:Жинақ банкі, ал Сыртқы сауда (Внеш-торгбанк)
негізінде:Сыртқы экономбанк (Внешэкономбанк) құрылды. КСРО Мембанкі
кәсіпорындар мен ұйымдарға кассалық және несиелік-есеп айырысу қызмет
көрсетуін тоқтатты. Ол елдің Орталық банкі деп жарияланды. [3]
КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкіне (Промстройбанк) несиелік саясатты
жүргізу, несиелендіру жүйесінің тиімділігі, сондай-ақ өнеркәсіп, құрылыс,
көлік пен байланыстағы, КСРО Мембанкі жүйесіндегі есеп айырысу сияқты
міндеттер жүктеледі. Банк-шаруашылықтың осы салаларындағы кәсіпорындар- мен
бірлестіктердің есеп айырысу, қарыздық және басқа да шоттарын жүргізді.
Осындай кешенді несиелік есеп айырысулар қызметін агроөнер-кәсіптік
кешеніндегі кәсіпорындарға – КСРО Агроөнеркәсіп банкі; әлеуметтік аямен
және сауда саласының кәсіпорындары мен ұйымдарына – КСРО Тұрғын үй-
әлеуметтік банкі; халыққа қызметті – КСРО Жинақ банкі көрсетті. КСРО Сыртқы
экономбанкі экспорттық-импорттық операциялар бойынша есеп айырысуларды
ұйымдастыру мен жүргізуді қамтамасыз етті.
Мамандандырылған банктердің құрылымы әкімшілік-аумақтық принцип
бойынша құрылды. Одақтас республикаларда республикалық банктер және
облыстарда банктерді басқару ұйымдастырылды. Банктердің аудандар немесе
қала деңгейінде өз мекемелері болды. Олар алғашында мына принцип бойынша
құрылды: ауданда клиенттері басымырақ болса, онда мамандандырылған
банктердің, осы ауданда бір мекемесі құрылды. Тек КСРО Жинақ банкі ғана
ерекшеленеді, себебі оның мекемелері әр ауданда, колхозда және совхозда
болды. Мамандандырылған банктердің төменгі буыны (Жинақ банкінен басқалары)
өзінің мамандануына қарамастан, ауданның барлық клиенттеріне қызмет
көрсетті. Негізінен банктердің мамандануы тек басқару деңгейінде ғана
көрінді, ал төменгі мекемелері әмбебап несиелік мекемелерге айналды. Олар-
дың ауданның, яғни барлық саланың кәсіпорындарына қызмет көрсетулеріне тура
келді.
Олар банктердің саны бойынша 4 несиелік жоспарға ие болды.
Көрсетілген банктердің салаларға жатуы, олардың клиенттерінің
әмбебаптығымен қарсы келді, бұл өз алдына ең алдымен несиелік ресурстарды
құрумен байланысты бірқатар мәселелерді тудырды. Бұл қаражаттардың өзара
аймақаралық есеп айырысу жүйесі арқылы банктен бақылаусыз банкке тасқындай
құйылуымен күрделене түсті. Әрбір банк өз ресурстары шеңберінде жұмыс
істеуі үшін КСРО Мембанкінде ашылатын корреспонденттік шоттар бойынша
банкаралық есеп айырысуға көшу қажет болды.
КСРО Мембанкінен бөлінген коммерциялық банктер негізінен мамандан-
дырылған ретінде қызмет етті, әр банк белгілі бір салада (өнеркәсіп,
құрылыс, ауыл шаруашылық, сыртқы сауда) монополияға ие болды. Олар өз кәсіп-
орындарын қаржыландырып, несиелендіріп отырды, көбіне осы кәсіпорындар- дың
өміршеңділігін, пайдалылығын, негізделгенін ескермей төмен пайыздар- мен
қаржыландырды. Осы банктердің активтерінде залалды мемлекеттік кәсіп-
орындардың уақыты өткен саласыз қарыздардың мөлшері басымырақ болады.
Жалпы алғанда банктердің мамандандырылуы банк жүйесінің жұмысын
шатастырып жіберді, оны монополиядан босатқан жоқ, несиелік механизмге
түбегейлі өзгеріс енгізген жоқ, керісінше, аумақтырақ және көп бөлімді,
шығынды сипатқа ие болды, алғашқы бөлімнің әлсіреу кезінде бюрократтық
аппараттық жоғары деңгейлерінің өсуі көрініс тапты.КСРО Мембанкінің ролі
әлде қайда әлсіреп кетті, ол мамандандырылған банктердің жұмысына ықпал ете
алмады. Осы жағдайдан шығудың бір жолы банктік реформаны жүргізу, яғни банк
жүйесін батыстағы үлгідегідей екі деңгейлі жүйеге көшуін жүзеге асыру болып
табылады.
Банктік құрылымды қайта құру банк ісіндегі КСРО Мембанкі монополия-
сын жоюы керек еді. 1988 жылға дейін КСРО Мембанкі –Орталық, коммерция- лық
және инвестициялық банктердің қызметін атқаратын әмбебап несиелік мекеме
болды. КСРО Құрылыс банкінің (Стройбанк) Қазақ республикалық конторы
қалада, өнеркәсіпте, көлік және басқа да шаруашылық салаларына
инвестициялық қызмет көрсетуді жүзеге асырды. Акционерлік бастамаларда
қызмет ететін КСРО Сыртқы сауда банкі (Внешторгбанк) валютадағы және
валютамен жасалатын операцияларға қызмет көрсетті.
70-жыл бойы КСРО-ның банктік жүйесінде, оның ішінде Қазақстанда
қатаң орталықтандыру мен шоғырландыру, несиелік-банкті ықпал ету
әдістемелерін- де әкімшілік, өктемдік, ұсақ-түйек регламенттеу, сондай-ақ
шаруашылық орган- дардың қызметінде де ұсақшыл регламенттеу басым болды.
Қалыптасқан ақша-несиелік қарым-қатынастар тәжірибесі, пайда болып келе
жатқан нарықтық қатынастар шарттарына сай келмеді.
Тұрмысты социалистік тұрғыдан сараптау барысында ғасырлар бойы
қалыптасқан қаржы нарығының институттары мен құралдары мақсатты түрде
жойылып отырды. Утопиялық идеологиялық концепция негізінде үлкен көріксіз
КСРО Мембанкі түріндегі бір деңгейлі банктік пирамида құрылды, ол өз астына
несиелік жүйені түгелдей басып алды және бәсекелестіктің элемент- терін,
жарыс пен тәуекелдікті толығымен жойды.
Өз тәуелсіздігін алғаннан кейін 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан
бірден нарықтық экономика талаптарына жауап беретін меншікті банктік
жүйесін құруға кірісті. 1991 жылдың қаңтарында, елдегі банктік реформаның
бастамасы болып табылатын, “Қазақ КСР-дағы банктер және банктік қызмет
туралы” Заң қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк облыстық
басқармалары мен бөлімшелері бар Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіне
айналды. Республикалық Өнеркәсіп құрылыс банкі акционерлік-коммерциялық
Тұран банкіне, Агроөнеркәсіпбанк – Қазақстан Республикасы акционерлік-
коммерциялық Агробанкіне, Республикалық Жинақ банкі – ҚР акционерлік-
коммерциялық Жинақ банкіне ауысты. 1993 жылы бұл банктер акционерлік
банктер болып қайта өзгерді, ал Жинақ банкі Қазақстан Республикасы Халықтық
банк деген атқа ие болды.
1989 жылдың басынан бастап, алғашқы коммерциялық, аралас, кооператив-
тік, жеке банктер пайда бола бастады. Осы жылы Интеринвестбанк КРАМДС банк
сияқты және т.б. коммерциялық банктер құрылды.
1.2. Банктердің нарықтық экономикадағы ролі.
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрылымдарының бірі.
Банктердің және тауарлы-ақшалай қарым-қатынастардың дамуы тарихи
тұрғыдан қатарлас жүрді және де олар бір-бірімен өзара тығыз байланысты.
Банктер халық шаруашылығы қызметінің барлық деңгейіндегі басқарумен тікелей
байланысты болады. Олар арқылы ұдайы өндіріс үрдісіне қатысушы- ларының
экономикалық мүдделерін қанағаттандыру жүзеге асырылды. Осы кезде банктер
қаржылық делдал ретінде шаруашылық органдардың капитал- дарын, халықтық
жинақтарын және шаруашылық қызметтің үрдісінде босаған басқа да бос ақша
қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың уақытша пайдалануына береді,
ақшалай есеп айырылысу жүргізеді және экономика үшін басқа да көптеген
қызмет көрсетеді, соның арқасында өндірістің тиімділігі мен қоғамдық
өнімнің айналысына тікелей ықпал етеді.
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын салааралық, аудан-
аралық үлестіру механизімін қамтамасыз ету арқылы маңызды халық шаруа-
шылығы қызметін атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып табыла-
ды. Өз қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талап-
тар мен міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы
банк депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз
алушыға жаңа талап қойды.Осы жаңа міндеттемелер мен талаптарды жасау үрдісі
қаржылық делдалдықтың негізін құрайды. Несие беруші қарыз алушыға және
соған қатысты қаржылық институттар қызметінің қозғалысы орын ауыс- тыруы,
қаржылық ресурстардың құйылуы қаржылық делдалдық деп аталады.
Әр түрлі көздерден ақша капиталын жинау арқылы банктер жалпы ақша
қаражаттарының “тобын” құрайды және де оларды жұмыс істеп тұратын капиталға
айналдырып, әр түрлі шарттардағы несиеге деген талаптарды қана- ғаттандыра
алады.
Шаруашылық органдар мен тұрғындардың қаржылық-несиелік қызмет
көрсетуін ұйымдастыру және несиелік жүйенің қызмет етуі шаруашылық
құрылымдардың дамуында маңызды роль атқарады.
Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналады және барлық
қаржылық капитал арқылы нақты басқарады. Олар тек делдалдық қызметтен
шығып, ұдайы өндірістің барлық фазасының аясына ғана кіреді. Несиелік жүйе
“ертедегідей күшке” ие бола отырып “нақты өндіріске ең қауіпті түрде
араласуы” мүмкін. К.Маркс келесіде “Ағылшын банкісі сияқты мекеменің сауда
мен өнеркәсіпке билік етуіне” назар аударады.Банктер шаруашылық өмірдің
орталығы, барлық экокмиканың негізгі түйіні екені ескеріледі.
Банктік жүйенің мақсаты мен міндеттері негізінен экономиканы жалпы
басқарудың мақсаттары және міндеттерімен бірдей, әйтсе де банктер басқару-
дың кішігірім жүйелері ретінде экономиканы басқарудың жалпы мақсатына
жетуді қамтамасыз ететін, өзіне тән жеке міндеттерін орындайды. Экономика-
ны басқару органы ретіндегі банктің ролі оның өзінің қызметтерін орындау
үрдісінде және банк ісін ұйымдастыруда жалпы принциптерді сақтауда көрініс
табады.
Экономиканы басқару процесінде банктер негізінен басқарудың
экономика- лық қатынастарын көрсетеді, ал әр қоғамның экономикалық
қатынастары ең алдымен мүлде ретінде көрініс алады, ал экономикалық мүдде
өндірістің мақса-ты, яғни оны қозғаушы фактор болып табылатын әдістемелерді
пайда- ланады.Мүддені осылай деп түсінуден келесі туындайды, яғни оларға
қажетті- ліктерді қанғаттандыру арқылы әсер етуге байланысты. Банктер
басқарудың экономикалық әдістері мәселен, несиелеу арқылы, экономикалық әр
түрлі буындарының қарыз қаражаттарындағы қажеттіліктерін әр түрлі
несиелермен немесе қолма-қолсыз есеп айырысу арқылы экономиканың үздіксіз
қызмет етуіндегі қажеттілігін қанағаттандырады, қоғамдық өнімнің тоқтаусыз
қозғалы- сын қамтамасыз етеді.
Банктер есеп айырысу операцияларын жүргізудің тәртібін бұзғаны үшін
айыппұл, төлем төлеу күнін созғаны үшін өсім, несиені өз уақытында қайтарма-
ғандығы үшін жоғары пайыздарды алумен өзінің мүддесін ғана емес, сонымен
қатар, бұл операциялардың басқа да қатысушыларының мүддесін қорғайды.
Банктер өз қызметтерін орындау кезінде функционалдық (экономикалық),
салалық (министерстволар, компания, фирмалар) және аумақтарды (жергілікті
орган) басқару органдарымен өзара тығыз байланыста жұмыс істейді.
Банктер экономикалық басқарудың органы болғандықтан, оның өз клиент-
терінің алдындағы жауапкершілігі де экономикалық сипатта. Банктердің
экономикалық жауапкершілігінің ең алдымен олар қызмет көрсететін меншік
түріне, ведомствалық тәуелділігіне байланысты емес, шаруашылық органдары-
ның, (яғни өз акционерлерінің) шаруашылық және қаржылық қызметтерінің
нәтижелерімен байланысты. Банктердің айналасында өздеріне әрбір банкті таң-
дайтын фирмалар мен компаниялар топталады. Олар басқа жағдайларда пайда-
мен қамтамасыз етілетін, өзі және клиенттері үшін операцияларды неғұрлым
тиімді жүргізетін несиелік сипаты жүргізіледі.
Банктерде басқарудың басқа органдарында жоқ ағымдағы ақпараттар
болады. Ең алдымен ол қызмет көрсетілетін клиенттерінің негізгі қызметі
туралы ақпарат болып табылады. Шотта еңбекақы беру, жабдықтаушыларға төлем
жасау, банктік несиелерді қайтару үшін қаражаттың болмауы тек объективті
емес, сонымен бірге, осы шарт иесінің жұмысының нашар екендігі- нің
күнделікті оперативті көрсеткіші болып табылады. Шотқа ақшаның келіп түсуі
жабдықтаушының тиеген тауарларының өткендігін және т.б. білдіреді. Банктің
мәліметтері бухгалтерлік есепті құруды күтпей-ақ кәсіпорын қызметте- рінің
көптеген маңызды факторы туралы, әрі олардың нәтижелерін алдын ала көруге
мүмкіндік береді. Бұл банктерге өз клиенттерінің жағдайын білуге, оларды
бақылауға және олардың тағдыры мен табыстылығын анықтауға мүмкіндік береді.
Ақша айналымы бірлікпен сипатталады. Қолма-қол және қолма-қолсыз
ақша қозғалысының аясы бір ақша бірлігінде қызмет көрсетеді, әрі өзара
тығыз байланысты. Банктер кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың,
жергілікті халықтың шот есептерін жүргізу арқылы ақша айналымының
жиынтығын, ал олар арқылы шаруашылық процестердің барысын қадағалайды, әрі
оларға ық- пал етеді.
Банктік жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорларды шоғырландырған:
мемлекеттік шаруашылық буындардың қаражаттары, халықтың жинақ ақшала- ры,
т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуына белсенді қатысады, яғни оларды
пайдалану бойынша бақылау жүргізеді, ақша айналымын реттейді және сол
арқылы ұдайы өндірістік үрдіске әсер етті. Қазақстанның нарықтық эконо-
микаға көшуімен банктердің алдында жаңа мүмкіндіктер ашылуда. Меншікті
жекешелендіру мен мемлекетсіздендіру нәтижесінде жеке меншік, меншіктің
ұжымдық және акционерлік түрлері, кооперативтік қозғалыс кең етек алуда,
меншіктің аралас түрінің негізінде кәсіпорындар құрылуда. Шаруа қожалықта-
ры санының есебі, олардың бірлесуі, жалға беруші (арендатор) және жеке
еңбек қызметімен айналысатын тұлғалар да осыған жатады.
Қоғамда белгілі-бір класқа ие коммерсанттар, кәсіпкерлер пайда
болуда. Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада, қоғамда
банктердің экономикалық ролі күшеюде. Олардың жұмысында бірінші орынға
әкімшілдік-әміршілік әдістердің орнын – экономикалық әдістер алмастырады.
Сөйтіп экономикаға банктік ықпал етудің құндық құрылымдарының мағынасы арта
түседі.
Бұл жағдайларда экономикада инфляцияның төмендеуінде және олардың
нарықтық жолға көшуінде, ең алдымен меншікті жекешелендіру мен мемлекет-
сізденудегі ролі айрықша. Бұнда банктік жүйенің негізгі мақсаты – несиелік
механизмді жетілдіру, ақша массасын реттеудегі әдістерін жетілдіру, есеп
айырысуды тездету және төлем тәртібін сақтау болып табылады. Қазақстан
Республикасы 1993 жылы 15 қараша айынан бастап өзіміздің ұлттық валютамыз –
төл теңгемізді енгізді. Бірақ инфляция тоқтамады. Оның шыңы 1994 жылы шілде
айында 46 %-ға жетті. Ұлттық банк пен үкіметтің монетарлық шараларды
қабылдауының нәтижесінде шілде айында инфляция (25%-ға), төмендеді, ал 1994
жылы тамызда 13,5%-ға, қыркүйекте – 10,9%-ға тең болды.
Инфляцияның төмендеуінің нәтижесі қайта қаржыландыру мөлшерлемесі-
нің 300-ден 250%-ға дейін төмендеуі мен несиелік ресурстар аукциондағы %-
дық мөлшерлеменің 460-тан 280%ға төмендеуі, яғни несие үшін төлем – сұраныс
пен ұсыныс негізінде анықтаған, нарыққа айналды. Теңгенің ресми және
бейресми валюталық бағамдарының жақындасу тенденциясы бар. Аукциондарда
қысқа мерзімді қазыналық вексельдердің сату көлемі жоғарылауда. Инфляция
төлемдерінің жағымды сәті ретінде Ұлттық банктің директивті несиелерді
беруден бас тартуын атауға болады және олар тек агро- өнеркәсіптік несие
үшін ғана сақталады. Несиелік ресурстар аукциондарда сатылады.
Ұлттық банк үкіметтің шығындарына несиелер беруді максималды
төмендетуде. Мұндай барлық шаралар ұлттық валютаның тұрақтануы және
инфляцияның төмендеуі бойынша жағымды нәтижелер береді.
Мемлекеттік меншікке реформа жүргізуде банктердің ролі маңызды. Банк-
тердің активтері мен пассивтерінің сапасы толығымен, олар қызмет
көрсететін клиенттердің қаржылық жағдайына байланысты. Осы орайда банктік
реформа мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру үрдісінен бөлек
жүргізілмеуі керек. Сондықтан, банктік реформаның негізгі мақсатының бірі –
экономика- лық жеке секторын құру және кәсіпорынды жекешелендіруде
демеушілік көрсету болып табылады. Бұдан келіп шығатыны – банктік реформа
мемлекет- тік меншікті жекешелендірудің мүдделеріне бағынуы керек. Өйтпесе
олар шығынды несиелерден арыла алмайды, бұл қазіргі кезде көптеген
мемлекеттік кәсіпорындардың несие портфелі сапасының төмендігіне қатысты.
Банктік реформа кәсіпорындарды жекешелендіруді қайта құруға және көп
шығын шығаратын кәсіпорындарды тарату немесе қайта құруда өз үлесін алуы
керек. Бұл шығынды және төлем қабілетсіз кәсіпорындарды несиелеуді шектеу-
мен қатар өміршең кәсіпорындарды несиелеу мүмкіндігін кеңейтеді. Көп
шығынды кәсіпорындардың өміршең кәсіпорындардан бөлініп және олардың
жаңадан құрылған даму банкіне берілуі арқылы қызмет көрсетілуі қалған
банктердегі нашар, әрекетсіз несиелердің шоғырлануын болдырмауы тиіс.
Банктік жүйенің реформасы инвестициялық қорлардың ролін жоғарылату
және сауықтыру банктерін құру жолымен жекешеленген кәсіпорындарды қайта
құруға қолғабыс етеді. Сауықтыру банкінің ролі жекешелендіру бағдарламасы-
ның негізгі мақсаты болып табылатын, тиісінше жекешеленген және көп шығынды
кәсіпорындарға корпоративті жетекшілікті күшейтуге қатысты арта түседі.
Инвестициялық қорлар жекешелендірілетін кәсіпорындардың саудасына қатысып,
олардың қарыздарын акционерлік капиталға алмастыруы мүмкін, яғни жеке
меншік құқық жеке тұлғаларға көшеді деген сөз.
Банктік жүйенің реформасы жеке кәсіпорындардың банктен несие алула-
рын қамтамасыз етеді, жеке сектордың дамуына жәрдемін тигізеді. Осы мерзім-
де ол шығынды мемлекеттік кәсіпорындарды қайта құруды ынталандырады.
Жекешелендіруші кәсіпорындарға республикада банктік реформаны құру-
дың барысында қажетті ипотекалық банктер маңызды көмек көрсетеді, яғни бұл
жерде әңгіме жекешелендіруші кәсіпорындарға, оған тиісті мүлікті кепілге
ала отырып, ипотекалық банктің ұзақ мерзімді несиесін беру мүмкіндігі
туралы болып табылады. Бірақ ол үшін ең алдымен заң базасын жасау керек.
Демек, келесі екінші бөлімде реформа жүргізу бағдарламасы және реформа
жүргізудің әрі қарай жалғасуы қамтылады.
Бөлім 2. Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өткеннен кейінгі
банктік реформа.
2.1. Банктік жүйеде реформа жүргізудің қажеттілігі.
Қазақстан Республикасында банктік жүйені реформалаудың қажеттілігі,
Дүниежүзілік банктің мамандарының пікірінше, қысқа мерзімді мәселелер
категориясының бар болуымен түсіндіріледі және оларды өз кезегінде макро-
экономикалық реформасын жүргізуде кедергі етуі мүмкін деп санайды. Бірінші
категорияға (қаржылық) орталықтандырылған экономикадан мұра боп қалған
мақсатты несие мен банктік тәжірибені мемлекеттік үлестіру жүйесінің ескі
тәжірибесімен келісілген қаржылық ресурстарды дұрыс орналастырмау мәселесі;
екінші категория мәселелеріне банктердің “сапасыз” (мерзімі өткен)
қарыздары мен мемлекеттік зиянды кәсіпорындарын жатқызады. Бұл мәселе- лер
өміршең (несие беруге қабілетті) мемлекеттік және жеке кәсіпорындардың
қаржылық ресурстарға қол жеткізуіне кедергі болып, банктік қаржылық ресурс-
тардың өміршең емес (шығынды) кәсіпорындардың пайдасына кетуіне жол береді.
1992 жыл ішінде Қазақстанның экономикасына несиелік салымдардың
көбеюі байқалды. 1992 жылдың I тоқсанында несиенің сомасы жалпы ұлттық
өнімнің – 11,3%-ын құраса, ал IV тоқсанда – 29,8% құрады. Бұл негізінен
қайта қаржыландыру және Ұлттық банктің несиесі есебінен болды, әрі бұл өз
кезегінде Ресейдің Орталық банкінің контокорренттік несиесімен қаржыландыр-
ды. Оларды келесідей мәліметтер куәландырады: 1992 жылдың I тоқсанында
Ұлттық банктің коммерциялық банктерге берген несиелерінің сомасы – 6,7%-ды
құраса, IV тоқсанда – 17,8%-ды құраған. Мұндай несиелік ресурcтарды арнайы
банктер арқылы орталықтандырылған әкімшілдік үлестіру - өміршең емес
шығынды мемлекеттік кәсіпорындарға несие беру нәтижесінде банктерде жұмыс
жасамайтын несиелердің яғни банктердің несиелік портфелінің нашар
несиелерден құрылуына әкеліп соқтырады.
1993 жылы Ұлттық банктен 7,5 млрд. теңге сомасында орталықтанды-
рылған несие берілді, 5,6 млрд. теңгесі – үкіметке, яғни олардың үлесі 75%-
ды құрады, ал олар бойынша жалпы қайтарылатын сома 138,5 млн. теңгеге
немесе 3,9%-ға тең болды, қалған бөлігінің мерзімі ұзартылған болып
табылды.
Ұлттық банкінің несиені қайта қаржыландыру тәжірибесінің
жетіспеушілігі келесіде: банктер қаржылық емес несиелерге емін-еркін кіру
мүмкіндігіне ие бола отырып, депозиттік ресурстарды өз бетінше шоғырландыру
ынтасынан айырылуда. Бұдан басқа, мұндай несиелерді субъективтік негізде
орналастыруда банктердің жұмыстарының тиімділігі ескерілмейді, несиелік
ресурстар барлық уақытта оңтайлы бөлінбейді. Несиелерді тиімді
орналастыруға кедергі болған тағы да бір фактор - бұл төмен пайыздық
мөлшерлеме саясаты. Төмен пайыздық мөлшерлеме қарыздарға деген
қажеттіліктің көбеюіне және несиелік тапсырыс бойынша орталықтандырылған
тікелей несиелендірілген мемлекеттік кәсіп- орындардың қаржылық тәртібінің
әлсіреуіне әсер етеді.
Мемлекеттік кәсіпорындар мұндағы арзан несиелерді алып, көбінесе
оларды инвестор үшін емес, яғни жалақы төлеуге және материалды
құндылықтарды жинақтау үшін пайдаланды. Инфляция деңгейі мен Ұлттық банк
несиесінің номиналдық пайыз мөлшерлемесін салыстыруға болады: соңғысы 1992
жылы наурыз айында 25% жылдық мөлшерлемені құраса, бөлшек сауда бағаларының
жылдық инфляциясы 500%-дан жоғары болған. 1992 жылы қараша айында номиналды
пайыздық мөлшерлемесі 65%-ға дейін жоғарылағанда, ал инфляция 1000%-ды
құраған. Бұл кезде арзан несие алатын кәсіпорындар өздерінің қар- жылық
жағдайын жақсартуға және жұмыстарын қайта құруға асыға қоймады.
Осылайша мемлекеттік кәсіпорындарды қолдайтын тікелей несиелеу сая-
сатының төменгі пайыздық мөлшерлеме саясатымен берілуі несиелік ресурс-
тарды дұрыс орналастырмауға әкелді.
Арнайы банктердің өздерінің кәсіпорындарын олардың өтімділігін ескер-
мей, тікелей несиелендіруі – мерзімі өтіп кеткен қарыздардың ұлғаюына
әкеліп соқтырады, ал осы кезде жаңадан пайда болған, нарықтық қатынастарға
бағыт- талған кәсіпорындар банктерден несие алуға қол жеткізе алмады.
Төменгі пайыз мөлшерлемесінің саясаты жинақ ақшаларды банктерге
толық мөлшерде жұмылдыруға мүмкіндік берген жоқ. Кәсіпорындар мен
жергілікті тұрғындар өздерінің жинақ ақшаларын нақты активтерге салғанды
қалады. Кәсіпорындар өздерінің тауарлар қорын арттырса, азаматтар өз
қаражаттарына жылжымайтын мүлік пен ұзақ мерзімге пайдаланылатын тауарлар
сатып ала бастады. Нақты активтер ақшалай қорларды құнсызданудан,
инфляциядан қорғайтын ең басты құрал болып табылды. Салымдар үшін төлейтін
банк пайыз- дары инфляциядан туындайтын шығынның орнын жаппады. Мекемелер
мен жергілікті тұрғындардың жинақ ақшаларын жұмылдырудың жеткіліксіздігіне
байланысты, несиелік ресурстар жеткіліксіздігі банктердің тиімді
мекемелерге несие беруге мүмкіндік бермейді.
Несиелік ресурстарды үлестіру сипатына мемлекеттік кәсіпорындарға
суб- сидиялық және жеңілдетілген несиелерді беру тәжірибесі кері ықпалын
тигізді. Субсидиялық несиелер деп – кәсіпорындардың өздеріне тән
шығындарының орнын толтыруы әлеуметтік қорғауға арналған, сонымен бірге,
кәсіпорынның дәстүрлі тиімсіз жұмыстарын көрсететін шығындар, т.б. Олар
Ұлттық банктің қайта қаржыландыратын несиелерге қарағанда, төменгі пайыздық
(1992 жылы IV тоқсанында 65% төмен) мөлшерлеме бойынша берілді. Қаражаттан-
дырылған несиелер саясаты кәдімгі несие мен мемлекеттік дотация арасындағы
айырмашылықты мүлде жойды. Бұл қарыздарды кәсіпорындар өтемеді.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындарға және есеп айырысуда өзара есептесуді
жүргізу үшін жеңілдікті несиелерді беру тәжірибесі кеңінен қолданады. 1992
жылы Ұлттық банктің бұндағы несиелерінің үлесі барлық қайта қаржыландыр-
ған несиелердің 70%-ын немесе барлық несиелік салымның 42%-ын құрады.
Жеңілдікті несиелердің негізгі бөлігі ауыл шаруашылық және дайындаушы
кәсіпорындардың үлесіне тиді.
1993 жылдың мақсаты үкіметтік бағдарламаларға берілетін орталықтан-
дырылған несиелер жеңілдетілген пайыздық мөлшерлемелермен (3%, 25 % және 65
%) беріледі. Банктердің барлық берген несиелерінің 7,5 млрд. теңге жалпы
сомасынан, олардың үлесіне 76% тиді, себебі 1992 жылы коммерциялық банк-
тердің пайыздық мөлшерлемеге қойылатын шектеулер алынып тастағаннан кейін,
Ұлттық банктің орталықтандырылған несиелік ресурстарының есебінен банктерге
беретін несиелері бойынша маржа 3% мөлшерінде сақталды. Нәтиже- сінде,
орташа пайыздық мөлшерлеме орталықтандырылған несиелер жөнінен 1993 жалпы
республика бойынша 48,2% құрады. Сол жылы тұтыну бағалары- ның индексі
2269,8% деңгейде анықталды.
Ұлттық банк кәсіпорындар қарыздарының жаппай есеп айырысуын (кли-
ринг) жүргізу кезінде қарыз-кәсіпорындарға субсидиялық жеңілдетілген несие-
лер берді. 1992 жылы осы мақсаттарға берілген несиелердің үлесі барлық
жеңілдік несиелердің 30%-зы болды. Несиенің негізгі бөлігі өтелмей қалды.
Дегенмен жоғарыда аталған несиелер кәсіпорындардың қаржылық жағ- дайын
жақсартуға берілгенімен де, олар кәсіпорындар шығындарын қаржылан- дырудың
құралына айналды. Сонымен қатар, субсидиялық және жеңілдетілген несиелер
бойынша номиналды пайыздық мөлшерлемесі мен инфляция деңгейі-нің арасындағы
үлкен айырмашылық-қаржылық алып-сатарлыққа мүмкіндік туғызды.
Несиелік жұмсалымдардың жалпы сомасында мемлекеттік емес қарыз
тапшылығын жабу үшін үкіметке берілген несиенің үлес салмағы жоғары: 1992
жылы 1 қаңтарында олар тиісінше 13,7 және 11% құраса, 1993 жылы 1 қаңтарда-
1,5 және 2%, ал 1993 жылы бюджеттік тапшылықты жабуға - 877 млн. теңге
берілді немесе ол несиенің барлық сомасының - 11,8%-ын құрады.
Нәтижесінде несиелік жұмсалымдар құрылымы әлдеқайда нашарлады,
мерзімі өтіп кеткен несиелер үлесі ұлғайды. Пайыздық мөлшерлеменің төмен
болуынан Ұлттық банктің ұтылғаны мен капиталды жоғалту сомасы өте жоғары
болды.
1992 жылы Республикада басталған төлемсіздік дағдарысы кәсіпорындар-
дың қаржылық жағдайына және жалпы экономикаға қатты әсер етті және әлі де
әсер етуде. Көптеген кәсіпорындар өнім өндіруді төмендетуде, ал
кейбіреулері өндірісті тіпті тоқтатуға мәжбүр болды. Есеп айырысуда
тауарлар мен көрсетіл- ген қызметтерге алдын ала төлем және бартер
қолданады.
1991 жылы 1 қаңтарда уақытында төленбеген есеп айырысу құжаттары 5
млн. теңге құраса, 1992 жылы 1 қаңтарына – 11,2 млн. теңгені, ал 1992 жылы
маусымында – 384 млн. теңге немесе жалпы ұлттық өнімнің – 12,3% немесе
алынған банктік несиелердің жалпы сомасының – 84,1% құрады. 1993 жылы
мерзімі өтіп кеткен төлемдер 91,5 млн. теңгеден 5,5 млрд. теңгеге дейін
немесе 60 есе жоғары өсті. Сөйтіп, банктердің қарыздары бойынша мерзімі
өтіп кеткен қарыздар 12,6 млн. теңгеден 1,7 млрд. теңгеге дейін немесе 135
есеге ұлғайды.
Мұндағы құбылыс көптеген себептермен түсіндіріледі: бірінші төлемдер
жүйесінің тиімсіздігі және несиелік нарықтың мәселелері. Әсіресе, олар 1992
жылдың басында Ұлттық банк кәсіпорындарға несие беруді шектей бастаған
кезде пайда болды. Кәсіпорындар жөнелтілген тауарлары үщін басқа кәсіпорын-
дардан төлемдерін ала алмауынан төлемдер жарты жылға немесе одан да көп
уақытқа кешіктірілді. Жағдайы жақсы, төлем қабілеттілігі бар, тіпті төлем
қабілетінсіз кәсіпорындар да қауіпті жағдайларға ұшырады.
Несиелік нарықтың мәселелері қолма-қолсыз есеп айырысудың бұрынғы
жүйесі және есеп айырысу құжаттары бойынша несиелеу жойылған кезде бай-
қалды. Кәсіпорындар өздерінің өнімдерін алушыларға жабдықтаудың келісімі
мен жоспарына сәйкес жөнелтіп, олардың төлем қабілеттілігін тексермеді.
Егер сатып алушының шотында ақша қаражаты болмаса, онда банк оған бірден
несие беретін, бұл кезде төлемсіздік тәуекелі деген болмайтын. Бұл жүйені
алып тастаған соң (кәсіпорындар несие төлеуге қабілетсіз болса, оларға
банктер несие бермейтін болды) төлемсіздік дағдарысы орын алады; төлемдерді
кешіктіру немесе бірқатар кәсіпорындардың тауарлар мен қызметтер үшін төлем
төлей алмауы – төлемсіздік тізбегін туғызды. Сонымен бірге, төлемдердің
кешіктірілуі ескірген құралдар мен банктердің техникалық жарақтарының артта
қалуымен де (ескірген ЭЕМ және оларды ақпараттық қамтамасыз етулер торабы)
байланысты болды.
Кәсіпорындар арасындағы төлемсіздік дағдарысынан шығуда үлкен 3 шара-
ны жүзеге асырады: Біріншіден, басқа да өміршең кәсіпорындардың қарыз
көлемін азайту мақсатында тиімді немесе өміршең кәсіпорындардың қарызын
қайта қаржыландырды. Ұлттық банк бұрынғы мамандандырылған банктер арқылы
қайта қаржыландыруға 245,6 млн. теңге несие берді. Екіншіден,үкімет жаңа
төлем құралдарын енгізді. Мемлекеттік кәсіпорындарға чектер немесе төлем,
тапсырма бойынша алдын ала төлеуді талап ететін төлем құралдарын
пайдалануға рұқсат етілді. Үшіншіден, бұрынғы одақтас республикалар
республикааралық есеп айырысу банктерін қайта құру келісіміне келді. 1992
жылдың соңында Қазақстан мен Ресей, екі елдің кәсіпорындарының қарыздарын
өзара есепке алу туралы екі жақты келісімге қол қойды, ол қарыздар сомасы
1992 жылдың аяғында 80 млн. теңгені құраған.
Бұл шаралар төлемсіздік дағдарысына төтеп бере алмады, себебі
бірқатар маңызды мәселелер шешілмей қалды. Кәсіпорындардың өзара қарыздар
болуы- нан туындаған несиелік нарық пен төлем жүйесінің тиімсіздігі
жойылған жоқ; мәселен, төлемдерді кешіктіру және кәсіпорындарда қаржылық
тәртіптің болма- уына қатысты мәселелер шешусіз қалды. Төлемсіздік
дағдарысы 1992 жылы соңында тағыда қайталанды, ол кезде үкімет қарызды
жабуға тағы 600 млн. теңге, ал 1993 жылы I тоқсанда мемлекеттік
кәсіпорындардың айналым капита- лын толықтыруға 800 млн. теңгеге
жеңілдетілген пайыз мөлшерлемесінде (25% жылдық) несие бөлуге мәжбүр болды.
1993 жылы қараша айында Ұлттық банкке ұлттық валютаның енуімен ақша-
несие саясатын жүзеге асыру; бюджетпен, банктермен өзара қарым-қатынаста
классикалық қағидаларды ендіруі, банктердің қызметтерін реттеу жүйесін
нығайтуға қатысты толық жауапкершілік жүктелді.
Ұлттық валютаның енгізілуі сәтінен бастап, 1995 жылға дейін Орталық
банктің қызметін атқару, жүйе қызметін реттеп отыратын нормативтік құжат-
тарды қарастыру және қабылдау тұрғысындағы дәстүрлерімен тәжірибесі жоқ
Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелік саясат жүргізу тәжірибесін қолға
алды. Бұл кезең, сондай-ақ ұлттық валютаның бағаларды ырықтандыру саясаты-
на орай шарттасылған ақша-несие құралдарының және факторлардың әрекетіне
бейімделуі болатын. Сонымен бір мезгілде, 1995 жылы 15 ақпан айында Қазақс-
тан Республикасы Президентінің қаулысымен бекітілген, 1995 жылға арналған
Қазақстандағы банктік жүйені реформалаудың бірінші бағдарламасы жасалын-
ды.
2.2. Қазақстан Республикасының банктік жүйесін реформалау бағдарламасы.
Бағдарлама 1995 жылдың соңына дейін сәтті жүзеге асырылған жағдайда
келесілерге қол жеткізу мүмкіндігі болжанған:
- Ұлттық банктің негізінен классикалық орталық банктерге тән
валюталық және ақшалай-несиелік реттеулердің барлық құралдар жиынтығын
енгізуді аяқтау және оны пайдалану. Бұл өз кезегінде Ұлттық банкке тиімді
ақшалай-несиелік саясатын жүргізуге және банктік заңдармен анықталған
Ұлттық банк- тің белгіленген негізгі міндеттерді толығымен орындалуына
мүмкіндік береді;
- экономикалық ынталандыруды дұрыс қолдану мен нормативтік реттеуді
жетілдіру және Ұлттық банк тарапынан бақылауды күшейту есебінен барлық
коммерциялық банктер қызметінің сапасын жақсартуды жүзеге асыру; олардың
капиталдандыру деңгейін жоғарылату және халықаралық стандарттарға жақын
банктер тобын қалыптастыру;
- банкаралық несиелік және валюталық нарықтарды дамыту және терең-
дету жолдарымен оларда қалыптасатын пайыздық мөлшерлемелер мен айыр- бас
бағамы тұрақтылығына қол жеткізу, ал Ұлттық банк оларға тек өзінің тіке-
лей және жанама реттеу құралдарымен ғана ықпал етеді;
- республикалық бюджеттің тапшылығын Ұлттық банктің тарапынан тіке-
лей несиелеуден бас тартып, оның ішкі және сыртқы қаржылық нарықтарда
инфляциялық емес әдістер арқылы қаржыландыруға көшу;
- шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында төлемдердің қауіпсіз,
уақтылы және тиімді жүзеге асыру мақсатында еліміздің төлем жүйесінің сапа-
лы қызмет ететін жаңа деңгейіне қол жеткізу және ұзақ мерзімді ұлттық төлем
жүйесін дамыту;
- орта және ұзақ мерзімді инвестициялық жобаларды инвестициялық емес
несиелеу жүйесінің негізін қалау.
Бағдарламаның өткірлігіне қарамастан, істің нақты жағдайын ескере
отыр- ып, оны жүзеге асырды.
Ең алдымен ақша-несиелік реттеудің құралдары және әдістері дами
түсті.
Банктердің қайта қаржыландыру механизмдерінде маңызды өзгерістер
болды. 1995 жылы қаңтар айынан бастап директивті несиелерді беру тоқтатыл-
ды. Орталықтандырылған көздер, есебінен берілетін несиелердің көлемі және
мерзімі қысқарды. Экономиканы несиелеу қызметі негізінен Ұлттық банктен
екінші деңгейлі банктерге көшті және олар өз кезегінде экономиканы
несиелеуді шаруашылық жүргізуші субъектілердің бос қаражаттарын, халықтың
жинақ ақшаларын тарту және сыртқы қарыздарды өздері тарту есебінен
қамтамасыз етуге бейімделеді. Ұлттық банк жалпы Орталық банктерге тән
қызметтерге көбірек ден қойды, оларға: банктердің өтімділігін қолдап отыру
мақсатында екінші деңгейлі банктерді несиелеу, Үкіметті несиелеу және жалпы
ақша-несиелік және валюталық реттеу жатады.
1995 жылдың бірінші жартысында Ұлттық банктің екінші деңгейлі банк-
терге беретін несиелердің негізгі массасы аукцион арқылы ресурстар 3 ай
мерзімге берілсе, екінші жартысында операциялардың барлық ауыртпалығы
мемлекеттік бағалы қағаздардың екінші нарығына көше бастады. Сонымен бірге,
банкаралық несие нарығы дамыды. Қыркүйек айынан бастап ломбардтық несиелеу
жүйесі енгізілді. Базалық ақшаларды өсуін тежеу мақсатында, жылдың әр
кезеңінде Ұлттық банк айналысқа бағалы қағаздарды шығару (нота) жолымен
ақша массасының өсімін стерилизациялап отырды.
1995 жылы Ұлттық банк қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің позитивті
нақты бағытын ұстап тұрды. Инфляция қарқынының төмендеуіне байланысты ол да
төмендеді және керісінше инфляцияның өсуі қайта қаржыландыру мөл-
шерлемесінің жоғарлауын қарастыруға әкелді. Инфляция қарқыны 1995 жылдың
қаңтарында 8,9%-дан 2,4%-ға дейін төмендеуін ескеріп, қыркүйекте қайта
қаржыландыру мөлшерлемесі біртіндеп 210-нан 45%-ға дейін төмендеді. Кейінгі
айлардағы инфляцияның өсуі (айына 4,4%) 20 қарашадан бастап Ұлттық банктің
қайта қаржыландыру мөлшерлемесін 52,5%-ға дейін арттыруына мәжбүр етті. Бұл
өзгерістер өз кезегінде екінші деңгейдегі банктердің пайыздық саясатында да
көрініс алды.
Ақша массасының көлемін тиімді мөлшерде ұстау қажеттілігімен туындай-
тын банктің өтімділігін реттеудегі міндетті резервтер деңгейі, 1995 жылы
нау- рыз айында, теңге және шетел валютасындағы депозиттік міндеттемелердің
деңгейінің 20%-ын құрады. Ұлттық банк резервтенудің балама тәртібіне көшкен
банктердің резервтері үшін төлемдік принципін сақтады және оған төлейтін
ақы мөлшері қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің 25% деңгейде қалды.
1995 жылы Ұлттық банк мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының дамуын
қамтамасыз етті, ашық нарықтағы операциялар басталды. Бұл жерде бірінші
және екінші нарықтардың қызмет етуі қамтамасыз етілді. Нәтижесінде, 1995
жылы айналыс мерзімі 3 айлық қазынашылық вексельдің көлемі 4,1 млрд.
теңгені құраса, мерзімі 6 айлық қазынашылық векскльдер – 0,8 млрд. теңге
көлемінде айналысқа шығарылады. Екінші нарықтағы операциялар көлемі жыл
бойы 11,4 млрд. теңге құраса, оның ішінде ашық нарықтағы операциялар - 2,2
млрд. теңгені құраған.
Ұлттық банк жүргізетін валюталық бағам саясаты нарықтық жағдайлардың
қысқа мерзімді өзгерістерінен туындайтын теңгенің алмастыру бағамының
(динамикасын) қозғалысын реттеуге бағытталған. 1995 жылы қазақстандық
банкаралық валюта-қор биржасындағы АҚШ долларын сатып алу түріндегі Ұлт-
тық банктің интервенциясы оларды нарықта сату формасындағы интервенция-
сымен сай келді.
1995 жылы алтын валюталық резервтерді басқару бойынша көптеген
жұмыстар жүзеге асырылды. 1995 жылы сәуірде Ұлттық банктің басқармасы алтын
валюта резервтерін басқару тұжырымдамасын бекітті.
Ұлттық банк алтын валюта резервтерін көбейту мақсатында валюта мен
қымбат бағалы металдарды депозитке орналастыру, валюта мен қымбат бағалы
металдарды сату және сатып алу операцияларын жүргізді. Сонымен қатар әр
түрлі елдердің мемлекеттік бағалы қағаздарымен операциялар жүргізді.
Мұндай ақша-несие саясатын жүргізу нәтижесі 1995 жылы монетарлық
бағдарламаға жүктелген параметрлер негізінен орындалды. Ол инфляцияның
орташа айлық қарқынын (1994 ж.) 24,1%-дан (1995 ж.) 4,8%-ға дейін төмен-
деуге әкелді, әрі шетел валюталары бойынша теңгенің бағамы тұрақтанды.
Ұлттық банктің жүргізіп отырған ақша-несие саясаты экономикалық тұрақта-
нуына жақсы жағдай туғызды. Жалпы ішкі өнімнің құлдырауы (1994 ж. 23,7%) 9%-
ға дейін төмендеді. 1997 жылмен салыстырғанда экономикалық бірқатар
салаларда өндірістің өсуі байқалады. Сауда балансының қалдығын жақсарту
тенденциялары анықталады.
1995 жылы ел экономикасын сауықтыру мақсатында макроэкономикалық
реттеу мен ақшалай-несиелік және салық бюджеттік саясатты үйлестіру ісінде
Ұлттық банк пен Қаржы министрлігі арасындағы қатынастары беки түсті. Сон-
ың нәтижесінде, Қаржы министрлігінің өзара байланыс практикасы жақсарды,
қаржылық қарым-қатынастар тәжірибесі келтірілді, мемлекеттік қазынашылық
міндеттемелердің аукциондарын өткізу бойынша Қаржы министрлігі агенті
функцияларының атқарылуы жақсарды, бюджеттерге кассалық қызмет көрсету- ді
Ұлттық банктен – Қаржы министрлігі қазынашылығына беру жөнінде дайын- дық
жұмыстар жүргізілді.
Ұлттық банк тәжірибеге жаңа шоттар жоспарын, біртұтас баланс пен
негізгі және көмекші бухгалтерия бойынша нормативті құжаттар, сонымен бірге
Ұлт- тық банк жүйесіндегі қажетті бухгалтерлік және статистикалық есеп
беруді енгізді. Аталған жұмыс түрлерін автоматтық өңдеу үшін бағдарламалық
қамта- масыз ету жұмысы аяқталды.
1995 жылы банктік қадағалаудың әдістемелік базасының дамуын қамта-
масыз ететін құжаттарды дайындау бойынша жұмыстар жүргізілді, әсіресе мына
бағыттарда: үмітсіз және күмәнді қарыздарды жабуға арнайы резервтер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыстың тақырыбы “Қазақстан Республикасының банк жүйесі”.
Қазіргі кезде экономиканың негізгі буыны – банктер. Банк мемлекеттің
экономикалық жүйесінің бір бөлігі ретінде қоғамдық дамудың проблемалары мен
заңдылықтарын көрсетеді. Сондықтан оларды жалпы экономикадан бөліп
қарастыруға болмайды. Банктер мемлекет пен кәсіпорындардың, акционерлік
қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің, мектептер мен
ауруханалардың, институттар мен бала бақшалардың және халықтың уақытша бос
ақшаларын шоғырландырып, оларды іс - жүзіндегі капиталға айналдырады.
Сонымен қатар банк төлем, есептеу, несие беру, сақтандыру және т.б.
көптеген сан алуан операциялар жүргізеді. Сонымен қатар банктер “несие
ісінің екінші жағы - өсім әкелетін капиталды да” басқарады. Өйткені банктер
фирмалар мен үкімет мекемелерінің және халықтың жинағы мен табыстары сияқты
уақытша бос ақша қаражатын өзінде шоғырландырып және оны несиеге беру
арқылы несие үшін ақы алып, табыс табады. Банктер іріленген сайын тұтас
несие беруші ретінде капиталистік кәсіпкерліктің дербес саласына айналады.
Қазіргі Қазақстан экономикасы, соның ішінде несие-ақша және қаржы
шаруашылығы: банк жүйесін реформалау; несие-қаржы институттарының жаңа
түрлерінің пайда болуы; нарық экономикасымен және меншіктің көп түрлі
формасына бейімделген екі буынды банктік жүйенің қалыптасуы; жоғары
дәрежеде монополияланған мемлекеттік банктік құрылымдардың әкімшілік-
әміршілдік басқару жүйесінен – пайда табуға, коммерциялық жетістіктерге қол
жеткізуге бағытталған жеке және ұжымдық меншікке негізделген несиелік
мекемелерге өту тәрізді бірқатар маңызды өзгерістерді жүзеге асыруда.
Сонымен, банктер уақытша қолданылмаған ақша қаражатын жинақтап,
оларды салалар мен аймақтар, кәсіпорындар мен халықтар арасында қайта
бөлумен қатар, экономиканы қосымша капиталмен қамтамасыз етіп, қорыта
келгенде қоғамдық байлықты көбейтуге негіз қалайды.
Курстық жұмыстың құрылымы мен логикасы үш бөлімнен тұрады. Бірінші
бөлім Қазақстан Республикасының банк жүйесіне, екінші бөлім Қазақстан
Республикасының нарықтық экономикаға өткеннен кейінгі банктік реформасы-
на, үшінші бөлім банктік қызметті ұйымдастырудың негіздеріне арналған.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасының банк жүйесінің даму тарихы
және банктердің нарықтық экономикадағы ролі қарастрылған. Бұнда Кеңес
үкіметі жылдарында мемлекеттік емес мекемелердің құрылуы қаралып, КСРО
жылдарында салалық банктердің ұйымдастырылуы, банктік реформалардың
жүргізілуі көрсетілген.
Екінші бөлімде банктік жүйеде реформа жүргізудің қажеттілігі,
Қазақстан Республикасының банктік жүйесін реформалау бағдарламасы және
банктік жүйенің одан әрі реформалануы қарастырылып, ұлттық валютаның
енгізілуі, банктердің өзара қарым-қатынасын орнату және ақша-несиелік
реттеудің құралдары мен әдістері, екінші деңгейдегі банктердің қызметтері
көрсетіледі.
Үшінші бөлімде банк қызметінің құрылуы мен тоқтатылуы, Ұлттық банк,
Коммерциялық банктер туралы сөз болған. Банк қызметінің ашылуы мен
тоқтатылуы, Ұлттық банк пен коммерциялық банктердің мәні мен атқаратын
қызметтері және операциялары, т.б. қаралған.
Өркендеген елдер мен Қазақстанның банк жүйесінің қалыптасуы мен даму
кезеңдерін салыстыра талдау, банктердің батыстық нарықтық үлгісін қазақстан-
дық дамушы үлгісімен салыстырып, олардың арасындағы айырмашылықтарға көз
жеткізуге мүмкіндік береді. Банктер және олардың түрлері мен даму жолдары
тарихи сабақтастық принципіне негізделіп зерттеледі.
Курстық жұмыста Ғ.С.Сейітқасымов, Көшенова Б.А., Шеденов Ө.Қ.,
Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И., Нұрғалиев Қ.Р., “Қазақстан
Республикасындағы Банктер және банк қызметі туралы” Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлықтары және солар негізінде шыққан
нормативтік құжаттар мен ережелер басшылыққа алынған.
Бөлім 1. Қазақстан Республикасының банк жүйесі.
1.1. Қазақстан Республикасының банктік жүйесінің даму тарихы.
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ,
себебі республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің
филиалдары мен бөлімдері қызмет етті.Осыған байланысты банктік жүйенің
тарихы КСРО мен революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз байланысып келді.
Патшалық Ресейдің банктік жүйесіне: Мемлекеттік банк, акционерлік банктер,
қалалық банктер, ипотекалық несие банктері мен басқа да несиелік мекемелер
кірді.
Ресейдің Мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастады) барлық
несие жүйесінің Орталық банкі болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша
шығару- дың монополиялық құқығына ие болды. Сөйтіп, 1914 жылы Ресейдің
Мемле- кеттік банкі бұл іске барлық акционерлік коммерциялық банктердің
салымдары мен ағымдағы шоттардың жартысынан көбін және есептік-қарыздық
операция- лардың 13 бөлігіне жуығын жұмылдырды. Басқа елдердің орталық
эмиссион- дық банктеріне қарағанда, Ресейдің Мемлекеттік банкі тек
банктерді ғана емес, сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауданы, қор жинаушыларды
да несиелендірді.1914 жылдың қарсаңында ол он кеңсе, 124 бөлім мен
мемлекеттік қазынашылықтың 791 тіркелген кассасына иелік етті.
Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз капи-
тал нарығында басымдық жағдайға ие болып, 1914 жылы шоғырланудың жоғары
дәрежесіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсақ
несиелік мекемелер қызмет атқарды: өзара несие беру қоғамы (11081), қалалық
қоғам- дық банктер (343).
Ипотекалық несие жүйесі - мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен
мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік
банктер мен ипотекалық несиенің басқа да банктерінен құрылды.
Несиелік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті
адамдарға қызмет көрсететін несиелік копперация кеңінен танылды. Ол қарыз-
жинақ кассалары мен несиелік серіктестіктерден тұрды.
1917 жылы Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыруда
мемлекеттік монополия қағидасы іске асырылды. Елде Мемлекеттік банк
құрылды, кейіннен жеке коммерциялық және басқа да банктерді ұлтшылданды- ру
нәтижесінде, бәрі бір мемлекетке жататын, салалық және аумақтық банктер
құрылды. Банктік жүйенің бір құрамдас бөлігі мемлекеттік еңбек жинақ
кассалары болды.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында мемлекеттік банктермен бірге:
кооперативтік және жеке, мемлекеттік-капиталистік, соның ішінде шетел
капиталының қатысуымен де мемлекеттік емес несиелік мекемелер құрылды. 1922
жылы деревнялар мен майдагерлік өнеркәсіпті жандандыру мақсатын көздеген
несиелік және қарыздық-жинақ серіктестіктері мен олардың одағы
ұйымдастырыла бастады. 1924 жылы ауыл шаруашылық копперацияларына салым
қабылдау, қарыз беру мен есеп айырысудағы делдалдық нысанында несиелік
операцияларды жүргізу рұқсат етілді. 1926 жылы 1 сәуір қарсаңында КСРО-да
16185 серіктестіктер құрылған еді, бұлардың ішінде 2426-несиелік және
қарыздық жинақ, сондай-ақ 12424-ауыл шаруашылық серіктестіктері бол- ды.
1922 жылдан бері сауданы, өнеркәсіпті несиелендіру үшін өзара
несиелен- діру қоғамы, сонымен бірге, Оңтүстік-Шығыс мемлекеттік-
капиталистік акционерлік банк және шетел капиталының қатысуымен Ресейлік
коммерция- лық банк құрылды.
Экономикалық социалистік секторының дамуына қарай кооперативтік және
жеке несиелік органдар өз маңызын жоғалтты және қызметін тоқтатты. Ауыл
шаруашылығын ұжымдастыру несиелік кооперацияны қажет етпей, оны 1931 жылы
таратты. Жеке секторды сауда және өнеркәсіп саласынан ығыстыру өзара
несиелендіру қоғамы қызметінің оралуына әкеп соқты. Басқа несиелік органдар
қызметтері мемлекеттік салалық банктерге: Промбанк, Цекомбанк, Всекомбанк,
Орталық ауыл шаруашылық банк және 1922-1925 жылдары құрылған басқа да
банктерге көшеді.
КСРО-да 1930-1932 жылдары жүргізілген несиелік реформаның нәтижесін-
де жаңа қағидаларда салалық банктер ұйымдастырылды. Капитал жұмсалымдарды
қаржыландыру және несиелендіруге байланысты 4 арнайы банктер құрылды.
Өнеркәсіп және электр шаруашылығының несиелендіру банкі-өнеркәсіп
және электр шаруашылығының күрделі құрылысын қаржыландыру банкі (Промбанк)
болып қайта құрылды. Ол 1959 жылы КСРО Құрылыс банкі болып қайта
ұйымдастырылды.
Социалистік жер бөлінісін қаржыландыру банкі (КСРО Ауыл шаруашылық
банкі) көптеген несиелік серіктестіктер мен республикалық ауыл шаруашылық
банктердің орнына(1959 жылы оның қызметтері КСРО Мембанкі мен Құрылысбанк
арасында үлестірілді) ұйымдастырылған.
Кооперация құрылысын күрделі қаржыландыру банкі (Всекомбанк) жалпы
Ресейлік кооперативтік банк негізінде (1939 жылы Всекомбанк өз жұмысын
тоқтатты, ал оның активтері мен пассивтері 1959 жылы таратылған КСРО Сауда
банкіне берілді) құрылған.
Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк)
1959 жылы таратылды да, оның қызметтері КСРО Құрылыс банк пен Мембанк
арасында үлестірілді.
Барлық салалық банктер саланы қаржыландыру және ұзақ мерзімді несие-
лендірумен айналысты. Ал КСРО Мембанкінде халық шаруашылығының барлық
салаларын қысқа мерзімді несиелендіру шоғырландырылды. КСРО Мембанкінің
барлық несие жүйесінің орталық және жетекші бөлімі ретіндегі ролі арта
түсті. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу мен ағым- дық
шоттары КСРО Мембанкінде шоғырландырылды.
Одақтас республиканың барлығында, соның ішінде, Қазақстанда барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылатын. Бұның өзінде банк
ісінің ұйымдастырылған принципі банктердің жоғары билік органдарына
бағынуы, қандай да бір жергілікті ережелердің бекітілуіне жол бермеу сақтал-
ды.
Сонымен қатар, тәжірибеде берілген банктерде ақша айналымын шоғыр-
ландыру қағидасы жүзеге асырылды, соның ішінде, әрбір кәсіпорын, ұйым
немесе мекеме тек бір банкте ғана есеп айырысу немесе ағымды шот ұстай
алды. Осы банкте олар өз ақшалай қаражаттарын сақтады, несие және қолма-қол
ақшалар алды, ол арқылы барлық қолма-қол емес есеп айырысу операция- ларын
жүргізді.
КСРО-да банктік реформа 1987-1988 жылдары жүргізілді. Нәтижесінде,
КСРО Мембанкі мен КСРО Құрылыс банкін(Стройбанк) құру негізінде: Өнеркәсіп
құрылыс банкі (Промстройбанк), Агроөнеркәсіп банкі және Тұрғын үй-
әлеуметтік (Жилсоцбанк); КСРО Мембанкінің құрамына кіретін жинақ кассалары
жүйесінің негізінде:Жинақ банкі, ал Сыртқы сауда (Внеш-торгбанк)
негізінде:Сыртқы экономбанк (Внешэкономбанк) құрылды. КСРО Мембанкі
кәсіпорындар мен ұйымдарға кассалық және несиелік-есеп айырысу қызмет
көрсетуін тоқтатты. Ол елдің Орталық банкі деп жарияланды. [3]
КСРО Өнеркәсіп-құрылыс банкіне (Промстройбанк) несиелік саясатты
жүргізу, несиелендіру жүйесінің тиімділігі, сондай-ақ өнеркәсіп, құрылыс,
көлік пен байланыстағы, КСРО Мембанкі жүйесіндегі есеп айырысу сияқты
міндеттер жүктеледі. Банк-шаруашылықтың осы салаларындағы кәсіпорындар- мен
бірлестіктердің есеп айырысу, қарыздық және басқа да шоттарын жүргізді.
Осындай кешенді несиелік есеп айырысулар қызметін агроөнер-кәсіптік
кешеніндегі кәсіпорындарға – КСРО Агроөнеркәсіп банкі; әлеуметтік аямен
және сауда саласының кәсіпорындары мен ұйымдарына – КСРО Тұрғын үй-
әлеуметтік банкі; халыққа қызметті – КСРО Жинақ банкі көрсетті. КСРО Сыртқы
экономбанкі экспорттық-импорттық операциялар бойынша есеп айырысуларды
ұйымдастыру мен жүргізуді қамтамасыз етті.
Мамандандырылған банктердің құрылымы әкімшілік-аумақтық принцип
бойынша құрылды. Одақтас республикаларда республикалық банктер және
облыстарда банктерді басқару ұйымдастырылды. Банктердің аудандар немесе
қала деңгейінде өз мекемелері болды. Олар алғашында мына принцип бойынша
құрылды: ауданда клиенттері басымырақ болса, онда мамандандырылған
банктердің, осы ауданда бір мекемесі құрылды. Тек КСРО Жинақ банкі ғана
ерекшеленеді, себебі оның мекемелері әр ауданда, колхозда және совхозда
болды. Мамандандырылған банктердің төменгі буыны (Жинақ банкінен басқалары)
өзінің мамандануына қарамастан, ауданның барлық клиенттеріне қызмет
көрсетті. Негізінен банктердің мамандануы тек басқару деңгейінде ғана
көрінді, ал төменгі мекемелері әмбебап несиелік мекемелерге айналды. Олар-
дың ауданның, яғни барлық саланың кәсіпорындарына қызмет көрсетулеріне тура
келді.
Олар банктердің саны бойынша 4 несиелік жоспарға ие болды.
Көрсетілген банктердің салаларға жатуы, олардың клиенттерінің
әмбебаптығымен қарсы келді, бұл өз алдына ең алдымен несиелік ресурстарды
құрумен байланысты бірқатар мәселелерді тудырды. Бұл қаражаттардың өзара
аймақаралық есеп айырысу жүйесі арқылы банктен бақылаусыз банкке тасқындай
құйылуымен күрделене түсті. Әрбір банк өз ресурстары шеңберінде жұмыс
істеуі үшін КСРО Мембанкінде ашылатын корреспонденттік шоттар бойынша
банкаралық есеп айырысуға көшу қажет болды.
КСРО Мембанкінен бөлінген коммерциялық банктер негізінен мамандан-
дырылған ретінде қызмет етті, әр банк белгілі бір салада (өнеркәсіп,
құрылыс, ауыл шаруашылық, сыртқы сауда) монополияға ие болды. Олар өз кәсіп-
орындарын қаржыландырып, несиелендіріп отырды, көбіне осы кәсіпорындар- дың
өміршеңділігін, пайдалылығын, негізделгенін ескермей төмен пайыздар- мен
қаржыландырды. Осы банктердің активтерінде залалды мемлекеттік кәсіп-
орындардың уақыты өткен саласыз қарыздардың мөлшері басымырақ болады.
Жалпы алғанда банктердің мамандандырылуы банк жүйесінің жұмысын
шатастырып жіберді, оны монополиядан босатқан жоқ, несиелік механизмге
түбегейлі өзгеріс енгізген жоқ, керісінше, аумақтырақ және көп бөлімді,
шығынды сипатқа ие болды, алғашқы бөлімнің әлсіреу кезінде бюрократтық
аппараттық жоғары деңгейлерінің өсуі көрініс тапты.КСРО Мембанкінің ролі
әлде қайда әлсіреп кетті, ол мамандандырылған банктердің жұмысына ықпал ете
алмады. Осы жағдайдан шығудың бір жолы банктік реформаны жүргізу, яғни банк
жүйесін батыстағы үлгідегідей екі деңгейлі жүйеге көшуін жүзеге асыру болып
табылады.
Банктік құрылымды қайта құру банк ісіндегі КСРО Мембанкі монополия-
сын жоюы керек еді. 1988 жылға дейін КСРО Мембанкі –Орталық, коммерция- лық
және инвестициялық банктердің қызметін атқаратын әмбебап несиелік мекеме
болды. КСРО Құрылыс банкінің (Стройбанк) Қазақ республикалық конторы
қалада, өнеркәсіпте, көлік және басқа да шаруашылық салаларына
инвестициялық қызмет көрсетуді жүзеге асырды. Акционерлік бастамаларда
қызмет ететін КСРО Сыртқы сауда банкі (Внешторгбанк) валютадағы және
валютамен жасалатын операцияларға қызмет көрсетті.
70-жыл бойы КСРО-ның банктік жүйесінде, оның ішінде Қазақстанда
қатаң орталықтандыру мен шоғырландыру, несиелік-банкті ықпал ету
әдістемелерін- де әкімшілік, өктемдік, ұсақ-түйек регламенттеу, сондай-ақ
шаруашылық орган- дардың қызметінде де ұсақшыл регламенттеу басым болды.
Қалыптасқан ақша-несиелік қарым-қатынастар тәжірибесі, пайда болып келе
жатқан нарықтық қатынастар шарттарына сай келмеді.
Тұрмысты социалистік тұрғыдан сараптау барысында ғасырлар бойы
қалыптасқан қаржы нарығының институттары мен құралдары мақсатты түрде
жойылып отырды. Утопиялық идеологиялық концепция негізінде үлкен көріксіз
КСРО Мембанкі түріндегі бір деңгейлі банктік пирамида құрылды, ол өз астына
несиелік жүйені түгелдей басып алды және бәсекелестіктің элемент- терін,
жарыс пен тәуекелдікті толығымен жойды.
Өз тәуелсіздігін алғаннан кейін 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан
бірден нарықтық экономика талаптарына жауап беретін меншікті банктік
жүйесін құруға кірісті. 1991 жылдың қаңтарында, елдегі банктік реформаның
бастамасы болып табылатын, “Қазақ КСР-дағы банктер және банктік қызмет
туралы” Заң қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк облыстық
басқармалары мен бөлімшелері бар Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіне
айналды. Республикалық Өнеркәсіп құрылыс банкі акционерлік-коммерциялық
Тұран банкіне, Агроөнеркәсіпбанк – Қазақстан Республикасы акционерлік-
коммерциялық Агробанкіне, Республикалық Жинақ банкі – ҚР акционерлік-
коммерциялық Жинақ банкіне ауысты. 1993 жылы бұл банктер акционерлік
банктер болып қайта өзгерді, ал Жинақ банкі Қазақстан Республикасы Халықтық
банк деген атқа ие болды.
1989 жылдың басынан бастап, алғашқы коммерциялық, аралас, кооператив-
тік, жеке банктер пайда бола бастады. Осы жылы Интеринвестбанк КРАМДС банк
сияқты және т.б. коммерциялық банктер құрылды.
1.2. Банктердің нарықтық экономикадағы ролі.
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрылымдарының бірі.
Банктердің және тауарлы-ақшалай қарым-қатынастардың дамуы тарихи
тұрғыдан қатарлас жүрді және де олар бір-бірімен өзара тығыз байланысты.
Банктер халық шаруашылығы қызметінің барлық деңгейіндегі басқарумен тікелей
байланысты болады. Олар арқылы ұдайы өндіріс үрдісіне қатысушы- ларының
экономикалық мүдделерін қанағаттандыру жүзеге асырылды. Осы кезде банктер
қаржылық делдал ретінде шаруашылық органдардың капитал- дарын, халықтық
жинақтарын және шаруашылық қызметтің үрдісінде босаған басқа да бос ақша
қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың уақытша пайдалануына береді,
ақшалай есеп айырылысу жүргізеді және экономика үшін басқа да көптеген
қызмет көрсетеді, соның арқасында өндірістің тиімділігі мен қоғамдық
өнімнің айналысына тікелей ықпал етеді.
Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын салааралық, аудан-
аралық үлестіру механизімін қамтамасыз ету арқылы маңызды халық шаруа-
шылығы қызметін атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып табыла-
ды. Өз қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талап-
тар мен міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы
банк депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз
алушыға жаңа талап қойды.Осы жаңа міндеттемелер мен талаптарды жасау үрдісі
қаржылық делдалдықтың негізін құрайды. Несие беруші қарыз алушыға және
соған қатысты қаржылық институттар қызметінің қозғалысы орын ауыс- тыруы,
қаржылық ресурстардың құйылуы қаржылық делдалдық деп аталады.
Әр түрлі көздерден ақша капиталын жинау арқылы банктер жалпы ақша
қаражаттарының “тобын” құрайды және де оларды жұмыс істеп тұратын капиталға
айналдырып, әр түрлі шарттардағы несиеге деген талаптарды қана- ғаттандыра
алады.
Шаруашылық органдар мен тұрғындардың қаржылық-несиелік қызмет
көрсетуін ұйымдастыру және несиелік жүйенің қызмет етуі шаруашылық
құрылымдардың дамуында маңызды роль атқарады.
Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналады және барлық
қаржылық капитал арқылы нақты басқарады. Олар тек делдалдық қызметтен
шығып, ұдайы өндірістің барлық фазасының аясына ғана кіреді. Несиелік жүйе
“ертедегідей күшке” ие бола отырып “нақты өндіріске ең қауіпті түрде
араласуы” мүмкін. К.Маркс келесіде “Ағылшын банкісі сияқты мекеменің сауда
мен өнеркәсіпке билік етуіне” назар аударады.Банктер шаруашылық өмірдің
орталығы, барлық экокмиканың негізгі түйіні екені ескеріледі.
Банктік жүйенің мақсаты мен міндеттері негізінен экономиканы жалпы
басқарудың мақсаттары және міндеттерімен бірдей, әйтсе де банктер басқару-
дың кішігірім жүйелері ретінде экономиканы басқарудың жалпы мақсатына
жетуді қамтамасыз ететін, өзіне тән жеке міндеттерін орындайды. Экономика-
ны басқару органы ретіндегі банктің ролі оның өзінің қызметтерін орындау
үрдісінде және банк ісін ұйымдастыруда жалпы принциптерді сақтауда көрініс
табады.
Экономиканы басқару процесінде банктер негізінен басқарудың
экономика- лық қатынастарын көрсетеді, ал әр қоғамның экономикалық
қатынастары ең алдымен мүлде ретінде көрініс алады, ал экономикалық мүдде
өндірістің мақса-ты, яғни оны қозғаушы фактор болып табылатын әдістемелерді
пайда- ланады.Мүддені осылай деп түсінуден келесі туындайды, яғни оларға
қажетті- ліктерді қанғаттандыру арқылы әсер етуге байланысты. Банктер
басқарудың экономикалық әдістері мәселен, несиелеу арқылы, экономикалық әр
түрлі буындарының қарыз қаражаттарындағы қажеттіліктерін әр түрлі
несиелермен немесе қолма-қолсыз есеп айырысу арқылы экономиканың үздіксіз
қызмет етуіндегі қажеттілігін қанағаттандырады, қоғамдық өнімнің тоқтаусыз
қозғалы- сын қамтамасыз етеді.
Банктер есеп айырысу операцияларын жүргізудің тәртібін бұзғаны үшін
айыппұл, төлем төлеу күнін созғаны үшін өсім, несиені өз уақытында қайтарма-
ғандығы үшін жоғары пайыздарды алумен өзінің мүддесін ғана емес, сонымен
қатар, бұл операциялардың басқа да қатысушыларының мүддесін қорғайды.
Банктер өз қызметтерін орындау кезінде функционалдық (экономикалық),
салалық (министерстволар, компания, фирмалар) және аумақтарды (жергілікті
орган) басқару органдарымен өзара тығыз байланыста жұмыс істейді.
Банктер экономикалық басқарудың органы болғандықтан, оның өз клиент-
терінің алдындағы жауапкершілігі де экономикалық сипатта. Банктердің
экономикалық жауапкершілігінің ең алдымен олар қызмет көрсететін меншік
түріне, ведомствалық тәуелділігіне байланысты емес, шаруашылық органдары-
ның, (яғни өз акционерлерінің) шаруашылық және қаржылық қызметтерінің
нәтижелерімен байланысты. Банктердің айналасында өздеріне әрбір банкті таң-
дайтын фирмалар мен компаниялар топталады. Олар басқа жағдайларда пайда-
мен қамтамасыз етілетін, өзі және клиенттері үшін операцияларды неғұрлым
тиімді жүргізетін несиелік сипаты жүргізіледі.
Банктерде басқарудың басқа органдарында жоқ ағымдағы ақпараттар
болады. Ең алдымен ол қызмет көрсетілетін клиенттерінің негізгі қызметі
туралы ақпарат болып табылады. Шотта еңбекақы беру, жабдықтаушыларға төлем
жасау, банктік несиелерді қайтару үшін қаражаттың болмауы тек объективті
емес, сонымен бірге, осы шарт иесінің жұмысының нашар екендігі- нің
күнделікті оперативті көрсеткіші болып табылады. Шотқа ақшаның келіп түсуі
жабдықтаушының тиеген тауарларының өткендігін және т.б. білдіреді. Банктің
мәліметтері бухгалтерлік есепті құруды күтпей-ақ кәсіпорын қызметте- рінің
көптеген маңызды факторы туралы, әрі олардың нәтижелерін алдын ала көруге
мүмкіндік береді. Бұл банктерге өз клиенттерінің жағдайын білуге, оларды
бақылауға және олардың тағдыры мен табыстылығын анықтауға мүмкіндік береді.
Ақша айналымы бірлікпен сипатталады. Қолма-қол және қолма-қолсыз
ақша қозғалысының аясы бір ақша бірлігінде қызмет көрсетеді, әрі өзара
тығыз байланысты. Банктер кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың,
жергілікті халықтың шот есептерін жүргізу арқылы ақша айналымының
жиынтығын, ал олар арқылы шаруашылық процестердің барысын қадағалайды, әрі
оларға ық- пал етеді.
Банктік жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорларды шоғырландырған:
мемлекеттік шаруашылық буындардың қаражаттары, халықтың жинақ ақшала- ры,
т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуына белсенді қатысады, яғни оларды
пайдалану бойынша бақылау жүргізеді, ақша айналымын реттейді және сол
арқылы ұдайы өндірістік үрдіске әсер етті. Қазақстанның нарықтық эконо-
микаға көшуімен банктердің алдында жаңа мүмкіндіктер ашылуда. Меншікті
жекешелендіру мен мемлекетсіздендіру нәтижесінде жеке меншік, меншіктің
ұжымдық және акционерлік түрлері, кооперативтік қозғалыс кең етек алуда,
меншіктің аралас түрінің негізінде кәсіпорындар құрылуда. Шаруа қожалықта-
ры санының есебі, олардың бірлесуі, жалға беруші (арендатор) және жеке
еңбек қызметімен айналысатын тұлғалар да осыған жатады.
Қоғамда белгілі-бір класқа ие коммерсанттар, кәсіпкерлер пайда
болуда. Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада, қоғамда
банктердің экономикалық ролі күшеюде. Олардың жұмысында бірінші орынға
әкімшілдік-әміршілік әдістердің орнын – экономикалық әдістер алмастырады.
Сөйтіп экономикаға банктік ықпал етудің құндық құрылымдарының мағынасы арта
түседі.
Бұл жағдайларда экономикада инфляцияның төмендеуінде және олардың
нарықтық жолға көшуінде, ең алдымен меншікті жекешелендіру мен мемлекет-
сізденудегі ролі айрықша. Бұнда банктік жүйенің негізгі мақсаты – несиелік
механизмді жетілдіру, ақша массасын реттеудегі әдістерін жетілдіру, есеп
айырысуды тездету және төлем тәртібін сақтау болып табылады. Қазақстан
Республикасы 1993 жылы 15 қараша айынан бастап өзіміздің ұлттық валютамыз –
төл теңгемізді енгізді. Бірақ инфляция тоқтамады. Оның шыңы 1994 жылы шілде
айында 46 %-ға жетті. Ұлттық банк пен үкіметтің монетарлық шараларды
қабылдауының нәтижесінде шілде айында инфляция (25%-ға), төмендеді, ал 1994
жылы тамызда 13,5%-ға, қыркүйекте – 10,9%-ға тең болды.
Инфляцияның төмендеуінің нәтижесі қайта қаржыландыру мөлшерлемесі-
нің 300-ден 250%-ға дейін төмендеуі мен несиелік ресурстар аукциондағы %-
дық мөлшерлеменің 460-тан 280%ға төмендеуі, яғни несие үшін төлем – сұраныс
пен ұсыныс негізінде анықтаған, нарыққа айналды. Теңгенің ресми және
бейресми валюталық бағамдарының жақындасу тенденциясы бар. Аукциондарда
қысқа мерзімді қазыналық вексельдердің сату көлемі жоғарылауда. Инфляция
төлемдерінің жағымды сәті ретінде Ұлттық банктің директивті несиелерді
беруден бас тартуын атауға болады және олар тек агро- өнеркәсіптік несие
үшін ғана сақталады. Несиелік ресурстар аукциондарда сатылады.
Ұлттық банк үкіметтің шығындарына несиелер беруді максималды
төмендетуде. Мұндай барлық шаралар ұлттық валютаның тұрақтануы және
инфляцияның төмендеуі бойынша жағымды нәтижелер береді.
Мемлекеттік меншікке реформа жүргізуде банктердің ролі маңызды. Банк-
тердің активтері мен пассивтерінің сапасы толығымен, олар қызмет
көрсететін клиенттердің қаржылық жағдайына байланысты. Осы орайда банктік
реформа мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру үрдісінен бөлек
жүргізілмеуі керек. Сондықтан, банктік реформаның негізгі мақсатының бірі –
экономика- лық жеке секторын құру және кәсіпорынды жекешелендіруде
демеушілік көрсету болып табылады. Бұдан келіп шығатыны – банктік реформа
мемлекет- тік меншікті жекешелендірудің мүдделеріне бағынуы керек. Өйтпесе
олар шығынды несиелерден арыла алмайды, бұл қазіргі кезде көптеген
мемлекеттік кәсіпорындардың несие портфелі сапасының төмендігіне қатысты.
Банктік реформа кәсіпорындарды жекешелендіруді қайта құруға және көп
шығын шығаратын кәсіпорындарды тарату немесе қайта құруда өз үлесін алуы
керек. Бұл шығынды және төлем қабілетсіз кәсіпорындарды несиелеуді шектеу-
мен қатар өміршең кәсіпорындарды несиелеу мүмкіндігін кеңейтеді. Көп
шығынды кәсіпорындардың өміршең кәсіпорындардан бөлініп және олардың
жаңадан құрылған даму банкіне берілуі арқылы қызмет көрсетілуі қалған
банктердегі нашар, әрекетсіз несиелердің шоғырлануын болдырмауы тиіс.
Банктік жүйенің реформасы инвестициялық қорлардың ролін жоғарылату
және сауықтыру банктерін құру жолымен жекешеленген кәсіпорындарды қайта
құруға қолғабыс етеді. Сауықтыру банкінің ролі жекешелендіру бағдарламасы-
ның негізгі мақсаты болып табылатын, тиісінше жекешеленген және көп шығынды
кәсіпорындарға корпоративті жетекшілікті күшейтуге қатысты арта түседі.
Инвестициялық қорлар жекешелендірілетін кәсіпорындардың саудасына қатысып,
олардың қарыздарын акционерлік капиталға алмастыруы мүмкін, яғни жеке
меншік құқық жеке тұлғаларға көшеді деген сөз.
Банктік жүйенің реформасы жеке кәсіпорындардың банктен несие алула-
рын қамтамасыз етеді, жеке сектордың дамуына жәрдемін тигізеді. Осы мерзім-
де ол шығынды мемлекеттік кәсіпорындарды қайта құруды ынталандырады.
Жекешелендіруші кәсіпорындарға республикада банктік реформаны құру-
дың барысында қажетті ипотекалық банктер маңызды көмек көрсетеді, яғни бұл
жерде әңгіме жекешелендіруші кәсіпорындарға, оған тиісті мүлікті кепілге
ала отырып, ипотекалық банктің ұзақ мерзімді несиесін беру мүмкіндігі
туралы болып табылады. Бірақ ол үшін ең алдымен заң базасын жасау керек.
Демек, келесі екінші бөлімде реформа жүргізу бағдарламасы және реформа
жүргізудің әрі қарай жалғасуы қамтылады.
Бөлім 2. Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өткеннен кейінгі
банктік реформа.
2.1. Банктік жүйеде реформа жүргізудің қажеттілігі.
Қазақстан Республикасында банктік жүйені реформалаудың қажеттілігі,
Дүниежүзілік банктің мамандарының пікірінше, қысқа мерзімді мәселелер
категориясының бар болуымен түсіндіріледі және оларды өз кезегінде макро-
экономикалық реформасын жүргізуде кедергі етуі мүмкін деп санайды. Бірінші
категорияға (қаржылық) орталықтандырылған экономикадан мұра боп қалған
мақсатты несие мен банктік тәжірибені мемлекеттік үлестіру жүйесінің ескі
тәжірибесімен келісілген қаржылық ресурстарды дұрыс орналастырмау мәселесі;
екінші категория мәселелеріне банктердің “сапасыз” (мерзімі өткен)
қарыздары мен мемлекеттік зиянды кәсіпорындарын жатқызады. Бұл мәселе- лер
өміршең (несие беруге қабілетті) мемлекеттік және жеке кәсіпорындардың
қаржылық ресурстарға қол жеткізуіне кедергі болып, банктік қаржылық ресурс-
тардың өміршең емес (шығынды) кәсіпорындардың пайдасына кетуіне жол береді.
1992 жыл ішінде Қазақстанның экономикасына несиелік салымдардың
көбеюі байқалды. 1992 жылдың I тоқсанында несиенің сомасы жалпы ұлттық
өнімнің – 11,3%-ын құраса, ал IV тоқсанда – 29,8% құрады. Бұл негізінен
қайта қаржыландыру және Ұлттық банктің несиесі есебінен болды, әрі бұл өз
кезегінде Ресейдің Орталық банкінің контокорренттік несиесімен қаржыландыр-
ды. Оларды келесідей мәліметтер куәландырады: 1992 жылдың I тоқсанында
Ұлттық банктің коммерциялық банктерге берген несиелерінің сомасы – 6,7%-ды
құраса, IV тоқсанда – 17,8%-ды құраған. Мұндай несиелік ресурcтарды арнайы
банктер арқылы орталықтандырылған әкімшілдік үлестіру - өміршең емес
шығынды мемлекеттік кәсіпорындарға несие беру нәтижесінде банктерде жұмыс
жасамайтын несиелердің яғни банктердің несиелік портфелінің нашар
несиелерден құрылуына әкеліп соқтырады.
1993 жылы Ұлттық банктен 7,5 млрд. теңге сомасында орталықтанды-
рылған несие берілді, 5,6 млрд. теңгесі – үкіметке, яғни олардың үлесі 75%-
ды құрады, ал олар бойынша жалпы қайтарылатын сома 138,5 млн. теңгеге
немесе 3,9%-ға тең болды, қалған бөлігінің мерзімі ұзартылған болып
табылды.
Ұлттық банкінің несиені қайта қаржыландыру тәжірибесінің
жетіспеушілігі келесіде: банктер қаржылық емес несиелерге емін-еркін кіру
мүмкіндігіне ие бола отырып, депозиттік ресурстарды өз бетінше шоғырландыру
ынтасынан айырылуда. Бұдан басқа, мұндай несиелерді субъективтік негізде
орналастыруда банктердің жұмыстарының тиімділігі ескерілмейді, несиелік
ресурстар барлық уақытта оңтайлы бөлінбейді. Несиелерді тиімді
орналастыруға кедергі болған тағы да бір фактор - бұл төмен пайыздық
мөлшерлеме саясаты. Төмен пайыздық мөлшерлеме қарыздарға деген
қажеттіліктің көбеюіне және несиелік тапсырыс бойынша орталықтандырылған
тікелей несиелендірілген мемлекеттік кәсіп- орындардың қаржылық тәртібінің
әлсіреуіне әсер етеді.
Мемлекеттік кәсіпорындар мұндағы арзан несиелерді алып, көбінесе
оларды инвестор үшін емес, яғни жалақы төлеуге және материалды
құндылықтарды жинақтау үшін пайдаланды. Инфляция деңгейі мен Ұлттық банк
несиесінің номиналдық пайыз мөлшерлемесін салыстыруға болады: соңғысы 1992
жылы наурыз айында 25% жылдық мөлшерлемені құраса, бөлшек сауда бағаларының
жылдық инфляциясы 500%-дан жоғары болған. 1992 жылы қараша айында номиналды
пайыздық мөлшерлемесі 65%-ға дейін жоғарылағанда, ал инфляция 1000%-ды
құраған. Бұл кезде арзан несие алатын кәсіпорындар өздерінің қар- жылық
жағдайын жақсартуға және жұмыстарын қайта құруға асыға қоймады.
Осылайша мемлекеттік кәсіпорындарды қолдайтын тікелей несиелеу сая-
сатының төменгі пайыздық мөлшерлеме саясатымен берілуі несиелік ресурс-
тарды дұрыс орналастырмауға әкелді.
Арнайы банктердің өздерінің кәсіпорындарын олардың өтімділігін ескер-
мей, тікелей несиелендіруі – мерзімі өтіп кеткен қарыздардың ұлғаюына
әкеліп соқтырады, ал осы кезде жаңадан пайда болған, нарықтық қатынастарға
бағыт- талған кәсіпорындар банктерден несие алуға қол жеткізе алмады.
Төменгі пайыз мөлшерлемесінің саясаты жинақ ақшаларды банктерге
толық мөлшерде жұмылдыруға мүмкіндік берген жоқ. Кәсіпорындар мен
жергілікті тұрғындар өздерінің жинақ ақшаларын нақты активтерге салғанды
қалады. Кәсіпорындар өздерінің тауарлар қорын арттырса, азаматтар өз
қаражаттарына жылжымайтын мүлік пен ұзақ мерзімге пайдаланылатын тауарлар
сатып ала бастады. Нақты активтер ақшалай қорларды құнсызданудан,
инфляциядан қорғайтын ең басты құрал болып табылды. Салымдар үшін төлейтін
банк пайыз- дары инфляциядан туындайтын шығынның орнын жаппады. Мекемелер
мен жергілікті тұрғындардың жинақ ақшаларын жұмылдырудың жеткіліксіздігіне
байланысты, несиелік ресурстар жеткіліксіздігі банктердің тиімді
мекемелерге несие беруге мүмкіндік бермейді.
Несиелік ресурстарды үлестіру сипатына мемлекеттік кәсіпорындарға
суб- сидиялық және жеңілдетілген несиелерді беру тәжірибесі кері ықпалын
тигізді. Субсидиялық несиелер деп – кәсіпорындардың өздеріне тән
шығындарының орнын толтыруы әлеуметтік қорғауға арналған, сонымен бірге,
кәсіпорынның дәстүрлі тиімсіз жұмыстарын көрсететін шығындар, т.б. Олар
Ұлттық банктің қайта қаржыландыратын несиелерге қарағанда, төменгі пайыздық
(1992 жылы IV тоқсанында 65% төмен) мөлшерлеме бойынша берілді. Қаражаттан-
дырылған несиелер саясаты кәдімгі несие мен мемлекеттік дотация арасындағы
айырмашылықты мүлде жойды. Бұл қарыздарды кәсіпорындар өтемеді.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындарға және есеп айырысуда өзара есептесуді
жүргізу үшін жеңілдікті несиелерді беру тәжірибесі кеңінен қолданады. 1992
жылы Ұлттық банктің бұндағы несиелерінің үлесі барлық қайта қаржыландыр-
ған несиелердің 70%-ын немесе барлық несиелік салымның 42%-ын құрады.
Жеңілдікті несиелердің негізгі бөлігі ауыл шаруашылық және дайындаушы
кәсіпорындардың үлесіне тиді.
1993 жылдың мақсаты үкіметтік бағдарламаларға берілетін орталықтан-
дырылған несиелер жеңілдетілген пайыздық мөлшерлемелермен (3%, 25 % және 65
%) беріледі. Банктердің барлық берген несиелерінің 7,5 млрд. теңге жалпы
сомасынан, олардың үлесіне 76% тиді, себебі 1992 жылы коммерциялық банк-
тердің пайыздық мөлшерлемеге қойылатын шектеулер алынып тастағаннан кейін,
Ұлттық банктің орталықтандырылған несиелік ресурстарының есебінен банктерге
беретін несиелері бойынша маржа 3% мөлшерінде сақталды. Нәтиже- сінде,
орташа пайыздық мөлшерлеме орталықтандырылған несиелер жөнінен 1993 жалпы
республика бойынша 48,2% құрады. Сол жылы тұтыну бағалары- ның индексі
2269,8% деңгейде анықталды.
Ұлттық банк кәсіпорындар қарыздарының жаппай есеп айырысуын (кли-
ринг) жүргізу кезінде қарыз-кәсіпорындарға субсидиялық жеңілдетілген несие-
лер берді. 1992 жылы осы мақсаттарға берілген несиелердің үлесі барлық
жеңілдік несиелердің 30%-зы болды. Несиенің негізгі бөлігі өтелмей қалды.
Дегенмен жоғарыда аталған несиелер кәсіпорындардың қаржылық жағ- дайын
жақсартуға берілгенімен де, олар кәсіпорындар шығындарын қаржылан- дырудың
құралына айналды. Сонымен қатар, субсидиялық және жеңілдетілген несиелер
бойынша номиналды пайыздық мөлшерлемесі мен инфляция деңгейі-нің арасындағы
үлкен айырмашылық-қаржылық алып-сатарлыққа мүмкіндік туғызды.
Несиелік жұмсалымдардың жалпы сомасында мемлекеттік емес қарыз
тапшылығын жабу үшін үкіметке берілген несиенің үлес салмағы жоғары: 1992
жылы 1 қаңтарында олар тиісінше 13,7 және 11% құраса, 1993 жылы 1 қаңтарда-
1,5 және 2%, ал 1993 жылы бюджеттік тапшылықты жабуға - 877 млн. теңге
берілді немесе ол несиенің барлық сомасының - 11,8%-ын құрады.
Нәтижесінде несиелік жұмсалымдар құрылымы әлдеқайда нашарлады,
мерзімі өтіп кеткен несиелер үлесі ұлғайды. Пайыздық мөлшерлеменің төмен
болуынан Ұлттық банктің ұтылғаны мен капиталды жоғалту сомасы өте жоғары
болды.
1992 жылы Республикада басталған төлемсіздік дағдарысы кәсіпорындар-
дың қаржылық жағдайына және жалпы экономикаға қатты әсер етті және әлі де
әсер етуде. Көптеген кәсіпорындар өнім өндіруді төмендетуде, ал
кейбіреулері өндірісті тіпті тоқтатуға мәжбүр болды. Есеп айырысуда
тауарлар мен көрсетіл- ген қызметтерге алдын ала төлем және бартер
қолданады.
1991 жылы 1 қаңтарда уақытында төленбеген есеп айырысу құжаттары 5
млн. теңге құраса, 1992 жылы 1 қаңтарына – 11,2 млн. теңгені, ал 1992 жылы
маусымында – 384 млн. теңге немесе жалпы ұлттық өнімнің – 12,3% немесе
алынған банктік несиелердің жалпы сомасының – 84,1% құрады. 1993 жылы
мерзімі өтіп кеткен төлемдер 91,5 млн. теңгеден 5,5 млрд. теңгеге дейін
немесе 60 есе жоғары өсті. Сөйтіп, банктердің қарыздары бойынша мерзімі
өтіп кеткен қарыздар 12,6 млн. теңгеден 1,7 млрд. теңгеге дейін немесе 135
есеге ұлғайды.
Мұндағы құбылыс көптеген себептермен түсіндіріледі: бірінші төлемдер
жүйесінің тиімсіздігі және несиелік нарықтың мәселелері. Әсіресе, олар 1992
жылдың басында Ұлттық банк кәсіпорындарға несие беруді шектей бастаған
кезде пайда болды. Кәсіпорындар жөнелтілген тауарлары үщін басқа кәсіпорын-
дардан төлемдерін ала алмауынан төлемдер жарты жылға немесе одан да көп
уақытқа кешіктірілді. Жағдайы жақсы, төлем қабілеттілігі бар, тіпті төлем
қабілетінсіз кәсіпорындар да қауіпті жағдайларға ұшырады.
Несиелік нарықтың мәселелері қолма-қолсыз есеп айырысудың бұрынғы
жүйесі және есеп айырысу құжаттары бойынша несиелеу жойылған кезде бай-
қалды. Кәсіпорындар өздерінің өнімдерін алушыларға жабдықтаудың келісімі
мен жоспарына сәйкес жөнелтіп, олардың төлем қабілеттілігін тексермеді.
Егер сатып алушының шотында ақша қаражаты болмаса, онда банк оған бірден
несие беретін, бұл кезде төлемсіздік тәуекелі деген болмайтын. Бұл жүйені
алып тастаған соң (кәсіпорындар несие төлеуге қабілетсіз болса, оларға
банктер несие бермейтін болды) төлемсіздік дағдарысы орын алады; төлемдерді
кешіктіру немесе бірқатар кәсіпорындардың тауарлар мен қызметтер үшін төлем
төлей алмауы – төлемсіздік тізбегін туғызды. Сонымен бірге, төлемдердің
кешіктірілуі ескірген құралдар мен банктердің техникалық жарақтарының артта
қалуымен де (ескірген ЭЕМ және оларды ақпараттық қамтамасыз етулер торабы)
байланысты болды.
Кәсіпорындар арасындағы төлемсіздік дағдарысынан шығуда үлкен 3 шара-
ны жүзеге асырады: Біріншіден, басқа да өміршең кәсіпорындардың қарыз
көлемін азайту мақсатында тиімді немесе өміршең кәсіпорындардың қарызын
қайта қаржыландырды. Ұлттық банк бұрынғы мамандандырылған банктер арқылы
қайта қаржыландыруға 245,6 млн. теңге несие берді. Екіншіден,үкімет жаңа
төлем құралдарын енгізді. Мемлекеттік кәсіпорындарға чектер немесе төлем,
тапсырма бойынша алдын ала төлеуді талап ететін төлем құралдарын
пайдалануға рұқсат етілді. Үшіншіден, бұрынғы одақтас республикалар
республикааралық есеп айырысу банктерін қайта құру келісіміне келді. 1992
жылдың соңында Қазақстан мен Ресей, екі елдің кәсіпорындарының қарыздарын
өзара есепке алу туралы екі жақты келісімге қол қойды, ол қарыздар сомасы
1992 жылдың аяғында 80 млн. теңгені құраған.
Бұл шаралар төлемсіздік дағдарысына төтеп бере алмады, себебі
бірқатар маңызды мәселелер шешілмей қалды. Кәсіпорындардың өзара қарыздар
болуы- нан туындаған несиелік нарық пен төлем жүйесінің тиімсіздігі
жойылған жоқ; мәселен, төлемдерді кешіктіру және кәсіпорындарда қаржылық
тәртіптің болма- уына қатысты мәселелер шешусіз қалды. Төлемсіздік
дағдарысы 1992 жылы соңында тағыда қайталанды, ол кезде үкімет қарызды
жабуға тағы 600 млн. теңге, ал 1993 жылы I тоқсанда мемлекеттік
кәсіпорындардың айналым капита- лын толықтыруға 800 млн. теңгеге
жеңілдетілген пайыз мөлшерлемесінде (25% жылдық) несие бөлуге мәжбүр болды.
1993 жылы қараша айында Ұлттық банкке ұлттық валютаның енуімен ақша-
несие саясатын жүзеге асыру; бюджетпен, банктермен өзара қарым-қатынаста
классикалық қағидаларды ендіруі, банктердің қызметтерін реттеу жүйесін
нығайтуға қатысты толық жауапкершілік жүктелді.
Ұлттық валютаның енгізілуі сәтінен бастап, 1995 жылға дейін Орталық
банктің қызметін атқару, жүйе қызметін реттеп отыратын нормативтік құжат-
тарды қарастыру және қабылдау тұрғысындағы дәстүрлерімен тәжірибесі жоқ
Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелік саясат жүргізу тәжірибесін қолға
алды. Бұл кезең, сондай-ақ ұлттық валютаның бағаларды ырықтандыру саясаты-
на орай шарттасылған ақша-несие құралдарының және факторлардың әрекетіне
бейімделуі болатын. Сонымен бір мезгілде, 1995 жылы 15 ақпан айында Қазақс-
тан Республикасы Президентінің қаулысымен бекітілген, 1995 жылға арналған
Қазақстандағы банктік жүйені реформалаудың бірінші бағдарламасы жасалын-
ды.
2.2. Қазақстан Республикасының банктік жүйесін реформалау бағдарламасы.
Бағдарлама 1995 жылдың соңына дейін сәтті жүзеге асырылған жағдайда
келесілерге қол жеткізу мүмкіндігі болжанған:
- Ұлттық банктің негізінен классикалық орталық банктерге тән
валюталық және ақшалай-несиелік реттеулердің барлық құралдар жиынтығын
енгізуді аяқтау және оны пайдалану. Бұл өз кезегінде Ұлттық банкке тиімді
ақшалай-несиелік саясатын жүргізуге және банктік заңдармен анықталған
Ұлттық банк- тің белгіленген негізгі міндеттерді толығымен орындалуына
мүмкіндік береді;
- экономикалық ынталандыруды дұрыс қолдану мен нормативтік реттеуді
жетілдіру және Ұлттық банк тарапынан бақылауды күшейту есебінен барлық
коммерциялық банктер қызметінің сапасын жақсартуды жүзеге асыру; олардың
капиталдандыру деңгейін жоғарылату және халықаралық стандарттарға жақын
банктер тобын қалыптастыру;
- банкаралық несиелік және валюталық нарықтарды дамыту және терең-
дету жолдарымен оларда қалыптасатын пайыздық мөлшерлемелер мен айыр- бас
бағамы тұрақтылығына қол жеткізу, ал Ұлттық банк оларға тек өзінің тіке-
лей және жанама реттеу құралдарымен ғана ықпал етеді;
- республикалық бюджеттің тапшылығын Ұлттық банктің тарапынан тіке-
лей несиелеуден бас тартып, оның ішкі және сыртқы қаржылық нарықтарда
инфляциялық емес әдістер арқылы қаржыландыруға көшу;
- шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында төлемдердің қауіпсіз,
уақтылы және тиімді жүзеге асыру мақсатында еліміздің төлем жүйесінің сапа-
лы қызмет ететін жаңа деңгейіне қол жеткізу және ұзақ мерзімді ұлттық төлем
жүйесін дамыту;
- орта және ұзақ мерзімді инвестициялық жобаларды инвестициялық емес
несиелеу жүйесінің негізін қалау.
Бағдарламаның өткірлігіне қарамастан, істің нақты жағдайын ескере
отыр- ып, оны жүзеге асырды.
Ең алдымен ақша-несиелік реттеудің құралдары және әдістері дами
түсті.
Банктердің қайта қаржыландыру механизмдерінде маңызды өзгерістер
болды. 1995 жылы қаңтар айынан бастап директивті несиелерді беру тоқтатыл-
ды. Орталықтандырылған көздер, есебінен берілетін несиелердің көлемі және
мерзімі қысқарды. Экономиканы несиелеу қызметі негізінен Ұлттық банктен
екінші деңгейлі банктерге көшті және олар өз кезегінде экономиканы
несиелеуді шаруашылық жүргізуші субъектілердің бос қаражаттарын, халықтың
жинақ ақшаларын тарту және сыртқы қарыздарды өздері тарту есебінен
қамтамасыз етуге бейімделеді. Ұлттық банк жалпы Орталық банктерге тән
қызметтерге көбірек ден қойды, оларға: банктердің өтімділігін қолдап отыру
мақсатында екінші деңгейлі банктерді несиелеу, Үкіметті несиелеу және жалпы
ақша-несиелік және валюталық реттеу жатады.
1995 жылдың бірінші жартысында Ұлттық банктің екінші деңгейлі банк-
терге беретін несиелердің негізгі массасы аукцион арқылы ресурстар 3 ай
мерзімге берілсе, екінші жартысында операциялардың барлық ауыртпалығы
мемлекеттік бағалы қағаздардың екінші нарығына көше бастады. Сонымен бірге,
банкаралық несие нарығы дамыды. Қыркүйек айынан бастап ломбардтық несиелеу
жүйесі енгізілді. Базалық ақшаларды өсуін тежеу мақсатында, жылдың әр
кезеңінде Ұлттық банк айналысқа бағалы қағаздарды шығару (нота) жолымен
ақша массасының өсімін стерилизациялап отырды.
1995 жылы Ұлттық банк қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің позитивті
нақты бағытын ұстап тұрды. Инфляция қарқынының төмендеуіне байланысты ол да
төмендеді және керісінше инфляцияның өсуі қайта қаржыландыру мөл-
шерлемесінің жоғарлауын қарастыруға әкелді. Инфляция қарқыны 1995 жылдың
қаңтарында 8,9%-дан 2,4%-ға дейін төмендеуін ескеріп, қыркүйекте қайта
қаржыландыру мөлшерлемесі біртіндеп 210-нан 45%-ға дейін төмендеді. Кейінгі
айлардағы инфляцияның өсуі (айына 4,4%) 20 қарашадан бастап Ұлттық банктің
қайта қаржыландыру мөлшерлемесін 52,5%-ға дейін арттыруына мәжбүр етті. Бұл
өзгерістер өз кезегінде екінші деңгейдегі банктердің пайыздық саясатында да
көрініс алды.
Ақша массасының көлемін тиімді мөлшерде ұстау қажеттілігімен туындай-
тын банктің өтімділігін реттеудегі міндетті резервтер деңгейі, 1995 жылы
нау- рыз айында, теңге және шетел валютасындағы депозиттік міндеттемелердің
деңгейінің 20%-ын құрады. Ұлттық банк резервтенудің балама тәртібіне көшкен
банктердің резервтері үшін төлемдік принципін сақтады және оған төлейтін
ақы мөлшері қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің 25% деңгейде қалды.
1995 жылы Ұлттық банк мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының дамуын
қамтамасыз етті, ашық нарықтағы операциялар басталды. Бұл жерде бірінші
және екінші нарықтардың қызмет етуі қамтамасыз етілді. Нәтижесінде, 1995
жылы айналыс мерзімі 3 айлық қазынашылық вексельдің көлемі 4,1 млрд.
теңгені құраса, мерзімі 6 айлық қазынашылық векскльдер – 0,8 млрд. теңге
көлемінде айналысқа шығарылады. Екінші нарықтағы операциялар көлемі жыл
бойы 11,4 млрд. теңге құраса, оның ішінде ашық нарықтағы операциялар - 2,2
млрд. теңгені құраған.
Ұлттық банк жүргізетін валюталық бағам саясаты нарықтық жағдайлардың
қысқа мерзімді өзгерістерінен туындайтын теңгенің алмастыру бағамының
(динамикасын) қозғалысын реттеуге бағытталған. 1995 жылы қазақстандық
банкаралық валюта-қор биржасындағы АҚШ долларын сатып алу түріндегі Ұлт-
тық банктің интервенциясы оларды нарықта сату формасындағы интервенция-
сымен сай келді.
1995 жылы алтын валюталық резервтерді басқару бойынша көптеген
жұмыстар жүзеге асырылды. 1995 жылы сәуірде Ұлттық банктің басқармасы алтын
валюта резервтерін басқару тұжырымдамасын бекітті.
Ұлттық банк алтын валюта резервтерін көбейту мақсатында валюта мен
қымбат бағалы металдарды депозитке орналастыру, валюта мен қымбат бағалы
металдарды сату және сатып алу операцияларын жүргізді. Сонымен қатар әр
түрлі елдердің мемлекеттік бағалы қағаздарымен операциялар жүргізді.
Мұндай ақша-несие саясатын жүргізу нәтижесі 1995 жылы монетарлық
бағдарламаға жүктелген параметрлер негізінен орындалды. Ол инфляцияның
орташа айлық қарқынын (1994 ж.) 24,1%-дан (1995 ж.) 4,8%-ға дейін төмен-
деуге әкелді, әрі шетел валюталары бойынша теңгенің бағамы тұрақтанды.
Ұлттық банктің жүргізіп отырған ақша-несие саясаты экономикалық тұрақта-
нуына жақсы жағдай туғызды. Жалпы ішкі өнімнің құлдырауы (1994 ж. 23,7%) 9%-
ға дейін төмендеді. 1997 жылмен салыстырғанда экономикалық бірқатар
салаларда өндірістің өсуі байқалады. Сауда балансының қалдығын жақсарту
тенденциялары анықталады.
1995 жылы ел экономикасын сауықтыру мақсатында макроэкономикалық
реттеу мен ақшалай-несиелік және салық бюджеттік саясатты үйлестіру ісінде
Ұлттық банк пен Қаржы министрлігі арасындағы қатынастары беки түсті. Сон-
ың нәтижесінде, Қаржы министрлігінің өзара байланыс практикасы жақсарды,
қаржылық қарым-қатынастар тәжірибесі келтірілді, мемлекеттік қазынашылық
міндеттемелердің аукциондарын өткізу бойынша Қаржы министрлігі агенті
функцияларының атқарылуы жақсарды, бюджеттерге кассалық қызмет көрсету- ді
Ұлттық банктен – Қаржы министрлігі қазынашылығына беру жөнінде дайын- дық
жұмыстар жүргізілді.
Ұлттық банк тәжірибеге жаңа шоттар жоспарын, біртұтас баланс пен
негізгі және көмекші бухгалтерия бойынша нормативті құжаттар, сонымен бірге
Ұлт- тық банк жүйесіндегі қажетті бухгалтерлік және статистикалық есеп
беруді енгізді. Аталған жұмыс түрлерін автоматтық өңдеу үшін бағдарламалық
қамта- масыз ету жұмысы аяқталды.
1995 жылы банктік қадағалаудың әдістемелік базасының дамуын қамта-
масыз ететін құжаттарды дайындау бойынша жұмыстар жүргізілді, әсіресе мына
бағыттарда: үмітсіз және күмәнді қарыздарды жабуға арнайы резервтер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz