Сөзжасамдық жұп және оның мағынасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Сөзжасамның зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Түркологияда зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қазақ тіл білімінде зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2 Сөзжасамдық жұптың өзіндік ерекшеліктері
мен парадигмалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
3 Сөзжасамдық жұптың семантикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Пайдаланған сөздіктер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
1 Сөзжасамның зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Түркологияда зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қазақ тіл білімінде зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2 Сөзжасамдық жұптың өзіндік ерекшеліктері
мен парадигмалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
3 Сөзжасамдық жұптың семантикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Пайдаланған сөздіктер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Жұмыстың өзектілігі Сөзжасамдық жұп дегеніміз сөзжасамдық ұядағы себепші негіз бен соған негізделіп жасалатын туынды сөздің жұбы. Сөзжасамдық жұпты кейбір ғалымдар сөзжасам жүйесінің негізгі бірлігі ретінде қарастырады, сөзжасамдық ұяның, сатының, тізбектің бірлігі ретінде қарастырады.
Бірқатар ғалымдар, атап айтсақ, А.И.Моисеев, Л.К.Жаналина, т.б. өздерінің еңбектерінде сөзжасам жүйесінің негізгі бірлігі ретінде сөзжасамдық жұпты көрсетеді.
А.И.Моисеев ғылыми еңбектерінде «основная единица словообразования происходит в пределах словообразовательных пар; почти все ... явления словообразования можно обнаружить в этих пределах: производное слово, производящее слово, средство и способ словообразования, словообразовательное значение; а словообразовательные гнезда и типы сводимы к словообразовательной паре, т.е. могут быть равны ей ... словообразовательные в миниатюре» - деген ой тұжырым жасайды.
Ал, ғалым Л.К.Жаналина өзінің ғылыми еңбектерінде сөзжасамдық жұпты сөзжасамның негізгі бірлігі деп танып, оған мынадай сипаттама береді: Словообразовательной парой называется объединение мотивированного слова на основе отношения формально-семантической выводимости, т.е. словообразовательной ммотивации, с мотивирующим. Именно словообразова-тельная пара является основной единицей словообразовательной системы, так как она отвечает всем требованиям языковой единицы. Сомнение сожет вызвать ее элементарность.
Осы мәндес тұжырымды З.Бейсембайқызының «Қазақ тілін модуль негізінде оқыту» деген еңбегінен кездестіруге болады. Онда: «Негізгі сөзжасамдық құбылыстардың бәрі осы сөзжасамдық қосақтан тарайды. Сондықтан, сөзжасамдық қосақты «шағын сөзжасам» деп те атайды. Осыған орай, сөзжасамдық талдаудың да негізгі единицасы – сөзжасамдық қосақ болып табылады» - делінген.
А.Салқынбай «Қазақ тілінің сөзжасамы» атты еңбегінде сөзжасамдық жұпқа мынадай анықтама береді: «Сөзжасамдық жұп – сөзжасамдық ұяның ең кіші бірлігі. Сөзжасамдық жұпта екі ғана мүше қатысады. Себепші негіз бен соған негізделіп жасалатын туынды сөздің жұбы. Сөзжасамдық жұпты құраушы тұлғалар өзара ұғымдық, тұлғалық және мағыналық байланыста болады» /1, 119/.
Бірқатар ғалымдар, атап айтсақ, А.И.Моисеев, Л.К.Жаналина, т.б. өздерінің еңбектерінде сөзжасам жүйесінің негізгі бірлігі ретінде сөзжасамдық жұпты көрсетеді.
А.И.Моисеев ғылыми еңбектерінде «основная единица словообразования происходит в пределах словообразовательных пар; почти все ... явления словообразования можно обнаружить в этих пределах: производное слово, производящее слово, средство и способ словообразования, словообразовательное значение; а словообразовательные гнезда и типы сводимы к словообразовательной паре, т.е. могут быть равны ей ... словообразовательные в миниатюре» - деген ой тұжырым жасайды.
Ал, ғалым Л.К.Жаналина өзінің ғылыми еңбектерінде сөзжасамдық жұпты сөзжасамның негізгі бірлігі деп танып, оған мынадай сипаттама береді: Словообразовательной парой называется объединение мотивированного слова на основе отношения формально-семантической выводимости, т.е. словообразовательной ммотивации, с мотивирующим. Именно словообразова-тельная пара является основной единицей словообразовательной системы, так как она отвечает всем требованиям языковой единицы. Сомнение сожет вызвать ее элементарность.
Осы мәндес тұжырымды З.Бейсембайқызының «Қазақ тілін модуль негізінде оқыту» деген еңбегінен кездестіруге болады. Онда: «Негізгі сөзжасамдық құбылыстардың бәрі осы сөзжасамдық қосақтан тарайды. Сондықтан, сөзжасамдық қосақты «шағын сөзжасам» деп те атайды. Осыған орай, сөзжасамдық талдаудың да негізгі единицасы – сөзжасамдық қосақ болып табылады» - делінген.
А.Салқынбай «Қазақ тілінің сөзжасамы» атты еңбегінде сөзжасамдық жұпқа мынадай анықтама береді: «Сөзжасамдық жұп – сөзжасамдық ұяның ең кіші бірлігі. Сөзжасамдық жұпта екі ғана мүше қатысады. Себепші негіз бен соған негізделіп жасалатын туынды сөздің жұбы. Сөзжасамдық жұпты құраушы тұлғалар өзара ұғымдық, тұлғалық және мағыналық байланыста болады» /1, 119/.
1. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). Монография. – Алматы: Қазақ университеті. 1999. -309 б.
2. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1989. – 368 б.
3. Жаналина Л.К. Сопоставительное словообразование русского и казахского языков. – Алматы, 1998.
4. Салқынбай А. Қазақ тілі сөзжасамы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 271 б.
5. Есімсейітов Б. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық тізбектердің құрылысын синхронды тұрғыдан сипаттау. – Шымкент: Ордабасы, 2003. – 80 б.
6. Салқынбай А. Қазақ тілі сөзжасамы: Оқу - әдістемелік кешен. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. -192 б.
7. Улуханов И.С. Словообразовательная семантика в русском языке и принципы ее описания. 2-е изд., стереотипное – Москва: Эдиториал УРСС, 2001. – 256 с.
8. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі. - Алматы: Ғылым, 1988. - 104 б.
9. Қалиев Ғ. Қазақ тіліндегі сөзжасам мәселелері (Оқу құралы). – Алматы: Ғылым, 2002. -190 б.
10. Қазақ тілі: Сөзжасам. Морфология. Оразахынова Н.А., Исаева Ж.Т., Сүлеева Г.С.- Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. – 176 б.
11. Бейсембаева З. Сөзжасамның зерттелу аспектісі // Қазақ тілі мен әдебиеті, 2003, №9. 34-б.
12. Есімсейітов Б. Сөзжасамдық ұяның қарапайым құрылымдық бірліктері. // Қазақ тілі мен әдебиеті, 2003, №11.
13. Шанский Н.М. Очерки по русскому словообразованию. Изд. 2-е, доп. –Москва: КомКнига, 2005. – 336 с.
14. Карпов А.К. Современный русский язык. Словообразование. Морфология. – Москва: 2002. – б.
15. Қазақ тілі: Анықтамалық. – Алматы, 2004. – 120 б.
16. Тихонов А.Н. Современный русский язык. (Морфемика. Словообразование. Морфология). – Москва: Цитадель – трейд, 2002. – 464 б.
17. Земская Е.А. Словообразование как деятельность. – Москва, 1992.
18. Шанский Н.М. Очерки по русскому словообразованию. – Москва 200519
19. Лопатин В.В. Современный русский язык. Теоретический курс. Словообразование. Морфология / под ред. Иванова В.В. – Москва: Русский язык, 1989, - 261 с.
20. Зенков Г.С. Вопросы теории словообразования. – Фрунзе, 1969. - 165 с.
21. Араева Л.А. Парадигматические отношения на словообразовательном уровне. Учебное пособие. – Кемерово, 1990. – 78 с.
22. Абжанова Т.А. Отражение «смысловой заряженности» производящих в значениях поизводных./ Проблемы словообразовательной семантики
2. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1989. – 368 б.
3. Жаналина Л.К. Сопоставительное словообразование русского и казахского языков. – Алматы, 1998.
4. Салқынбай А. Қазақ тілі сөзжасамы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 271 б.
5. Есімсейітов Б. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық тізбектердің құрылысын синхронды тұрғыдан сипаттау. – Шымкент: Ордабасы, 2003. – 80 б.
6. Салқынбай А. Қазақ тілі сөзжасамы: Оқу - әдістемелік кешен. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. -192 б.
7. Улуханов И.С. Словообразовательная семантика в русском языке и принципы ее описания. 2-е изд., стереотипное – Москва: Эдиториал УРСС, 2001. – 256 с.
8. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі. - Алматы: Ғылым, 1988. - 104 б.
9. Қалиев Ғ. Қазақ тіліндегі сөзжасам мәселелері (Оқу құралы). – Алматы: Ғылым, 2002. -190 б.
10. Қазақ тілі: Сөзжасам. Морфология. Оразахынова Н.А., Исаева Ж.Т., Сүлеева Г.С.- Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. – 176 б.
11. Бейсембаева З. Сөзжасамның зерттелу аспектісі // Қазақ тілі мен әдебиеті, 2003, №9. 34-б.
12. Есімсейітов Б. Сөзжасамдық ұяның қарапайым құрылымдық бірліктері. // Қазақ тілі мен әдебиеті, 2003, №11.
13. Шанский Н.М. Очерки по русскому словообразованию. Изд. 2-е, доп. –Москва: КомКнига, 2005. – 336 с.
14. Карпов А.К. Современный русский язык. Словообразование. Морфология. – Москва: 2002. – б.
15. Қазақ тілі: Анықтамалық. – Алматы, 2004. – 120 б.
16. Тихонов А.Н. Современный русский язык. (Морфемика. Словообразование. Морфология). – Москва: Цитадель – трейд, 2002. – 464 б.
17. Земская Е.А. Словообразование как деятельность. – Москва, 1992.
18. Шанский Н.М. Очерки по русскому словообразованию. – Москва 200519
19. Лопатин В.В. Современный русский язык. Теоретический курс. Словообразование. Морфология / под ред. Иванова В.В. – Москва: Русский язык, 1989, - 261 с.
20. Зенков Г.С. Вопросы теории словообразования. – Фрунзе, 1969. - 165 с.
21. Араева Л.А. Парадигматические отношения на словообразовательном уровне. Учебное пособие. – Кемерово, 1990. – 78 с.
22. Абжанова Т.А. Отражение «смысловой заряженности» производящих в значениях поизводных./ Проблемы словообразовательной семантики
Реферат
Жұмыстың тақырыбы: Сөзжасамдық жұп және оның мағынасы
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланған негізгі әдебиеттер тізімінен және сөздіктер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 44.
Пайдаланған әдебиеттер саны: 28.
Тірек сөздер: сөзжасам, сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық
жұп, негіз сөз, негізді сөз, сөзжасамдық тәсілдер.
Бітіру жұмысының нысаны: жұмысымыздың нәтижесінде алынған тілдік
материалдар мен дәлелдемелер.
Мақсаты: Қазіргі қазақ тілі сөзжасам жүйесінде негізгі зерттеу нысаны бола
қоймаған сөзжасамдық жұпты семантикалық аспектіде қарастыру. Сөзжасамдық
жұптарға семантикалық талдау жасау арқылы сөзжасамдық жұптың өзіндік
қасиеттері мен семантикасына қатысты ғылыми тұжырымдарды нақтылау, қорыту.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімінде жұмыстың мақсаты мен міндеттері, әдіс-
тәсілдері жайында мәлімет берілді. Негізгі бөлімі үш тарауды қамтиды. Мұнда
сөзжасамның соның ішінде сөзжасамдық жұптың зерттелуіне шолу жасалып,
ғалымдар мен еңбектеріне тоқталдым. Сөзжасамдық жұптың өзіндік қасиеттері
мен парадигмалық қасиеті туралы сөз қозғалды. Ең бастысы сөзжасамдық
жұпқа, мүшелеріне семантикалық талдау жасалып, нақты, дәлелді тұжырым
жасалды. Қорытынды бөлімде жалпы жұмыс барысы жүйеленіп, нақтыланды.
Жұмыста қолданылған дерек көздер: Ғылыми еңбектер және сөздіктер,
негізінен Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі алынды.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Сөзжасамның
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .6
1.1 Түркологияда
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..6
1.2 Қазақ тіл білімінде
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .8
2 Сөзжасамдық жұптың өзіндік ерекшеліктері
мен парадигмалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..14
3 Сөзжасамдық жұптың
семантикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..40
Пайдаланған сөздіктер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі Сөзжасамдық жұп дегеніміз сөзжасамдық ұядағы
себепші негіз бен соған негізделіп жасалатын туынды сөздің жұбы.
Сөзжасамдық жұпты кейбір ғалымдар сөзжасам жүйесінің негізгі бірлігі
ретінде қарастырады, сөзжасамдық ұяның, сатының, тізбектің бірлігі ретінде
қарастырады.
Бірқатар ғалымдар, атап айтсақ, А.И.Моисеев, Л.К.Жаналина, т.б.
өздерінің еңбектерінде сөзжасам жүйесінің негізгі бірлігі ретінде
сөзжасамдық жұпты көрсетеді.
А.И.Моисеев ғылыми еңбектерінде основная единица словообразования
происходит в пределах словообразовательных пар; почти все ... явления
словообразования можно обнаружить в этих пределах: производное слово,
производящее слово, средство и способ словообразования,
словообразовательное значение; а словообразовательные гнезда и типы сводимы
к словообразовательной паре, т.е. могут быть равны ей ...
словообразовательные в миниатюре - деген ой тұжырым жасайды.
Ал, ғалым Л.К.Жаналина өзінің ғылыми еңбектерінде сөзжасамдық жұпты
сөзжасамның негізгі бірлігі деп танып, оған мынадай сипаттама береді:
Словообразовательной парой называется объединение мотивированного слова на
основе отношения формально-семантической выводимости, т.е.
словообразовательной ммотивации, с мотивирующим. Именно словообразова-
тельная пара является основной единицей словообразовательной системы, так
как она отвечает всем требованиям языковой единицы. Сомнение сожет вызвать
ее элементарность.
Осы мәндес тұжырымды З.Бейсембайқызының Қазақ тілін модуль негізінде
оқыту деген еңбегінен кездестіруге болады. Онда: Негізгі сөзжасамдық
құбылыстардың бәрі осы сөзжасамдық қосақтан тарайды. Сондықтан, сөзжасамдық
қосақты шағын сөзжасам деп те атайды. Осыған орай, сөзжасамдық талдаудың
да негізгі единицасы – сөзжасамдық қосақ болып табылады - делінген.
А.Салқынбай Қазақ тілінің сөзжасамы атты еңбегінде сөзжасамдық жұпқа
мынадай анықтама береді: Сөзжасамдық жұп – сөзжасамдық ұяның ең кіші
бірлігі. Сөзжасамдық жұпта екі ғана мүше қатысады. Себепші негіз бен соған
негізделіп жасалатын туынды сөздің жұбы. Сөзжасамдық жұпты құраушы тұлғалар
өзара ұғымдық, тұлғалық және мағыналық байланыста болады 1, 119.
Б.Есімсейітов Қазақ тіліндегі сөзжасамдық тізбектердің құрылысын
синхронды тұрғыдан сипатау деген еңбегінде сөзжасамдық жұпты: Сөзжасамдық
тізбектегі синтагматикалық қатынас негізінде сөзжасамдық жұп жасалады.
Сөзжасамдық жұп – негіз сөз бен одан жасалған туынды сөзден тұратын екі
құрамды сөзжасамдық құбылыс - деп түсіндіреді. Яғни ғалымның еңбегінде
сөзжасамдық жұп сөзжасамдық тізбектің құрылымдық бірлігі ретінде
қарастырылады.
Сөзжасамдық жұп өз алдына жеке зерттеу нысаны ретінде қаралмаған,
десек те кейбір еңбектерде сөзжасамдық жұпқа анықтамалар беріліп, сипаттама
жасалған. Бұл ретте Н.О.Оралбаеваның, А.Салқынбайдың, Б.Есімсейітовтың,
З.Бейсембайқызының еңбектері мен мақалаларын көрсетуге болады. Сөзжасамдық
жұп негізінен сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық тарам, сөзжасамдық тізбек
мәселелеріне арналған еңбектерінде сөз болады. Бұл еңбектерде сөзжасамдық
жұп сөзжасамдық ұя, тарам, тізбектердің қарапайым бірлігі ретінде
қарастырылады.
Сөзжасам - лингвистика ғылымында жеке сала ретінде кеш дамып, жетіліп
келе жатқан сала. Қазақ тіл білімінде ол жеке сала ретінде соңғы 80, 90-
жылдардан бері қарай зерттеле бастады. Сондықтан сөзжасам жүйесінің
зерттелмеген теориялық мәселелері де баршылық. Солардың бірі сөзжасамдық
жұп. Айтып өткендей, сөзжасам жүйесінде сөзжасамдық жұпты жеке қарастырған
еңбектер жоқтың қасы. Ал А.С.Тихонов: Пока не будет создана типология всех
единиц словообразования, вряд ли возможно дать полное описание
словообразовательной системы языка - дейді. Ғалымның бұл тұжырымынан
сөзжасамдық бірліктер толық қарастырылмайынша, сөзжасамдық жүйенің, ұяның
өзіндік ерекшеліктерін толық сипаттау мүмкін еместігін аңғарамыз.
Зерттеудің мақсаты: сөзжасамдық жұптардың өзіндік ерекшеліктері мен
мүшелері арасындағы мағына байланыстылығының дәрежесін анықтау.
Зерттеудің нысаны: жұмысымыздың нәтижесінде алынған тілдік материалдар
мен дәлелдеулер.
Зерттеудің әдістері: баяндау, салыстыру, сипаттау, дәлелдеу, зерттеу.
Зерттеу жұмысының материалдары: тілдік материалдар ғылыми әдебиеттер
мен сөздіктерге сүйеніп алынған.
Зерттеудің жаңашылдығы: бұрын соңды қарастырылмаған тақырып.
Жұмыстың ғылыми нәтижесі: Сөзжасамдық жұптың мүшелері – негіз сөз бен
негізді сөз – мағыналары екіншісі біріншісі арқылы, яғни негізді сөз негіз
сөз арқылы уәжделіп жасалғандықтан мағынасы негіз сөзге байланысты болып
келеді. Және негіз сөздің мағынасы негізді сөзге толығымен не жартылай
беріледі.
1 Сөзжасамның зерттелуі.
1.1 Сөзжасамның түркологияда зерттелуі
Сөзжасамдық жұп дегеніміз сөзжасамдық ұядағы негіздеуші сөз бен
негізделетін сөздің синтагматикалық қатысы. Яғни сөзжасамдық жұпта екі ғана
мүше қатысады. Себепші негіз бен соған негізделіп жасалатын туынды сөздің
жұбы. Сөзжасамдық жұпты жеке алып зерттеген жұмыстар жоқтың қасы. Ал
сөзжасамның зерттелуін айтар болсақ, түркологияда сөзжасамның зерттелуі
бастауын тереңнен алады. Орта ғасырда өмір сүрген, түркі тілдерінің алғашқы
грамматикасы мен сөздігін, лингвистикалық картасын жасаушы Махмұт
Қашқаридың Дивани лұғат-ит турк еңбегінде сөзжасам туралы алғашқы
қисындар айтылады. Түркі тілдеріндегі дыбыстық алмасулардың ерекшеліктері,
грамматикалық категориялардың мағынасы мен қызметі айқындалады. Қашқари
орта ғасырда қалыптасқан түбір сөздердің құрамының тұрақты әрі қалыпты
мағынасы болатындығын айтқан. Түркі тілінің грамматикасын зерттеушілер тек
XIX ғасырдан бастап, батыстық және орыстық дәстүр негізінде шыға бастады.
Бұл кезеңдері түркі тілдеріндегі сөз тұлғалары мен сөз таптарын саралап
жіктеу проблемасын тікелей байланыста алып, сөзжасамның басты-басты жолдары
мен тәсілдерін ғылыми тұрғыда анықтау революциядан бұрынғы орыс
түркологтары А.Казембек, О.Бетлинг, В.В.Радлов, Н.И.Ильминский,
П.М.Мелиоранский, Н.Ф.Катанов, М.Терентьев, В.В.Катаринский, Э.К.Пекарский,
Н.И.Ашмарин жазған еңбектерден басталып, кеңес дәуірінде В.А.Богородицкий,
А.Н.Смайлович, В.А.Гордлевский, С.Е.Малов, Н.К.Дмитриев, А.Н.Кононов,
Н.А.Баскаков, В.М.Насилов, А.К.Боровков, Е.И.Убрятова, И.А.Батманов,
Э.С.Севортян, Э.Р.Тенишев, А.М.Щербак, Ю.Д.Дешериев еңбектерінде онан әрі
жетілдіріп отырды.
Түркі тілдерінің сөзжасамдық жүйесі кеңес өкіметі тұсында терең әрі
ауқымды зерттеле бастады. Сөзжасам тарихына шолу жасайтын А.Салқынбайдың
Тарихи сөзжасам атты монографиялық еңбегінің негізінде, бұл
зерттеушілерді шартты түрде екіге бөліп қарастыруға болады:
1) Түркі тілдерінің грамматикасын жазу барысында, морфология құрамында
сөзжасамдық тәсілдерге талдау жасайтын зерттеулер Н.А.Баскаков,
И.А.Батманов, А.К.Коровков, Н.К.Дмитриев, Ф.Г.Исхаков, А.А.Пальмбах,
А.Н.Кононов, С.Е.Малов, К.М.Мусаев, А.М.Щербак т.б. ғалымдар түркі
тілдерінің әр түрлі салалары бойынша жан-жақты зерттеу еңбектерін жазған.
Н.А.Баскаков Каракалпакский язык, Историко-типологическая морфология
тюркских языков т.б. еңбектерінде сөз таптарының сөзжасамдық тәсілдеріне
толық талдау жасап, әсіресе морфологиялық тәсіл арқылы жасалатын туынды
сөздердің тұлғалық қырларын сараптайды. Н.К.Дмитриев Строй тюркских
языков, Грамматика современного якутского литературного т.б.
зерттеулерінде тілдегі қалыптасқан сөзжасамдық аффикстерді сөз таптарын
жасау қызметіне қарай топтастырып, сөз таптарының морфологиясымен бірге
қарастырады.
Б.Серебрянников, Н.Гаджиева Сравнительно-историческая грамматика
тюркских языков атты зерттеулерінде түркі тілдеріндегі сөзжасамдық
тұлғалардың даму, қалыптасу тарихын салыстыра зерттеуге күш салады.
А.Н.Кононов Грамматика современного узбекского литературного языка
деген еңбегінде сөзжасамды морфологиялық аспектіде қарастырған. Ал
Грамматика языка тюрксих рунических памятников атты еңбегінде сөзжасам
мәселелері жеке сипатталады. Автор бес түрлі сөзжасамдық тәсілді көрсеткен:
морфологиялық, синтаксистік, синтаксистік-морфологиялық, фонетикалық және
калькалау тәсілі.
А.Щербак Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (Имя),
Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (Глагол),
Грамматический очерк языка тюркских текстов X-XIII вв. Из Восточного
Туркестана атты еңбектерінде түркі тілдеріндегі сөз таптарының жасалу жолы
мен сөз тудырушы аффикстердің шығу, қалыптасу жолдары салыстырмалы әдіс
негізінде зерттеледі. Көптеген сөз тудырушы тұлғалардың түп негізі – қимыл
есімге алып баратыны туралы ғылыми тұжырым жасалады.
II) Сөзжасамды тіл білімінің жеке саласы ретінде бөліп қарастыратын
зерттеулер. Түркологияда сөзжасамды жеке сала ретінде бөлек алып
қарастырып, туынды сөздердің мағынасын айқындаған А.А.Юлдашев еді. Система
словообразования и спряжения глагола в башкирском языке атты
монографиясында башқұрт тілінде бір буынды түбір сөздердің жалпы саны 200,
етістік түбірлердің саны 800 деп көрсете отырып, тілдің байланыс құралы
ретіндегі негізгі қызметі туынды сөздер арқылы орындалатынын көрсетеді.
А.Г.Гулямов Проблемы исторического словообразования узбекского языка
атты зерттеуінде, негізінен, аффикстік тәсіл арқылы жасалған туынды
сөздердің мағынасын айқындап, сөз тудырушы тұлғалардың тарихи тұлғасын
қалыптастыруға күш салған. Г.М.Гарипов Башкирское именное
словообразование еңбегінде башқұрт тіліндегі есімді сөзжасамды жүйелейді.
Морфологиялық тәсілді толық қарастырып, жаңа сөз жасаудағы аффикстердің
рөлін айқындаған. Б.О.Орузбаеваның Словообразование в киргизском языке
атты еңбегі қырғыз тіліндегі сөзжасамды анықтаған, оның жасалу тәсілдерін
көрсетіп берген. Э.В.Севортянның Аффиксы глагольного словообразования в
азербайджанском языке, Аффиксы именного словообразования в
азербайджанском языке еңбектері тек азербайжан тілі емес, жалпы
түркологияда жасалған іргелі еңбектер болған. Зерттеуші туынды сөздің
мағыналық құрылымының қалыптасуы мен сыңарларының мағыналық құрамы жөнінде
терең теориялық талдаулар жасайды. Э.В.Севортянның аталған еңбектері жалпы
түркологиядағы сөзжасамның әр түрлі тарихи аспектіде зерттелуіне негіз
болды. Ф.А.Ганиев Суффиксальное словообразование в современном татарском
литературном языке атты еңбегінде сөзжасамдық тәсілдің түрлерін бөлудегі
әркелкі пікірлерге тоқтала отырып, кірме сөздер мен калька әдісі арқылы
енген сөздерді сөзжасамдық аспектіде қарастыруды бұрыс деп табады.
Ф.А.Ганиев сөзжасамды морфологияның құрамында қарастыруға қарсы болады, оны
жеке сала ретінде бөліп қарастыруды батыл ұстанады. М.А.Хабичев Именное
словообразование и формообразование в куманских языках атты еңбегінде
негізінен морфологиялық сөзжасамға көп көңіл бөліп, дәстүрлі грамматикалық
принциппен өнімді, өнімсіз аффикстердің мағыналық қырларын көрсетеді.
Осындай іргелі еңбектерден басқа да, сөзжасам мәселесіне байланысты
көптеген кандидаттық диссертациялар қорғалды : Б.К.Кутлумуратов, У.Д.Алиев,
А.Ю.Бозиев, Ю.К.Мамедов, Ғ.С.Садвакасов, В.П.Гузев, К.Мелиев, А.Шибаев,
Н.Демичян, Л.С.Гадельшин, А.А.Аймурзаева, С.И.Бекмурзаева, В.В.Андреев т.б.
1.2 Қазақ тіл білімінде зерттелуі.
Қазақ тілі білімінде сөзжасам мәселесінің зерттелуі тарихына келер
болсақ, қазақ тілі ғылымының корифейлері саналатын А.Байтұрсынов пен
Қ.Жұбановтан бастап, тіл білімімен айналысқан ғалымдардың бәрі дерлік әр
түрлі дәрежеде сөзжасамның теориялық және практикалық мәселелері жөнінде
сөз қозғаған. Сөзжасамның негізгі мәселелері – туынды сөз туралы түсінік,
оның жасалу жолдары мен тәсілдері, қос сөз, біріккен сөз туралы алғашқы
мәліметтер А.Байтұрсыновтың 1914 жылы жарық көрген Тіл – құрал атты
еңбегінде баяндалады. Сөзжасамдық негізгі терминдер де осы еңбекте
жасалады. Қ.Жұбановтың 1936 жылы жарыққа шыққан Қазақ тілінің
грамматикасы зерттеуінің бірінші бөлімінде сөздің жалпы құрылысы сөз
болады, ал Заметки о вспомогательных и сложных глаголах, Шылаулар, қос
сөздер, біріккен сөздер атты мақалаларында сөзжасам тәсілдеріне арнайы
талдау жасайды. Н.Т.Сауранбаев, С.Аманжолов , М.Балақаев сияқты ғалымдар
сөзжасам туралы болмаса да, сөз тудыруға қатысты мақалалар жазды.
Сөзжасамды негізгі зерттеу обьектісі етіп, жеке сала ретінде қарастыра
бастау, біздіңше Ә.Төлеухановтың Словообразовательные аффиксы имен в
современном казахском языке атты кандидаттық диссертациясынан басталады.
Мұнда алғаш рет есімдердің сөзжасамдық аффикстері жеке зерттеледі. Сондай-
ақ, автордың Қазақ тіліндегі зат есім мен сын есім тудыратын жұрнақтар,
Қазақ тіліндегі сын есім мен сан есім категориясы, Проблемы
синтетического словообразования имен существительных и прилагательных в
казахском языке деген еңбектері түркологияда қалыптасқан дәстүрлі принцип
негізінде, сол қалыпқа түсіріліп жазылған. Олардың маңызы зат есім, сын
есім, сан есімдерге тән сөз тудырушы тұлғаларды сұрыптап, саралап беруінде
(1, 32).
А.Хасенова (Қалыбаева) Қазақ тіліндегі туынды етістіктер атты
еңбегінде туынды етістік жасайтын аффикстердің мағыналық топтары мен
түрлеріне жекелей тоқталып, теориялық құнды байламдар жасайды. Б.Қайымова
Етістік түбірден есім тудыратын аффикстер атты еңбегінде қазіргі қазақ
тіліндегі ең өнімді тәсіл болып саналатын синтетикалық тәсілдің есім
тудыратын тұлғаларын саралайды. Ә.Керімов Словообразовательные аффиксы в
языке памятников тюркоязычной литературы XIV в. деген еңбегінде XIV ғасыр
ескерткіштер тіліндегі сөзжасамдық аффикстерді зерттеген. А.Ысқақов
Қазіргі қазақ тілі. Морфология деген еңбегінде морфологиялық аспектіден
сөзжасамдық мәселелер жүйелі зерттелген. Сөз тудырудың тілдің өзімен бірге
жасап келе жатқан көне құбылыс екенін көрсетіп берген еңбек -
А.Есенқұловтың Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар атты
зерттеуі. Еңбекте Орхон, Енисей жазба ескерткіштеріндегі қосымшалардың
тұлғалық және мағыналық ерекшеліктері мен қалыптасу, даму жолдары
пайымдалған. Ә.Ибатовтың Сөздің морфологиялық құрылымы зерттеуінде XVI
ғасырдағы Алтын Орда мен Египетте жазылған ескерткіштер тіліндегі түбір
сөздер мен туынды сөздердің сипаты, сөз тудырушы аффикстердің құрылымдық
жүйесі айқындалады. Автор Қазақ тіліндегі туынды сөздер сөздігін (1988)
шығарды. Бұл еңбектің сөзжасамның зерттелуіндегі рөлі айтулы. Ғ.Айдаров
Язык орхонских памятников древнетюркской писменности VIII века деген
еңбегінде жазба ескерткіштер тіліндегі сөзжасам тәсілдерінің түрлері мен
жасалу жолдарын, даму тарихын нақтылы тілдік деректермен көрсетеді.
Қазақ тіліндегі сөзжасамдық мәселелер негізінен морфологияның
құрамында қарастырылғандықтан, сөзжасамның теориялық мәселелері: тәсілдері
мен қалыбы, типі, мағыналық қырлары туралы сөз қозғалмауы заңды еді.
Түркологияда, оның ішінде қазақ тілі білімінде сөзжасамдық мәселелерді
зерттеу - суффикстік тәсілді тексеру мен сөз жасушы суффикстерді
түгелдеумен шектелді.
Сөзжасам - лингвистика ғылымында жеке сала ретінде кеш дамып, жетіліп
келе жатқан сала. Қазақ тіл білімінде ол жеке сала ретінде соңғы 80, 90-
жылдардан бері қарай зерттеле бастады. Бұрын жеке сала ретінде мән беріле
қоймаған сөзжасам мәселесі грамматиканың морфология саласында, кейбір
мәселелері лексикология саласында қарастырылып келгенін атап өттік. Бұдан
сөзжасам жүйесінің теориялық мәселелерінің назардан тыс қалып келгендігі
анық. Бұл жөнінде, яғни сөзжасам жеке сала ретінде танылмай, жеке сөз
таптарының құрамында қаралып жүргенде, барлық назар сөз таптарының
жасалуының төңірегінде болып, бұл сөзжасамның жеке проблемаларының
зерттеліп, жалпы теориялық проблемаларының артта қалуына әкелгені жөнінде
профессор Н.Оралбаева сөз қозғаған.
Қазіргі таңда сөзжасам – тіл білімінің жеке бір саласы. Сөзжасамның
дербес сала ретінде танылып, теориялық дәлелдеулері белгілі бір деңгейге
көтерілуі 1989-жылғы Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі - атты
монографияға байланысты. Аталған монографияда ғалымдар сөзжасамды қазақ тіл
білімінің жеке, дербес саласына жатқызып, сөзжасамның негізгі обьектісіне
сөз жасаушы тәсілдерді, сөз жасаушы тілдік нұсқаларды, сөзжасамдық типтер
мен тізбектер, сөздің жасалу үлгілерін, туынды сөздер мен олардың түрлерін,
сөзжасамдық заңдылықтар мен сөзжасамның сөз таптарына қатысын жатқыза
отырып, сөзжасам тілдегі сөзжасау процесімен байланысты барлық құбылыстар
мен заңдылықтарды зерттейтінін көрсетті. Осы мәселелер төңірегінде алғаш
мағлұматтар беріліп, тұжырымдар жасалды. Сонымен қатар, сөзжасамның жеке
сала ретінде қалыптасуына ғалымдардың кейінгі екі он жылдықта жазылған
еңбектерінің де қосқан үлесі көп. Олардың қатарына: Н.Оралбаеваның Қазіргі
қазақ тіліндегі сан есімнің жүйесі А., 1988-ж., С.Исаевтың Қазіргі қазақ
тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты А., 1998-ж. атты еңбектері мен
Л.Жаналинаның Сопоставительное словообразование русского и казахского
языка А., 1998-ж., З.Бейсембаеваның Сөзжасамды оқытудың ғылыми-
әдістемелік негіздері А., 1998-ж. монографияларын жатқызуға болады.
Н.Оралбаева Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі атты
еңбегінде сөзжасам жүйесінен жалпы мәлімет бере отырып, сан есімнің
сөзжасам жүйесін жан-жақты қарастырады. Сан есім сөзжасамның негізгі жасалу
тәсілдері көрсетіліп, олардың сөзжасам жүйесінен алатын орны сипатталады.
Кейінгі кезде сөзжасам мәселелері жөнінде өзіндік көзқарасын
түйіндеген бірқатар зерттеу жұмыстары қорғалды. Сөзжасамның жеке сала
ретінде танылып, оның өзіндік ерекшеліктерін айқындауда бұл зерттеу
жұмыстарының орны ерекше. Бұл ретте А.Салқынбайдың, Б.Қасымованың,
Г.Жексембаеваның, Г.Шаһарманның, Ж.Отарбекованың, З.Умирзақованың зерттеу
жұмыстарын атауға болады. А.Салқынбайдың Тарихи сөзжасам атты докторлық
диссертациясында сөзжасам семантикалық аспект тұрғысынан қарастырылған.
Ғалым сөзжасам жүйесінің түркологияда, соның ішінде қазақ тіл біліміндегі
зерттелуіне тоқтала отырып, сөзжасам жүйесімен байланысты бірнеше
мәселелерді қарастырады. Б.Қасымның Күрделі зат атауларының мағыналық
құрылымы және сөзжасамдық үлгілері атты еңбегінде күрделі зат атауларының
даму жолдары, қалыптасуында сапалық өзгеріске ұшырауын саралау тіл
біліміндегі уәждеме, аталым теориясы тұрғысынан зерттеледі. Күрделі зат
атауларының сөзжасам үрдісіндегі семантикалық аспектісі қарастырылады.
Г.Е.Жексембаеваның Қазақ тіліндегі кірме сөздердің сөзжасам қызметі
атты кандидаттық диссертациясында қазіргі қазақ тіліндегі кірме сөздердің
сөзжасам қызметі, тілде орнығуы, сөз тудыру ерекшеліктері қарастырылады.
Маңғол, араб, парсы, орыс тілдерінің қазақ тіліндегі сөзжасамдық сипаты
айқындалып, аталған тілдердің қазақ тілінің дамуына тигізген әсері сөз
болады.
Г.Шаһарманның кандидаттық диссертациясында сан есім негізінде жасалған
туынды сөздердің құрамы, өзіндік ерекшеліктері, жасалу жолдары жан-жақты
қарастырылған. Диссертацияда сан есім сөздердің мағыналарына туынды
мағыналардың қосылуы сөзжасамның мағыналық (лексика-семантикалық),
синтетикалық (морфологиялық), аналитикалық (синтаксистік) тәсілдері арқылы
жүзеге асатындығы туралы айтылады. Ал, Ж.Отарбекованың зерттеу жұмысының
негізіне ортағасырлық (1602) түркі жазба мәдениетінің тамаша үлгісі
Қадырғали Қосымұлы Жалайырдың Жами ат-тарауих атты шежіресі алынған.
Зерттеуші өз еңбегінде ескерткіш тіліндегі сөзжасамды қазіргі қазақ
тіліндегі сөзжасам процесімен салыстыра қараған. Шежіредегі сөздердің
жасалу табиғатын, даму сипатын сөзжасам жүйесін зерттеуге арқау еткен.
Аталған еңбектерде сөзжасамның теориялық мәселелері қарастырылған болса,
енді бір ғалымдар өз еңбектерін әр кезеңдегі ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып
келе жатқан асыл қазына, төл туынды сөздерді жинақтап, басын біріктіріп,
жүйеге келтіріп, сөздік ретінде ұсынған. Қандай да бір сөздік белгілі бір
мақсат үшін, қоғамдық сұраныс пен қажеттілікті атқару үшін жасалатындығы
белгілі. Олай болса, мына ғалымдарды атап айтсақ, А.Ибатовтың Қазақ
тіліндегі туынды сөздер сөздігі А., 1988, Р.Сыздықованың Қазақ
лексикасындағы жаңа қолданыстар А., 1990, А.Алдашева, Ш.Сарыбаев,
Н.Уәлиевтің Жаңа атаулар А., 1992, О.Тоққожаеваның Қазақ тіліндегі
сөзжасамдық ұялар сөздігі А., 1996, Б.Қ,Қасымның Күрделі зат есімдер
сөздігі А., 1999 сияқты еңбектердің сөзжасамдық ұя жасауда пайдасы мол.
А.Ибатовтың сөздігі қазақ тіліндегі туынды сөздердің жүйелі жиынтығын,
сөздердің сөз тудыру мүмкіншілігін көрсетудегі арнайы жасалған еңбек болып
табылады. Сөздікте 14 мыңға жуық сөз қамтылған. Автор туынды сөздердің
қалай жасалғанын анықтауда туынды сөздерді түбірден қосымшаға қарай және
керісінше қосымшадан түбір тұлғаға қарай қуалай отырып талдау жасау амалын
қолданған. Р.Сыздықованың 1985-жылы жарық көрген сөздігі толықтырылып, 1990-
жылы баспадан қайта шықты. Алғашқы сөздікте 1973-1983 - жылдар арасындағы
жаңа қолданыстар қамтылса, екінші басылымда 1984-1988-жылдар аралығында
пайда болған жаңа қолданыстар енгізілген. А.Алдашева, Ш.Сарыбаев,
Н.Уәлиевтердің сөздігіне сөзжасам тәсілдері арқылы жасалған жаңа сөздер,
жаңа мағынада қолданылған бұрынғы сөздер, қазіргі қоғам өмірі тудырған
жаңа құбылыс, зат, іс-әрекет, т.б. атаулары болып келетін, мағынасын ашып
беруді қажет ететін тіркестер енген. Ал, О.Тоққожаеваның сөздігі қазақ
тіліндегі түбірлес сөздерді ұяларға топтастыру негізінде жасалған алғашқы
еңбек. Бұнда бір буынды есім негізден тараған 511 ұяға кіретін 9 мың 980
туынды сөз қамтылған. Б.Қ.Қасымның Күрделі зат есімдер сөздігі
тіліміздегі сөзжасамның аналитикалық амал-тәсілдері арқылы жасалған зат
есімдерді қамтыған.
Әр жылдары жарияланып, қазақ тілі сөзжасамының қалыптасуына өз
үлестерін қосқан Н.Оралбаева, Е.Жанпейісов пен С.Нұрханов, Ә.Ағманова,
Е.Ағманов, Қ.Есенов, Ж.Отарбекова, А.Салқынбай, Қ.Құрманәлиев, Н.Қоқышева,
т.б. ғалымдардың ғылыми мақалаларын да айта кеткен орынды. Аталған
авторлардың ғылыми мақалаларында негізінен сөзжасам жүйесінің жеке сала
ретінде қалыптасуы, сөзжасамның тілдегі басқа салалармен, әсіресе,
морфология, лексикологиямен байланысы, айырмашылығы, сөзжасамдық ұя,
тізбек, тарам, жұп, т.б. сөзжасамның құрылым бірліктерін зерттеу, олардың
зерттелу тарихына шолу жасау мәселелері қарастырылған.
Сонымен, сөзжасам тілдің дамуымен бірге дами отырып, талай даму
сатыларынан өтіп, әбден толығып, күрделеніп, қазіргі өте жүйелі дәрежеге
жеткен. Осындай ұзақ даму жолы бар сала ғалымдардың еңбектерінде түрліше
қарастырылып, зерттеліп келгендігі белгілі. Сөзжасам жүйесін ұялар арқылы
сипаттаудың алғашқы тәжірибесін А.Н.Тихонов еңбектерінен көреміз.
А.Н.Тихонов сөзжасамдық ұяларға қатысты жарық көрген еңбектерінде сөздерді
ұялау теориясымен байланысты бірнеше мәселелерді талқылай отырып, сөзжасам
жүйесін сөзжасамдық ұялардың жиынтығы ретінде қарастырады.
Тілдің сөзжасамдық жүйесін сөзжасамдық ұялар тұрғысынан зерттеуде өз
теориялық үлесін Е.Л.Гинзбург, П.А.Соболева, Е.А.Земская, И.С.Улуханов,
В.Н.Немченко, Л.К.Жаналина және т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері қосты.
Е.Л.Гинзбург, П.А.Соболевалар өз еңбектерінде сөздерді ұяларға топтау
мәселелері, сөзжасамның құрылымдық бірліктерінің иерархиясы, олардың
сөзжасам жүйесіндегі орнын, сөзжасамдық ұялардың мағыналық құрылысын
қарастырса, Е.А.Земская сөзжасамдық ұяны синхронды және диахронды
аспектілер тұрғысынан қарастыра отырып, синхронды сөзжасам жүйесінің
құрамды (комплексный) бірліктерін зерттейді. Ал, профессор Л.К.Жаналина
сөзжасамдағы синхрония және диахрония ұғымдарына қатысты мәселелерді,
сондай-ақ, мотивация, сөзжасамдық қатынастар, семантиканың негізгі бірлігі
– сөзжасамдық мағына, т.б. көптеген күрделі мәселелерді зерттейді.
Ғалымдардың сөзжасамдық ұя мәселесіне арналған әр жылғы құнды еңбектерінің
негізінде ғалым А.Н.Тихонов 1985-жылы орыс тілінің сөзжасамдық сөздігін
шығарды. Бұл сөзжасамдық ұя жайлы жазылған ең алғашқы әрі көлемді сөздік.
Сөздікте сөзжасамдық ұяның ең маңызды мәселелері қарастырылып, 126690-нан
астам туынды сөздер жүйелі түрде сөзжасамдық ұяларға біріктірілген.
Қазіргі қазақ тіл білімінде сөзжасамдық ұяға алғаш ғылыми анықтама
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты монографиялық еңбекте:
Сөзжасамдық ұя деп бір негізгі түбірден тараған туынды түбірлердің
жиынтығы аталады берілген 2,51. Сонымен, сөзжасамдық ұя қарапайым
құрылымдық бірліктері күрделі бірліктер құрамына кіретін жүйелі иерархиялы
бірліктердің жиынтығын құрайды. Яғни, сөзжасамдық жұп сөзжасамдық тізбек,
тарам құрамына кірсе, кейінгі екі бірлік сөзжасамдық тізбек пен сөзжасамдық
тарам бірі синтагматикалық тұрғыдан, бірі парадигматикалық тұрғыдан өзара
байланысқан түрде сөзжасамдық ұя құрамына енеді. Олай болса, сөзжасам
жүйесін сөзжасамдық ұяларды зерттеу арқылы сипаттау, сөзжасамдық ұяның
құрылымдық бірліктерін жан-жақты қарастыруды қажет етеді. Бұл жөнінде
А.С.Тихонов: Пока не будет создана типология всех единиц словообразования,
вряд ли возможно дать полное описание словообразовательной системы языка -
дейді. Ғалымның бұл тұжырымынан сөзжасамдық бірліктер толық
қарастырылмайынша, сөзжасамдық жүйенің, ұяның өзіндік ерекшеліктерін толық
сипаттау мүмкін еместігін аңғарамыз.
Кейінгі кезгі қазақ тіл білімінде сөзжасамдық жұп (кейбір еңбектерде
қосақ), сөзжасамдық тарам, сөзжасамдық тізбек сөзжасамдық ұяның
құрылымдық бірліктері деп танылып, жоғарыда аталған монографиялар мен
ғылыми мақалаларда азды-көпті мәліметтер беріліп жүр. Ғалым Е.Жанпейісов
пен С.Нұрханов Қазақ тіліндегі сөзжасам мәселелері атты мақалаларында
Қазір зат есім жасайтын жұрнақтарды мынадай негізгі ұғымдармен
байланыстыра зерттеу қажеттігі туып отыр. Ол ұғымдар, атап айтсақ мыналар:
сөзжасамдық тип словообразовательный тип), сөзжасамдық мағына
(словообразовательное значение), сөзжасамдық тұлғалық (словообразователь-
ный формант), сөзжасамдық ұя (словообразовательное гнездо), сөзжасамдық
қосақ (словообразовательная пара), сөзжасамдық қатынас
(словообразовательное отношение), т.б. - дейді .
Сөзжасамдық жұп өз алдына жеке зерттеу нысаны ретінде қаралмаған,
десек те кейбір еңбектерде сөзжасамдық жұпқа анықтамалар беріліп, сипаттама
жасалған. Бұл ретте Н.О.Оралбаеваның, А.Салқынбайдың, Б.Есімсейітовтың,
З.Бейсембайқызының еңбектері мен мақалаларын көрсетуге болады.
Сөзжасамдық жұп негізінен сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық тарам,
сөзжасамдық тізбек мәселелеріне арналған еңбектерінде сөз болады. Бұл
еңбектерде сөзжасамдық жұп сөзжасамдық ұя, тарам, тізбектердің қарапайым
бірлігі ретінде қарастырылады. Сөзжасамдық жұпты сөзжасамдық тізбектің
құрылымдық бөлшектері ретінде қарастырған ғалымдар ретінде С.А.Тихонов,
К.Я.Хурамшина, А.С.Какаев, М.Ю.Зуева, Р.А.Қыдырбаева, Б.Есімсейітовті
тануға болады. А.И.Моисеев, Л.К.Жаналина, т.б. өздерінің еңбектерінде
сөзжасам жүйесінің негізгі бірлігі ретінде сөзжасамдық жұпты көрсетеді.
Сөзжасамдық жұп туралы бірер сөз қозғаған И.С.Улухонов, Е.С.Кубрякова,
О.П.Ермакова, П.А.Соболева, Н.Д.Голев, М.М.Гинатулин, Е.А.Земская және т.б.
көптеген ғалымдарды атауға болады.
2 Сөзжасамдық жұптың өзіндік ерекшеліктері мен
парадигматикалық сипаты.
Сөзжасамдық жұп арнайы зерттеу нысаны болмағанмен, ол туралы ғалымдар
анықтама, сипаттама бергені туралы белгілі. Осы анықтамалар мен
сипаттамаларға назар аударсақ.
Бірқатар ғалымдар, атап айтсақ, А.И.Моисеев, Л.К.Жаналина, т.б.
өздерінің еңбектерінде сөзжасам жүйесінің негізгі бірлігі ретінде
сөзжасамдық жұпты көрсетеді.
А.И.Моисеев ғылыми еңбектерінде основная единица словообразования
происходит в пределах словообразовательных пар; почти все ... явления
словообразования можно обнаружить в этих пределах: производное слово,
производящее слово, средство и способ словообразования,
словообразовательное значение; а словообразовательные гнезда и типы сводимы
к словообразовательной паре, т.е. могут быть равны ей ...
словообразовательные в миниатюре - деген ой тұжырым жасайды.
Ал, ғалым Л.К.Жаналина өзінің ғылыми еңбектерінде сөзжасамдық жұпты
сөзжасамның негізгі бірлігі деп танып, оған мынадай сипаттама береді:
Словообразовательной парой называется объединение мотивированного слова на
основе отношения формально-семантической выводимости, т.е.
словообразовательной ммотивации, с мотивирующим. Именно
словообразовательная пара является основной единицей словообразовательной
системы, так как она отвечает всем требованиям языковой единицы. Сомнение
сожет вызвать ее элементарность 3 ,122.
Осы мәндес тұжырымды З.Бейсембайқызының Қазақ тілін модуль негізінде
оқыту деген еңбегінен кездестіруге болады. Онда: Негізгі сөзжасамдық
құбылыстардың бәрі осы сөзжасамдық қосақтан[1] тарайды. Сондықтан,
сөзжасамдық қосақты шағын сөзжасам деп те атайды. Осыған орай,
сөзжасамдық талдаудың да негізгі единицасы – сөзжасамдық қосақ болып
табылады - делінген.
А.Салқынбай Қазақ тілінің сөзжасамы атты еңбегінде сөзжасамдық жұпқа
мынадай анықтама береді: Сөзжасамдық жұп – сөзжасамдық ұяның ең кіші
бірлігі. Сөзжасамдық жұпта екі ғана мүше қатысады. Себепші негіз бен соған
негізделіп жасалатын туынды сөздің жұбы. Сөзжасамдық жұпты құраушы тұлғалар
өзара ұғымдық, тұлғалық және мағыналық байланыста болады 4, 119.
Б.Есімсейітов Қазақ тіліндегі сөзжасамдық тізбектердің құрылысын
синхронды тұрғыдан сипатау деген еңбегінде сөзжасамдық жұпты: Сөзжасамдық
тізбектегі синтагматикалық қатынас негізінде сөзжасамдық жұп жасалады.
Сөзжасамдық жұп – негіз сөз бен одан жасалған туынды сөзден тұратын екі
құрамды сөзжасамдық құбылыс - деп түсіндіреді 5,32. Яғни ғалымның
еңбегінде сөзжасамдық жұп сөзжасамдық тізбектің құрылымдық бірлігі ретінде
қарастырылады.
Ғылыми еңбектерде сөзжасамдық ұяның құрылымдық бірліктері ретінде
сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық тарам, сөзжасамдық саты, сөзжасамдық жұп
сипатталып жүр. Әрине бұл дұрыс. Өйткені осы сөзжасамдық бірліктер
сөзжасамдық ұяның құрамында орналасады. Сөзіміз дәлелді болу үшін түс
етістігі негізінде жасалған сөзжасамдық ұяны талдайық.
Түс – биіктен төмендеу, жерге келіп тірелу.
1-саты 2-саты 3-саты
Түсік
Түсім ( Түсімді ( Түсімділік
Түсіңкі ( Түсіңкіре ( Түсіңкірет
Түсір ( Түсірт
Түсіруші
Түсірулі
Түсіріл
Түсіріңкіре
Түсіріс
Түс (
Берілген ұя құрамында тек синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды
түбір сөздер қамтылған. Ұя құрамында 10 сөзжасамдық тізбек, 2 сөзжасамдық
тарам, 3 сөзжасамдық саты, 14 сөзжасамдық жұп бар. Олардың бәрі де бір
сөзжасамдық ұя құрамынжа орналасқан.
Сөзжасамдық жұп пен сөзжасамдық сатының сөзжасамда атқаратын қызметі
сөзжасамдық тізбек пен сөзжасамдық тарамға қарағанда ерекше, өзгеше. Себебі
сөзжасамдық жұп пен сөзжасамдық саты сөзжасамдық ұяға қарағанда тізбек пен
тарамға тікелей қатысты. Сөзжасамдық жұп алдымен сөзжасамдық ұяның
құрамына тән болса, оның ішінде ол сөзжасамдық тізбекке қатысты - деп
жазады профессор Оралбаева.
Тіл білімінде сөзжасамдық ұяны зерттеп жүрген ғалымдар сөзжасамдық жұп
пен саты тізбек пен тарамның құрылымды бірлігі ретінде сипаттайды.
Зерттеуші С.А.Тихонов осы мәселе жөнінде: Кез-келген сөзжасамдық тізбек
құрамы қарапайым құрылымдық бірлік сөзжасамдық жұптан тұрады – дейді. ғалым
Л.Жаналина Сөзжасамдық жұп пен сатының ғылымды жеке қарастырылмауы олардың
қарапайымдылығы деп түсіндіреді. Сөзжасамдық ұядағы түбірлес туынды сөздер
ұя құрамындағы негізгі бірліктер сөзжасамдық тізбек пен тарам бойында
орналасады. Сөзжасамдық жұп тізбек пен тарам бойындағы бірінің негізінде
бірі жасалған туынды түбір сөздердің өзара жұптасуын, екі жақты қатысын
көрсетеді. Мысалы, жоғарыда көрсетілген сөзжасамдық ұяда 10 сөзжасамдық
тізбек бар екенін айтып өттік. Түс ( түсік екі мүшелі сөзжасамдық
тізбегінде бір жұп бар. Ол: түс (( түсік сөздерінің жұптасуы. Түс ( түсір
( түсірт үш мүшелі сөзжасамдық тізбегінде екі жұп бар. Олар: түс (( түсір,
түсір (( түсірт сөздерінің жұптасуынан құралған. Түс ( түсім ( түсімді (
түсімділік төрт мүшелі сөзжасамдық тізбегінде үш жұп бар. Олар түс(( түсім,
түсім (( түсімді, түсімді (( түсімділік.
Берілген сөзжасамдық ұяда екі сөзжасамдық тарам бар дедік. Бірінші
тарам төрт мүшелі, екінші тарам алты мүшелі.
1. Түс - түсік 2. Түсір - түсірт
түсім түсіруші
түсіріңкіре түсірулі
түсір түсіріл
түсіріңкіре
түсіріс
Сөзжасамдық тарам бойындағы сөздер, алғашқыда, түс етістігі мен одан
тікелей жасалған төрт туынды түбір сөздің жұбын құраса, екінші тарам
бойындағы сөздер түсір туынды сөзінен тікелей жасалған алты туытнды түбір
сөзінің жұбын құрайды. Олар: түс (( түсік, түс (( түсім, түс (( түсіңкіре,
түс (( түсір; түсір (( түсірт, түсір (( түсіруші, түсір (( түсірулі, түсір
(( түсіріл, түсір (( түсіріңкіре, түсір (( түсіріс.
Тарам мүшелері алдындағы бір негіз сөзбен тікелей жұптасады. Яғни бір
сөз екі немесе одан да көп бірнеше сөздермен бір тік сызық бойында тікелей
жұптасады. Ал тізбек мүшелерінің жұптасуында ондай қасиет жоқ. Себебі,
тізбек мүшелері бірінің негізінде бірі жасалған бір сызық бойындағы бірнеше
сөздің өзара жұптасуын қамтиды.
Сонымен, осы талдаудан байқағанымыздай, сөзжасамдық ұяда бір түбірден
таралған түбірлес сөздер топтасады. Сөзжасамдық ұядағы түбірлес туынды
сөздер ұя құрамындағы негізгі құрылымдық бірліктер сөзжасамдық тізбек пен
сөзжасамдық тарам бойында орналасады. Сөзжасамдық жұп пен сөзжасамдық
сатының ұядағы қызметі тізбек пен тарамға тікелей қатысты. Яғни,
сөзжасамдық саты тізбек пен тарам бойындағы сөздердің орнын көрсетсе,
сөзжасамдық жұп тізбек пен тарам бойындағы бірінің негізінде бірі жасалған
туынды сөздердің өзара жұптасуын, екі жақты қатысын білдіреді.
Сөзжасамдық жұптың сөзжасамдық тізбектің құрылымды бөлшегі ретінде
қарастырылғандағы кейбір қасиеттерін атап өтейік. Бір түп негізден тараған,
бірінен-бірі тікелей туындаған сөздер үнемі бір бағытта бірімен-бірі
жұптасқан қалыпта дамиды. Әр сөзжасамдық тізбектің құрамындағы жұп саны
түрліше. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық тізбектердің құрамы ең кемі бір
сөзжасамдық жұптан, ең көбі бес сөзжасамдық жұптан құралады. Сөзжасамдық
тізбек құрамындағы туынды сөздің морфонологиялық ерекшеліктері тізбек
құрамындағы жұпта анық көрінеді.
Сөзжасамдық жұптың мүшелері – негіз сөз, негізді, яғни туынды сөз –
үнемі өзара ұғымдық, тұлғалық және мағыналық байланыста болатыны туралы
айтқанбыз. Олай болуының ішкі себебі бар. Сөзжасамдық жұпқа енетін
сөздердің ішкі мағыналық құрылымы мен тұлғалық жағында ортақ белгілер
болады, айырмашылығы когнитивтің өзгешелігінде. Таңбалап тұрған зат немесе
құбылыс әр түрлі болып, белгіленетін ұғымның өзгеше болуы, жаңа атау
жасалуы – олардың мағыналық айырмашылығын көрсетеді. Ал тұлғалық сипаты
кейде бірдей, кейде әр түрлі болуы ықтимал, ол сөзжасамдық тәсілдің түріне
байланысты өзгереді. Егер сөз мағынасы семантикалық дамудың нәтижесінде
өзгерсе, онда тұлғалық сипаты еш өзгеріске түспейді де, өзге сөзжасамдық
тәсіл арқылы өзгергенде туынды сөз тұлғасында да ерекшеліктер болады.
Мысалы: фонетикалық тәсіл арқылы жасалған сөзжасамдық жұптар: ауа-әуе, өкім-
үкім, өкімет-үкімет, ана-ене, аса-есе, ырықтау-іріктеу, тарс-тұрс, тіре-
шіре, айыр-ажыра, құдық-құйық, қазық-қада, қырыл-сырыл, қыру-сыру, құла-
сұла, тоқ-той, соқ-сой, соғыс-сайыс, сыйысу-сығысу, жақ-жай, жалаң-желең,
т.б.
Семантикалық тәсіл арқылы жасалған сөзжасамдық жұптар: Көз (адамның
көзі) – көз (иненің көзі), бай (бай адам) – бай (әйелдің күйеуі), той (той
тойлау) – той (асқа тою), жаз (дастарханды жаз) – жаз (жаз мезгілі), бақ
(баққа бару) – бақ (малды бағу), тақ (тақ сан) – тақ (ханның тағы), айтыс
(қыз бен жігіт айтысы) – айтыс (екі бидің айтысы), тартыс (әңгіме тартысты
өтті) – тартыс (термин), сабау (жүн сабайтын құрал) – сабау (баланы сабау),
т.б.(Бұл сөздердің семантикалық дамуы тарихи тұрғыдан толық түсіндіріледі)
6, 68, 69.
Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған сөзжасамдық жұптар: Бал – балшы,
балшы – балшылық, өс - өсім, өсім -өсімдік, өсім - өсімтал, өсім - өсімпаз,
өс - өсер, өс -өскін, өскін - өскіндеу, т.б. Бала – балалық, бала –
балапан, бала – балажан, бала – балала, балала – балалат, балалат –
балалатқыз т.б. Оқы – оқу, оқу – оқушы, оқушы – оқушылық, оқыр – оқырман,
оқы – оқығыш, оқығыш – оқығыштық, т.б.
Көріп отырғанымыздай, сөзжасамдық жұп барлық сөзжасамдық тәсілдер
арқылы айқындала алады. Сөзжасамдық жұптардың құрамындағы туынды сөздер
мағыналық жағынан бір - бірін негіздейтіндіктен, соңғы сыңардағы туынды сөз
алдыңғы негіз арқылы уәжделіп тұрады екен.
Парадигма сөзі грек тілінен енген. Сөзбе-сөз аударғанда үлгі деген
мағына береді. Парадигма термині тіл білімінде әр түрлі қолданыста жұмсала
алады. Кең мағынасында: 1) бір-бірімен жалпы белгілер арқылы немесе қарама-
қарсы белгілер арқылы ортақ мәнге ие болатын, ұқсас ассоциация туғызатын
кез келген лингвистикалық бірліктер тобы. Мұнда тіл бірліктері парадигмалық
қатынас арқылы байланысады. 2) Парадигмалық қатынас арқылы байланысатын тіл
бірліктері жиынтығының моделі немесе үлгісі. Тар мағынасында: Морфологиялық
парадигманың синонимі ретінде жұмсалады. сөзжасамдық парадигмалық қатынас
туралы ғалым И.С.Улуханов: Парадигматические связи в словообразовании – это
связи в системе языка между единицами словообразования, которые имеют как
общие, так и различные свойства (семантические, формальные и др) 7, 118.
Сөзжасамдық парадигмаға бір түбір арқылы жасалған туынды сөздердің
деривациялық қатары кіреді. Сөзжасамдық жұптың парадигмалық қасиетін
көрсету үшін мысалдар келтірейік:
Түс – түсір
Түс - түсірт
Түс - түсім
Түс - түсіріңкіре
Түс – түсірулі
Түс – түсіруші сөзжасамдық жұптарының негізді, яғни туынды сөздерінің
құрамында түс ортақ мағынасы бар сөздер.
Жорық – жорықтас
Жорық – жорықты
Жорық – жорықтық
Жорық – жорықшы сөзжасамдық жұптарының негіз сөзі бір түбір жорық.
Жел – желгіз
Жел – желгіш
Жел – желдір
Жел – желіс, осы сөзжасамдық жұптардың негіз сөзі, түбірлес сөзі жел
сөзі. Еніді, келтірілген және басқа да парадигмалық сипаты бар сөзжасамдық
жұптардың мағынасына тоқталып өтейік.
Шап – шапқыла
Шап – шапқыш
Шап – шаптыр
Шап – шапшаң, сөзжасамдық жұптардың негіз сөзі, туынды сөздерге ортақ
негіз шап сөзі болып тұр.
Соқ – соғым
Соқ – соғыл
Соқ – соғыс, сөзжасамдық жұптарының туынды түбірлерінде соқ негіз
сөзі болғанмен, туынды сөздердің беретін мағыналары әр басқа.
Қон - қоныс
Қон - қонақ сөзжасамдық жұптарының парадигмалық сипатын білдік. Енді,
осы мысалдарымыздың кейбіреуінің мағынасына тоқталсақ.
Жорық – жорықтас сөзжасамдық жұбының негіз сөзі жорық Шабуыл,
аттаныс мағынасын білдіреді. Мысалы, Қанша қажығанмен жорықта оқ даусына
үйренген ат ышқынып, шаба жөнелді (С.Жүнісов, Жапанда). Ал, осы жұптың
негізді сыңары жорықтас туралы ҚТТС-де былай делінген: Жорыққа бірге
шыққан. Мысалы, Амангелдінің жорықтас үзеңгі серіктерінің бірі Әбжан
Құндызбаевтың жасы тоқсан жетіде (Қаз.әдеб.).
Жорық - жорықты деген сөзжасамдық жұптың, және басқа да сөзжасамдық
жұптардың негіз мүшесі жорық шабуыл, аттаныс деген мағына беретіні мәлім
болды. Бұл туралы қайталап айта бермейік. Сөзжасамдық жұптың жорықты
негізді сөзін ҚТТС-де былай түсіндіреді: Шабуылы, жорығы көп, аттанысты.
Мысалы, Есімханның жорықты күндерден сақтап қалған бес атар мылтығы болды
(Ж.Жұмаханов, Соқпақ.).
Жорық - жорықтық сөзжасамдық жұбының негізді мүшесі жорықтық Жорыққа
қажетті, керекті деген мағынаны білдіретіні аталған сөздікте жазылған.
Мысалы, Павлов жорықтық жабдықтардан басқаға шорқақ адам еді (С.Мұқанов,
Аққан жұлдыз).
Жорық - жорықшы деген сөзжасамдық жұптың негізді мүшесі жорықшы ҚТТС-
де былай түсіндіріледі: Жорыққа, сапарға аттанушы. Мысалы, Семсерімді
шешпеймін, Тұлпарымнан түспеймін, Кегімді жауға кешпеймін, Жорықшы бол да
еріңдер (Б.Күлеев, Таңд.шығ.).
Сөзжасамдық жұптардың мүшелерінің мағыналары байланысты екенін көріп
отырмыз, яғни туынды сөздің мағынасы себепші сөздің мағынасына уәжделіп
жасалып тұрғанын дәлелдейді.
Сонымен, сөзжасамдық жұптың өзіндік ерекшелігі ретінде мыналарды
танысақ: 1) Сөзжасамдық жұп негізді сөздің лексикасына арқау болатын негіз
сөзден және одан жасалған негізді сөзден тұратын болғандықтан, сөзжасамдық
жұптың арасындағы мағыналық байланыс – ең мықты мағыналық байланыс.
2) Сөзжасамдық жұптың мүшелері морфемдік құрамы жағынан тең болмайды,
жұптың бірінші мүшесінен екінші мүшесінің құрамы күрделі болады.
3) Сөзжасамдық жұп мүшелерінің мағынасында айырмашылық болады.
4) Бір сөзжасамдық тізбектегі жұп мүшелерінің құрамындағы жұрнақтар әр
түрлі болады, бір жұрнақтың қайталануы болмайды. Бұл қасиеті оның
сөзжасамдық тізбек құрамындағы жұптарды санағанда байқалатын ерекшелік. Бұл
ерекшеліктер қазіргі кезге дейін қарастырылған жұмыстар нәтижесі, алайда
сөзжасам ғылымның жас саласы болғандықтан, толықтырулар, сөзжасамдық жұптың
жаңаша ерекшеліктерін қарастырып, ғылымға енгізу келешектің ісі.
3 Сөзжасамдық жұптың семантикасы
Біз жоғарыда сөзжасамдық жұп – негіз сөз бен одан жасалған туынды
сөзден тұратын екі құрамды құбылыс дедік, яғни сөзжасамдық жұп сөз жасау
процесінің негізінде туады. Сонымен қатар, сөзжасамдық жұптың сыңарлары
бар, олар туралы да сөз қозғаған жөн. Тілде сөз жасауға қатысатын нақтылы
элементтер бар. Сөз жасау процесі тілде бар элементтердің негізінде ғана
болады. Тілдік элементтерге сүйенбей, жоқтан ешбір сөз жасалмайды. Бұл
туралы ғалымдар пікірі бойынша да және түрлі тілдердің сөз жасау
тәжірибесінде де жоқтан сөз жасау кездеспейді. Сол сияқты түркі тілдерінің,
қазақ тілінің сөз жасау тарихы жаңа сөз тілде бар элементтердің негізінде
ғана жасалатындығын дәлелдейді.
Сөзжасам процесінде түбір сөздің, яғни негіз сөзсіз ешбір жаңа сөз
туындамайны тайға таңба басқандай айқын болды. Біздің жұмысымызда негіз сөз
сөзжасамдық жұптың бір сыңары, негізгі сыңары ретінде қарастырылады.
Негіз сөздің сөзжасамдық жұп құрауда өзіндік белгілі қызметі бар. Алдымен
негіз сөздің сөзжасамдық жұптың сыңарларының бірі ретінде танылуы оның
жаңа сөздің мағынасын белгілеуде атқаратын қызметіне байланысты. Сөзжасам
процесіндегі түбір сөздің негізгі тұлға болып саналатын себебі түбір сөздің
лексикалық мағынасы жаңа сөздің лексикалық мағынасына арқау болады, өйткені
тілде бір лексикалық мағына екінші лексикалық мағынаның негізінде
жасалатыны белгілі. Негіз сөздің мағынасының негізінде негізді сөз, яғни
туынды сөздің жаңа мағынасы жасалады. Мысалы: бала - балалы, бала -
балалық, бала - балаң, бала - балажан, бала - балапан т.б. келтірілген бес
туынды сөздің бәрінің мағынасында жақындық бар, себебі олардың бәрінің
мағынасының жасалуына бала деген бір сөз негіз болып тұр. Осылайша, бес
туынды сөздің мағынасына арқау болғандықтан, оларда мағына ұқсастығы,
жақындығы бар, олардың мағына байланысы көрініп тұр. Сөйтіп, түбір сөздің
мағынасы мен ол арқылы жасалған туынды сөздің мағынасы өте тығыз байланысты
және ол кездейсоқ құбылыс емес, сөз жасауда үнемі сақталатын заңдылық
екенін байқаймыз. Оның сөзжасамдағы рөлі өте күшті. Сөзжасамға негіз сөз
ретінде қатысатын сөздердің бәрі лексикалық мағыналы сөздер болғандықтан,
оларға тілде дербес сөз түрінде қолданылып жүрген сөздер жатады. Кейде
негізді сөз құрамында тілде түбір ретінде жеке қолданылмайтын сөздер де
кездеседі. Ондай сөздер қазіргі қазақ тілінде лексикалық мағынасы жоқ
сөздер, ондай сөздер, тіпті сөздік қорда кездеспейді.
Бұл туралы Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты монографияда:
Өте сирек жағдайда туынды түбір құрамында тілде жеке қолданылмайтын негіз
сөздер де кездеседі. Мұндайда негіз сөздің лексикалық мағынасы анық
байқалмайды. Бірақ бұл тілдің қазіргі кезеңіне, дәуіріне, сатысына
байланысты. Мысалы: ұял, ұят, оян, жұбан, жұбат, шалқала, шалқасынан,
шалқалай, момын, момақан сияқты туынды түбірлерге негіз болып тұрған ұя,
оя, жұба, мом элементтерінің қазір лексикалық мағынасы анық көрінбейді.
Олар қазір тілде жеке лексикалық единица ретінде қолданылмайды, сөздік
қорда ол сөздер сақталмай, қолданудан шығып қалған. Сондықтан олардың
лексикалық мағынасы байқалмайды, бірақ осы туынды түбірлер жасалған кезде
олардың лексикалық мағынасы болған. Лексикалық мағынасы болмаса, одан
туынды түбір жасалмас еді - деп түсіндіреді 2, 15.
Сөзжасамдық жұп құрауда тілдің сөздік құрамындағы сөздердің қатысы да
бірдей дәрежеде емес. Тілімізде байырғы сөздермен қатар басқа тілден енген
сөздер де өте көп. Осы екі топтағы сөздердің сөзжасамдық жұп құрауға
қатысында да айырма бар. Байырғы сөздердің сөзжасам процесіне қатысы актив
түрде болса, басқа тілден енген сөздер одан әлдеқайда пассив түрде
қатысады. Басқа тілден енген негіз сөзден жасалған сөзжасамдық жұптарға
мысал келтірейік: әуес - әуесқой, әуес - әуестік, әуре - әуреле, ғарыш –
ғарышта, т.б. Келтірілген мысалдардың кейбіреуіне талдау жасап көрелік:
Әуре - әуреле сөзжасамдық жұбының негіз мүшесі әурені ҚТТС-де былай
түсіндіреді: ир.зат. Бейнеті мол, бос машақат. Мысалы, Соғыс әуресі
кейінгі күндері мұртын басуға мұршасын келтірмегені сөзіледі (Б.Момышұлы,
Москва үшін.). осы себепші негіз арқылы туған әуреле етістігін аталған
сөздікте былай түсіндіреді: Әуреле - Мазасын алып, тынышын кетіру. Мысалы,
Артынан жарасы көпке дейін бір ашылып, бір бітіп, көп әуреледі (М.Әуезов,
Шығ.).
Ғарыш – ғарышта сөзжасамдық жұбы Аспан кеңістігі, космос дегенді
білдіретін ғарыш негіз сөзі мен сол арқылы уәжделіп жасалған Биіктеп
өрлеу, аспанға самғау мағынасын беретін ғарышта негізді сөзінен жұп
құралған.
Туынды сөз атаулының мағынасына негіз сөздің мағынасы арқау болады,
сондықтан туынды сөз негізді сөзге жатады. Мысалы жер, су, тау, көл, бал,
бер, ал, же сияқты сөздердің мағынасы неліктен осылай екенін көрсететін
дәлел, айғақ жоқ, олардың морфемдік, дыбыстық құрамы ол жөнінен ешбір дерек
бермейді. Ал негізді сөздер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың тақырыбы: Сөзжасамдық жұп және оның мағынасы
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланған негізгі әдебиеттер тізімінен және сөздіктер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 44.
Пайдаланған әдебиеттер саны: 28.
Тірек сөздер: сөзжасам, сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық
жұп, негіз сөз, негізді сөз, сөзжасамдық тәсілдер.
Бітіру жұмысының нысаны: жұмысымыздың нәтижесінде алынған тілдік
материалдар мен дәлелдемелер.
Мақсаты: Қазіргі қазақ тілі сөзжасам жүйесінде негізгі зерттеу нысаны бола
қоймаған сөзжасамдық жұпты семантикалық аспектіде қарастыру. Сөзжасамдық
жұптарға семантикалық талдау жасау арқылы сөзжасамдық жұптың өзіндік
қасиеттері мен семантикасына қатысты ғылыми тұжырымдарды нақтылау, қорыту.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімінде жұмыстың мақсаты мен міндеттері, әдіс-
тәсілдері жайында мәлімет берілді. Негізгі бөлімі үш тарауды қамтиды. Мұнда
сөзжасамның соның ішінде сөзжасамдық жұптың зерттелуіне шолу жасалып,
ғалымдар мен еңбектеріне тоқталдым. Сөзжасамдық жұптың өзіндік қасиеттері
мен парадигмалық қасиеті туралы сөз қозғалды. Ең бастысы сөзжасамдық
жұпқа, мүшелеріне семантикалық талдау жасалып, нақты, дәлелді тұжырым
жасалды. Қорытынды бөлімде жалпы жұмыс барысы жүйеленіп, нақтыланды.
Жұмыста қолданылған дерек көздер: Ғылыми еңбектер және сөздіктер,
негізінен Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі алынды.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Сөзжасамның
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .6
1.1 Түркологияда
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..6
1.2 Қазақ тіл білімінде
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .8
2 Сөзжасамдық жұптың өзіндік ерекшеліктері
мен парадигмалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..14
3 Сөзжасамдық жұптың
семантикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..40
Пайдаланған сөздіктер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі Сөзжасамдық жұп дегеніміз сөзжасамдық ұядағы
себепші негіз бен соған негізделіп жасалатын туынды сөздің жұбы.
Сөзжасамдық жұпты кейбір ғалымдар сөзжасам жүйесінің негізгі бірлігі
ретінде қарастырады, сөзжасамдық ұяның, сатының, тізбектің бірлігі ретінде
қарастырады.
Бірқатар ғалымдар, атап айтсақ, А.И.Моисеев, Л.К.Жаналина, т.б.
өздерінің еңбектерінде сөзжасам жүйесінің негізгі бірлігі ретінде
сөзжасамдық жұпты көрсетеді.
А.И.Моисеев ғылыми еңбектерінде основная единица словообразования
происходит в пределах словообразовательных пар; почти все ... явления
словообразования можно обнаружить в этих пределах: производное слово,
производящее слово, средство и способ словообразования,
словообразовательное значение; а словообразовательные гнезда и типы сводимы
к словообразовательной паре, т.е. могут быть равны ей ...
словообразовательные в миниатюре - деген ой тұжырым жасайды.
Ал, ғалым Л.К.Жаналина өзінің ғылыми еңбектерінде сөзжасамдық жұпты
сөзжасамның негізгі бірлігі деп танып, оған мынадай сипаттама береді:
Словообразовательной парой называется объединение мотивированного слова на
основе отношения формально-семантической выводимости, т.е.
словообразовательной ммотивации, с мотивирующим. Именно словообразова-
тельная пара является основной единицей словообразовательной системы, так
как она отвечает всем требованиям языковой единицы. Сомнение сожет вызвать
ее элементарность.
Осы мәндес тұжырымды З.Бейсембайқызының Қазақ тілін модуль негізінде
оқыту деген еңбегінен кездестіруге болады. Онда: Негізгі сөзжасамдық
құбылыстардың бәрі осы сөзжасамдық қосақтан тарайды. Сондықтан, сөзжасамдық
қосақты шағын сөзжасам деп те атайды. Осыған орай, сөзжасамдық талдаудың
да негізгі единицасы – сөзжасамдық қосақ болып табылады - делінген.
А.Салқынбай Қазақ тілінің сөзжасамы атты еңбегінде сөзжасамдық жұпқа
мынадай анықтама береді: Сөзжасамдық жұп – сөзжасамдық ұяның ең кіші
бірлігі. Сөзжасамдық жұпта екі ғана мүше қатысады. Себепші негіз бен соған
негізделіп жасалатын туынды сөздің жұбы. Сөзжасамдық жұпты құраушы тұлғалар
өзара ұғымдық, тұлғалық және мағыналық байланыста болады 1, 119.
Б.Есімсейітов Қазақ тіліндегі сөзжасамдық тізбектердің құрылысын
синхронды тұрғыдан сипатау деген еңбегінде сөзжасамдық жұпты: Сөзжасамдық
тізбектегі синтагматикалық қатынас негізінде сөзжасамдық жұп жасалады.
Сөзжасамдық жұп – негіз сөз бен одан жасалған туынды сөзден тұратын екі
құрамды сөзжасамдық құбылыс - деп түсіндіреді. Яғни ғалымның еңбегінде
сөзжасамдық жұп сөзжасамдық тізбектің құрылымдық бірлігі ретінде
қарастырылады.
Сөзжасамдық жұп өз алдына жеке зерттеу нысаны ретінде қаралмаған,
десек те кейбір еңбектерде сөзжасамдық жұпқа анықтамалар беріліп, сипаттама
жасалған. Бұл ретте Н.О.Оралбаеваның, А.Салқынбайдың, Б.Есімсейітовтың,
З.Бейсембайқызының еңбектері мен мақалаларын көрсетуге болады. Сөзжасамдық
жұп негізінен сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық тарам, сөзжасамдық тізбек
мәселелеріне арналған еңбектерінде сөз болады. Бұл еңбектерде сөзжасамдық
жұп сөзжасамдық ұя, тарам, тізбектердің қарапайым бірлігі ретінде
қарастырылады.
Сөзжасам - лингвистика ғылымында жеке сала ретінде кеш дамып, жетіліп
келе жатқан сала. Қазақ тіл білімінде ол жеке сала ретінде соңғы 80, 90-
жылдардан бері қарай зерттеле бастады. Сондықтан сөзжасам жүйесінің
зерттелмеген теориялық мәселелері де баршылық. Солардың бірі сөзжасамдық
жұп. Айтып өткендей, сөзжасам жүйесінде сөзжасамдық жұпты жеке қарастырған
еңбектер жоқтың қасы. Ал А.С.Тихонов: Пока не будет создана типология всех
единиц словообразования, вряд ли возможно дать полное описание
словообразовательной системы языка - дейді. Ғалымның бұл тұжырымынан
сөзжасамдық бірліктер толық қарастырылмайынша, сөзжасамдық жүйенің, ұяның
өзіндік ерекшеліктерін толық сипаттау мүмкін еместігін аңғарамыз.
Зерттеудің мақсаты: сөзжасамдық жұптардың өзіндік ерекшеліктері мен
мүшелері арасындағы мағына байланыстылығының дәрежесін анықтау.
Зерттеудің нысаны: жұмысымыздың нәтижесінде алынған тілдік материалдар
мен дәлелдеулер.
Зерттеудің әдістері: баяндау, салыстыру, сипаттау, дәлелдеу, зерттеу.
Зерттеу жұмысының материалдары: тілдік материалдар ғылыми әдебиеттер
мен сөздіктерге сүйеніп алынған.
Зерттеудің жаңашылдығы: бұрын соңды қарастырылмаған тақырып.
Жұмыстың ғылыми нәтижесі: Сөзжасамдық жұптың мүшелері – негіз сөз бен
негізді сөз – мағыналары екіншісі біріншісі арқылы, яғни негізді сөз негіз
сөз арқылы уәжделіп жасалғандықтан мағынасы негіз сөзге байланысты болып
келеді. Және негіз сөздің мағынасы негізді сөзге толығымен не жартылай
беріледі.
1 Сөзжасамның зерттелуі.
1.1 Сөзжасамның түркологияда зерттелуі
Сөзжасамдық жұп дегеніміз сөзжасамдық ұядағы негіздеуші сөз бен
негізделетін сөздің синтагматикалық қатысы. Яғни сөзжасамдық жұпта екі ғана
мүше қатысады. Себепші негіз бен соған негізделіп жасалатын туынды сөздің
жұбы. Сөзжасамдық жұпты жеке алып зерттеген жұмыстар жоқтың қасы. Ал
сөзжасамның зерттелуін айтар болсақ, түркологияда сөзжасамның зерттелуі
бастауын тереңнен алады. Орта ғасырда өмір сүрген, түркі тілдерінің алғашқы
грамматикасы мен сөздігін, лингвистикалық картасын жасаушы Махмұт
Қашқаридың Дивани лұғат-ит турк еңбегінде сөзжасам туралы алғашқы
қисындар айтылады. Түркі тілдеріндегі дыбыстық алмасулардың ерекшеліктері,
грамматикалық категориялардың мағынасы мен қызметі айқындалады. Қашқари
орта ғасырда қалыптасқан түбір сөздердің құрамының тұрақты әрі қалыпты
мағынасы болатындығын айтқан. Түркі тілінің грамматикасын зерттеушілер тек
XIX ғасырдан бастап, батыстық және орыстық дәстүр негізінде шыға бастады.
Бұл кезеңдері түркі тілдеріндегі сөз тұлғалары мен сөз таптарын саралап
жіктеу проблемасын тікелей байланыста алып, сөзжасамның басты-басты жолдары
мен тәсілдерін ғылыми тұрғыда анықтау революциядан бұрынғы орыс
түркологтары А.Казембек, О.Бетлинг, В.В.Радлов, Н.И.Ильминский,
П.М.Мелиоранский, Н.Ф.Катанов, М.Терентьев, В.В.Катаринский, Э.К.Пекарский,
Н.И.Ашмарин жазған еңбектерден басталып, кеңес дәуірінде В.А.Богородицкий,
А.Н.Смайлович, В.А.Гордлевский, С.Е.Малов, Н.К.Дмитриев, А.Н.Кононов,
Н.А.Баскаков, В.М.Насилов, А.К.Боровков, Е.И.Убрятова, И.А.Батманов,
Э.С.Севортян, Э.Р.Тенишев, А.М.Щербак, Ю.Д.Дешериев еңбектерінде онан әрі
жетілдіріп отырды.
Түркі тілдерінің сөзжасамдық жүйесі кеңес өкіметі тұсында терең әрі
ауқымды зерттеле бастады. Сөзжасам тарихына шолу жасайтын А.Салқынбайдың
Тарихи сөзжасам атты монографиялық еңбегінің негізінде, бұл
зерттеушілерді шартты түрде екіге бөліп қарастыруға болады:
1) Түркі тілдерінің грамматикасын жазу барысында, морфология құрамында
сөзжасамдық тәсілдерге талдау жасайтын зерттеулер Н.А.Баскаков,
И.А.Батманов, А.К.Коровков, Н.К.Дмитриев, Ф.Г.Исхаков, А.А.Пальмбах,
А.Н.Кононов, С.Е.Малов, К.М.Мусаев, А.М.Щербак т.б. ғалымдар түркі
тілдерінің әр түрлі салалары бойынша жан-жақты зерттеу еңбектерін жазған.
Н.А.Баскаков Каракалпакский язык, Историко-типологическая морфология
тюркских языков т.б. еңбектерінде сөз таптарының сөзжасамдық тәсілдеріне
толық талдау жасап, әсіресе морфологиялық тәсіл арқылы жасалатын туынды
сөздердің тұлғалық қырларын сараптайды. Н.К.Дмитриев Строй тюркских
языков, Грамматика современного якутского литературного т.б.
зерттеулерінде тілдегі қалыптасқан сөзжасамдық аффикстерді сөз таптарын
жасау қызметіне қарай топтастырып, сөз таптарының морфологиясымен бірге
қарастырады.
Б.Серебрянников, Н.Гаджиева Сравнительно-историческая грамматика
тюркских языков атты зерттеулерінде түркі тілдеріндегі сөзжасамдық
тұлғалардың даму, қалыптасу тарихын салыстыра зерттеуге күш салады.
А.Н.Кононов Грамматика современного узбекского литературного языка
деген еңбегінде сөзжасамды морфологиялық аспектіде қарастырған. Ал
Грамматика языка тюрксих рунических памятников атты еңбегінде сөзжасам
мәселелері жеке сипатталады. Автор бес түрлі сөзжасамдық тәсілді көрсеткен:
морфологиялық, синтаксистік, синтаксистік-морфологиялық, фонетикалық және
калькалау тәсілі.
А.Щербак Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (Имя),
Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (Глагол),
Грамматический очерк языка тюркских текстов X-XIII вв. Из Восточного
Туркестана атты еңбектерінде түркі тілдеріндегі сөз таптарының жасалу жолы
мен сөз тудырушы аффикстердің шығу, қалыптасу жолдары салыстырмалы әдіс
негізінде зерттеледі. Көптеген сөз тудырушы тұлғалардың түп негізі – қимыл
есімге алып баратыны туралы ғылыми тұжырым жасалады.
II) Сөзжасамды тіл білімінің жеке саласы ретінде бөліп қарастыратын
зерттеулер. Түркологияда сөзжасамды жеке сала ретінде бөлек алып
қарастырып, туынды сөздердің мағынасын айқындаған А.А.Юлдашев еді. Система
словообразования и спряжения глагола в башкирском языке атты
монографиясында башқұрт тілінде бір буынды түбір сөздердің жалпы саны 200,
етістік түбірлердің саны 800 деп көрсете отырып, тілдің байланыс құралы
ретіндегі негізгі қызметі туынды сөздер арқылы орындалатынын көрсетеді.
А.Г.Гулямов Проблемы исторического словообразования узбекского языка
атты зерттеуінде, негізінен, аффикстік тәсіл арқылы жасалған туынды
сөздердің мағынасын айқындап, сөз тудырушы тұлғалардың тарихи тұлғасын
қалыптастыруға күш салған. Г.М.Гарипов Башкирское именное
словообразование еңбегінде башқұрт тіліндегі есімді сөзжасамды жүйелейді.
Морфологиялық тәсілді толық қарастырып, жаңа сөз жасаудағы аффикстердің
рөлін айқындаған. Б.О.Орузбаеваның Словообразование в киргизском языке
атты еңбегі қырғыз тіліндегі сөзжасамды анықтаған, оның жасалу тәсілдерін
көрсетіп берген. Э.В.Севортянның Аффиксы глагольного словообразования в
азербайджанском языке, Аффиксы именного словообразования в
азербайджанском языке еңбектері тек азербайжан тілі емес, жалпы
түркологияда жасалған іргелі еңбектер болған. Зерттеуші туынды сөздің
мағыналық құрылымының қалыптасуы мен сыңарларының мағыналық құрамы жөнінде
терең теориялық талдаулар жасайды. Э.В.Севортянның аталған еңбектері жалпы
түркологиядағы сөзжасамның әр түрлі тарихи аспектіде зерттелуіне негіз
болды. Ф.А.Ганиев Суффиксальное словообразование в современном татарском
литературном языке атты еңбегінде сөзжасамдық тәсілдің түрлерін бөлудегі
әркелкі пікірлерге тоқтала отырып, кірме сөздер мен калька әдісі арқылы
енген сөздерді сөзжасамдық аспектіде қарастыруды бұрыс деп табады.
Ф.А.Ганиев сөзжасамды морфологияның құрамында қарастыруға қарсы болады, оны
жеке сала ретінде бөліп қарастыруды батыл ұстанады. М.А.Хабичев Именное
словообразование и формообразование в куманских языках атты еңбегінде
негізінен морфологиялық сөзжасамға көп көңіл бөліп, дәстүрлі грамматикалық
принциппен өнімді, өнімсіз аффикстердің мағыналық қырларын көрсетеді.
Осындай іргелі еңбектерден басқа да, сөзжасам мәселесіне байланысты
көптеген кандидаттық диссертациялар қорғалды : Б.К.Кутлумуратов, У.Д.Алиев,
А.Ю.Бозиев, Ю.К.Мамедов, Ғ.С.Садвакасов, В.П.Гузев, К.Мелиев, А.Шибаев,
Н.Демичян, Л.С.Гадельшин, А.А.Аймурзаева, С.И.Бекмурзаева, В.В.Андреев т.б.
1.2 Қазақ тіл білімінде зерттелуі.
Қазақ тілі білімінде сөзжасам мәселесінің зерттелуі тарихына келер
болсақ, қазақ тілі ғылымының корифейлері саналатын А.Байтұрсынов пен
Қ.Жұбановтан бастап, тіл білімімен айналысқан ғалымдардың бәрі дерлік әр
түрлі дәрежеде сөзжасамның теориялық және практикалық мәселелері жөнінде
сөз қозғаған. Сөзжасамның негізгі мәселелері – туынды сөз туралы түсінік,
оның жасалу жолдары мен тәсілдері, қос сөз, біріккен сөз туралы алғашқы
мәліметтер А.Байтұрсыновтың 1914 жылы жарық көрген Тіл – құрал атты
еңбегінде баяндалады. Сөзжасамдық негізгі терминдер де осы еңбекте
жасалады. Қ.Жұбановтың 1936 жылы жарыққа шыққан Қазақ тілінің
грамматикасы зерттеуінің бірінші бөлімінде сөздің жалпы құрылысы сөз
болады, ал Заметки о вспомогательных и сложных глаголах, Шылаулар, қос
сөздер, біріккен сөздер атты мақалаларында сөзжасам тәсілдеріне арнайы
талдау жасайды. Н.Т.Сауранбаев, С.Аманжолов , М.Балақаев сияқты ғалымдар
сөзжасам туралы болмаса да, сөз тудыруға қатысты мақалалар жазды.
Сөзжасамды негізгі зерттеу обьектісі етіп, жеке сала ретінде қарастыра
бастау, біздіңше Ә.Төлеухановтың Словообразовательные аффиксы имен в
современном казахском языке атты кандидаттық диссертациясынан басталады.
Мұнда алғаш рет есімдердің сөзжасамдық аффикстері жеке зерттеледі. Сондай-
ақ, автордың Қазақ тіліндегі зат есім мен сын есім тудыратын жұрнақтар,
Қазақ тіліндегі сын есім мен сан есім категориясы, Проблемы
синтетического словообразования имен существительных и прилагательных в
казахском языке деген еңбектері түркологияда қалыптасқан дәстүрлі принцип
негізінде, сол қалыпқа түсіріліп жазылған. Олардың маңызы зат есім, сын
есім, сан есімдерге тән сөз тудырушы тұлғаларды сұрыптап, саралап беруінде
(1, 32).
А.Хасенова (Қалыбаева) Қазақ тіліндегі туынды етістіктер атты
еңбегінде туынды етістік жасайтын аффикстердің мағыналық топтары мен
түрлеріне жекелей тоқталып, теориялық құнды байламдар жасайды. Б.Қайымова
Етістік түбірден есім тудыратын аффикстер атты еңбегінде қазіргі қазақ
тіліндегі ең өнімді тәсіл болып саналатын синтетикалық тәсілдің есім
тудыратын тұлғаларын саралайды. Ә.Керімов Словообразовательные аффиксы в
языке памятников тюркоязычной литературы XIV в. деген еңбегінде XIV ғасыр
ескерткіштер тіліндегі сөзжасамдық аффикстерді зерттеген. А.Ысқақов
Қазіргі қазақ тілі. Морфология деген еңбегінде морфологиялық аспектіден
сөзжасамдық мәселелер жүйелі зерттелген. Сөз тудырудың тілдің өзімен бірге
жасап келе жатқан көне құбылыс екенін көрсетіп берген еңбек -
А.Есенқұловтың Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар атты
зерттеуі. Еңбекте Орхон, Енисей жазба ескерткіштеріндегі қосымшалардың
тұлғалық және мағыналық ерекшеліктері мен қалыптасу, даму жолдары
пайымдалған. Ә.Ибатовтың Сөздің морфологиялық құрылымы зерттеуінде XVI
ғасырдағы Алтын Орда мен Египетте жазылған ескерткіштер тіліндегі түбір
сөздер мен туынды сөздердің сипаты, сөз тудырушы аффикстердің құрылымдық
жүйесі айқындалады. Автор Қазақ тіліндегі туынды сөздер сөздігін (1988)
шығарды. Бұл еңбектің сөзжасамның зерттелуіндегі рөлі айтулы. Ғ.Айдаров
Язык орхонских памятников древнетюркской писменности VIII века деген
еңбегінде жазба ескерткіштер тіліндегі сөзжасам тәсілдерінің түрлері мен
жасалу жолдарын, даму тарихын нақтылы тілдік деректермен көрсетеді.
Қазақ тіліндегі сөзжасамдық мәселелер негізінен морфологияның
құрамында қарастырылғандықтан, сөзжасамның теориялық мәселелері: тәсілдері
мен қалыбы, типі, мағыналық қырлары туралы сөз қозғалмауы заңды еді.
Түркологияда, оның ішінде қазақ тілі білімінде сөзжасамдық мәселелерді
зерттеу - суффикстік тәсілді тексеру мен сөз жасушы суффикстерді
түгелдеумен шектелді.
Сөзжасам - лингвистика ғылымында жеке сала ретінде кеш дамып, жетіліп
келе жатқан сала. Қазақ тіл білімінде ол жеке сала ретінде соңғы 80, 90-
жылдардан бері қарай зерттеле бастады. Бұрын жеке сала ретінде мән беріле
қоймаған сөзжасам мәселесі грамматиканың морфология саласында, кейбір
мәселелері лексикология саласында қарастырылып келгенін атап өттік. Бұдан
сөзжасам жүйесінің теориялық мәселелерінің назардан тыс қалып келгендігі
анық. Бұл жөнінде, яғни сөзжасам жеке сала ретінде танылмай, жеке сөз
таптарының құрамында қаралып жүргенде, барлық назар сөз таптарының
жасалуының төңірегінде болып, бұл сөзжасамның жеке проблемаларының
зерттеліп, жалпы теориялық проблемаларының артта қалуына әкелгені жөнінде
профессор Н.Оралбаева сөз қозғаған.
Қазіргі таңда сөзжасам – тіл білімінің жеке бір саласы. Сөзжасамның
дербес сала ретінде танылып, теориялық дәлелдеулері белгілі бір деңгейге
көтерілуі 1989-жылғы Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі - атты
монографияға байланысты. Аталған монографияда ғалымдар сөзжасамды қазақ тіл
білімінің жеке, дербес саласына жатқызып, сөзжасамның негізгі обьектісіне
сөз жасаушы тәсілдерді, сөз жасаушы тілдік нұсқаларды, сөзжасамдық типтер
мен тізбектер, сөздің жасалу үлгілерін, туынды сөздер мен олардың түрлерін,
сөзжасамдық заңдылықтар мен сөзжасамның сөз таптарына қатысын жатқыза
отырып, сөзжасам тілдегі сөзжасау процесімен байланысты барлық құбылыстар
мен заңдылықтарды зерттейтінін көрсетті. Осы мәселелер төңірегінде алғаш
мағлұматтар беріліп, тұжырымдар жасалды. Сонымен қатар, сөзжасамның жеке
сала ретінде қалыптасуына ғалымдардың кейінгі екі он жылдықта жазылған
еңбектерінің де қосқан үлесі көп. Олардың қатарына: Н.Оралбаеваның Қазіргі
қазақ тіліндегі сан есімнің жүйесі А., 1988-ж., С.Исаевтың Қазіргі қазақ
тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты А., 1998-ж. атты еңбектері мен
Л.Жаналинаның Сопоставительное словообразование русского и казахского
языка А., 1998-ж., З.Бейсембаеваның Сөзжасамды оқытудың ғылыми-
әдістемелік негіздері А., 1998-ж. монографияларын жатқызуға болады.
Н.Оралбаева Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі атты
еңбегінде сөзжасам жүйесінен жалпы мәлімет бере отырып, сан есімнің
сөзжасам жүйесін жан-жақты қарастырады. Сан есім сөзжасамның негізгі жасалу
тәсілдері көрсетіліп, олардың сөзжасам жүйесінен алатын орны сипатталады.
Кейінгі кезде сөзжасам мәселелері жөнінде өзіндік көзқарасын
түйіндеген бірқатар зерттеу жұмыстары қорғалды. Сөзжасамның жеке сала
ретінде танылып, оның өзіндік ерекшеліктерін айқындауда бұл зерттеу
жұмыстарының орны ерекше. Бұл ретте А.Салқынбайдың, Б.Қасымованың,
Г.Жексембаеваның, Г.Шаһарманның, Ж.Отарбекованың, З.Умирзақованың зерттеу
жұмыстарын атауға болады. А.Салқынбайдың Тарихи сөзжасам атты докторлық
диссертациясында сөзжасам семантикалық аспект тұрғысынан қарастырылған.
Ғалым сөзжасам жүйесінің түркологияда, соның ішінде қазақ тіл біліміндегі
зерттелуіне тоқтала отырып, сөзжасам жүйесімен байланысты бірнеше
мәселелерді қарастырады. Б.Қасымның Күрделі зат атауларының мағыналық
құрылымы және сөзжасамдық үлгілері атты еңбегінде күрделі зат атауларының
даму жолдары, қалыптасуында сапалық өзгеріске ұшырауын саралау тіл
біліміндегі уәждеме, аталым теориясы тұрғысынан зерттеледі. Күрделі зат
атауларының сөзжасам үрдісіндегі семантикалық аспектісі қарастырылады.
Г.Е.Жексембаеваның Қазақ тіліндегі кірме сөздердің сөзжасам қызметі
атты кандидаттық диссертациясында қазіргі қазақ тіліндегі кірме сөздердің
сөзжасам қызметі, тілде орнығуы, сөз тудыру ерекшеліктері қарастырылады.
Маңғол, араб, парсы, орыс тілдерінің қазақ тіліндегі сөзжасамдық сипаты
айқындалып, аталған тілдердің қазақ тілінің дамуына тигізген әсері сөз
болады.
Г.Шаһарманның кандидаттық диссертациясында сан есім негізінде жасалған
туынды сөздердің құрамы, өзіндік ерекшеліктері, жасалу жолдары жан-жақты
қарастырылған. Диссертацияда сан есім сөздердің мағыналарына туынды
мағыналардың қосылуы сөзжасамның мағыналық (лексика-семантикалық),
синтетикалық (морфологиялық), аналитикалық (синтаксистік) тәсілдері арқылы
жүзеге асатындығы туралы айтылады. Ал, Ж.Отарбекованың зерттеу жұмысының
негізіне ортағасырлық (1602) түркі жазба мәдениетінің тамаша үлгісі
Қадырғали Қосымұлы Жалайырдың Жами ат-тарауих атты шежіресі алынған.
Зерттеуші өз еңбегінде ескерткіш тіліндегі сөзжасамды қазіргі қазақ
тіліндегі сөзжасам процесімен салыстыра қараған. Шежіредегі сөздердің
жасалу табиғатын, даму сипатын сөзжасам жүйесін зерттеуге арқау еткен.
Аталған еңбектерде сөзжасамның теориялық мәселелері қарастырылған болса,
енді бір ғалымдар өз еңбектерін әр кезеңдегі ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып
келе жатқан асыл қазына, төл туынды сөздерді жинақтап, басын біріктіріп,
жүйеге келтіріп, сөздік ретінде ұсынған. Қандай да бір сөздік белгілі бір
мақсат үшін, қоғамдық сұраныс пен қажеттілікті атқару үшін жасалатындығы
белгілі. Олай болса, мына ғалымдарды атап айтсақ, А.Ибатовтың Қазақ
тіліндегі туынды сөздер сөздігі А., 1988, Р.Сыздықованың Қазақ
лексикасындағы жаңа қолданыстар А., 1990, А.Алдашева, Ш.Сарыбаев,
Н.Уәлиевтің Жаңа атаулар А., 1992, О.Тоққожаеваның Қазақ тіліндегі
сөзжасамдық ұялар сөздігі А., 1996, Б.Қ,Қасымның Күрделі зат есімдер
сөздігі А., 1999 сияқты еңбектердің сөзжасамдық ұя жасауда пайдасы мол.
А.Ибатовтың сөздігі қазақ тіліндегі туынды сөздердің жүйелі жиынтығын,
сөздердің сөз тудыру мүмкіншілігін көрсетудегі арнайы жасалған еңбек болып
табылады. Сөздікте 14 мыңға жуық сөз қамтылған. Автор туынды сөздердің
қалай жасалғанын анықтауда туынды сөздерді түбірден қосымшаға қарай және
керісінше қосымшадан түбір тұлғаға қарай қуалай отырып талдау жасау амалын
қолданған. Р.Сыздықованың 1985-жылы жарық көрген сөздігі толықтырылып, 1990-
жылы баспадан қайта шықты. Алғашқы сөздікте 1973-1983 - жылдар арасындағы
жаңа қолданыстар қамтылса, екінші басылымда 1984-1988-жылдар аралығында
пайда болған жаңа қолданыстар енгізілген. А.Алдашева, Ш.Сарыбаев,
Н.Уәлиевтердің сөздігіне сөзжасам тәсілдері арқылы жасалған жаңа сөздер,
жаңа мағынада қолданылған бұрынғы сөздер, қазіргі қоғам өмірі тудырған
жаңа құбылыс, зат, іс-әрекет, т.б. атаулары болып келетін, мағынасын ашып
беруді қажет ететін тіркестер енген. Ал, О.Тоққожаеваның сөздігі қазақ
тіліндегі түбірлес сөздерді ұяларға топтастыру негізінде жасалған алғашқы
еңбек. Бұнда бір буынды есім негізден тараған 511 ұяға кіретін 9 мың 980
туынды сөз қамтылған. Б.Қ.Қасымның Күрделі зат есімдер сөздігі
тіліміздегі сөзжасамның аналитикалық амал-тәсілдері арқылы жасалған зат
есімдерді қамтыған.
Әр жылдары жарияланып, қазақ тілі сөзжасамының қалыптасуына өз
үлестерін қосқан Н.Оралбаева, Е.Жанпейісов пен С.Нұрханов, Ә.Ағманова,
Е.Ағманов, Қ.Есенов, Ж.Отарбекова, А.Салқынбай, Қ.Құрманәлиев, Н.Қоқышева,
т.б. ғалымдардың ғылыми мақалаларын да айта кеткен орынды. Аталған
авторлардың ғылыми мақалаларында негізінен сөзжасам жүйесінің жеке сала
ретінде қалыптасуы, сөзжасамның тілдегі басқа салалармен, әсіресе,
морфология, лексикологиямен байланысы, айырмашылығы, сөзжасамдық ұя,
тізбек, тарам, жұп, т.б. сөзжасамның құрылым бірліктерін зерттеу, олардың
зерттелу тарихына шолу жасау мәселелері қарастырылған.
Сонымен, сөзжасам тілдің дамуымен бірге дами отырып, талай даму
сатыларынан өтіп, әбден толығып, күрделеніп, қазіргі өте жүйелі дәрежеге
жеткен. Осындай ұзақ даму жолы бар сала ғалымдардың еңбектерінде түрліше
қарастырылып, зерттеліп келгендігі белгілі. Сөзжасам жүйесін ұялар арқылы
сипаттаудың алғашқы тәжірибесін А.Н.Тихонов еңбектерінен көреміз.
А.Н.Тихонов сөзжасамдық ұяларға қатысты жарық көрген еңбектерінде сөздерді
ұялау теориясымен байланысты бірнеше мәселелерді талқылай отырып, сөзжасам
жүйесін сөзжасамдық ұялардың жиынтығы ретінде қарастырады.
Тілдің сөзжасамдық жүйесін сөзжасамдық ұялар тұрғысынан зерттеуде өз
теориялық үлесін Е.Л.Гинзбург, П.А.Соболева, Е.А.Земская, И.С.Улуханов,
В.Н.Немченко, Л.К.Жаналина және т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері қосты.
Е.Л.Гинзбург, П.А.Соболевалар өз еңбектерінде сөздерді ұяларға топтау
мәселелері, сөзжасамның құрылымдық бірліктерінің иерархиясы, олардың
сөзжасам жүйесіндегі орнын, сөзжасамдық ұялардың мағыналық құрылысын
қарастырса, Е.А.Земская сөзжасамдық ұяны синхронды және диахронды
аспектілер тұрғысынан қарастыра отырып, синхронды сөзжасам жүйесінің
құрамды (комплексный) бірліктерін зерттейді. Ал, профессор Л.К.Жаналина
сөзжасамдағы синхрония және диахрония ұғымдарына қатысты мәселелерді,
сондай-ақ, мотивация, сөзжасамдық қатынастар, семантиканың негізгі бірлігі
– сөзжасамдық мағына, т.б. көптеген күрделі мәселелерді зерттейді.
Ғалымдардың сөзжасамдық ұя мәселесіне арналған әр жылғы құнды еңбектерінің
негізінде ғалым А.Н.Тихонов 1985-жылы орыс тілінің сөзжасамдық сөздігін
шығарды. Бұл сөзжасамдық ұя жайлы жазылған ең алғашқы әрі көлемді сөздік.
Сөздікте сөзжасамдық ұяның ең маңызды мәселелері қарастырылып, 126690-нан
астам туынды сөздер жүйелі түрде сөзжасамдық ұяларға біріктірілген.
Қазіргі қазақ тіл білімінде сөзжасамдық ұяға алғаш ғылыми анықтама
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты монографиялық еңбекте:
Сөзжасамдық ұя деп бір негізгі түбірден тараған туынды түбірлердің
жиынтығы аталады берілген 2,51. Сонымен, сөзжасамдық ұя қарапайым
құрылымдық бірліктері күрделі бірліктер құрамына кіретін жүйелі иерархиялы
бірліктердің жиынтығын құрайды. Яғни, сөзжасамдық жұп сөзжасамдық тізбек,
тарам құрамына кірсе, кейінгі екі бірлік сөзжасамдық тізбек пен сөзжасамдық
тарам бірі синтагматикалық тұрғыдан, бірі парадигматикалық тұрғыдан өзара
байланысқан түрде сөзжасамдық ұя құрамына енеді. Олай болса, сөзжасам
жүйесін сөзжасамдық ұяларды зерттеу арқылы сипаттау, сөзжасамдық ұяның
құрылымдық бірліктерін жан-жақты қарастыруды қажет етеді. Бұл жөнінде
А.С.Тихонов: Пока не будет создана типология всех единиц словообразования,
вряд ли возможно дать полное описание словообразовательной системы языка -
дейді. Ғалымның бұл тұжырымынан сөзжасамдық бірліктер толық
қарастырылмайынша, сөзжасамдық жүйенің, ұяның өзіндік ерекшеліктерін толық
сипаттау мүмкін еместігін аңғарамыз.
Кейінгі кезгі қазақ тіл білімінде сөзжасамдық жұп (кейбір еңбектерде
қосақ), сөзжасамдық тарам, сөзжасамдық тізбек сөзжасамдық ұяның
құрылымдық бірліктері деп танылып, жоғарыда аталған монографиялар мен
ғылыми мақалаларда азды-көпті мәліметтер беріліп жүр. Ғалым Е.Жанпейісов
пен С.Нұрханов Қазақ тіліндегі сөзжасам мәселелері атты мақалаларында
Қазір зат есім жасайтын жұрнақтарды мынадай негізгі ұғымдармен
байланыстыра зерттеу қажеттігі туып отыр. Ол ұғымдар, атап айтсақ мыналар:
сөзжасамдық тип словообразовательный тип), сөзжасамдық мағына
(словообразовательное значение), сөзжасамдық тұлғалық (словообразователь-
ный формант), сөзжасамдық ұя (словообразовательное гнездо), сөзжасамдық
қосақ (словообразовательная пара), сөзжасамдық қатынас
(словообразовательное отношение), т.б. - дейді .
Сөзжасамдық жұп өз алдына жеке зерттеу нысаны ретінде қаралмаған,
десек те кейбір еңбектерде сөзжасамдық жұпқа анықтамалар беріліп, сипаттама
жасалған. Бұл ретте Н.О.Оралбаеваның, А.Салқынбайдың, Б.Есімсейітовтың,
З.Бейсембайқызының еңбектері мен мақалаларын көрсетуге болады.
Сөзжасамдық жұп негізінен сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық тарам,
сөзжасамдық тізбек мәселелеріне арналған еңбектерінде сөз болады. Бұл
еңбектерде сөзжасамдық жұп сөзжасамдық ұя, тарам, тізбектердің қарапайым
бірлігі ретінде қарастырылады. Сөзжасамдық жұпты сөзжасамдық тізбектің
құрылымдық бөлшектері ретінде қарастырған ғалымдар ретінде С.А.Тихонов,
К.Я.Хурамшина, А.С.Какаев, М.Ю.Зуева, Р.А.Қыдырбаева, Б.Есімсейітовті
тануға болады. А.И.Моисеев, Л.К.Жаналина, т.б. өздерінің еңбектерінде
сөзжасам жүйесінің негізгі бірлігі ретінде сөзжасамдық жұпты көрсетеді.
Сөзжасамдық жұп туралы бірер сөз қозғаған И.С.Улухонов, Е.С.Кубрякова,
О.П.Ермакова, П.А.Соболева, Н.Д.Голев, М.М.Гинатулин, Е.А.Земская және т.б.
көптеген ғалымдарды атауға болады.
2 Сөзжасамдық жұптың өзіндік ерекшеліктері мен
парадигматикалық сипаты.
Сөзжасамдық жұп арнайы зерттеу нысаны болмағанмен, ол туралы ғалымдар
анықтама, сипаттама бергені туралы белгілі. Осы анықтамалар мен
сипаттамаларға назар аударсақ.
Бірқатар ғалымдар, атап айтсақ, А.И.Моисеев, Л.К.Жаналина, т.б.
өздерінің еңбектерінде сөзжасам жүйесінің негізгі бірлігі ретінде
сөзжасамдық жұпты көрсетеді.
А.И.Моисеев ғылыми еңбектерінде основная единица словообразования
происходит в пределах словообразовательных пар; почти все ... явления
словообразования можно обнаружить в этих пределах: производное слово,
производящее слово, средство и способ словообразования,
словообразовательное значение; а словообразовательные гнезда и типы сводимы
к словообразовательной паре, т.е. могут быть равны ей ...
словообразовательные в миниатюре - деген ой тұжырым жасайды.
Ал, ғалым Л.К.Жаналина өзінің ғылыми еңбектерінде сөзжасамдық жұпты
сөзжасамның негізгі бірлігі деп танып, оған мынадай сипаттама береді:
Словообразовательной парой называется объединение мотивированного слова на
основе отношения формально-семантической выводимости, т.е.
словообразовательной ммотивации, с мотивирующим. Именно
словообразовательная пара является основной единицей словообразовательной
системы, так как она отвечает всем требованиям языковой единицы. Сомнение
сожет вызвать ее элементарность 3 ,122.
Осы мәндес тұжырымды З.Бейсембайқызының Қазақ тілін модуль негізінде
оқыту деген еңбегінен кездестіруге болады. Онда: Негізгі сөзжасамдық
құбылыстардың бәрі осы сөзжасамдық қосақтан[1] тарайды. Сондықтан,
сөзжасамдық қосақты шағын сөзжасам деп те атайды. Осыған орай,
сөзжасамдық талдаудың да негізгі единицасы – сөзжасамдық қосақ болып
табылады - делінген.
А.Салқынбай Қазақ тілінің сөзжасамы атты еңбегінде сөзжасамдық жұпқа
мынадай анықтама береді: Сөзжасамдық жұп – сөзжасамдық ұяның ең кіші
бірлігі. Сөзжасамдық жұпта екі ғана мүше қатысады. Себепші негіз бен соған
негізделіп жасалатын туынды сөздің жұбы. Сөзжасамдық жұпты құраушы тұлғалар
өзара ұғымдық, тұлғалық және мағыналық байланыста болады 4, 119.
Б.Есімсейітов Қазақ тіліндегі сөзжасамдық тізбектердің құрылысын
синхронды тұрғыдан сипатау деген еңбегінде сөзжасамдық жұпты: Сөзжасамдық
тізбектегі синтагматикалық қатынас негізінде сөзжасамдық жұп жасалады.
Сөзжасамдық жұп – негіз сөз бен одан жасалған туынды сөзден тұратын екі
құрамды сөзжасамдық құбылыс - деп түсіндіреді 5,32. Яғни ғалымның
еңбегінде сөзжасамдық жұп сөзжасамдық тізбектің құрылымдық бірлігі ретінде
қарастырылады.
Ғылыми еңбектерде сөзжасамдық ұяның құрылымдық бірліктері ретінде
сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық тарам, сөзжасамдық саты, сөзжасамдық жұп
сипатталып жүр. Әрине бұл дұрыс. Өйткені осы сөзжасамдық бірліктер
сөзжасамдық ұяның құрамында орналасады. Сөзіміз дәлелді болу үшін түс
етістігі негізінде жасалған сөзжасамдық ұяны талдайық.
Түс – биіктен төмендеу, жерге келіп тірелу.
1-саты 2-саты 3-саты
Түсік
Түсім ( Түсімді ( Түсімділік
Түсіңкі ( Түсіңкіре ( Түсіңкірет
Түсір ( Түсірт
Түсіруші
Түсірулі
Түсіріл
Түсіріңкіре
Түсіріс
Түс (
Берілген ұя құрамында тек синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды
түбір сөздер қамтылған. Ұя құрамында 10 сөзжасамдық тізбек, 2 сөзжасамдық
тарам, 3 сөзжасамдық саты, 14 сөзжасамдық жұп бар. Олардың бәрі де бір
сөзжасамдық ұя құрамынжа орналасқан.
Сөзжасамдық жұп пен сөзжасамдық сатының сөзжасамда атқаратын қызметі
сөзжасамдық тізбек пен сөзжасамдық тарамға қарағанда ерекше, өзгеше. Себебі
сөзжасамдық жұп пен сөзжасамдық саты сөзжасамдық ұяға қарағанда тізбек пен
тарамға тікелей қатысты. Сөзжасамдық жұп алдымен сөзжасамдық ұяның
құрамына тән болса, оның ішінде ол сөзжасамдық тізбекке қатысты - деп
жазады профессор Оралбаева.
Тіл білімінде сөзжасамдық ұяны зерттеп жүрген ғалымдар сөзжасамдық жұп
пен саты тізбек пен тарамның құрылымды бірлігі ретінде сипаттайды.
Зерттеуші С.А.Тихонов осы мәселе жөнінде: Кез-келген сөзжасамдық тізбек
құрамы қарапайым құрылымдық бірлік сөзжасамдық жұптан тұрады – дейді. ғалым
Л.Жаналина Сөзжасамдық жұп пен сатының ғылымды жеке қарастырылмауы олардың
қарапайымдылығы деп түсіндіреді. Сөзжасамдық ұядағы түбірлес туынды сөздер
ұя құрамындағы негізгі бірліктер сөзжасамдық тізбек пен тарам бойында
орналасады. Сөзжасамдық жұп тізбек пен тарам бойындағы бірінің негізінде
бірі жасалған туынды түбір сөздердің өзара жұптасуын, екі жақты қатысын
көрсетеді. Мысалы, жоғарыда көрсетілген сөзжасамдық ұяда 10 сөзжасамдық
тізбек бар екенін айтып өттік. Түс ( түсік екі мүшелі сөзжасамдық
тізбегінде бір жұп бар. Ол: түс (( түсік сөздерінің жұптасуы. Түс ( түсір
( түсірт үш мүшелі сөзжасамдық тізбегінде екі жұп бар. Олар: түс (( түсір,
түсір (( түсірт сөздерінің жұптасуынан құралған. Түс ( түсім ( түсімді (
түсімділік төрт мүшелі сөзжасамдық тізбегінде үш жұп бар. Олар түс(( түсім,
түсім (( түсімді, түсімді (( түсімділік.
Берілген сөзжасамдық ұяда екі сөзжасамдық тарам бар дедік. Бірінші
тарам төрт мүшелі, екінші тарам алты мүшелі.
1. Түс - түсік 2. Түсір - түсірт
түсім түсіруші
түсіріңкіре түсірулі
түсір түсіріл
түсіріңкіре
түсіріс
Сөзжасамдық тарам бойындағы сөздер, алғашқыда, түс етістігі мен одан
тікелей жасалған төрт туынды түбір сөздің жұбын құраса, екінші тарам
бойындағы сөздер түсір туынды сөзінен тікелей жасалған алты туытнды түбір
сөзінің жұбын құрайды. Олар: түс (( түсік, түс (( түсім, түс (( түсіңкіре,
түс (( түсір; түсір (( түсірт, түсір (( түсіруші, түсір (( түсірулі, түсір
(( түсіріл, түсір (( түсіріңкіре, түсір (( түсіріс.
Тарам мүшелері алдындағы бір негіз сөзбен тікелей жұптасады. Яғни бір
сөз екі немесе одан да көп бірнеше сөздермен бір тік сызық бойында тікелей
жұптасады. Ал тізбек мүшелерінің жұптасуында ондай қасиет жоқ. Себебі,
тізбек мүшелері бірінің негізінде бірі жасалған бір сызық бойындағы бірнеше
сөздің өзара жұптасуын қамтиды.
Сонымен, осы талдаудан байқағанымыздай, сөзжасамдық ұяда бір түбірден
таралған түбірлес сөздер топтасады. Сөзжасамдық ұядағы түбірлес туынды
сөздер ұя құрамындағы негізгі құрылымдық бірліктер сөзжасамдық тізбек пен
сөзжасамдық тарам бойында орналасады. Сөзжасамдық жұп пен сөзжасамдық
сатының ұядағы қызметі тізбек пен тарамға тікелей қатысты. Яғни,
сөзжасамдық саты тізбек пен тарам бойындағы сөздердің орнын көрсетсе,
сөзжасамдық жұп тізбек пен тарам бойындағы бірінің негізінде бірі жасалған
туынды сөздердің өзара жұптасуын, екі жақты қатысын білдіреді.
Сөзжасамдық жұптың сөзжасамдық тізбектің құрылымды бөлшегі ретінде
қарастырылғандағы кейбір қасиеттерін атап өтейік. Бір түп негізден тараған,
бірінен-бірі тікелей туындаған сөздер үнемі бір бағытта бірімен-бірі
жұптасқан қалыпта дамиды. Әр сөзжасамдық тізбектің құрамындағы жұп саны
түрліше. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық тізбектердің құрамы ең кемі бір
сөзжасамдық жұптан, ең көбі бес сөзжасамдық жұптан құралады. Сөзжасамдық
тізбек құрамындағы туынды сөздің морфонологиялық ерекшеліктері тізбек
құрамындағы жұпта анық көрінеді.
Сөзжасамдық жұптың мүшелері – негіз сөз, негізді, яғни туынды сөз –
үнемі өзара ұғымдық, тұлғалық және мағыналық байланыста болатыны туралы
айтқанбыз. Олай болуының ішкі себебі бар. Сөзжасамдық жұпқа енетін
сөздердің ішкі мағыналық құрылымы мен тұлғалық жағында ортақ белгілер
болады, айырмашылығы когнитивтің өзгешелігінде. Таңбалап тұрған зат немесе
құбылыс әр түрлі болып, белгіленетін ұғымның өзгеше болуы, жаңа атау
жасалуы – олардың мағыналық айырмашылығын көрсетеді. Ал тұлғалық сипаты
кейде бірдей, кейде әр түрлі болуы ықтимал, ол сөзжасамдық тәсілдің түріне
байланысты өзгереді. Егер сөз мағынасы семантикалық дамудың нәтижесінде
өзгерсе, онда тұлғалық сипаты еш өзгеріске түспейді де, өзге сөзжасамдық
тәсіл арқылы өзгергенде туынды сөз тұлғасында да ерекшеліктер болады.
Мысалы: фонетикалық тәсіл арқылы жасалған сөзжасамдық жұптар: ауа-әуе, өкім-
үкім, өкімет-үкімет, ана-ене, аса-есе, ырықтау-іріктеу, тарс-тұрс, тіре-
шіре, айыр-ажыра, құдық-құйық, қазық-қада, қырыл-сырыл, қыру-сыру, құла-
сұла, тоқ-той, соқ-сой, соғыс-сайыс, сыйысу-сығысу, жақ-жай, жалаң-желең,
т.б.
Семантикалық тәсіл арқылы жасалған сөзжасамдық жұптар: Көз (адамның
көзі) – көз (иненің көзі), бай (бай адам) – бай (әйелдің күйеуі), той (той
тойлау) – той (асқа тою), жаз (дастарханды жаз) – жаз (жаз мезгілі), бақ
(баққа бару) – бақ (малды бағу), тақ (тақ сан) – тақ (ханның тағы), айтыс
(қыз бен жігіт айтысы) – айтыс (екі бидің айтысы), тартыс (әңгіме тартысты
өтті) – тартыс (термин), сабау (жүн сабайтын құрал) – сабау (баланы сабау),
т.б.(Бұл сөздердің семантикалық дамуы тарихи тұрғыдан толық түсіндіріледі)
6, 68, 69.
Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған сөзжасамдық жұптар: Бал – балшы,
балшы – балшылық, өс - өсім, өсім -өсімдік, өсім - өсімтал, өсім - өсімпаз,
өс - өсер, өс -өскін, өскін - өскіндеу, т.б. Бала – балалық, бала –
балапан, бала – балажан, бала – балала, балала – балалат, балалат –
балалатқыз т.б. Оқы – оқу, оқу – оқушы, оқушы – оқушылық, оқыр – оқырман,
оқы – оқығыш, оқығыш – оқығыштық, т.б.
Көріп отырғанымыздай, сөзжасамдық жұп барлық сөзжасамдық тәсілдер
арқылы айқындала алады. Сөзжасамдық жұптардың құрамындағы туынды сөздер
мағыналық жағынан бір - бірін негіздейтіндіктен, соңғы сыңардағы туынды сөз
алдыңғы негіз арқылы уәжделіп тұрады екен.
Парадигма сөзі грек тілінен енген. Сөзбе-сөз аударғанда үлгі деген
мағына береді. Парадигма термині тіл білімінде әр түрлі қолданыста жұмсала
алады. Кең мағынасында: 1) бір-бірімен жалпы белгілер арқылы немесе қарама-
қарсы белгілер арқылы ортақ мәнге ие болатын, ұқсас ассоциация туғызатын
кез келген лингвистикалық бірліктер тобы. Мұнда тіл бірліктері парадигмалық
қатынас арқылы байланысады. 2) Парадигмалық қатынас арқылы байланысатын тіл
бірліктері жиынтығының моделі немесе үлгісі. Тар мағынасында: Морфологиялық
парадигманың синонимі ретінде жұмсалады. сөзжасамдық парадигмалық қатынас
туралы ғалым И.С.Улуханов: Парадигматические связи в словообразовании – это
связи в системе языка между единицами словообразования, которые имеют как
общие, так и различные свойства (семантические, формальные и др) 7, 118.
Сөзжасамдық парадигмаға бір түбір арқылы жасалған туынды сөздердің
деривациялық қатары кіреді. Сөзжасамдық жұптың парадигмалық қасиетін
көрсету үшін мысалдар келтірейік:
Түс – түсір
Түс - түсірт
Түс - түсім
Түс - түсіріңкіре
Түс – түсірулі
Түс – түсіруші сөзжасамдық жұптарының негізді, яғни туынды сөздерінің
құрамында түс ортақ мағынасы бар сөздер.
Жорық – жорықтас
Жорық – жорықты
Жорық – жорықтық
Жорық – жорықшы сөзжасамдық жұптарының негіз сөзі бір түбір жорық.
Жел – желгіз
Жел – желгіш
Жел – желдір
Жел – желіс, осы сөзжасамдық жұптардың негіз сөзі, түбірлес сөзі жел
сөзі. Еніді, келтірілген және басқа да парадигмалық сипаты бар сөзжасамдық
жұптардың мағынасына тоқталып өтейік.
Шап – шапқыла
Шап – шапқыш
Шап – шаптыр
Шап – шапшаң, сөзжасамдық жұптардың негіз сөзі, туынды сөздерге ортақ
негіз шап сөзі болып тұр.
Соқ – соғым
Соқ – соғыл
Соқ – соғыс, сөзжасамдық жұптарының туынды түбірлерінде соқ негіз
сөзі болғанмен, туынды сөздердің беретін мағыналары әр басқа.
Қон - қоныс
Қон - қонақ сөзжасамдық жұптарының парадигмалық сипатын білдік. Енді,
осы мысалдарымыздың кейбіреуінің мағынасына тоқталсақ.
Жорық – жорықтас сөзжасамдық жұбының негіз сөзі жорық Шабуыл,
аттаныс мағынасын білдіреді. Мысалы, Қанша қажығанмен жорықта оқ даусына
үйренген ат ышқынып, шаба жөнелді (С.Жүнісов, Жапанда). Ал, осы жұптың
негізді сыңары жорықтас туралы ҚТТС-де былай делінген: Жорыққа бірге
шыққан. Мысалы, Амангелдінің жорықтас үзеңгі серіктерінің бірі Әбжан
Құндызбаевтың жасы тоқсан жетіде (Қаз.әдеб.).
Жорық - жорықты деген сөзжасамдық жұптың, және басқа да сөзжасамдық
жұптардың негіз мүшесі жорық шабуыл, аттаныс деген мағына беретіні мәлім
болды. Бұл туралы қайталап айта бермейік. Сөзжасамдық жұптың жорықты
негізді сөзін ҚТТС-де былай түсіндіреді: Шабуылы, жорығы көп, аттанысты.
Мысалы, Есімханның жорықты күндерден сақтап қалған бес атар мылтығы болды
(Ж.Жұмаханов, Соқпақ.).
Жорық - жорықтық сөзжасамдық жұбының негізді мүшесі жорықтық Жорыққа
қажетті, керекті деген мағынаны білдіретіні аталған сөздікте жазылған.
Мысалы, Павлов жорықтық жабдықтардан басқаға шорқақ адам еді (С.Мұқанов,
Аққан жұлдыз).
Жорық - жорықшы деген сөзжасамдық жұптың негізді мүшесі жорықшы ҚТТС-
де былай түсіндіріледі: Жорыққа, сапарға аттанушы. Мысалы, Семсерімді
шешпеймін, Тұлпарымнан түспеймін, Кегімді жауға кешпеймін, Жорықшы бол да
еріңдер (Б.Күлеев, Таңд.шығ.).
Сөзжасамдық жұптардың мүшелерінің мағыналары байланысты екенін көріп
отырмыз, яғни туынды сөздің мағынасы себепші сөздің мағынасына уәжделіп
жасалып тұрғанын дәлелдейді.
Сонымен, сөзжасамдық жұптың өзіндік ерекшелігі ретінде мыналарды
танысақ: 1) Сөзжасамдық жұп негізді сөздің лексикасына арқау болатын негіз
сөзден және одан жасалған негізді сөзден тұратын болғандықтан, сөзжасамдық
жұптың арасындағы мағыналық байланыс – ең мықты мағыналық байланыс.
2) Сөзжасамдық жұптың мүшелері морфемдік құрамы жағынан тең болмайды,
жұптың бірінші мүшесінен екінші мүшесінің құрамы күрделі болады.
3) Сөзжасамдық жұп мүшелерінің мағынасында айырмашылық болады.
4) Бір сөзжасамдық тізбектегі жұп мүшелерінің құрамындағы жұрнақтар әр
түрлі болады, бір жұрнақтың қайталануы болмайды. Бұл қасиеті оның
сөзжасамдық тізбек құрамындағы жұптарды санағанда байқалатын ерекшелік. Бұл
ерекшеліктер қазіргі кезге дейін қарастырылған жұмыстар нәтижесі, алайда
сөзжасам ғылымның жас саласы болғандықтан, толықтырулар, сөзжасамдық жұптың
жаңаша ерекшеліктерін қарастырып, ғылымға енгізу келешектің ісі.
3 Сөзжасамдық жұптың семантикасы
Біз жоғарыда сөзжасамдық жұп – негіз сөз бен одан жасалған туынды
сөзден тұратын екі құрамды құбылыс дедік, яғни сөзжасамдық жұп сөз жасау
процесінің негізінде туады. Сонымен қатар, сөзжасамдық жұптың сыңарлары
бар, олар туралы да сөз қозғаған жөн. Тілде сөз жасауға қатысатын нақтылы
элементтер бар. Сөз жасау процесі тілде бар элементтердің негізінде ғана
болады. Тілдік элементтерге сүйенбей, жоқтан ешбір сөз жасалмайды. Бұл
туралы ғалымдар пікірі бойынша да және түрлі тілдердің сөз жасау
тәжірибесінде де жоқтан сөз жасау кездеспейді. Сол сияқты түркі тілдерінің,
қазақ тілінің сөз жасау тарихы жаңа сөз тілде бар элементтердің негізінде
ғана жасалатындығын дәлелдейді.
Сөзжасам процесінде түбір сөздің, яғни негіз сөзсіз ешбір жаңа сөз
туындамайны тайға таңба басқандай айқын болды. Біздің жұмысымызда негіз сөз
сөзжасамдық жұптың бір сыңары, негізгі сыңары ретінде қарастырылады.
Негіз сөздің сөзжасамдық жұп құрауда өзіндік белгілі қызметі бар. Алдымен
негіз сөздің сөзжасамдық жұптың сыңарларының бірі ретінде танылуы оның
жаңа сөздің мағынасын белгілеуде атқаратын қызметіне байланысты. Сөзжасам
процесіндегі түбір сөздің негізгі тұлға болып саналатын себебі түбір сөздің
лексикалық мағынасы жаңа сөздің лексикалық мағынасына арқау болады, өйткені
тілде бір лексикалық мағына екінші лексикалық мағынаның негізінде
жасалатыны белгілі. Негіз сөздің мағынасының негізінде негізді сөз, яғни
туынды сөздің жаңа мағынасы жасалады. Мысалы: бала - балалы, бала -
балалық, бала - балаң, бала - балажан, бала - балапан т.б. келтірілген бес
туынды сөздің бәрінің мағынасында жақындық бар, себебі олардың бәрінің
мағынасының жасалуына бала деген бір сөз негіз болып тұр. Осылайша, бес
туынды сөздің мағынасына арқау болғандықтан, оларда мағына ұқсастығы,
жақындығы бар, олардың мағына байланысы көрініп тұр. Сөйтіп, түбір сөздің
мағынасы мен ол арқылы жасалған туынды сөздің мағынасы өте тығыз байланысты
және ол кездейсоқ құбылыс емес, сөз жасауда үнемі сақталатын заңдылық
екенін байқаймыз. Оның сөзжасамдағы рөлі өте күшті. Сөзжасамға негіз сөз
ретінде қатысатын сөздердің бәрі лексикалық мағыналы сөздер болғандықтан,
оларға тілде дербес сөз түрінде қолданылып жүрген сөздер жатады. Кейде
негізді сөз құрамында тілде түбір ретінде жеке қолданылмайтын сөздер де
кездеседі. Ондай сөздер қазіргі қазақ тілінде лексикалық мағынасы жоқ
сөздер, ондай сөздер, тіпті сөздік қорда кездеспейді.
Бұл туралы Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты монографияда:
Өте сирек жағдайда туынды түбір құрамында тілде жеке қолданылмайтын негіз
сөздер де кездеседі. Мұндайда негіз сөздің лексикалық мағынасы анық
байқалмайды. Бірақ бұл тілдің қазіргі кезеңіне, дәуіріне, сатысына
байланысты. Мысалы: ұял, ұят, оян, жұбан, жұбат, шалқала, шалқасынан,
шалқалай, момын, момақан сияқты туынды түбірлерге негіз болып тұрған ұя,
оя, жұба, мом элементтерінің қазір лексикалық мағынасы анық көрінбейді.
Олар қазір тілде жеке лексикалық единица ретінде қолданылмайды, сөздік
қорда ол сөздер сақталмай, қолданудан шығып қалған. Сондықтан олардың
лексикалық мағынасы байқалмайды, бірақ осы туынды түбірлер жасалған кезде
олардың лексикалық мағынасы болған. Лексикалық мағынасы болмаса, одан
туынды түбір жасалмас еді - деп түсіндіреді 2, 15.
Сөзжасамдық жұп құрауда тілдің сөздік құрамындағы сөздердің қатысы да
бірдей дәрежеде емес. Тілімізде байырғы сөздермен қатар басқа тілден енген
сөздер де өте көп. Осы екі топтағы сөздердің сөзжасамдық жұп құрауға
қатысында да айырма бар. Байырғы сөздердің сөзжасам процесіне қатысы актив
түрде болса, басқа тілден енген сөздер одан әлдеқайда пассив түрде
қатысады. Басқа тілден енген негіз сөзден жасалған сөзжасамдық жұптарға
мысал келтірейік: әуес - әуесқой, әуес - әуестік, әуре - әуреле, ғарыш –
ғарышта, т.б. Келтірілген мысалдардың кейбіреуіне талдау жасап көрелік:
Әуре - әуреле сөзжасамдық жұбының негіз мүшесі әурені ҚТТС-де былай
түсіндіреді: ир.зат. Бейнеті мол, бос машақат. Мысалы, Соғыс әуресі
кейінгі күндері мұртын басуға мұршасын келтірмегені сөзіледі (Б.Момышұлы,
Москва үшін.). осы себепші негіз арқылы туған әуреле етістігін аталған
сөздікте былай түсіндіреді: Әуреле - Мазасын алып, тынышын кетіру. Мысалы,
Артынан жарасы көпке дейін бір ашылып, бір бітіп, көп әуреледі (М.Әуезов,
Шығ.).
Ғарыш – ғарышта сөзжасамдық жұбы Аспан кеңістігі, космос дегенді
білдіретін ғарыш негіз сөзі мен сол арқылы уәжделіп жасалған Биіктеп
өрлеу, аспанға самғау мағынасын беретін ғарышта негізді сөзінен жұп
құралған.
Туынды сөз атаулының мағынасына негіз сөздің мағынасы арқау болады,
сондықтан туынды сөз негізді сөзге жатады. Мысалы жер, су, тау, көл, бал,
бер, ал, же сияқты сөздердің мағынасы неліктен осылай екенін көрсететін
дәлел, айғақ жоқ, олардың морфемдік, дыбыстық құрамы ол жөнінен ешбір дерек
бермейді. Ал негізді сөздер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz