Дулат Исабеков
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.7
Бірінші тарау
Дулат Исабеков прозасындағы лиризм ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8.39
Екінші тарау
Психологизм және характер даралау шеберлігі ... ... ... ... ... ...40.70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71.72
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73.74
Бірінші тарау
Дулат Исабеков прозасындағы лиризм ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8.39
Екінші тарау
Психологизм және характер даралау шеберлігі ... ... ... ... ... ...40.70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71.72
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73.74
Дулат Исабеков - ұлттық әдебиетімізден тарихи-психологиялық, әлеуметтік-философиялық, лирикалық шығармаларымен орын алған қаламгер. Д.Исабеков шығармашылығын зерттеудің қажеттігі, оның әңгіме, повестерінің көркемдік жетістігі мен өзектілік сипатында және бүгінгі өмір құбылыстарын шынайы бейнелей алғандығында жатыр.
Д.Исабеков шығармашылығы туралы әдеби-сын еңбектерде бірталай пікірлер айтылды. Олардың қатарында Ш.Елеукенов [1], Р.Нұрғали [24] т.б. ғалымдардың, сыншылардың еңбектерін атап айтуға болады.
Д.Исабеков прозасының түрлі жанрында жазылған шығармаларындағы көркемдік-идеялық ерекшеліктерді, қоғамдық әлеуметтік көзқарастарды адам мәселесі тұрғысынан саралай, оның дара стилдік белгілерін көрсете отырып, тұтастай 60-80 жылдар прозасындағы адам, қоғам мәселесінің қойылысын талдау дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін алдыға мынадай нақты міндеттер қойылды:
- Жазушы шығармаларындағы адамдардың түрлі қарым-қатынастық жүйесін талдау;
- Жазушының характер даралау шеберлігі;
- Дәстүрлі және әлемдік әдеби-философиялық ағымның әсерлі дәрежесін зерттеу;
- Кейіпкер таңдау, оның жан-дүниесін, адамгершілік ізденістерін шынайы қалпында суреттеу, шеберлігін таныту;
- Жазушы шығармаларында кейіпкерлердің адамгершілік қасиеттерін саралайтын диалог, ішкі монолог, ой ағымы, тартыс, т.б. көркемдік тәсілдердің қолдану ерекшеліктерін айқындау;
- Жазушының өзіндік стилін таныту;
Д.Исабеков шығармашылығы туралы әдеби-сын еңбектерде бірталай пікірлер айтылды. Олардың қатарында Ш.Елеукенов [1], Р.Нұрғали [24] т.б. ғалымдардың, сыншылардың еңбектерін атап айтуға болады.
Д.Исабеков прозасының түрлі жанрында жазылған шығармаларындағы көркемдік-идеялық ерекшеліктерді, қоғамдық әлеуметтік көзқарастарды адам мәселесі тұрғысынан саралай, оның дара стилдік белгілерін көрсете отырып, тұтастай 60-80 жылдар прозасындағы адам, қоғам мәселесінің қойылысын талдау дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін алдыға мынадай нақты міндеттер қойылды:
- Жазушы шығармаларындағы адамдардың түрлі қарым-қатынастық жүйесін талдау;
- Жазушының характер даралау шеберлігі;
- Дәстүрлі және әлемдік әдеби-философиялық ағымның әсерлі дәрежесін зерттеу;
- Кейіпкер таңдау, оның жан-дүниесін, адамгершілік ізденістерін шынайы қалпында суреттеу, шеберлігін таныту;
- Жазушы шығармаларында кейіпкерлердің адамгершілік қасиеттерін саралайтын диалог, ішкі монолог, ой ағымы, тартыс, т.б. көркемдік тәсілдердің қолдану ерекшеліктерін айқындау;
- Жазушының өзіндік стилін таныту;
1. Елеукенов Ш. Замандас парасаты. А., Жазушы, 1977. -263б.
2. Уақыт және қаламгер. Прозадағы жаңа өрнектер. А., Жазушы, 1977. –201 б.
3. // Ізденіс. Қазақ повестеріндегі лиризмнің ағымдық сипаты. 1996. №6, 61-62 беттер.
4. Қабдолов З. Сөз өнері. А., Қазақ университеті, 1992. -88 б.
5. Гегель В. Эстетика. М., Искусство, 1996. Том 2, С.242.
6. Уақыт және қаламгер. А., Жазушы, 1990. -272 б.
7. Ыбырайым Б. Сырлы әлем. А., Ана тілі, 1997, -62 б.
8. // Парасат. Болмыспен бетпе-бет. 1990. №12 18-19 б.
9. Исабеков Д. Екі жиырма. А., Жазушы, 1983. -152 б.
10. // Қазақ елі. Көркемдік әлемінің көш басында. 1995. 27-қазан, -14 б.
11. Тоқбергенов Т. Үш тоғыс. А., Жазушы, 1977. -98 б.
12. Исабеков Д. Таңдамалы. А., Жазушы, 1994. Том 2, -427 б.
13. Қирабаев С. Кеңес дәуірдіндегі қазақ әдебиеті. А., Білім, 1998. –180 б.
14. Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік даму арналары. Астана, Елорда, 2001. –218 б.
15. Исабеков Д. Екі жиырма. А., Жазушы, 1983. –379 б.
16. // Қазақ елі. Көркемдік әлемінің көш басында. 1995. 25-қазан, -14 б.
17. Сонда. –14 б.
18. Бөпежанова Ә. Дүние имани құбылыс. А., Өлке, 2001. -6 б.
19. Елеукенов Ш. Замандас парасаты. А., Жазушы, 1977. -221 б.
20. // Литературная газета. Встреча с Л.Леоновым. 1998. 27-октябрь, С.4.
21. Буряк Б. Художественный идеал и характер. М., Советскиий писатель, 1972. С.21-22.
22. Әдебиеттану терминдер сөздігі. А., Ана тілі, 1998. –359 б.
23. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. А.,Санат, 1996. -27 б.
24. Нұрғали Р. Телағыс. А., Жазушы, 1986. –34 б.
25. // Қазақ тілі мен әдебиеті. 2000. №3, 40 б.
26. Әдебиет оқулығына әдістемелік нұсқау. А., Рауан, 1993.-71б.
27. Финкелстайн С. Экзистенциализм и проблема отчуждение в американской литературе. М., Прогресс, 1967. С. 319.
28. Жарылғапова Ж. 70-80 жылдар қазақ прозасындағы адам концепциясы. Автореф. А., 2000. –27 б.
29. // Ізденіс. 2000. №2, 51-51 беттер.
30. Ғабитов Т. Кеңістік пен уақыт аясындағы өркениет. Автореф. 1997. –47 б.
31. Асылбекұлы С. Қазіргі қазақ повестеріндегі заман шындығы. Автореф. 1997. –23 б.
32. // Егемен Қазақстан. Біз кімбіз осы? 1992. 20 қаңтар, -3 б.
33. Дәстүр және жаңашылдық. А., 1984, -55 б.
34. Балтабаева Г. Қазіргі қазақ әңгімесі. Автореф. А., 1999.-11 б.
35. Ергөбеков Қ. Баянғұмыр. А., Жазушы, 1991, -229 б.
36. Сонда. -245 б.
2. Уақыт және қаламгер. Прозадағы жаңа өрнектер. А., Жазушы, 1977. –201 б.
3. // Ізденіс. Қазақ повестеріндегі лиризмнің ағымдық сипаты. 1996. №6, 61-62 беттер.
4. Қабдолов З. Сөз өнері. А., Қазақ университеті, 1992. -88 б.
5. Гегель В. Эстетика. М., Искусство, 1996. Том 2, С.242.
6. Уақыт және қаламгер. А., Жазушы, 1990. -272 б.
7. Ыбырайым Б. Сырлы әлем. А., Ана тілі, 1997, -62 б.
8. // Парасат. Болмыспен бетпе-бет. 1990. №12 18-19 б.
9. Исабеков Д. Екі жиырма. А., Жазушы, 1983. -152 б.
10. // Қазақ елі. Көркемдік әлемінің көш басында. 1995. 27-қазан, -14 б.
11. Тоқбергенов Т. Үш тоғыс. А., Жазушы, 1977. -98 б.
12. Исабеков Д. Таңдамалы. А., Жазушы, 1994. Том 2, -427 б.
13. Қирабаев С. Кеңес дәуірдіндегі қазақ әдебиеті. А., Білім, 1998. –180 б.
14. Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік даму арналары. Астана, Елорда, 2001. –218 б.
15. Исабеков Д. Екі жиырма. А., Жазушы, 1983. –379 б.
16. // Қазақ елі. Көркемдік әлемінің көш басында. 1995. 25-қазан, -14 б.
17. Сонда. –14 б.
18. Бөпежанова Ә. Дүние имани құбылыс. А., Өлке, 2001. -6 б.
19. Елеукенов Ш. Замандас парасаты. А., Жазушы, 1977. -221 б.
20. // Литературная газета. Встреча с Л.Леоновым. 1998. 27-октябрь, С.4.
21. Буряк Б. Художественный идеал и характер. М., Советскиий писатель, 1972. С.21-22.
22. Әдебиеттану терминдер сөздігі. А., Ана тілі, 1998. –359 б.
23. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. А.,Санат, 1996. -27 б.
24. Нұрғали Р. Телағыс. А., Жазушы, 1986. –34 б.
25. // Қазақ тілі мен әдебиеті. 2000. №3, 40 б.
26. Әдебиет оқулығына әдістемелік нұсқау. А., Рауан, 1993.-71б.
27. Финкелстайн С. Экзистенциализм и проблема отчуждение в американской литературе. М., Прогресс, 1967. С. 319.
28. Жарылғапова Ж. 70-80 жылдар қазақ прозасындағы адам концепциясы. Автореф. А., 2000. –27 б.
29. // Ізденіс. 2000. №2, 51-51 беттер.
30. Ғабитов Т. Кеңістік пен уақыт аясындағы өркениет. Автореф. 1997. –47 б.
31. Асылбекұлы С. Қазіргі қазақ повестеріндегі заман шындығы. Автореф. 1997. –23 б.
32. // Егемен Қазақстан. Біз кімбіз осы? 1992. 20 қаңтар, -3 б.
33. Дәстүр және жаңашылдық. А., 1984, -55 б.
34. Балтабаева Г. Қазіргі қазақ әңгімесі. Автореф. А., 1999.-11 б.
35. Ергөбеков Қ. Баянғұмыр. А., Жазушы, 1991, -229 б.
36. Сонда. -245 б.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..3-7
Бірінші тарау
Дулат Исабеков прозасындағы лиризм ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8-39
Екінші тарау
Психологизм және характер даралау шеберлігі ... ... ... ... ... ...40-70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..71-72
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 3-74
Кіріспе
Дулат Исабеков - ұлттық әдебиетімізден тарихи-психологиялық,
әлеуметтік-философиялық, лирикалық шығармаларымен орын алған қаламгер.
Д.Исабеков шығармашылығын зерттеудің қажеттігі, оның әңгіме, повестерінің
көркемдік жетістігі мен өзектілік сипатында және бүгінгі өмір құбылыстарын
шынайы бейнелей алғандығында жатыр.
Д.Исабеков шығармашылығы туралы әдеби-сын еңбектерде бірталай
пікірлер айтылды. Олардың қатарында Ш.Елеукенов [1], Р.Нұрғали [24] т.б.
ғалымдардың, сыншылардың еңбектерін атап айтуға болады.
Д.Исабеков прозасының түрлі жанрында жазылған шығармаларындағы
көркемдік-идеялық ерекшеліктерді, қоғамдық әлеуметтік көзқарастарды адам
мәселесі тұрғысынан саралай, оның дара стилдік белгілерін көрсете отырып,
тұтастай 60-80 жылдар прозасындағы адам, қоғам мәселесінің қойылысын талдау
дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін алдыға мынадай нақты міндеттер қойылды:
- Жазушы шығармаларындағы адамдардың түрлі қарым-қатынастық жүйесін
талдау;
- Жазушының характер даралау шеберлігі;
- Дәстүрлі және әлемдік әдеби-философиялық ағымның әсерлі дәрежесін
зерттеу;
- Кейіпкер таңдау, оның жан-дүниесін, адамгершілік ізденістерін
шынайы қалпында суреттеу, шеберлігін таныту;
- Жазушы шығармаларында кейіпкерлердің адамгершілік қасиеттерін
саралайтын диалог, ішкі монолог, ой ағымы, тартыс, т.б. көркемдік
тәсілдердің қолдану ерекшеліктерін айқындау;
- Жазушының өзіндік стилін таныту;
Осы мәселелерді қарастыру мақсатында Д.Исабековтың Социализм
зәулімі, Талхан - 186 әңгімелері, Пері мен Періште, Сүйекші,
Тіршілік, Дермене, Ай –Петри ақиқаты, Гауһартас повестері талдау
нысанасына алынды.
Ұлттық әдебиеттегі адам мен табиғат, адам мен қоғам, адам мен адам
сынды күрделі қарым-қатынастық жүйелердің көркем шығармадағы бейнеленуі,
кейіпкер танымы арқылы көрініс беру сөз етіле отырып, адамның әлеуметтік,
рухани-психологиялық, лирикалық қырларына қатысты эстетикалық жаңа
көзқарастар ғылыми тұрғыдан арнайы қарастырылды. Жазушының кейіпкер болмысы
мен характерін ұлттық мінезге сай етіп, психологиялық нәзіктікпен ашудағы
дара қолтаңбасы қарастырылады. Сондай-ақ, қоғамдағы адамның ролі, орны,
адам өмірінің мән-маңызы, жалпы өмір мен өлім туралы т.б. мәселелер сөз
болады. Адамдар арасындағы адалдық, тазалық, ізгілік сияқты биік
адамгершілік мұраттар да сырт қалмаған.
І тарау.
Дулат Исабеков прозасындағы лиризм
Елуінші жылдарға дейін көп жағдайда әдебиетте сырт баяндау белең
алды. Адам жанының нәзік иірімдері шығармада доғалдау бейнеленді, болмаса
қағыс қала берді. 50 жылдардың аяғында әдебиетке еркін ене бастаған
лирикалық прозаның көздегені осы олқылықтың орнын толтыру, кейіпкер жанына
терең үңілу, нәзік иірімдерді алғы орынға шығару еді. Ол үшін авторлар,
біріншіден, шығармаға қатысатын кейіпкерлерді шақтап алды. Шақтаулы
геройдың жан дүниесі терең зерттелді. Екіншіден, кейіпкердің мінез-құлқы,
іс-әрекеті еркін даралануы үшін кейде автор оларды азғантай уақыт болса да
ортадан оңашалау күйде бейнеледі. Үшіншіден, әр кейіпкер ой-дүниесіндегі
құбылысты бақылаушы, әрі авторлық позицияны аңғартар қосымша кейіпкер
алынатын болды. Оқиға көбіне сол қаһарманның көзімен, ойымен таразыланды.
Қазақ әдебиетінің кәсіби кемелденіп, түр жағынан байып, өмір шындығын
бейнелеуде әдіс-тәсіл жағынан ізденісті бағыттар ұстап, толысқан тұсы 60-80
жылдар аралығы. Бұл кезеңдегі қазақ повестері тақырып аясының кеңдігімен,
образ жүйесінің нақтылығымен, оқиғалар желісінің шымырлығымен,
кейіпкерлердің мінез-қасиеттерінің даралығымен, қаламгердің эстетикалық
мұратының айқындылығымен ерекшелінеді. Аталған жылдардағы повестердің
бірсыпырасына ғана тән және бір ерекшелік - кейіпкердің жан әлем
бейнелеудегі сыршылдық, нәзіктік, көңіл-күйінің толқымалы құбылыстарын
сезімталдықпен аша білу, интеллектілік (парасаттылық) нышандарының
адамгершілік сипаттарымен үйлесімді дамуы, стильдік құбылыс ретінде
пайымдалатын лиризм мен психологизмнің бірегей өрілімде көрінуі. Бұлай
десек, лиризмді әдеби тәсіл, ағымды құбылыс ретінде лирикалық прозаның
алтын тіні екені саналы түрде мойындайтынымыз анық. Өйткені мұндай
шығармаларда басты идея кейіпкердің жан-толғанысы, қуаныш- күйініші, өмірге
көзқарасы, күмбірлеген көкірек күйін шертетін шуақты сезімі арқылы беріледі
[3, 61-65 ].
Лиризмде бүгінде көркемдік ағым деп адалынан мойындасақ, оның әрі де,
нәрі де нәзік лирика. Нәрлі болатыны - қаламгердің айтайын дегенін сырлы
суретке айналдыру ...қиялынды тербеп, санаңды дүр сілкіндіру ...жан сарайының
өзгеше реңмен құлпыруы [4, 88].
Лиризм - романтикалық көркемөнердің негізгі стихиялық белгісі,
бейнелеу өнеріндегі хош иісті, жан-дүниесі секілді, ол тіпті эпопея мен
драмаға тән. Өйткені рух пен жан дүние арқылы автор өзінің шығармасы арқылы
ішкі рухпен сырласқысы келеді - дейді Гегель [5, 242].
Адам жанының нәзіктігі, тереңдігі, ішкі тебіреніс-толқудың қырлы,
қиын сырлылығы асқан шеберлікпен беріледі. Сол сәл нәрсеге жұбанып, сәл
нәрсеге жүдеп қалатын адам мінезінің нанымды, қонымды бейнеленуі. Түптеп
келгенде, жақсылық пен жамандықтың өзара астасқан, өзара айырылысқан қиын-
қыстауы осындай ішкі иірім-қайнардан көрінсе керек[6, 272].
Жиырма мен отызында жазылып, қалың көптің жүрегінен орын алған
Д.Исабековтың Дермене, Пері мен періште, Тіршілік ылғи да жанға жайлы
леп, жұмсақ та нәзік лиризм, адамның көкірек кеудесіне ып-ыстық шоқ болып
басылатын мұң, тіпті күнгей қарияларына тән әр сөзін салмақтап, асылдай
безбенге салып айтар қысқалық бар болса, сарабдал суреткерге айналған сайын
сол нәзік лиризмнің орнын кейде жан жадыратар жылы юмор, әдемі қалжың,
кейде ащы мысқыл, сарказм алмастыра бастады. Д.Исабеков жан сырын, өмір-
тіршілік туралы толайым толғаныстарын төгілдіре жеткізген.
Д.Исабековтың Тіршілік, Сүйекші повестеріндегі кәдуілгі тірлікте
ешкім елемейтін қарапайым тірлік иелерінің тағдырындағы күллі адамзаттық
тіршілік логикасын сезім арқылы таразылау, өмір диалектикасын бейнелеу
арқылы жарық дүниені барлап түсінуімізге ықпал жасайтын туындылар [7, 62].
Д.Исабеков әдебиетке лирик жазушы ретінде келді. Гауһартас, Пері
мен періште секілді повестері осы ойдың садақасы.
Пері мен періште шығармасы - өмір дастанының өзгеше қырын, жаңа бір
жырын толғаған туынды. Ерлі-зайыпты екі адамның бақытсыз тағдырын баяндаған
хикая жан дүниеңді дүр сілкінтіп, алмағайып арпалысқа түсіріп, тұңғиық ой
теңізін кештіріп, адамдық ар мен адамгершілік парасат жөніндегі жайдақ
түсінігіңді тереңдетіп, сана-сезімінді байытып, тал бойындағы тым қораш,
тым күйкі, тым саяз мінез-қылықтарыңнан арылуға асықтырды. Түсінігінің
төмендігіне, парасатының пайымсыздығына, ойының шолақтығына қараптан-қарап
отырып қысыласың, өзіңнен-өзің ұяласың. Сөйте отырып жан-дүниең тазарады,
адамшылық қасиетің асқақтай түседі.
Сырт қарағанда Дулаттың Пері мен періштесі күнделікті тіршілікте
көріп-біліп, естіп жүрген ескі әңгіменің бірі сияқты. Ебін тауып, ерін
тастап басқа біреудің етегінен ұстап кеткен, артынан адасқанын біліп,
өксіген, өкінген құдай қосқан қосағының алдындағы кінәсін мойындаған әйел
тағдырын шығармасына арқау еткен жазушы көптен-көп. Ондай туындылар ондап
емес, жүздеп саналатынына мысал мол. Мәселе оқиға ұқсастығында емес, ой
түюдің оқшау-тосындығында болса керек. Тақырып біреу, түсіну түрліше. Бір
қаламгердің екінші қаламгерден өзгешелігін, өзіндік қолтаңбасын айғақтайтын
тұсы осы. Бұл хикаяттан алатын сабақ - азды-көпті тіршілікте әр адамның өз
бақытын табуға ұмтылысын күстаналамау керекігі. Дулат суыртпақтай сыр аша
отырып, осы тұжырымның дұрыстығына анық көз жеткізеді. Ол Пері мен
періштесінде ішкі сұлулық, ізгіліктің артықшылығын әдемі жеткізген. Әдеби
сында әр алуан пікір айтылып, көбірек сын естіген Пері мен періште
повесіндегі Сафура бейнесін алалық. Сафура да Гауһар тастағы Салтанат
сияқты ғашық болып тұрмысқа шыққан жоқ-ты. Оны Құлахмет әке, туыстарының
көмегімен алып қашқан. Сафура тағдыры бізге адамның рухани түлегі, шарқ
ұрған ізденіс процестерін танытатады. Сафура мен Құлахмет хикаясының
басталар тұсында осы отбасының әлеуметтік тұрмыстық жағдайының тым қиын
екенін көреміз. Шығарманың басты бір конфликті осы бір жерде бір қылт етеді
де, қалып кетеді. Бірақ қалай дегенде де, Сафураның жан арпалыстарының
алғашқы кезеңі қоғамның әлеуметтік-экономикалық мәдени деңгейімен тура
пропорционал деуге болады. Әдеби сын Сафура бейнесінің әсер қуаты көптеген
қателіктен кейін, Құлахметтің айтусыз адамгершілігін түсініп, қайта оралуы,
түзелуіне байланысты талданады. Маған Сафураның Құлахметтен кетуінің
психологиялық дәйегінен гөрі, әлеуметтік дәйегі басым көрінсе, қайта
оралуының психологиялық-әлеуметтік дәйегі тең түсіп жатады. Ой келеді: Егер
Сафура Смағұлмен, әлде басқа біреумен бақытты ғұмыр кешер болса, Құлахметке
қайта оралмас еді. Сонда Сафураға қандай үкім шығарылу керек [8, 18-19].
Сафура бейнесінде жазушы өз деңгей мүмкіндігіне орай, арман-қиялмен
кешкен тіршілігінің үйлесім таба алмай, шарқ ұрып, табиғи тұтастығын
жоғалтқан кейіпкерден рухани ізденістерін, сол жолдағы жан-дүниесінің
қозғалыс-өзгерістерін зерттеуге ұмтылатындай. Мына бір әңгімеге құлақ
салыңыз: Ол да, мен де күлкісіз, жолсыз ғұмыр кешеміз. Екеуміз бірдей
бақытсыз болғанша, біріміз неге бақытты болмаймыз? [9, 152]. Сафура басқа
жігітке қосылып, қоштаса келгенде Сапарға айтқан осы сыры көп нәрсені
аңғартып тұр. Өз басының бақыты үшін күрескен әйелді қалай жазғырасыз?
Сафура өткенге опынып, күйінген кезде ашқан сырына қарап-ақ, қандай адам
екенін ұғасың. Өмірден түңілетіндей қылмысым жоқ, мен бар болғаным талай
жылдан бері іште түншығып, бас көтерейін десем ар мен адамгершілікке
қарайлап, бата алмай келген сезімімді алғаш рет ар тұтқынынан босатып,
еркіндікке шығармақ болдым. Бар кінәм осы! -деген сөзді жазушы Сафураға
бекер айтқызып отырған жоқ. Бұл жазушы кейіпкерінің өмірлік қағидасы, ішкі
жан-дүниесінің сипаты. Ия, Сафура біз ойлағандай жеңіл мінезді әйел емес.
Кінәлі болса да, қаралы болса да жүрек түбінде адамшылық сезімі, ұяты мен
ары сары майдай сақтаулы жатқан текті әйел. Д.Исабеков осындай ой түйдіріп,
кейіпкеріне құрметпен қарауға мәжбүр етеді [10, 14].
Сафура басына қонған бақыттың өзін танымай, бақытты басқа жақтан
іздеп таба алмай жүрген жан. Сафура басында Құлахметке қажетті, идеал тұтар
қасиеттің бәрі бар. Керісінше, Құлахмет бойынан Сафура өз іздегенінің
бәрін таба бермейді. Ол қаншама жыл отасқан Құлахмет бойында не бар деп
қарамайды, өз ойымен, өз көңілдегісін оның бойынан іздеп барып адасады. Оны
Құлахмет те сезеді. Біледі. Біле тұра, өз бойындағы күдік атаулының
баршасына атой салып, көкірекке шала болып, байланғалы келе жатқан сезіктің
баршасына су сеуіп өшірумен әлек. Ол өшірмек болып әлектенгенде, Сафура
бойындағы жек көру, өшпенділікке дейін жетіп өршіп кетіп жатады. Ол
Құлахметті сүйіп келмеген, әйелі ретінде, мүгедек адам райында аяп келген.
Ал жарасқан жұпқа өмір үшін бұл аз еді. Сафура адасып барып Смағұлдың
етегінен ұстады. Бірақ құп жарасып, түсінісерлік жар деп білері тағы
шамалы. Оның сол бір түнгі айтыста Сапардан жеңілу себебі де осында. Бірақ
ол бір нәрсеге сенеді. Ол Смағұлға сөзін өткізеді. Айтқанын істетеді.
Құлахмет бойынан таппаған қасиет Смағұлда бар деп біледі. Бірақ Сафура
Құлахметке бар адамгершілік, ізгілік сезімдерінің Смағұлда жоқ, болса да аз
екенін толық сезінбеген. Сафураның адасу сыры осында. Осындай адасу
шырғалаңы бар Сафура трагедиялық бейне ретінде суреттеледі. Ал Смағұл
Толыбаевич болып, сіресе келген адам-келбет әлсіз де, ауру, бірақ жүрегі
жылы, жан-дүниесі нұрлы Құлахметтен жеңіліс табады, аяғына жығылады.
Кешіріңіз, кешіріңіз мені. Бұлай болады деп мүлдем күтпеп ем. Керегі
жоқ маған мұндай бақыттың. Есітіп тұрсыз ба, керегі жоқ. Кеше көріңіз
мені,-дейді ол. Өз ісіне ілесе келген Сафураға: Ол мүлде басқа жан. Оның
жүрегіндей жүрек өмірде санаулы-ақ. Ондайларды қастерлеу керек, алақанға
сап аялау керек,-деп ақтық ойын айтады [9, 156]. Бұл - Құлахмет бойындағы
адамгершілік ізгілік сезімдерінің Смағұл жанындағы тоғышарлақты жаназалауы.
Оны қайтадан адам қалпына келтіріп нұрландыру.
Құлахмет-жаны сезімтал, үлкен жүректі адам. Ол әйелінің барған сайын
өзінен алыстап, жат болып бара жатқанын анық сезеді. Әйтсе де, әйелім мені
бір күні тастап кетер-ау деген ойға оралмады, оралғысы да келмеді. Бұл
жайлы ойлау оған сұмдық, қорқынышты болып көрінді. Сөйте тұра ол Сафураны
кінәламады. Ол адал ғой, ол мейрімді әйел ғой! Қай-қайдағы арам ой есіме
қайдан түседі? - деп керісінше өзін қаралайтын [9, 134]. Кейде басқа ойға
шомылып, яғни, өз байқаған жайттардың бәрін Сафураның алдына жайып ерлі-
зайыпты боп тұру-тұрмауларының басын бір жола ашып алайын деген сияқты
іштей айтылған ой-ағымдары мен сөздерін қаншама рет айтуға оқталса да іске
аспаған. Бертін келе Сафура өзінің әйелі болып қала беретініне Құлахмет шек
келтіреді. Ол басқа күйеуге тиеді! Ол менің көзіме шөп салады! Жаратқан-
ау, бұл неткен қорлық, неткен мазақ! Сонда қалай ғана жер басып жүрмекпін
мен?-деп ішкі жан-дүниесі өртеніп дел-дал күйде болатын. Құлахметтің бір
ғана үміті болды. Ол қызы – Нәзікет. Мүмкін, Нәзікетті тастап кете алмас,
қанша дегенмен анасы ғой-деген ой оны бір жұбатып, бір көтеріп тастайтын.
Дегенмен, оның соңғы алданышы да, қуанышы да көпке ұзамай үзіледі. Осы
уақытқа дейінгі және сол кездегі оның жан-дүниесіндегі арпалысты айтсайшы.
Бауыр еті езіліп, іштей егіліп, естілер-естілмес етіп тіл қатқаны: Сафура-
ау, мен ше? Мен ... не бітірмекпін?[9, 135].
Жазушының кейіпкері Құлахметтің аузына салған өмір жайындағы
қарапайым да, ұлы қағидасы да көкейге қона кететін шығар-ау. Егер адам
баласы өлім жайлы күнінен бір рет ойланатын болса, өмір дегеннің қаншалықты
қымбат екенін, оның... мәңгі оралмайтынын сезінер еді, сөйтіп оны жас баладай
алақанға сап аялар еді [9, 178]. Ақыл иесі адамның осы шындықты өмірінің
соңғы сағатында ғана түсінетініне күйіну арқылы жазушы ой-санамызға сәуле
түсіруге ұмтылып отыр. Адамның жан-дүниесін жақсылыққа, ізгілікке
сусындатқан тәлімді тәрбие беру үшін жазушыдан осындай аталы сөз
естігеніміз жөн ғой. Жазушының қадір-қасиетінің артатын жері осы.
Аталған шығармада автордың параллелі дерлік Сапар секілді кейіпкер
бар. Өмірден өз жолдарын іздейтін, солай жүріп адасатын қаһармандар тағдыры
көбіне осы жас адамның қатысуымен, ойымен таразыланады. Сапар сияқты
кейіпкер жазушының басқа шығармаларында да бар. Мысалы, Гауһартастағы -
Қайыркен, Мазасыз күндердегі – Мәкәлім де рухани жағынан бір-біріне жақын
кейпкерлер. Сафураның Құлахметке Смағұл Толыбаевич екінші күйеуі екенін
айтқан кездегі Сапардың Мейірімсіздік қой, жүрексіздік қой бұл Сафура деп
іштей айтқан сөзінен оның кім, қандай адал мейірімді адам екенін осы бір
тұста аңғарамыз. Сапар сол айлы түнде Сафура жайлы не ойламады. Егер
Сафура бұл қасиетін қоймаса, байғұс Құлахмет ағайдың түбіне жетіп, ар мен
ұятты өз күйеуімен қоса бір молға көметін шығар – деген ойлар оның
санасында тізбектеліп жатты. Яғни, бұл жас Сапардың жеңіл-желпі ойының
айғағы еді. Уақыт өте келе бұрынғы санадағы кесіп пішкен ойлары жалған
болып шығады Жоқ Сафура ондай әйел емес екен, кінәлі болса да, қаралы
болса да, оның жүрек түбінде адамшылық сезімі ұяты мен ары сақтаулы жатыр
екен... Мұндай қасиеттен жұрдай жаралған болса, әлде қашан-ақ басқа күйеуге
шығып, өз дегенімен кете берер еді ғой.. Оның анау найзадай кірпіктері
кімнің жүрегіне қадалып, тұтқындап алмайды... Өзі жек көретін, бұдан былай да
сүйе алмайтын тәңір қосқан күйеуіне қайта келіп отыр, оның хәлін тым
болмаса бір көріп қана кеткелі келді.... Содан кейін Сапар Құлахметтің
үміті, жалпы адамзаттың үміт арманы шексіз болтына көзіп жетіп, ұғына
бастайды. Иә, адам баласы әрі құдіретті, әрі әлсіз. Бұлтартпас өлім
жақындағанда Құлахмет өмірден түңіліп, кей сәттерде өлім ертерек келуін
тілейтін. Менің өмірден алар еншім – азап қана, рахат деген бұйырмаған.
Егер осы ойымның бәрі бір сәтке естен шықса, алдағы күннен жалтақтап, жаңа
сәуле, жаңа үміт дәметеді. Шынындада, өмірді шын сүйген адамның қандай
ауыртпалығы болса да үмітті болатыны айдан анық. Дүниеге келгенде жылап
туылатын адам, жылап кетпей күліп кетуі де көксеп қалған өмірден жақсылық
күтумен болады ғой. Қамшының сабындай қысқа бес күн жалғанында шын бақыттың
дәмін бір рет татқысы келмейтін жан өткенбе. Барлық жұртқа тән бұл қасиет -
Құлахметтің бойынан табылатынына күмән жоқ. Тағы бір айта кететін жайт,
өмірдің сұлулығы мен мұраты- өмірді сүйе білуде, тынымсыз алға ұмтылуда.
Автордың айтпақ философиясы осы.
Шығарманың келесі бір көрінісінде Сапардың өмірге деген іңкәрлік,
өмірге деген сүйіспеншілігіне, жалпы өмір жайлы толғанысына тап келеміз.
Енді соған зер салып, ой түйіндейік. Өмір дегеннің өзі әрі күрделі, әрі
жалаң, әрі шынайы, әрі жалған екеніне ой жүгіртесің. Табиғат адамға өмір
берді, өмір сүруге қажетті нәрсенің бәрінде жаратты. Ал адамдар ақыл-ойдың,
парасаттың иесі бола тұрып, болмашы нәрсе үшін бірін-бірі жеңеді, иә
жеңіледі... Сол ғұмырында оған бәрі де – жақсы тұрмыс, жақсы жар , адал дос,
баянды бақыт, бәрі-бәрі де қажет. Сол жолда ол жаңылыс басады, қателеседі.
Сонда адам бір-бірінің қолтығынан сүйемесе, оған демеу болмаса оның адам,
несі адамдық?... Құлахмет әйеліне ие бола алмаған, жалғыз қызына әке болып
жарытпаған ынжық дер едім. Жоқ мұндай ойдан мен тап қазір аулақпын. Ол
екеуінің де өмірге деген құштарлық, талпынысы бар. Бірінің талпынысы
зуылдап өтіп бара жатқан өмірдей буырқанды да, саябыр тапты. Өзінің бақытқа
қолы жеткені мен, жүрегіндегі азап пен аяушылық мәңгі өшпейтінін, өзін өмір
бойы қинап өтерін сезді. Ал Құлахмет ағай болса... Ол Сафураны өлердей
сүйеді, өз өмірінен де артық сүйеді. Ол өз бақытын Сафурадан ғана тапты.
Сондықтан, ол қылмыс жасаса да Сафураны Періштем, көгершінім деп атай
беруге дайын[9, 187]. Бұл жерде Сапардың өмір диалектикасын жете
түсінгенін, өткінші дүниеде екі адамның өмірге екі ұдай көзқараста
болтынына көз жеткізіп отырмыз. Иә, біз қолда бар алтынның қадірін кеш
түсінетін, бармақты тістейтін халге жеткенде ғана ойланатын пендеміз ғой.
Жазушы Пері мен періштесінде ішкі сұлулық, ізгіліктің артықшылығын
әдемі жеткізген, әрі жақсылықтың рухани биіктігін, асылдығын, артықтығын
биік түсінгенін аңғартқан еді [11, 98]. Д.Исабеков осы шығармасы арқылы
адамның бойынан, қолынан келгенше жақсылық іздеу керек, соны табу керек
деген өрелі ой сабақтап отыр.
Ай-Петри ақиқаты әңгімесінің негізгі кейіпкері – Жамал. Жамал –
бұйығы бейне. Ішкі тебіренісі, ішкі толқыны күшті, әрі сезімі айдай әлем
ұлы табиғатпен үндесе қабыса ашылып, ірілік танытқан кейіпкер. Аптасына
ашық теңізде серуендеп, Ай-Петри жартасына жиырма-отыз шақырым қашықтықтан
қарау – Жамал армандарының бірі еді. Ал Ай-Петри ашық күндері, теңіз
үстінде майдақоңыр ғана толқындар жүріп жатқан тымық шақта, ерекше, асқақ
та әсем болып көрінетін. Жамал болса, осы Ай-Петри сұлулығына, әсемдігіне,
осындай көрінісіне қарауға ешқашан жалықпайтын, тіпті сағаттар бойы
тамсанып тұруға да дайын еді. Жамал ең бірінші жұмбақ та, әсем ақ жартасты
түсінде көреді.
Бақшасарай аңызынан кейін оның Ай-Петриге деген сүйіспеншілігі
бұрынғыдан да күшейіп, оған деген мұңлы бір сағыныш кеудесінен біржола орын
тебеді. Гаремде екі қабат боп, сол үшін қатал жазаланып, әлде түрік, әлде
ағылшын саудагерлеріне сатылып жіберілген әйелдің дауылды түні апатқа
ұшырағанда біренше күн бойы тақтай үстінде жалғыз жүзгенін, жер басудан
күдерін үзіп, өзін енді тұңғиық теңізге лақтырмақ боп, бел буғанда найзағай
отымен Ай-Петридің жарқ етіп көрініп, әйел мен оның іштегі баласының өмірін
сақтап қалғаны – Жамал Сағатовнаның ой-қиялын осылайша біржола шарлап
алады [12, 427].
Төңірек көк жасыл түске боялып, сол көк жасыл әлемнен көкке қарай
мойнын созып тар дүниеге асқақтай қарап тұрған Ай-Петри жартасына Жамал
қараған сайын түпсіз ойға шомады. Жамал осы бір керең-мылқау ақ жартастың
адам қиялын шартарапқа жетелеп, жан түбінде тұнып жатқан әр қилы ойларды
қозғай алатын қандай қасиеті бар екенін түсіне алмайды. Осы қалпынан, яғни,
дәл осылай маңқиған күйде қанша уақыт тұрады; қанша мың, қанша миллион,
қанша миллиард жыл? Бәлкім, ол мәңгілік деген ұғымның тетелесі де шығар?!
деген асқақ ойлар Жамалдың мазасын алып, терең ойға шомылдырады. Ия, дәл
осы маңқиған тауға дәл осылай Жамал сияқты кімдер қарамай, кімдер ойға
батпады, кімдер қуанбады. Бейқам адам мына жалғанда өзінен өзге құдірет
жоқтай, өзін бар дүниенің қожасындай сезінетініне бір сәт күлесің, осы ұлы
жаратылысты өзіне табындырмақ болғанына іштей қысыласың – деп автор ағынан
жарылады.
Енді тағы бір көрініске тоқталайық. Жамалдың ойына тағы тақтайға
жабысқан екі қабат әйелдің бейнесі оралады. Дәл қазір ол байғұстың ойына
сұрапыл өлім қаупінен басқа не келіп, не кетіп жатыр екен? Тек өлімге бел
буу ма? Жоқ-жоқ, ол мүмкін емес, өлімге өзі тәуекел етпегенше адам үші
күресіп бағады, ұшы қиырсыз дауылды теңіз үстінде әлжуаз, әрі екі қабат
әйелдің өзі өмір үшін арпалысады, адамнан болсын, алладан болсын, меңіреу
табиғаттан болсын әйтеуір бір үміт оны кеудесінен өше қоймайды... Міне,
дауылда басылды, теңіз үстінде тыныштық орнады. Үміт бар енді, ол толқын
соғылып, опат болудан аман қалды. Жо-жоқ, ол да алдамшы, уақытша екен. Су
бетінде осылайша қашанғы жүзе беруге болады. Әйел бойындағы соқыр үрейді
санаға жеңдіре білді, ертеңгі күннің бұдан да өткен азабынан сескенді. Сол
азапты көрмеу үшін ол өзін-өзі суға тастауға, сөйтіп бірте-бірте жақындап
келе жатқан қаралы тағдырының алдын орауға бел шешкен-ді. Қанша қатігез
болса да, жарық дүние сыйлаған мына ит өмірмен қош айтысып, өз иманын өзі
үйіре бергенде, қара түнекті қақ айырып, найзағай оты жарқ ете түсті. Сол
найзағай отымен бірге оның қарсы алдынан тұлғасы асқақ ақ жартас елес бере
өткендей болды. Әйел өз қөзіне өзі сенбеді. Сенбесең анықтап көріп ал
дегендей, найзағай тағы жарқ етті. Бұл жолы да ақ тау ап-анық көрінді. Ай-
Петри! Құдай-ау, мынау Ай-Петри ғой! Қуаныш толқыны әйел кеудесін жарып
кете жаздады. Ол жылаймын деп ойлаған жоқ, жылауға мұршасы да болмады,
бірақ екі көзінен жас сорғалап өзі де сезер емес... деген шыт-шытырман оқиға
көз алдында біріне соң бірі жүріп жатады [9, 400].
Ал шығарманың соңында Жамалдың ішкі дүниесін сәт сайын ұлғайтып
кеміріп бара жатқан намыс пен ыза оты сияқты түсініксіз сезімдер билеп
алады. Оның іштей мазалануы бірте-бірте күдікке айналып бойына үрей
үймелете бастайды. Ол не күдік еді? Оның осындай аянышты күйде болуына не
себеп болды? Немен байланысты? - деген көкейімізде бір сауал туындайды.
Оның бірден-бір себебі күйеуінің қызметтен босап... басқа жұмысқа ауысуына
байланысты болады.
Бұл өмірде бақ-дәулеттің орнында тұрмайтындығы, өмірдің өзі өткінші
екені, өмірдің талабы да солай, әрі былай қарағанда, өмір диалектикасының
қағидасы іспетті.
Енді бұлай болмаған жағдайда Жамал өмір туралы, жалпы орта жайлы кең
түрде толғана алмаушы еді. Табиғатқа деген анау мылқау ақ жартасқа деген
сүйіспеншілігі, махаббаты оянуы да екі талай еді ғой. Шыр етіп туылғаннан
соң соңғы ақтық демінің арасы өмір деп аталатын болса, сол өмір жолында
адамдар тіршілігін көп бөлігінің өзін-өзі алдарқатуымен, есі кірмеген
сәбидей алдануымен өтетінін де, Жамал жер үстінде емес, жерден алыста,
шырқау биікте белгісіз нүкте боп бара жатып алғаш рет ойланды-деп автор
кейіпкердің жан дүниесінің өзгергенін алдымызға келіп жайып салады.
Бәлкім, тіршілік дегенде аңыз шығар? Әлде, расымен ақиқат шындық па?
Ай-Петри ақиқаты... деп шығарма аяқталады. Автор тіршілік дегеніміз –
аңыз, әрі ақиқат шындық деген ой тастап, оқырманның талқысына береді. Бас-
аяғын жинақтай келе айтарымыз, егер Жамал сол жартасты көрмеген жағдайда,
оның ойына, тіпті түсіне екі қабат әйел де кірмеуші еді ғой. Бәрі бір-
біріне байланысты жайттар.
Көзбен көру бар да, көңілмен сезіну бар. Дулат Исабековтің балалық
шақтары соғыстың құрбаны болған, жетім-жесір өскен ұрпақтың мұңы мен
жырын жанымен түсініп, тебіреніп, тереңінен қозғай жазғаны “Біз соғысты
көрген жоқпыз хикаяты. Осы шығарманы оқыған адамның сол бір
жаралы жандардың ауыр тауқыметін өз басынан кешкендей сезім арпаласына
түсері сөзсіз. Шығармада жазылған өмір шындығы – бұрын-соңды қазақ
әдебиетінде айтылмаған айрықша ақиқат. Кешегі сұм соғыс басқа салған
қасіреттің - халықтық қасіреттің қаншалықты ауыр екендігін көрсететін бір
туынды осы повесть. Осы жерде жазушы болған оқиғалардың көшірмесі емес,
өмір тіршіліктің ел есінде қалар белесті кезеңінің көркем шежіресін
жасағанын атап айтуымыз керек.
Соғыс салған ауыр жарақатты - жан жарақатын өз көңіл көзімен
көріп, санасында саралаған Исабеков соғыс жылдарындағы ауыл өмірінің тыныс-
тіршілігін, іс-әрекет, мінез-құлықтарын нанымды бейнеледі. Әңгімелеуді, не
суреттеуді автор өз атынан бастап өрбітеді де, кенет кейіпкер көзімен
жалғастырады, не кейіпкер көзімен бере келіп, өзі жалғастырып әкетеді.
Адамдарға соғыс әкелген ауыр азапты Д.Исабеков былайша шеберлікпен
сипаттаған: “Қырқыншы жылдары бала болған жоқ. Басқа жерлерде болса
болған шығар, біздің ауылда болған емес. Бәрі ерте есейді. Олардың
жылаған дауыстарды сирек естілді. Қиындыққа, жоқшылыққа іштен көніп туды.
Күні бойы аш жүріп, кешке қарай аш жатты. Бұл - олардың ерлігі емес,
уақыттың қатігездігі, уақыттың қателігі еді. Майданда жеңіс үшін де
күрес жүріп жатты. Соғыс дегеннің не екенін балалар білген жоқ, білсе
де, шала ұқты... Олар іштері шұрқырап жатып, қиял-ғажайып батырлар
дүниесінде өмір сүрді, бала-шағасы боп, киетіндері бір пар етік бола
тұрып, махаббат жолында мерт болған қайдағы бір Қозының тағдырына
жылады. Олар аштық пен жалаңаштықтың бетіне үңіліп өсті, олар қатал болды.
Олар сезімтал болды, олар оңашада жылады, үнсіз жылады [9, 375].
Шығармада жүрек сенімі, жан сезімі, заманның қатал суреттерімен
осылайша қапталдастыра қарастырылды. Шығарманың терең шыншылдығы осында
жатыр.
“Соғыс тақырыбына жазылған, яғни алыс ауылда сол кездің қиыншылығына
куә болған баланың, Д.Исабековтің Біз соғысты көрген жоқпыз повесі, -
деп Қирабаев өз еңбегінде бұл шығарманы ерекше атап өтеді [13, 180].
“Біз соғысты көрген жоқпыз сырт пішінінде өмірбаяндық сипатты
шығарма. Лирикалық меннің баяндауында тарихи шындық желісі тартылған, әрі
шынайы өмір суреттері баршылық. Бұл шығарманың көркемдік шешімі - соғыстан
мүгедек болып оралған бейненің трагедиялық тағдыры. Дулат сомдаған
типтік көрініс, типтік бейне, жағдай диалектикалық бойлықта емес,
тарихи ендікте қарастырылады [14, 218].
Өмір деген бұрылмасы жоқ, сайраған қара жол емес. Оның
күнгейі де, теріскейі де, өрі мен ылдиы да бар. Бұл повесте - негізгі
пафос болып көрінетін нәрсе - тіршілік, өмірге құштарлық, өмір үшін
күрес мәселесі. Жазушы осының бәрін үлкен суреткерлікпен көрсете алған.
Оны Оңғардың апасынының іс-әрекеттерінен көре аламыз. Оңғардың апасы -
өмір тәжірибесі, тіршілік тартысын бастан кешірген күрескер ана.
“Шынында, апамның айласы қаталдық па? Ол апаның ғана айласы ма
еді? Өзінің айтуына қарағанда, атам заманнан келе жатқан әдіс дейді
ғой. Өлер бұзау өлді. Бәлкім, оның терісін біржолата жоғалту қаталдық
шығар. Бәлкім, сары сиыр бұзауының терісін көргенде, оны мына жарық
дүниеде жер басып, тірі жүр екен деп ойлап қалатын шығар. Қалай
болғанда да, бұл – тіршілік еді, тірілердің өмірі еді [15, 379].
“Жылаған да бір, қуанған да бір, - дейді атамыз қазақ. Оның қай-
қайсысы да адам мінезінің өзгеше бір сәттері, кенет жүрек алып-ұшып,
аузыңа тығылады. Басқа ешнәрсенің керегі болмай, тағдырыңмен бірге
келгендейсің. Осы соғыс жылдарында “өлді деген хабар мен “келе
жатырмын деген хабардың адамға түсер әуелгі салмағы бірдей болды. “Кәрі
шешесінің есі ауып, әйелі жынданып кете жаздады. Тек балалары ғана, ерте
көктемнің қатқақ батпағы қара табандарын тілгілегеніне де қарамай,
“көкем келе жатыр, көкем келе жатыр, - деп ауылды жалаң аяқ, жалаң бас
бірнеше рет айналды.
Бұл - ауылдың ұлы тойы еді. Өлдіге балап, қырқын беріп, енді
жылына дайындалып жатқан адамның өзі келсе, ұлы той болмай, қандай
болмақ? Оны бүкіл ауыл қарсы алды. Еңбектеген бала мен еңкейген кәрі
алдынан түгел шықты [9, 385].
Адам қуанышты сәтте, ол қуанышты күндері күйбең мазасыздықтың
өзін мейрамға айналдырып жібереді, ал қайғылы сәтте ол қайғысы жер
бетіндегі күйкі тіршіліктен әлдеқайда көтеріңкі және мұндай қалып адам
тағдырында соншалықты жиі кездесе бермейді. Ал, кездескенде, оның тек
жүрегі ғана сөйлейді. Ал, жүрек бар сырыңды ақтарып салып, қарап
тұрады.
“Адам шіркін бар ғұмырын ұзақ арнап, соны көзімен көрсе,
армансызбын, деп айта алатын болуы керек. Талай күнгі үмітсіздік,
талай күнгі көздің жасы, шеккен азабы мен тартқан тапшылығы, бәрі-бәрі
де бір сәтте ғайып болып, Орынша өзін-өзі ұстай алмай, отыра қап,
еңіре жылап жіберді, дей келе, жазушы Орыншаның сырын, оның өз
жүрегіне айтқызатын психологиялық сәтті тап басады. Бұл егілуде: “Осынша
азапқа салынатындай не жазығым бар еді?! Мен де өзің жаратқан пенде емес
пе ем. Неге осынша қинадың, неге? Сынамағың мен бе еді, сонда? Қызығыңа
талпынып туған жанды, тәлкек қылғаның не? – деп тағыры мен тәңірісіне
ішкі мұңы жатты [9, 403].
Осындай тағдырға, тәңірге деген наразылықты шығарманың өн бойында
мол ұшыратымыз. Тағы бір мысал келтіріп өтейік.
“Нұралының әкесінің ағасы майданнан оралды. Соғыстан аман қайтқан
үйдің қуанышы бүкіл ауылдың тойы болатын, ұлы тойы болатын. Бірақ,
бұл жолы жұрт сілтідей тынды. Ниеті түзу, қасиетті шаңырақ деп, дәм
татып жүретін үйге жұрт аз жиналды. Бұл қызғаныш емес еді, бұл
күндеу емес, бұл тағдырға ренжу, тағдырға налу еді. Жұрттың бәрінің
иығына бірдей түсті деп ойлап келген қасіреттің, баршаға бірдей
шашылмайтынына, шаңырақ таңдайтын соқырлығына білдірген іштей наразылық
еді. Бір біріне айтпаса да, бұл сезім, әркімнің күрсінісінде, әркімнің
жүрегінің терең түбінде, көзқарасында жатты [9, 400].
Соғыстан аман келген үйге ықыластарының суығанын, әрі мін
тартып, тіксіне қарайтынын, мейірімдерінің қаталдыққа ауысып бара жатқанын
барша адамдар сезінді. Көз жасы дайын тұратын халықтың мұндай мінез
көрсетуіне не себеп болды. Бұған бірден-бір кінә деп – тағдырдың жазғанын
айтар едік.
Повесте ауыл адамдарының Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қайсарлығы,
жан-дүниесінің әр-алуан сыры, ішкі сезім арпалысын, ой-түйсіктерін
бейнелеу орын алған. Жазушы сол бір ауылдың қандай жағдайға тап болса
да, әрдайым көз жасы дайын тұратынын айрықша атап өткен. Олар мұңы мен
қайғысын, зарын, қуанышын, көз жасы арқылы сыртқа шығарған, әрі жас бірін-
бірі ұғынысуына түрткі болған. Енді туындыға назар аударайық:
“...Сиырдың бұзауы өлсе де, тамның бұғат ағаштары мұңайып ызыңдаса да
жылайды. Бәлкім, олардың адамға деген мейірімдері Адам-ата әуел баста
жаратылғандағыдай осы кезге шейін тап-таза, қоспасыз, тұнық сақталып келген
шығар... Әлде, ұлдарының үйде туып, түзде өлгенін, көп көргендіктен бе,
әлде заманалар бойы тыныштық пен қуанышты аңсап, сол аңсаулары кеуделеріне
мұз боп қатып, жақсы әнді есіткенде, жіби салатындықтан ба, әлде ел
айрылған топалаң шақта бір ананың отыз ұлы молаға айналып, ол өлік санаға
мәңгі ұялағандықтан, бұзауы өлген сиырды көрсе де, қайта ояна сала ма,
әйтеуір олардың көз жасы әрқашан дайын тұрады.
Мүмкін, сол дұрыс та шығар, олар қуаныш атаулының адамға
қаншалықты қымбатқа түсіп келгенін сездіріп кеткен болар. Қуана білуді,
жылай білуді үйретіп кеткен болар [9, 386].
Иә, өмірде көп дүние қарама-қайшылықтан тұрады. Адам ет пен сүйектен
жаратылғандықтан, жағдайдың құлы дедік. Осындай құдіретті сезімнің
кереметтігі сонда, қашан да ақылдан үстем түсіп жатады. Уақыт әкелген зіл-
батпан трагизм бір кісінің иініне түспейді. Бала, бауыр, апа-қарындас
бәрі өз үлестерін алады. Әр тағдыр өз тауқыметін тартқанына куә
боламыз.
Жалпы, Оңғар баланың ішкі ойлаулары кең түрде баяндалған. Жазушы
кейіпкеріне өз көзімен көрсетіп, көкірегімен сезіндіру арқылы, ол
трагизмнен гөрі лиризм әсеріне салмақ артады. Оңғардың сол пәк
сезімдерінің ойларының біріне тоқталайық:
“Бір жерде қарға-құзғынға жем болып жатыр ма?... Кімді айтады? Әкемді
ме? Бүкіл ауылдың айтуынша, құлақ біткеннің құрышын қандырған менің
әкем бошалап кеткен сары сиырды қайдан болса да тауып, бұзауын мойнынан
салып көтеріп келетін әкем, жұмыстан келе жатқанда, алдынан құлдыраңдап
шыққан Еркінай екеуімізді екі қолына көтеріп, еркелететін әкем,
майданға кетіп бара жатып, соңғы ақшасына “Екі құлыным киінсін деп
екі құндыз бөрік алатын әкем, бүкіл өмірі мен үмітін балалары мен
жарына арнап, солардың тауы болған әкем, енді кеп ... иесіз далада...
жападан-жалғыз ...Жо-жоқ, мүмкін емес! Апам қандай қатал! Ойына қай-қайдағы
түсетіні несі, қарға-құзғын деген не ол? Адамның етін жейтін құстар ма?
Сонда олар ет деп, қана санай ма? Демек, олар үшін мал мен адамның еш
айырмасы болмағаны ғой? [9, 383].
Бұл жерде жазушы баланың әкеге деген мәңгі өшпес
сүйіспеншілігін, өмірінің мұқалмас үмітін, үлкен суреткерлікпен көрсете
алған. Оңғардың алаңсыз балалық дәурені бір сәтте ғана лап етіп, бір жанып-
өшкен сағымға айналып жатты.
Дүниеде дәрменсіз жас баланың жабығып жылағаны мен жасығанын,
үміт алданған ананың қамыққаны мен тарыққанын көруден, соны ұғынудан ауыр
сезім жоқ шығар.
Жоғарыда айтып кеткендей, адамдар тағдырға налиды. Налып қана
қойған жоқ, өмірге теріс қабақ шытады. “Табиғат адамды қандай бишара
қып жаратқан? тым болмаса да өмірінің соңғы сәтінде ұлының “Көке
деген бір ауыз сөзін ести алмайтын етіп, құрылған тіршілік заңы неткен
тасбауыр. Белгісіз бір жақта әкесінің өлгелі жатқанын баласына сездірмей,
дәл сол сәтті қырық үш тезекті аман алып қалғанына қуантып немесе “шпана
болғалы жүрмін деп аузына бейғам әзіл салып, я болмаса, тыныш
ұйықтап, тәтті түс көргізіп, адамдарды уақытша алдап қоюға шебер өмір
заңы, неткен опасыз [9, 410] - дегені немесе “Соңғы үш жылда өлімді
көп естіп, “өлім деген сөзге бойлары үйреніп алған жұрт, бұл жолы
Құдайдың өзін қарғады. “Соқыр Құдай, деді. “Керең Құдай деді.
“Тасжүрек Құдай, деді, “Қайырымсыз Құдай деді [9, 412].
Соғыстың ауыртпалығын бәрі бірдей басынан өткерді. Әсіресе,
балалардың ішіндегі намыспен қайнаған ызасы, ішкі жан-дүниені егілтіп
тастады. Әкесі соғыста қайтыс болған Құлманның күйінгені мен
ашынғанының өзі неде жатыр? Үлкен адамдай әкесінің суретіне қарап, қаусап
жылағанында да, бір мән бар. Осыдан-ақ, баланың жан дүниесі жүдеу
екенін байқаймыз. Иә, қалай болса да, балалардың балалық шағының
болмағанына, балалық шақтарын құрбан еткеніне куә боламыз. Өмірді
реалистікпен зерттеген жазушы адам жанының небір қоймасын, сезім қалтарыс
құпияларын дәлдікпен өрнектеген.Алайда, жүрекке әсерлі жетіп жатты.
Шығарманың соңында майданнан “Жеңіс деген қуанышты хабар келеді.
Осы жалғыз ауыз сөзді шағын ауыл сарыла төрт жыл күтеді. Не деген
қиянат?
“Осы жалғыз ауыз сөз үшін, қырық жылға жетер күлкісін, қырық
жылдық көз жасын, қуаныштары мен түнгі ұйқысын, балалық шақтарын құрбан
етті, етті... ешкімнің балалық шағы қайтып оралмады- деп аяқталады [9,
428].
Шығармада өмір-сәулелі стихия. Қаталдығы мен қайырымы қабаттас
күрделі әлем ретінде суреттелген. Автордың мына жолдары соның дәлелі:
“Мейірім мен қаталдық! Мейірім мен қаталдықтан шыққан әппақ сүт
[9, 379].
Бұл жердегі мейірім аяушылықтың, қаталдық-мәжбүрліктің кейпін танытып
тұр.
Тағы да осыған бір мысал келтіре кетейік:
“Апам жылап тұрып бәрін айтты. Осыдан екі ай бұрын, Құлманның
көкесінен қара қағаз келіпті. Күйеуінің қаза болғанын естісе, Панзай
кетіп қалып, балалары панасыз қалар деп, ауыл адамдары жасыра тұруды жөн
көріпті. Балалары есейсін депті. Бұл – ауылдың мейірмандығы, ауылдың
қаталдығы еді.
Д.Исабеков шығармашылығы дегенде, оның - өзін қапысыз тапқан, сол
арқылы стилін ұштаған тақырыбы - соғыс ауыртпалығы. Қиын-қыстау
кезеңдегі адамдардың тұрмыс-тіршілігі, дүниені көру, бағалау, сезіну, өз
дәрежесінде шешімін табу деген сияқтылар, Д.Исабековтың рухани ерекшелігін
даралайтын дүниелер.
Дегенмен, ең бастысы – адамдардың өмірі, олардың рухани тазалығы мен
арманшылдығы, адалдығы мен талпынысы тартымды да, тағылымды өріліп
шыққан.
Олардың жүрегіне тастап кеткен соғыстың өшпес ісі мен ізі
қанша қайғы-қасіретке толы болса да, бұл өзі - елдің ерлігін баяндайтын
оптимистік трагедия еді. Қайлығы оқиға күрмеуі бөлек, күрделі шығарма.
Қабырғаң сөгіліп, жаның егіліп, іштен тынып, жабырқайсың. Бейне оқиға
көркем шығармада емес, өмірдің өзінде болып жатқандай қабылдайсың.
Д.Исабеков шығармашылығының бет-бейнесін айқын бағымдатқан алғашқы
повестерінің бірі - Гауһартас еді. Ертерек жазылса да, ел есінде қалған
жазушының туындысы Гауһартастағы негізгі қақтығыс Салтанат пен Ыбыштың
жан-дүниесінен туындайды. Бұл екеуі бір-біріне ғашық болып қосылған жоқ.
Тек ата дәстүр жолымен, ата-ана келісімін қабыл алып, шаңырақ көтерген
олардың жан-дүниесінде кереғарлықтар баршылық болды. Мен жар сүюден бақытты
емеспін,-дейді Салтанат [16, 14]. Салтанат бойындағы туа бітті зиялылық,
жан сұлулығы, Ыбыш бойындағы жанының туа бітті тас кереңдігіне соқтығысады.
Әйелге деген ғасырлар бойы қалыптасып келген көзқарас дәстүрімен де
қақтығысқа түседі. Ел-жұрттан қиянда, қыр кезіп, қой баққан отбасының үлкен
ұлы үйленіп, бұл шаңыраққа шырай кіріп, жас келін босаға аттаған күннен
бастап темір тәртіп жайлаған салқындылық ыдырап, Салтанат тұрған үйге
өзгеріс енеді. Томаға-тұйықтық тұманы сейіліп, көңілсіз өмірге күлкі
араласады. Қайыркен ақынжанды бала, әрі жеңге жағдайын түсінген кейіпкер.
Оның арманы – жеңгелі болу еді. ...Кеудемдегі жүрегім самал тербеген қайың
жапырағындай лүп-лүп етіп, болашақ жеңешемнің ақылды, ажарлы, бар мінезі
әкем мен Ыбыштың мінезіне қарама-қарсы ашық-жарқын болуын аңсадым. Бәлкім,
сонда, темір тәртіп мекендеген, салқынқандылық Салтанат құрған мынау үйге
бір өзгеріс еніп, ...Ол да мен сияқты қиялшыл болса, бірге отырып арман қуар
едік, Ыбыштың тұйық мінезіне түрткі салып, сезімін сергітуге екеулеп бір
әрекет жасап көрер едік [9, 9]. Қайыркеннің құдайдан сұраған тілегі
орындала кетеді.
Жеңгесі ақылды, ақжарқын мінезді, әрі өзі секілді қиялшыл, арманшыл
болады.
Салтанат ұятты пішінде, ұяң қалпында бейнеленген. Ата-ананың ұлы болып
өскен өзінің тоңмойын ерін қайта тәрбиелеп бақытқа жетуді ойлайды. Босаға
аттаған сәттен-ақ Ыбыштың тұйық мінезі – бұйығы сезімін сергітуге тырысып
бағады. Салтанат - әрі ерке мінезді, сәби сезімді, ғажап әнші. Оның өнері
де, еркелігі де еріне Ыбышқа ұнамаса да, қайнысы Қайыркенді таң-тамаша
қалдырып, ол арманына жеткен адамдай өзін өте бақытты сезінеді. Ал, Ыбышқа
келіншегінің ерке қылықтары ерсі болып көрінеді. Ол Салтанаттың әзілін де,
ойнын да, қуақы сөздерін де теріс қабылдайды. Жаңа үйленсе де, келіншегіне
мейірім көрсетіп, сүйіспешілігін сездірмеген ағасына Қайыркен бала қайран
қалады, әрі ренжиді. Қауға тартқаннан өледі дейсің бе? Тартсын. Бұрынғының
әйелдері қауға тартқаны былай тұрсын, қырық құлаш құдық та қазған - деген
Ыбыштың дөрекі сөздері дәлел [9, 19]. Жүрекке тікендей қадалатын сөздер.
Салтанат: Әй, осы мені аямайды-әй - деп күліп, - онысы несі екен.
Мені өзі сияқты палуан деп ойлайды ғой деймін бір. Құдыққа келген сайын
қауғаны ылғи маған тартқызып, өзі түйе жетектейді. Сөйтіп жүріп жөндеп
тартпайсың деп ұрысатыны бар тағы да, астапыралла!...[9, 20]. Салтанаттың бұл
үнінде реніш, зіл де жоқ, керісінше, нәзік әйелдің қатал еріне деген
таңырқауы, сонымен бірге, нәзік құрмет пен нәзік сезім жатыр.
Салтанат бойындағы таптырмас еркелікті, жарасымды наз бен тәтті
қылықты, бұралған сымбат пен күміс күлкіні Ыбыштың байқамағаны Қайыркенді
ызаландырады. Атымды міндің деп Салтанатты сабағаны үшін Ыбышқа ыза болған
Қайыркеннің балаң мінезіне, ағасының атын жарып тастамақ болғанына қарап,
жаны жақсы, сезімі мөлдір бозбаланың ержетіп келе жатқанына сүйсінесің.
Мейірімсіздік қой, мейірімсіздік қой, бұл! Адамнан артық санайтын ат
болса, жарып тастайын. Мені өлтіріп көрсін деген жолдар соның дәлелі.
Әкесінің: “Адамнан атты артық санап отырған кім бар? Бұтыңдағы шалбарың
қандай тар болса, басыңдағы ақылың да сондай тар-ау... Біреуің ішкен асың
мен шапқан көкпары, баққан қойынан өзгені білмейтін тұйық мінез содыр
болсаң,біреуің шыныдай шыртылдап, ақылды ашуға жеңгізіп, пышаққа
жармасатын таяз болсаң. Әйел сонынікі. Ұрар, ұрсар, татуласар. Қайда
барады? Бүгін ағаңмен жағаластың, ал ертең өздері-ақ татуласып кетеді.
Сонда да қарадай жерге кіріп кетпейсің бе? Тірліктің осы жағынан да ой
жіберіп қарасаң қайтеді...[9, 36] деген осы шындыққа жанасқан сөздері оны
ойландыруға мұрындық болады. Осы сәттен бастап Қайыркен осы істеген
қылығына қысылып, сонымен бірге, Ыбыштың көп мінезіне әкесінің көңілі
тола бермейтінін аңғарады.
Боранда қой іздеуге кетіп, адасып, айдаладағы зиратты паналап,
талықсып, ес-түссіз жатқан жерінен Салтанатты тауып әкелген Қайыркен
келіншегін аямай осы шаруаға жұмсаған Ыбышқа тағы да қатты ренжиді.
Бірақ, оны түсініп жатқан аға қайсы?! Әйтсе де, осы оқиғадан кейін
“келіншегінің кішкене кеудесінде еркелікпен бірге, намысшылдықтың да бұғып
жатқанына аздап болса да ой жіберген сияқты көрінген [17, 14].
Дулаттың Салтанаты қазақ әдебиетіндегі тосын тағдырлы, тосын
мінезді кейіпкер.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..3-7
Бірінші тарау
Дулат Исабеков прозасындағы лиризм ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8-39
Екінші тарау
Психологизм және характер даралау шеберлігі ... ... ... ... ... ...40-70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..71-72
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 3-74
Кіріспе
Дулат Исабеков - ұлттық әдебиетімізден тарихи-психологиялық,
әлеуметтік-философиялық, лирикалық шығармаларымен орын алған қаламгер.
Д.Исабеков шығармашылығын зерттеудің қажеттігі, оның әңгіме, повестерінің
көркемдік жетістігі мен өзектілік сипатында және бүгінгі өмір құбылыстарын
шынайы бейнелей алғандығында жатыр.
Д.Исабеков шығармашылығы туралы әдеби-сын еңбектерде бірталай
пікірлер айтылды. Олардың қатарында Ш.Елеукенов [1], Р.Нұрғали [24] т.б.
ғалымдардың, сыншылардың еңбектерін атап айтуға болады.
Д.Исабеков прозасының түрлі жанрында жазылған шығармаларындағы
көркемдік-идеялық ерекшеліктерді, қоғамдық әлеуметтік көзқарастарды адам
мәселесі тұрғысынан саралай, оның дара стилдік белгілерін көрсете отырып,
тұтастай 60-80 жылдар прозасындағы адам, қоғам мәселесінің қойылысын талдау
дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін алдыға мынадай нақты міндеттер қойылды:
- Жазушы шығармаларындағы адамдардың түрлі қарым-қатынастық жүйесін
талдау;
- Жазушының характер даралау шеберлігі;
- Дәстүрлі және әлемдік әдеби-философиялық ағымның әсерлі дәрежесін
зерттеу;
- Кейіпкер таңдау, оның жан-дүниесін, адамгершілік ізденістерін
шынайы қалпында суреттеу, шеберлігін таныту;
- Жазушы шығармаларында кейіпкерлердің адамгершілік қасиеттерін
саралайтын диалог, ішкі монолог, ой ағымы, тартыс, т.б. көркемдік
тәсілдердің қолдану ерекшеліктерін айқындау;
- Жазушының өзіндік стилін таныту;
Осы мәселелерді қарастыру мақсатында Д.Исабековтың Социализм
зәулімі, Талхан - 186 әңгімелері, Пері мен Періште, Сүйекші,
Тіршілік, Дермене, Ай –Петри ақиқаты, Гауһартас повестері талдау
нысанасына алынды.
Ұлттық әдебиеттегі адам мен табиғат, адам мен қоғам, адам мен адам
сынды күрделі қарым-қатынастық жүйелердің көркем шығармадағы бейнеленуі,
кейіпкер танымы арқылы көрініс беру сөз етіле отырып, адамның әлеуметтік,
рухани-психологиялық, лирикалық қырларына қатысты эстетикалық жаңа
көзқарастар ғылыми тұрғыдан арнайы қарастырылды. Жазушының кейіпкер болмысы
мен характерін ұлттық мінезге сай етіп, психологиялық нәзіктікпен ашудағы
дара қолтаңбасы қарастырылады. Сондай-ақ, қоғамдағы адамның ролі, орны,
адам өмірінің мән-маңызы, жалпы өмір мен өлім туралы т.б. мәселелер сөз
болады. Адамдар арасындағы адалдық, тазалық, ізгілік сияқты биік
адамгершілік мұраттар да сырт қалмаған.
І тарау.
Дулат Исабеков прозасындағы лиризм
Елуінші жылдарға дейін көп жағдайда әдебиетте сырт баяндау белең
алды. Адам жанының нәзік иірімдері шығармада доғалдау бейнеленді, болмаса
қағыс қала берді. 50 жылдардың аяғында әдебиетке еркін ене бастаған
лирикалық прозаның көздегені осы олқылықтың орнын толтыру, кейіпкер жанына
терең үңілу, нәзік иірімдерді алғы орынға шығару еді. Ол үшін авторлар,
біріншіден, шығармаға қатысатын кейіпкерлерді шақтап алды. Шақтаулы
геройдың жан дүниесі терең зерттелді. Екіншіден, кейіпкердің мінез-құлқы,
іс-әрекеті еркін даралануы үшін кейде автор оларды азғантай уақыт болса да
ортадан оңашалау күйде бейнеледі. Үшіншіден, әр кейіпкер ой-дүниесіндегі
құбылысты бақылаушы, әрі авторлық позицияны аңғартар қосымша кейіпкер
алынатын болды. Оқиға көбіне сол қаһарманның көзімен, ойымен таразыланды.
Қазақ әдебиетінің кәсіби кемелденіп, түр жағынан байып, өмір шындығын
бейнелеуде әдіс-тәсіл жағынан ізденісті бағыттар ұстап, толысқан тұсы 60-80
жылдар аралығы. Бұл кезеңдегі қазақ повестері тақырып аясының кеңдігімен,
образ жүйесінің нақтылығымен, оқиғалар желісінің шымырлығымен,
кейіпкерлердің мінез-қасиеттерінің даралығымен, қаламгердің эстетикалық
мұратының айқындылығымен ерекшелінеді. Аталған жылдардағы повестердің
бірсыпырасына ғана тән және бір ерекшелік - кейіпкердің жан әлем
бейнелеудегі сыршылдық, нәзіктік, көңіл-күйінің толқымалы құбылыстарын
сезімталдықпен аша білу, интеллектілік (парасаттылық) нышандарының
адамгершілік сипаттарымен үйлесімді дамуы, стильдік құбылыс ретінде
пайымдалатын лиризм мен психологизмнің бірегей өрілімде көрінуі. Бұлай
десек, лиризмді әдеби тәсіл, ағымды құбылыс ретінде лирикалық прозаның
алтын тіні екені саналы түрде мойындайтынымыз анық. Өйткені мұндай
шығармаларда басты идея кейіпкердің жан-толғанысы, қуаныш- күйініші, өмірге
көзқарасы, күмбірлеген көкірек күйін шертетін шуақты сезімі арқылы беріледі
[3, 61-65 ].
Лиризмде бүгінде көркемдік ағым деп адалынан мойындасақ, оның әрі де,
нәрі де нәзік лирика. Нәрлі болатыны - қаламгердің айтайын дегенін сырлы
суретке айналдыру ...қиялынды тербеп, санаңды дүр сілкіндіру ...жан сарайының
өзгеше реңмен құлпыруы [4, 88].
Лиризм - романтикалық көркемөнердің негізгі стихиялық белгісі,
бейнелеу өнеріндегі хош иісті, жан-дүниесі секілді, ол тіпті эпопея мен
драмаға тән. Өйткені рух пен жан дүние арқылы автор өзінің шығармасы арқылы
ішкі рухпен сырласқысы келеді - дейді Гегель [5, 242].
Адам жанының нәзіктігі, тереңдігі, ішкі тебіреніс-толқудың қырлы,
қиын сырлылығы асқан шеберлікпен беріледі. Сол сәл нәрсеге жұбанып, сәл
нәрсеге жүдеп қалатын адам мінезінің нанымды, қонымды бейнеленуі. Түптеп
келгенде, жақсылық пен жамандықтың өзара астасқан, өзара айырылысқан қиын-
қыстауы осындай ішкі иірім-қайнардан көрінсе керек[6, 272].
Жиырма мен отызында жазылып, қалың көптің жүрегінен орын алған
Д.Исабековтың Дермене, Пері мен періште, Тіршілік ылғи да жанға жайлы
леп, жұмсақ та нәзік лиризм, адамның көкірек кеудесіне ып-ыстық шоқ болып
басылатын мұң, тіпті күнгей қарияларына тән әр сөзін салмақтап, асылдай
безбенге салып айтар қысқалық бар болса, сарабдал суреткерге айналған сайын
сол нәзік лиризмнің орнын кейде жан жадыратар жылы юмор, әдемі қалжың,
кейде ащы мысқыл, сарказм алмастыра бастады. Д.Исабеков жан сырын, өмір-
тіршілік туралы толайым толғаныстарын төгілдіре жеткізген.
Д.Исабековтың Тіршілік, Сүйекші повестеріндегі кәдуілгі тірлікте
ешкім елемейтін қарапайым тірлік иелерінің тағдырындағы күллі адамзаттық
тіршілік логикасын сезім арқылы таразылау, өмір диалектикасын бейнелеу
арқылы жарық дүниені барлап түсінуімізге ықпал жасайтын туындылар [7, 62].
Д.Исабеков әдебиетке лирик жазушы ретінде келді. Гауһартас, Пері
мен періште секілді повестері осы ойдың садақасы.
Пері мен періште шығармасы - өмір дастанының өзгеше қырын, жаңа бір
жырын толғаған туынды. Ерлі-зайыпты екі адамның бақытсыз тағдырын баяндаған
хикая жан дүниеңді дүр сілкінтіп, алмағайып арпалысқа түсіріп, тұңғиық ой
теңізін кештіріп, адамдық ар мен адамгершілік парасат жөніндегі жайдақ
түсінігіңді тереңдетіп, сана-сезімінді байытып, тал бойындағы тым қораш,
тым күйкі, тым саяз мінез-қылықтарыңнан арылуға асықтырды. Түсінігінің
төмендігіне, парасатының пайымсыздығына, ойының шолақтығына қараптан-қарап
отырып қысыласың, өзіңнен-өзің ұяласың. Сөйте отырып жан-дүниең тазарады,
адамшылық қасиетің асқақтай түседі.
Сырт қарағанда Дулаттың Пері мен періштесі күнделікті тіршілікте
көріп-біліп, естіп жүрген ескі әңгіменің бірі сияқты. Ебін тауып, ерін
тастап басқа біреудің етегінен ұстап кеткен, артынан адасқанын біліп,
өксіген, өкінген құдай қосқан қосағының алдындағы кінәсін мойындаған әйел
тағдырын шығармасына арқау еткен жазушы көптен-көп. Ондай туындылар ондап
емес, жүздеп саналатынына мысал мол. Мәселе оқиға ұқсастығында емес, ой
түюдің оқшау-тосындығында болса керек. Тақырып біреу, түсіну түрліше. Бір
қаламгердің екінші қаламгерден өзгешелігін, өзіндік қолтаңбасын айғақтайтын
тұсы осы. Бұл хикаяттан алатын сабақ - азды-көпті тіршілікте әр адамның өз
бақытын табуға ұмтылысын күстаналамау керекігі. Дулат суыртпақтай сыр аша
отырып, осы тұжырымның дұрыстығына анық көз жеткізеді. Ол Пері мен
періштесінде ішкі сұлулық, ізгіліктің артықшылығын әдемі жеткізген. Әдеби
сында әр алуан пікір айтылып, көбірек сын естіген Пері мен періште
повесіндегі Сафура бейнесін алалық. Сафура да Гауһар тастағы Салтанат
сияқты ғашық болып тұрмысқа шыққан жоқ-ты. Оны Құлахмет әке, туыстарының
көмегімен алып қашқан. Сафура тағдыры бізге адамның рухани түлегі, шарқ
ұрған ізденіс процестерін танытатады. Сафура мен Құлахмет хикаясының
басталар тұсында осы отбасының әлеуметтік тұрмыстық жағдайының тым қиын
екенін көреміз. Шығарманың басты бір конфликті осы бір жерде бір қылт етеді
де, қалып кетеді. Бірақ қалай дегенде де, Сафураның жан арпалыстарының
алғашқы кезеңі қоғамның әлеуметтік-экономикалық мәдени деңгейімен тура
пропорционал деуге болады. Әдеби сын Сафура бейнесінің әсер қуаты көптеген
қателіктен кейін, Құлахметтің айтусыз адамгершілігін түсініп, қайта оралуы,
түзелуіне байланысты талданады. Маған Сафураның Құлахметтен кетуінің
психологиялық дәйегінен гөрі, әлеуметтік дәйегі басым көрінсе, қайта
оралуының психологиялық-әлеуметтік дәйегі тең түсіп жатады. Ой келеді: Егер
Сафура Смағұлмен, әлде басқа біреумен бақытты ғұмыр кешер болса, Құлахметке
қайта оралмас еді. Сонда Сафураға қандай үкім шығарылу керек [8, 18-19].
Сафура бейнесінде жазушы өз деңгей мүмкіндігіне орай, арман-қиялмен
кешкен тіршілігінің үйлесім таба алмай, шарқ ұрып, табиғи тұтастығын
жоғалтқан кейіпкерден рухани ізденістерін, сол жолдағы жан-дүниесінің
қозғалыс-өзгерістерін зерттеуге ұмтылатындай. Мына бір әңгімеге құлақ
салыңыз: Ол да, мен де күлкісіз, жолсыз ғұмыр кешеміз. Екеуміз бірдей
бақытсыз болғанша, біріміз неге бақытты болмаймыз? [9, 152]. Сафура басқа
жігітке қосылып, қоштаса келгенде Сапарға айтқан осы сыры көп нәрсені
аңғартып тұр. Өз басының бақыты үшін күрескен әйелді қалай жазғырасыз?
Сафура өткенге опынып, күйінген кезде ашқан сырына қарап-ақ, қандай адам
екенін ұғасың. Өмірден түңілетіндей қылмысым жоқ, мен бар болғаным талай
жылдан бері іште түншығып, бас көтерейін десем ар мен адамгершілікке
қарайлап, бата алмай келген сезімімді алғаш рет ар тұтқынынан босатып,
еркіндікке шығармақ болдым. Бар кінәм осы! -деген сөзді жазушы Сафураға
бекер айтқызып отырған жоқ. Бұл жазушы кейіпкерінің өмірлік қағидасы, ішкі
жан-дүниесінің сипаты. Ия, Сафура біз ойлағандай жеңіл мінезді әйел емес.
Кінәлі болса да, қаралы болса да жүрек түбінде адамшылық сезімі, ұяты мен
ары сары майдай сақтаулы жатқан текті әйел. Д.Исабеков осындай ой түйдіріп,
кейіпкеріне құрметпен қарауға мәжбүр етеді [10, 14].
Сафура басына қонған бақыттың өзін танымай, бақытты басқа жақтан
іздеп таба алмай жүрген жан. Сафура басында Құлахметке қажетті, идеал тұтар
қасиеттің бәрі бар. Керісінше, Құлахмет бойынан Сафура өз іздегенінің
бәрін таба бермейді. Ол қаншама жыл отасқан Құлахмет бойында не бар деп
қарамайды, өз ойымен, өз көңілдегісін оның бойынан іздеп барып адасады. Оны
Құлахмет те сезеді. Біледі. Біле тұра, өз бойындағы күдік атаулының
баршасына атой салып, көкірекке шала болып, байланғалы келе жатқан сезіктің
баршасына су сеуіп өшірумен әлек. Ол өшірмек болып әлектенгенде, Сафура
бойындағы жек көру, өшпенділікке дейін жетіп өршіп кетіп жатады. Ол
Құлахметті сүйіп келмеген, әйелі ретінде, мүгедек адам райында аяп келген.
Ал жарасқан жұпқа өмір үшін бұл аз еді. Сафура адасып барып Смағұлдың
етегінен ұстады. Бірақ құп жарасып, түсінісерлік жар деп білері тағы
шамалы. Оның сол бір түнгі айтыста Сапардан жеңілу себебі де осында. Бірақ
ол бір нәрсеге сенеді. Ол Смағұлға сөзін өткізеді. Айтқанын істетеді.
Құлахмет бойынан таппаған қасиет Смағұлда бар деп біледі. Бірақ Сафура
Құлахметке бар адамгершілік, ізгілік сезімдерінің Смағұлда жоқ, болса да аз
екенін толық сезінбеген. Сафураның адасу сыры осында. Осындай адасу
шырғалаңы бар Сафура трагедиялық бейне ретінде суреттеледі. Ал Смағұл
Толыбаевич болып, сіресе келген адам-келбет әлсіз де, ауру, бірақ жүрегі
жылы, жан-дүниесі нұрлы Құлахметтен жеңіліс табады, аяғына жығылады.
Кешіріңіз, кешіріңіз мені. Бұлай болады деп мүлдем күтпеп ем. Керегі
жоқ маған мұндай бақыттың. Есітіп тұрсыз ба, керегі жоқ. Кеше көріңіз
мені,-дейді ол. Өз ісіне ілесе келген Сафураға: Ол мүлде басқа жан. Оның
жүрегіндей жүрек өмірде санаулы-ақ. Ондайларды қастерлеу керек, алақанға
сап аялау керек,-деп ақтық ойын айтады [9, 156]. Бұл - Құлахмет бойындағы
адамгершілік ізгілік сезімдерінің Смағұл жанындағы тоғышарлақты жаназалауы.
Оны қайтадан адам қалпына келтіріп нұрландыру.
Құлахмет-жаны сезімтал, үлкен жүректі адам. Ол әйелінің барған сайын
өзінен алыстап, жат болып бара жатқанын анық сезеді. Әйтсе де, әйелім мені
бір күні тастап кетер-ау деген ойға оралмады, оралғысы да келмеді. Бұл
жайлы ойлау оған сұмдық, қорқынышты болып көрінді. Сөйте тұра ол Сафураны
кінәламады. Ол адал ғой, ол мейрімді әйел ғой! Қай-қайдағы арам ой есіме
қайдан түседі? - деп керісінше өзін қаралайтын [9, 134]. Кейде басқа ойға
шомылып, яғни, өз байқаған жайттардың бәрін Сафураның алдына жайып ерлі-
зайыпты боп тұру-тұрмауларының басын бір жола ашып алайын деген сияқты
іштей айтылған ой-ағымдары мен сөздерін қаншама рет айтуға оқталса да іске
аспаған. Бертін келе Сафура өзінің әйелі болып қала беретініне Құлахмет шек
келтіреді. Ол басқа күйеуге тиеді! Ол менің көзіме шөп салады! Жаратқан-
ау, бұл неткен қорлық, неткен мазақ! Сонда қалай ғана жер басып жүрмекпін
мен?-деп ішкі жан-дүниесі өртеніп дел-дал күйде болатын. Құлахметтің бір
ғана үміті болды. Ол қызы – Нәзікет. Мүмкін, Нәзікетті тастап кете алмас,
қанша дегенмен анасы ғой-деген ой оны бір жұбатып, бір көтеріп тастайтын.
Дегенмен, оның соңғы алданышы да, қуанышы да көпке ұзамай үзіледі. Осы
уақытқа дейінгі және сол кездегі оның жан-дүниесіндегі арпалысты айтсайшы.
Бауыр еті езіліп, іштей егіліп, естілер-естілмес етіп тіл қатқаны: Сафура-
ау, мен ше? Мен ... не бітірмекпін?[9, 135].
Жазушының кейіпкері Құлахметтің аузына салған өмір жайындағы
қарапайым да, ұлы қағидасы да көкейге қона кететін шығар-ау. Егер адам
баласы өлім жайлы күнінен бір рет ойланатын болса, өмір дегеннің қаншалықты
қымбат екенін, оның... мәңгі оралмайтынын сезінер еді, сөйтіп оны жас баладай
алақанға сап аялар еді [9, 178]. Ақыл иесі адамның осы шындықты өмірінің
соңғы сағатында ғана түсінетініне күйіну арқылы жазушы ой-санамызға сәуле
түсіруге ұмтылып отыр. Адамның жан-дүниесін жақсылыққа, ізгілікке
сусындатқан тәлімді тәрбие беру үшін жазушыдан осындай аталы сөз
естігеніміз жөн ғой. Жазушының қадір-қасиетінің артатын жері осы.
Аталған шығармада автордың параллелі дерлік Сапар секілді кейіпкер
бар. Өмірден өз жолдарын іздейтін, солай жүріп адасатын қаһармандар тағдыры
көбіне осы жас адамның қатысуымен, ойымен таразыланады. Сапар сияқты
кейіпкер жазушының басқа шығармаларында да бар. Мысалы, Гауһартастағы -
Қайыркен, Мазасыз күндердегі – Мәкәлім де рухани жағынан бір-біріне жақын
кейпкерлер. Сафураның Құлахметке Смағұл Толыбаевич екінші күйеуі екенін
айтқан кездегі Сапардың Мейірімсіздік қой, жүрексіздік қой бұл Сафура деп
іштей айтқан сөзінен оның кім, қандай адал мейірімді адам екенін осы бір
тұста аңғарамыз. Сапар сол айлы түнде Сафура жайлы не ойламады. Егер
Сафура бұл қасиетін қоймаса, байғұс Құлахмет ағайдың түбіне жетіп, ар мен
ұятты өз күйеуімен қоса бір молға көметін шығар – деген ойлар оның
санасында тізбектеліп жатты. Яғни, бұл жас Сапардың жеңіл-желпі ойының
айғағы еді. Уақыт өте келе бұрынғы санадағы кесіп пішкен ойлары жалған
болып шығады Жоқ Сафура ондай әйел емес екен, кінәлі болса да, қаралы
болса да, оның жүрек түбінде адамшылық сезімі ұяты мен ары сақтаулы жатыр
екен... Мұндай қасиеттен жұрдай жаралған болса, әлде қашан-ақ басқа күйеуге
шығып, өз дегенімен кете берер еді ғой.. Оның анау найзадай кірпіктері
кімнің жүрегіне қадалып, тұтқындап алмайды... Өзі жек көретін, бұдан былай да
сүйе алмайтын тәңір қосқан күйеуіне қайта келіп отыр, оның хәлін тым
болмаса бір көріп қана кеткелі келді.... Содан кейін Сапар Құлахметтің
үміті, жалпы адамзаттың үміт арманы шексіз болтына көзіп жетіп, ұғына
бастайды. Иә, адам баласы әрі құдіретті, әрі әлсіз. Бұлтартпас өлім
жақындағанда Құлахмет өмірден түңіліп, кей сәттерде өлім ертерек келуін
тілейтін. Менің өмірден алар еншім – азап қана, рахат деген бұйырмаған.
Егер осы ойымның бәрі бір сәтке естен шықса, алдағы күннен жалтақтап, жаңа
сәуле, жаңа үміт дәметеді. Шынындада, өмірді шын сүйген адамның қандай
ауыртпалығы болса да үмітті болатыны айдан анық. Дүниеге келгенде жылап
туылатын адам, жылап кетпей күліп кетуі де көксеп қалған өмірден жақсылық
күтумен болады ғой. Қамшының сабындай қысқа бес күн жалғанында шын бақыттың
дәмін бір рет татқысы келмейтін жан өткенбе. Барлық жұртқа тән бұл қасиет -
Құлахметтің бойынан табылатынына күмән жоқ. Тағы бір айта кететін жайт,
өмірдің сұлулығы мен мұраты- өмірді сүйе білуде, тынымсыз алға ұмтылуда.
Автордың айтпақ философиясы осы.
Шығарманың келесі бір көрінісінде Сапардың өмірге деген іңкәрлік,
өмірге деген сүйіспеншілігіне, жалпы өмір жайлы толғанысына тап келеміз.
Енді соған зер салып, ой түйіндейік. Өмір дегеннің өзі әрі күрделі, әрі
жалаң, әрі шынайы, әрі жалған екеніне ой жүгіртесің. Табиғат адамға өмір
берді, өмір сүруге қажетті нәрсенің бәрінде жаратты. Ал адамдар ақыл-ойдың,
парасаттың иесі бола тұрып, болмашы нәрсе үшін бірін-бірі жеңеді, иә
жеңіледі... Сол ғұмырында оған бәрі де – жақсы тұрмыс, жақсы жар , адал дос,
баянды бақыт, бәрі-бәрі де қажет. Сол жолда ол жаңылыс басады, қателеседі.
Сонда адам бір-бірінің қолтығынан сүйемесе, оған демеу болмаса оның адам,
несі адамдық?... Құлахмет әйеліне ие бола алмаған, жалғыз қызына әке болып
жарытпаған ынжық дер едім. Жоқ мұндай ойдан мен тап қазір аулақпын. Ол
екеуінің де өмірге деген құштарлық, талпынысы бар. Бірінің талпынысы
зуылдап өтіп бара жатқан өмірдей буырқанды да, саябыр тапты. Өзінің бақытқа
қолы жеткені мен, жүрегіндегі азап пен аяушылық мәңгі өшпейтінін, өзін өмір
бойы қинап өтерін сезді. Ал Құлахмет ағай болса... Ол Сафураны өлердей
сүйеді, өз өмірінен де артық сүйеді. Ол өз бақытын Сафурадан ғана тапты.
Сондықтан, ол қылмыс жасаса да Сафураны Періштем, көгершінім деп атай
беруге дайын[9, 187]. Бұл жерде Сапардың өмір диалектикасын жете
түсінгенін, өткінші дүниеде екі адамның өмірге екі ұдай көзқараста
болтынына көз жеткізіп отырмыз. Иә, біз қолда бар алтынның қадірін кеш
түсінетін, бармақты тістейтін халге жеткенде ғана ойланатын пендеміз ғой.
Жазушы Пері мен періштесінде ішкі сұлулық, ізгіліктің артықшылығын
әдемі жеткізген, әрі жақсылықтың рухани биіктігін, асылдығын, артықтығын
биік түсінгенін аңғартқан еді [11, 98]. Д.Исабеков осы шығармасы арқылы
адамның бойынан, қолынан келгенше жақсылық іздеу керек, соны табу керек
деген өрелі ой сабақтап отыр.
Ай-Петри ақиқаты әңгімесінің негізгі кейіпкері – Жамал. Жамал –
бұйығы бейне. Ішкі тебіренісі, ішкі толқыны күшті, әрі сезімі айдай әлем
ұлы табиғатпен үндесе қабыса ашылып, ірілік танытқан кейіпкер. Аптасына
ашық теңізде серуендеп, Ай-Петри жартасына жиырма-отыз шақырым қашықтықтан
қарау – Жамал армандарының бірі еді. Ал Ай-Петри ашық күндері, теңіз
үстінде майдақоңыр ғана толқындар жүріп жатқан тымық шақта, ерекше, асқақ
та әсем болып көрінетін. Жамал болса, осы Ай-Петри сұлулығына, әсемдігіне,
осындай көрінісіне қарауға ешқашан жалықпайтын, тіпті сағаттар бойы
тамсанып тұруға да дайын еді. Жамал ең бірінші жұмбақ та, әсем ақ жартасты
түсінде көреді.
Бақшасарай аңызынан кейін оның Ай-Петриге деген сүйіспеншілігі
бұрынғыдан да күшейіп, оған деген мұңлы бір сағыныш кеудесінен біржола орын
тебеді. Гаремде екі қабат боп, сол үшін қатал жазаланып, әлде түрік, әлде
ағылшын саудагерлеріне сатылып жіберілген әйелдің дауылды түні апатқа
ұшырағанда біренше күн бойы тақтай үстінде жалғыз жүзгенін, жер басудан
күдерін үзіп, өзін енді тұңғиық теңізге лақтырмақ боп, бел буғанда найзағай
отымен Ай-Петридің жарқ етіп көрініп, әйел мен оның іштегі баласының өмірін
сақтап қалғаны – Жамал Сағатовнаның ой-қиялын осылайша біржола шарлап
алады [12, 427].
Төңірек көк жасыл түске боялып, сол көк жасыл әлемнен көкке қарай
мойнын созып тар дүниеге асқақтай қарап тұрған Ай-Петри жартасына Жамал
қараған сайын түпсіз ойға шомады. Жамал осы бір керең-мылқау ақ жартастың
адам қиялын шартарапқа жетелеп, жан түбінде тұнып жатқан әр қилы ойларды
қозғай алатын қандай қасиеті бар екенін түсіне алмайды. Осы қалпынан, яғни,
дәл осылай маңқиған күйде қанша уақыт тұрады; қанша мың, қанша миллион,
қанша миллиард жыл? Бәлкім, ол мәңгілік деген ұғымның тетелесі де шығар?!
деген асқақ ойлар Жамалдың мазасын алып, терең ойға шомылдырады. Ия, дәл
осы маңқиған тауға дәл осылай Жамал сияқты кімдер қарамай, кімдер ойға
батпады, кімдер қуанбады. Бейқам адам мына жалғанда өзінен өзге құдірет
жоқтай, өзін бар дүниенің қожасындай сезінетініне бір сәт күлесің, осы ұлы
жаратылысты өзіне табындырмақ болғанына іштей қысыласың – деп автор ағынан
жарылады.
Енді тағы бір көрініске тоқталайық. Жамалдың ойына тағы тақтайға
жабысқан екі қабат әйелдің бейнесі оралады. Дәл қазір ол байғұстың ойына
сұрапыл өлім қаупінен басқа не келіп, не кетіп жатыр екен? Тек өлімге бел
буу ма? Жоқ-жоқ, ол мүмкін емес, өлімге өзі тәуекел етпегенше адам үші
күресіп бағады, ұшы қиырсыз дауылды теңіз үстінде әлжуаз, әрі екі қабат
әйелдің өзі өмір үшін арпалысады, адамнан болсын, алладан болсын, меңіреу
табиғаттан болсын әйтеуір бір үміт оны кеудесінен өше қоймайды... Міне,
дауылда басылды, теңіз үстінде тыныштық орнады. Үміт бар енді, ол толқын
соғылып, опат болудан аман қалды. Жо-жоқ, ол да алдамшы, уақытша екен. Су
бетінде осылайша қашанғы жүзе беруге болады. Әйел бойындағы соқыр үрейді
санаға жеңдіре білді, ертеңгі күннің бұдан да өткен азабынан сескенді. Сол
азапты көрмеу үшін ол өзін-өзі суға тастауға, сөйтіп бірте-бірте жақындап
келе жатқан қаралы тағдырының алдын орауға бел шешкен-ді. Қанша қатігез
болса да, жарық дүние сыйлаған мына ит өмірмен қош айтысып, өз иманын өзі
үйіре бергенде, қара түнекті қақ айырып, найзағай оты жарқ ете түсті. Сол
найзағай отымен бірге оның қарсы алдынан тұлғасы асқақ ақ жартас елес бере
өткендей болды. Әйел өз қөзіне өзі сенбеді. Сенбесең анықтап көріп ал
дегендей, найзағай тағы жарқ етті. Бұл жолы да ақ тау ап-анық көрінді. Ай-
Петри! Құдай-ау, мынау Ай-Петри ғой! Қуаныш толқыны әйел кеудесін жарып
кете жаздады. Ол жылаймын деп ойлаған жоқ, жылауға мұршасы да болмады,
бірақ екі көзінен жас сорғалап өзі де сезер емес... деген шыт-шытырман оқиға
көз алдында біріне соң бірі жүріп жатады [9, 400].
Ал шығарманың соңында Жамалдың ішкі дүниесін сәт сайын ұлғайтып
кеміріп бара жатқан намыс пен ыза оты сияқты түсініксіз сезімдер билеп
алады. Оның іштей мазалануы бірте-бірте күдікке айналып бойына үрей
үймелете бастайды. Ол не күдік еді? Оның осындай аянышты күйде болуына не
себеп болды? Немен байланысты? - деген көкейімізде бір сауал туындайды.
Оның бірден-бір себебі күйеуінің қызметтен босап... басқа жұмысқа ауысуына
байланысты болады.
Бұл өмірде бақ-дәулеттің орнында тұрмайтындығы, өмірдің өзі өткінші
екені, өмірдің талабы да солай, әрі былай қарағанда, өмір диалектикасының
қағидасы іспетті.
Енді бұлай болмаған жағдайда Жамал өмір туралы, жалпы орта жайлы кең
түрде толғана алмаушы еді. Табиғатқа деген анау мылқау ақ жартасқа деген
сүйіспеншілігі, махаббаты оянуы да екі талай еді ғой. Шыр етіп туылғаннан
соң соңғы ақтық демінің арасы өмір деп аталатын болса, сол өмір жолында
адамдар тіршілігін көп бөлігінің өзін-өзі алдарқатуымен, есі кірмеген
сәбидей алдануымен өтетінін де, Жамал жер үстінде емес, жерден алыста,
шырқау биікте белгісіз нүкте боп бара жатып алғаш рет ойланды-деп автор
кейіпкердің жан дүниесінің өзгергенін алдымызға келіп жайып салады.
Бәлкім, тіршілік дегенде аңыз шығар? Әлде, расымен ақиқат шындық па?
Ай-Петри ақиқаты... деп шығарма аяқталады. Автор тіршілік дегеніміз –
аңыз, әрі ақиқат шындық деген ой тастап, оқырманның талқысына береді. Бас-
аяғын жинақтай келе айтарымыз, егер Жамал сол жартасты көрмеген жағдайда,
оның ойына, тіпті түсіне екі қабат әйел де кірмеуші еді ғой. Бәрі бір-
біріне байланысты жайттар.
Көзбен көру бар да, көңілмен сезіну бар. Дулат Исабековтің балалық
шақтары соғыстың құрбаны болған, жетім-жесір өскен ұрпақтың мұңы мен
жырын жанымен түсініп, тебіреніп, тереңінен қозғай жазғаны “Біз соғысты
көрген жоқпыз хикаяты. Осы шығарманы оқыған адамның сол бір
жаралы жандардың ауыр тауқыметін өз басынан кешкендей сезім арпаласына
түсері сөзсіз. Шығармада жазылған өмір шындығы – бұрын-соңды қазақ
әдебиетінде айтылмаған айрықша ақиқат. Кешегі сұм соғыс басқа салған
қасіреттің - халықтық қасіреттің қаншалықты ауыр екендігін көрсететін бір
туынды осы повесть. Осы жерде жазушы болған оқиғалардың көшірмесі емес,
өмір тіршіліктің ел есінде қалар белесті кезеңінің көркем шежіресін
жасағанын атап айтуымыз керек.
Соғыс салған ауыр жарақатты - жан жарақатын өз көңіл көзімен
көріп, санасында саралаған Исабеков соғыс жылдарындағы ауыл өмірінің тыныс-
тіршілігін, іс-әрекет, мінез-құлықтарын нанымды бейнеледі. Әңгімелеуді, не
суреттеуді автор өз атынан бастап өрбітеді де, кенет кейіпкер көзімен
жалғастырады, не кейіпкер көзімен бере келіп, өзі жалғастырып әкетеді.
Адамдарға соғыс әкелген ауыр азапты Д.Исабеков былайша шеберлікпен
сипаттаған: “Қырқыншы жылдары бала болған жоқ. Басқа жерлерде болса
болған шығар, біздің ауылда болған емес. Бәрі ерте есейді. Олардың
жылаған дауыстарды сирек естілді. Қиындыққа, жоқшылыққа іштен көніп туды.
Күні бойы аш жүріп, кешке қарай аш жатты. Бұл - олардың ерлігі емес,
уақыттың қатігездігі, уақыттың қателігі еді. Майданда жеңіс үшін де
күрес жүріп жатты. Соғыс дегеннің не екенін балалар білген жоқ, білсе
де, шала ұқты... Олар іштері шұрқырап жатып, қиял-ғажайып батырлар
дүниесінде өмір сүрді, бала-шағасы боп, киетіндері бір пар етік бола
тұрып, махаббат жолында мерт болған қайдағы бір Қозының тағдырына
жылады. Олар аштық пен жалаңаштықтың бетіне үңіліп өсті, олар қатал болды.
Олар сезімтал болды, олар оңашада жылады, үнсіз жылады [9, 375].
Шығармада жүрек сенімі, жан сезімі, заманның қатал суреттерімен
осылайша қапталдастыра қарастырылды. Шығарманың терең шыншылдығы осында
жатыр.
“Соғыс тақырыбына жазылған, яғни алыс ауылда сол кездің қиыншылығына
куә болған баланың, Д.Исабековтің Біз соғысты көрген жоқпыз повесі, -
деп Қирабаев өз еңбегінде бұл шығарманы ерекше атап өтеді [13, 180].
“Біз соғысты көрген жоқпыз сырт пішінінде өмірбаяндық сипатты
шығарма. Лирикалық меннің баяндауында тарихи шындық желісі тартылған, әрі
шынайы өмір суреттері баршылық. Бұл шығарманың көркемдік шешімі - соғыстан
мүгедек болып оралған бейненің трагедиялық тағдыры. Дулат сомдаған
типтік көрініс, типтік бейне, жағдай диалектикалық бойлықта емес,
тарихи ендікте қарастырылады [14, 218].
Өмір деген бұрылмасы жоқ, сайраған қара жол емес. Оның
күнгейі де, теріскейі де, өрі мен ылдиы да бар. Бұл повесте - негізгі
пафос болып көрінетін нәрсе - тіршілік, өмірге құштарлық, өмір үшін
күрес мәселесі. Жазушы осының бәрін үлкен суреткерлікпен көрсете алған.
Оны Оңғардың апасынының іс-әрекеттерінен көре аламыз. Оңғардың апасы -
өмір тәжірибесі, тіршілік тартысын бастан кешірген күрескер ана.
“Шынында, апамның айласы қаталдық па? Ол апаның ғана айласы ма
еді? Өзінің айтуына қарағанда, атам заманнан келе жатқан әдіс дейді
ғой. Өлер бұзау өлді. Бәлкім, оның терісін біржолата жоғалту қаталдық
шығар. Бәлкім, сары сиыр бұзауының терісін көргенде, оны мына жарық
дүниеде жер басып, тірі жүр екен деп ойлап қалатын шығар. Қалай
болғанда да, бұл – тіршілік еді, тірілердің өмірі еді [15, 379].
“Жылаған да бір, қуанған да бір, - дейді атамыз қазақ. Оның қай-
қайсысы да адам мінезінің өзгеше бір сәттері, кенет жүрек алып-ұшып,
аузыңа тығылады. Басқа ешнәрсенің керегі болмай, тағдырыңмен бірге
келгендейсің. Осы соғыс жылдарында “өлді деген хабар мен “келе
жатырмын деген хабардың адамға түсер әуелгі салмағы бірдей болды. “Кәрі
шешесінің есі ауып, әйелі жынданып кете жаздады. Тек балалары ғана, ерте
көктемнің қатқақ батпағы қара табандарын тілгілегеніне де қарамай,
“көкем келе жатыр, көкем келе жатыр, - деп ауылды жалаң аяқ, жалаң бас
бірнеше рет айналды.
Бұл - ауылдың ұлы тойы еді. Өлдіге балап, қырқын беріп, енді
жылына дайындалып жатқан адамның өзі келсе, ұлы той болмай, қандай
болмақ? Оны бүкіл ауыл қарсы алды. Еңбектеген бала мен еңкейген кәрі
алдынан түгел шықты [9, 385].
Адам қуанышты сәтте, ол қуанышты күндері күйбең мазасыздықтың
өзін мейрамға айналдырып жібереді, ал қайғылы сәтте ол қайғысы жер
бетіндегі күйкі тіршіліктен әлдеқайда көтеріңкі және мұндай қалып адам
тағдырында соншалықты жиі кездесе бермейді. Ал, кездескенде, оның тек
жүрегі ғана сөйлейді. Ал, жүрек бар сырыңды ақтарып салып, қарап
тұрады.
“Адам шіркін бар ғұмырын ұзақ арнап, соны көзімен көрсе,
армансызбын, деп айта алатын болуы керек. Талай күнгі үмітсіздік,
талай күнгі көздің жасы, шеккен азабы мен тартқан тапшылығы, бәрі-бәрі
де бір сәтте ғайып болып, Орынша өзін-өзі ұстай алмай, отыра қап,
еңіре жылап жіберді, дей келе, жазушы Орыншаның сырын, оның өз
жүрегіне айтқызатын психологиялық сәтті тап басады. Бұл егілуде: “Осынша
азапқа салынатындай не жазығым бар еді?! Мен де өзің жаратқан пенде емес
пе ем. Неге осынша қинадың, неге? Сынамағың мен бе еді, сонда? Қызығыңа
талпынып туған жанды, тәлкек қылғаның не? – деп тағыры мен тәңірісіне
ішкі мұңы жатты [9, 403].
Осындай тағдырға, тәңірге деген наразылықты шығарманың өн бойында
мол ұшыратымыз. Тағы бір мысал келтіріп өтейік.
“Нұралының әкесінің ағасы майданнан оралды. Соғыстан аман қайтқан
үйдің қуанышы бүкіл ауылдың тойы болатын, ұлы тойы болатын. Бірақ,
бұл жолы жұрт сілтідей тынды. Ниеті түзу, қасиетті шаңырақ деп, дәм
татып жүретін үйге жұрт аз жиналды. Бұл қызғаныш емес еді, бұл
күндеу емес, бұл тағдырға ренжу, тағдырға налу еді. Жұрттың бәрінің
иығына бірдей түсті деп ойлап келген қасіреттің, баршаға бірдей
шашылмайтынына, шаңырақ таңдайтын соқырлығына білдірген іштей наразылық
еді. Бір біріне айтпаса да, бұл сезім, әркімнің күрсінісінде, әркімнің
жүрегінің терең түбінде, көзқарасында жатты [9, 400].
Соғыстан аман келген үйге ықыластарының суығанын, әрі мін
тартып, тіксіне қарайтынын, мейірімдерінің қаталдыққа ауысып бара жатқанын
барша адамдар сезінді. Көз жасы дайын тұратын халықтың мұндай мінез
көрсетуіне не себеп болды. Бұған бірден-бір кінә деп – тағдырдың жазғанын
айтар едік.
Повесте ауыл адамдарының Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қайсарлығы,
жан-дүниесінің әр-алуан сыры, ішкі сезім арпалысын, ой-түйсіктерін
бейнелеу орын алған. Жазушы сол бір ауылдың қандай жағдайға тап болса
да, әрдайым көз жасы дайын тұратынын айрықша атап өткен. Олар мұңы мен
қайғысын, зарын, қуанышын, көз жасы арқылы сыртқа шығарған, әрі жас бірін-
бірі ұғынысуына түрткі болған. Енді туындыға назар аударайық:
“...Сиырдың бұзауы өлсе де, тамның бұғат ағаштары мұңайып ызыңдаса да
жылайды. Бәлкім, олардың адамға деген мейірімдері Адам-ата әуел баста
жаратылғандағыдай осы кезге шейін тап-таза, қоспасыз, тұнық сақталып келген
шығар... Әлде, ұлдарының үйде туып, түзде өлгенін, көп көргендіктен бе,
әлде заманалар бойы тыныштық пен қуанышты аңсап, сол аңсаулары кеуделеріне
мұз боп қатып, жақсы әнді есіткенде, жіби салатындықтан ба, әлде ел
айрылған топалаң шақта бір ананың отыз ұлы молаға айналып, ол өлік санаға
мәңгі ұялағандықтан, бұзауы өлген сиырды көрсе де, қайта ояна сала ма,
әйтеуір олардың көз жасы әрқашан дайын тұрады.
Мүмкін, сол дұрыс та шығар, олар қуаныш атаулының адамға
қаншалықты қымбатқа түсіп келгенін сездіріп кеткен болар. Қуана білуді,
жылай білуді үйретіп кеткен болар [9, 386].
Иә, өмірде көп дүние қарама-қайшылықтан тұрады. Адам ет пен сүйектен
жаратылғандықтан, жағдайдың құлы дедік. Осындай құдіретті сезімнің
кереметтігі сонда, қашан да ақылдан үстем түсіп жатады. Уақыт әкелген зіл-
батпан трагизм бір кісінің иініне түспейді. Бала, бауыр, апа-қарындас
бәрі өз үлестерін алады. Әр тағдыр өз тауқыметін тартқанына куә
боламыз.
Жалпы, Оңғар баланың ішкі ойлаулары кең түрде баяндалған. Жазушы
кейіпкеріне өз көзімен көрсетіп, көкірегімен сезіндіру арқылы, ол
трагизмнен гөрі лиризм әсеріне салмақ артады. Оңғардың сол пәк
сезімдерінің ойларының біріне тоқталайық:
“Бір жерде қарға-құзғынға жем болып жатыр ма?... Кімді айтады? Әкемді
ме? Бүкіл ауылдың айтуынша, құлақ біткеннің құрышын қандырған менің
әкем бошалап кеткен сары сиырды қайдан болса да тауып, бұзауын мойнынан
салып көтеріп келетін әкем, жұмыстан келе жатқанда, алдынан құлдыраңдап
шыққан Еркінай екеуімізді екі қолына көтеріп, еркелететін әкем,
майданға кетіп бара жатып, соңғы ақшасына “Екі құлыным киінсін деп
екі құндыз бөрік алатын әкем, бүкіл өмірі мен үмітін балалары мен
жарына арнап, солардың тауы болған әкем, енді кеп ... иесіз далада...
жападан-жалғыз ...Жо-жоқ, мүмкін емес! Апам қандай қатал! Ойына қай-қайдағы
түсетіні несі, қарға-құзғын деген не ол? Адамның етін жейтін құстар ма?
Сонда олар ет деп, қана санай ма? Демек, олар үшін мал мен адамның еш
айырмасы болмағаны ғой? [9, 383].
Бұл жерде жазушы баланың әкеге деген мәңгі өшпес
сүйіспеншілігін, өмірінің мұқалмас үмітін, үлкен суреткерлікпен көрсете
алған. Оңғардың алаңсыз балалық дәурені бір сәтте ғана лап етіп, бір жанып-
өшкен сағымға айналып жатты.
Дүниеде дәрменсіз жас баланың жабығып жылағаны мен жасығанын,
үміт алданған ананың қамыққаны мен тарыққанын көруден, соны ұғынудан ауыр
сезім жоқ шығар.
Жоғарыда айтып кеткендей, адамдар тағдырға налиды. Налып қана
қойған жоқ, өмірге теріс қабақ шытады. “Табиғат адамды қандай бишара
қып жаратқан? тым болмаса да өмірінің соңғы сәтінде ұлының “Көке
деген бір ауыз сөзін ести алмайтын етіп, құрылған тіршілік заңы неткен
тасбауыр. Белгісіз бір жақта әкесінің өлгелі жатқанын баласына сездірмей,
дәл сол сәтті қырық үш тезекті аман алып қалғанына қуантып немесе “шпана
болғалы жүрмін деп аузына бейғам әзіл салып, я болмаса, тыныш
ұйықтап, тәтті түс көргізіп, адамдарды уақытша алдап қоюға шебер өмір
заңы, неткен опасыз [9, 410] - дегені немесе “Соңғы үш жылда өлімді
көп естіп, “өлім деген сөзге бойлары үйреніп алған жұрт, бұл жолы
Құдайдың өзін қарғады. “Соқыр Құдай, деді. “Керең Құдай деді.
“Тасжүрек Құдай, деді, “Қайырымсыз Құдай деді [9, 412].
Соғыстың ауыртпалығын бәрі бірдей басынан өткерді. Әсіресе,
балалардың ішіндегі намыспен қайнаған ызасы, ішкі жан-дүниені егілтіп
тастады. Әкесі соғыста қайтыс болған Құлманның күйінгені мен
ашынғанының өзі неде жатыр? Үлкен адамдай әкесінің суретіне қарап, қаусап
жылағанында да, бір мән бар. Осыдан-ақ, баланың жан дүниесі жүдеу
екенін байқаймыз. Иә, қалай болса да, балалардың балалық шағының
болмағанына, балалық шақтарын құрбан еткеніне куә боламыз. Өмірді
реалистікпен зерттеген жазушы адам жанының небір қоймасын, сезім қалтарыс
құпияларын дәлдікпен өрнектеген.Алайда, жүрекке әсерлі жетіп жатты.
Шығарманың соңында майданнан “Жеңіс деген қуанышты хабар келеді.
Осы жалғыз ауыз сөзді шағын ауыл сарыла төрт жыл күтеді. Не деген
қиянат?
“Осы жалғыз ауыз сөз үшін, қырық жылға жетер күлкісін, қырық
жылдық көз жасын, қуаныштары мен түнгі ұйқысын, балалық шақтарын құрбан
етті, етті... ешкімнің балалық шағы қайтып оралмады- деп аяқталады [9,
428].
Шығармада өмір-сәулелі стихия. Қаталдығы мен қайырымы қабаттас
күрделі әлем ретінде суреттелген. Автордың мына жолдары соның дәлелі:
“Мейірім мен қаталдық! Мейірім мен қаталдықтан шыққан әппақ сүт
[9, 379].
Бұл жердегі мейірім аяушылықтың, қаталдық-мәжбүрліктің кейпін танытып
тұр.
Тағы да осыған бір мысал келтіре кетейік:
“Апам жылап тұрып бәрін айтты. Осыдан екі ай бұрын, Құлманның
көкесінен қара қағаз келіпті. Күйеуінің қаза болғанын естісе, Панзай
кетіп қалып, балалары панасыз қалар деп, ауыл адамдары жасыра тұруды жөн
көріпті. Балалары есейсін депті. Бұл – ауылдың мейірмандығы, ауылдың
қаталдығы еді.
Д.Исабеков шығармашылығы дегенде, оның - өзін қапысыз тапқан, сол
арқылы стилін ұштаған тақырыбы - соғыс ауыртпалығы. Қиын-қыстау
кезеңдегі адамдардың тұрмыс-тіршілігі, дүниені көру, бағалау, сезіну, өз
дәрежесінде шешімін табу деген сияқтылар, Д.Исабековтың рухани ерекшелігін
даралайтын дүниелер.
Дегенмен, ең бастысы – адамдардың өмірі, олардың рухани тазалығы мен
арманшылдығы, адалдығы мен талпынысы тартымды да, тағылымды өріліп
шыққан.
Олардың жүрегіне тастап кеткен соғыстың өшпес ісі мен ізі
қанша қайғы-қасіретке толы болса да, бұл өзі - елдің ерлігін баяндайтын
оптимистік трагедия еді. Қайлығы оқиға күрмеуі бөлек, күрделі шығарма.
Қабырғаң сөгіліп, жаның егіліп, іштен тынып, жабырқайсың. Бейне оқиға
көркем шығармада емес, өмірдің өзінде болып жатқандай қабылдайсың.
Д.Исабеков шығармашылығының бет-бейнесін айқын бағымдатқан алғашқы
повестерінің бірі - Гауһартас еді. Ертерек жазылса да, ел есінде қалған
жазушының туындысы Гауһартастағы негізгі қақтығыс Салтанат пен Ыбыштың
жан-дүниесінен туындайды. Бұл екеуі бір-біріне ғашық болып қосылған жоқ.
Тек ата дәстүр жолымен, ата-ана келісімін қабыл алып, шаңырақ көтерген
олардың жан-дүниесінде кереғарлықтар баршылық болды. Мен жар сүюден бақытты
емеспін,-дейді Салтанат [16, 14]. Салтанат бойындағы туа бітті зиялылық,
жан сұлулығы, Ыбыш бойындағы жанының туа бітті тас кереңдігіне соқтығысады.
Әйелге деген ғасырлар бойы қалыптасып келген көзқарас дәстүрімен де
қақтығысқа түседі. Ел-жұрттан қиянда, қыр кезіп, қой баққан отбасының үлкен
ұлы үйленіп, бұл шаңыраққа шырай кіріп, жас келін босаға аттаған күннен
бастап темір тәртіп жайлаған салқындылық ыдырап, Салтанат тұрған үйге
өзгеріс енеді. Томаға-тұйықтық тұманы сейіліп, көңілсіз өмірге күлкі
араласады. Қайыркен ақынжанды бала, әрі жеңге жағдайын түсінген кейіпкер.
Оның арманы – жеңгелі болу еді. ...Кеудемдегі жүрегім самал тербеген қайың
жапырағындай лүп-лүп етіп, болашақ жеңешемнің ақылды, ажарлы, бар мінезі
әкем мен Ыбыштың мінезіне қарама-қарсы ашық-жарқын болуын аңсадым. Бәлкім,
сонда, темір тәртіп мекендеген, салқынқандылық Салтанат құрған мынау үйге
бір өзгеріс еніп, ...Ол да мен сияқты қиялшыл болса, бірге отырып арман қуар
едік, Ыбыштың тұйық мінезіне түрткі салып, сезімін сергітуге екеулеп бір
әрекет жасап көрер едік [9, 9]. Қайыркеннің құдайдан сұраған тілегі
орындала кетеді.
Жеңгесі ақылды, ақжарқын мінезді, әрі өзі секілді қиялшыл, арманшыл
болады.
Салтанат ұятты пішінде, ұяң қалпында бейнеленген. Ата-ананың ұлы болып
өскен өзінің тоңмойын ерін қайта тәрбиелеп бақытқа жетуді ойлайды. Босаға
аттаған сәттен-ақ Ыбыштың тұйық мінезі – бұйығы сезімін сергітуге тырысып
бағады. Салтанат - әрі ерке мінезді, сәби сезімді, ғажап әнші. Оның өнері
де, еркелігі де еріне Ыбышқа ұнамаса да, қайнысы Қайыркенді таң-тамаша
қалдырып, ол арманына жеткен адамдай өзін өте бақытты сезінеді. Ал, Ыбышқа
келіншегінің ерке қылықтары ерсі болып көрінеді. Ол Салтанаттың әзілін де,
ойнын да, қуақы сөздерін де теріс қабылдайды. Жаңа үйленсе де, келіншегіне
мейірім көрсетіп, сүйіспешілігін сездірмеген ағасына Қайыркен бала қайран
қалады, әрі ренжиді. Қауға тартқаннан өледі дейсің бе? Тартсын. Бұрынғының
әйелдері қауға тартқаны былай тұрсын, қырық құлаш құдық та қазған - деген
Ыбыштың дөрекі сөздері дәлел [9, 19]. Жүрекке тікендей қадалатын сөздер.
Салтанат: Әй, осы мені аямайды-әй - деп күліп, - онысы несі екен.
Мені өзі сияқты палуан деп ойлайды ғой деймін бір. Құдыққа келген сайын
қауғаны ылғи маған тартқызып, өзі түйе жетектейді. Сөйтіп жүріп жөндеп
тартпайсың деп ұрысатыны бар тағы да, астапыралла!...[9, 20]. Салтанаттың бұл
үнінде реніш, зіл де жоқ, керісінше, нәзік әйелдің қатал еріне деген
таңырқауы, сонымен бірге, нәзік құрмет пен нәзік сезім жатыр.
Салтанат бойындағы таптырмас еркелікті, жарасымды наз бен тәтті
қылықты, бұралған сымбат пен күміс күлкіні Ыбыштың байқамағаны Қайыркенді
ызаландырады. Атымды міндің деп Салтанатты сабағаны үшін Ыбышқа ыза болған
Қайыркеннің балаң мінезіне, ағасының атын жарып тастамақ болғанына қарап,
жаны жақсы, сезімі мөлдір бозбаланың ержетіп келе жатқанына сүйсінесің.
Мейірімсіздік қой, мейірімсіздік қой, бұл! Адамнан артық санайтын ат
болса, жарып тастайын. Мені өлтіріп көрсін деген жолдар соның дәлелі.
Әкесінің: “Адамнан атты артық санап отырған кім бар? Бұтыңдағы шалбарың
қандай тар болса, басыңдағы ақылың да сондай тар-ау... Біреуің ішкен асың
мен шапқан көкпары, баққан қойынан өзгені білмейтін тұйық мінез содыр
болсаң,біреуің шыныдай шыртылдап, ақылды ашуға жеңгізіп, пышаққа
жармасатын таяз болсаң. Әйел сонынікі. Ұрар, ұрсар, татуласар. Қайда
барады? Бүгін ағаңмен жағаластың, ал ертең өздері-ақ татуласып кетеді.
Сонда да қарадай жерге кіріп кетпейсің бе? Тірліктің осы жағынан да ой
жіберіп қарасаң қайтеді...[9, 36] деген осы шындыққа жанасқан сөздері оны
ойландыруға мұрындық болады. Осы сәттен бастап Қайыркен осы істеген
қылығына қысылып, сонымен бірге, Ыбыштың көп мінезіне әкесінің көңілі
тола бермейтінін аңғарады.
Боранда қой іздеуге кетіп, адасып, айдаладағы зиратты паналап,
талықсып, ес-түссіз жатқан жерінен Салтанатты тауып әкелген Қайыркен
келіншегін аямай осы шаруаға жұмсаған Ыбышқа тағы да қатты ренжиді.
Бірақ, оны түсініп жатқан аға қайсы?! Әйтсе де, осы оқиғадан кейін
“келіншегінің кішкене кеудесінде еркелікпен бірге, намысшылдықтың да бұғып
жатқанына аздап болса да ой жіберген сияқты көрінген [17, 14].
Дулаттың Салтанаты қазақ әдебиетіндегі тосын тағдырлы, тосын
мінезді кейіпкер.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz