Адам мен азаматтардың конституциялық құқықтары, бостандықтарына және міндеттері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ ... ... ... ... ... .5
2. АДАМ МЕН АЗАМАТТЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Жеке құқықтар мен бостандықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Әлеуметтік, экономикалық, мәдени құқықтары мен бостандықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Саяси құқықтар мен бостандықтар ... ... ... ... ... ... ...
3. АДАМ МЕН АЗАМАТТЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ МІНДЕТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3) құқықтық мәртебенің кепілдіктері.
1. ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ ... ... ... ... ... .5
2. АДАМ МЕН АЗАМАТТЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Жеке құқықтар мен бостандықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Әлеуметтік, экономикалық, мәдени құқықтары мен бостандықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Саяси құқықтар мен бостандықтар ... ... ... ... ... ... ...
3. АДАМ МЕН АЗАМАТТЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ МІНДЕТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3) құқықтық мәртебенің кепілдіктері.
Бүгiнгi күнгi адам құқығы мен бостандығы мәселесi тек жекелеген мемлекеттердiң iсi ғана болып қана қоймай сондай-ақ ол барлық әлемдiк қауымдастыққа мүше елдердiң үлкен де өзектi iрi мәселесiне айналып отыр. Осы тұрғыдан алғанда менiң курстық жұмысымның тақырыбына арқау болып отырған адам құқықтары мен бостандықтарына қатысты мәселе аса өзектi сипатқа ие болып отыр деп айтуға болады.
Қазақстан Республикасында адам мен азаматтардың құқықтары мен ботандықтарына үлкен көңiл бөлiнедi. Оған Қазақстан Республикасы Конституциясының бiр тарауы арналған. Олар конституциялық құқықтар мен бостандықтар деп аталады.
Адам құқығы саласында Қазақстан Республикасының Конституциясы жалпыға мәлім халықаралық құқықтық актілердегі демократиялық, гуманды құндылықтардың бәрін барынша боиына сіңірген құжат болып табылады.
Адам, оның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттiң қорғауында болады. Ешкiм оларды бұза алмайды. Басқа бiреудiң құқықтары мен бостандықтарын бұзғаны үшiн кiнәлi адам жауаптылыққа тартылады. Ол құқық қорғау органдары арқылы жүзеге асырылады.
Азаматтық және саяси құқық туралы пактте "әр адам, ол қай жерде тұрса да, оның құқықтық субъектілігін тануға құқы бар" делінген (16-бап).
Азаматтылық бір жағынан, ұлттық, сондай-ақ жалпы азаматтық мораль нормаларын, дағды, әдет, саяси-құқықтық міндеттерді игеруден, екінші жағынак, оларды жүзеге асыру қабілетінен көрінеді.
Азаматтылық адам тек өзінің жалаң міндетін орындаған кезде ғана емес, сондай-ақ жеке басына келетін зардаптардан қорықпастан мемлекеттің, оның органдары мен лауазымды адамдарының заңсыз әрекеттеріне қарсы тұрған кезде көрініс табады.
Азаматтылықтың мұндай касиеті мемлекет пен азаматтардың арасында қалыптасатын саяси және құқықтық қатынастарда, сондай-ақ азаматтардың мемлекетке бейтарап қатынасында жүзеге асырылады.
Адам құқықтарын қорғау мәселесi - жекелеген мемлекеттердiң iшкi iсi болып қана қоймай - бұл бүкiл әлемнiң барлық мемелекттерi үшiн үлкен де өзектi iрi мәселеге айналып отыр.
Қазақстан Республикасында адам мен азаматтардың құқықтары мен ботандықтарына үлкен көңiл бөлiнедi. Оған Қазақстан Республикасы Конституциясының бiр тарауы арналған. Олар конституциялық құқықтар мен бостандықтар деп аталады.
Адам құқығы саласында Қазақстан Республикасының Конституциясы жалпыға мәлім халықаралық құқықтық актілердегі демократиялық, гуманды құндылықтардың бәрін барынша боиына сіңірген құжат болып табылады.
Адам, оның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттiң қорғауында болады. Ешкiм оларды бұза алмайды. Басқа бiреудiң құқықтары мен бостандықтарын бұзғаны үшiн кiнәлi адам жауаптылыққа тартылады. Ол құқық қорғау органдары арқылы жүзеге асырылады.
Азаматтық және саяси құқық туралы пактте "әр адам, ол қай жерде тұрса да, оның құқықтық субъектілігін тануға құқы бар" делінген (16-бап).
Азаматтылық бір жағынан, ұлттық, сондай-ақ жалпы азаматтық мораль нормаларын, дағды, әдет, саяси-құқықтық міндеттерді игеруден, екінші жағынак, оларды жүзеге асыру қабілетінен көрінеді.
Азаматтылық адам тек өзінің жалаң міндетін орындаған кезде ғана емес, сондай-ақ жеке басына келетін зардаптардан қорықпастан мемлекеттің, оның органдары мен лауазымды адамдарының заңсыз әрекеттеріне қарсы тұрған кезде көрініс табады.
Азаматтылықтың мұндай касиеті мемлекет пен азаматтардың арасында қалыптасатын саяси және құқықтық қатынастарда, сондай-ақ азаматтардың мемлекетке бейтарап қатынасында жүзеге асырылады.
Адам құқықтарын қорғау мәселесi - жекелеген мемлекеттердiң iшкi iсi болып қана қоймай - бұл бүкiл әлемнiң барлық мемелекттерi үшiн үлкен де өзектi iрi мәселеге айналып отыр.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы- 30 тамыз 1995 ж.
2. 1991 жылғы 20 желтоқсанда қабылданған"Қазақстан Республикасының Азаматтығы туралы" Заңы
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. (Жалпы,Ерекше бөлім).: 2000 жылғы 1 сәуірге дейінгі өзгертулер мен толықтырулар енгізілген нұсқасы –Алматы: Жеті жарғы, 2000.
4. Сапарғалиев Ғ.С Ибраева А.Е .Мемлекет және құқық теориясы А,.1998ж
5. Ғ.С,Сапарғалиев . Қазақстан республикасының конституциялық құқығы А, 1998 ж
6. Азаров А.Я. Права человека. М., 1995. Даниленко Г.М. Международная защита прав человека. М., 1998 ж.
7. Журсимбаев С. Права человека в международно-пра¬вовых актах и Конституции Казахстана. Астана, 1998 ж.
8. Искакова Г.К. Права человека в Казахстане. Алматы, 1999 ж.
9. Николайко И.В. Права человека и система ООН. Киев, 1991 ж.
10. Основные международные документы по правам че¬ловека. Материалы и комментарии. Алматы, 1998 ж.
11. Права и свободы человека в Казахстане. На основе материалов Международной конференции.Астана, 18-19 июня 1998 г.Алматы, 1998.
12. Права человека как фактор стратегии устойчивого развития. Под редакцией Лукашевой Е.А. М., 2000 ж.
13. Права человека. Учебное пособие. Под ред. Сарсенбаева М.А., Алматы, 1999 ж.
14. Развитие национальных учреждений по правам челове¬ка в Казахстане на основе материалов Международного семинара 2—4 сентября 1999 г., Астана, Алматы, 1999.
15. Между¬народные акты о правах человека. Сб. документов. М., 1998 ж.
16. Мемлекет және құқық негiздерi: Қураст. Е. Баянов. – Алматы: Жетi жарғы. 2001 ж.
2. 1991 жылғы 20 желтоқсанда қабылданған"Қазақстан Республикасының Азаматтығы туралы" Заңы
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. (Жалпы,Ерекше бөлім).: 2000 жылғы 1 сәуірге дейінгі өзгертулер мен толықтырулар енгізілген нұсқасы –Алматы: Жеті жарғы, 2000.
4. Сапарғалиев Ғ.С Ибраева А.Е .Мемлекет және құқық теориясы А,.1998ж
5. Ғ.С,Сапарғалиев . Қазақстан республикасының конституциялық құқығы А, 1998 ж
6. Азаров А.Я. Права человека. М., 1995. Даниленко Г.М. Международная защита прав человека. М., 1998 ж.
7. Журсимбаев С. Права человека в международно-пра¬вовых актах и Конституции Казахстана. Астана, 1998 ж.
8. Искакова Г.К. Права человека в Казахстане. Алматы, 1999 ж.
9. Николайко И.В. Права человека и система ООН. Киев, 1991 ж.
10. Основные международные документы по правам че¬ловека. Материалы и комментарии. Алматы, 1998 ж.
11. Права и свободы человека в Казахстане. На основе материалов Международной конференции.Астана, 18-19 июня 1998 г.Алматы, 1998.
12. Права человека как фактор стратегии устойчивого развития. Под редакцией Лукашевой Е.А. М., 2000 ж.
13. Права человека. Учебное пособие. Под ред. Сарсенбаева М.А., Алматы, 1999 ж.
14. Развитие национальных учреждений по правам челове¬ка в Казахстане на основе материалов Международного семинара 2—4 сентября 1999 г., Астана, Алматы, 1999.
15. Между¬народные акты о правах человека. Сб. документов. М., 1998 ж.
16. Мемлекет және құқық негiздерi: Қураст. Е. Баянов. – Алматы: Жетi жарғы. 2001 ж.
Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары, бостандықтары мен міндеттері.
КУРСОВАЯ
Жоспары:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... .5
2. Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен
бостандықтары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
2.1. Жеке құқықтар мен
бостандықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Әлеуметтік, экономикалық, мәдени құқықтары мен
бостандықтары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2.3. Саяси құқықтар мен бостандықтар ... ... ... ... ... ... ...
3. Адам мен азаматтың конституциялық
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
3) құқықтық мәртебенің кепілдіктері.
Кіріспе
Бүгiнгi күнгi адам құқығы мен бостандығы мәселесi тек
жекелеген мемлекеттердiң iсi ғана болып қана қоймай сондай-ақ ол барлық
әлемдiк қауымдастыққа мүше елдердiң үлкен де өзектi iрi мәселесiне
айналып отыр. Осы тұрғыдан алғанда менiң курстық жұмысымның тақырыбына
арқау болып отырған адам құқықтары мен бостандықтарына қатысты мәселе аса
өзектi сипатқа ие болып отыр деп айтуға болады.
Қазақстан Республикасында адам мен азаматтардың құқықтары мен
ботандықтарына үлкен көңiл бөлiнедi. Оған Қазақстан Республикасы
Конституциясының бiр тарауы арналған. Олар конституциялық құқықтар мен
бостандықтар деп аталады.
Адам құқығы саласында Қазақстан Республикасының Конституциясы жалпыға
мәлім халықаралық құқықтық актілердегі демократиялық, гуманды
құндылықтардың бәрін барынша боиына сіңірген құжат болып табылады.
Адам, оның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттiң қорғауында
болады. Ешкiм оларды бұза алмайды. Басқа бiреудiң құқықтары мен
бостандықтарын бұзғаны үшiн кiнәлi адам жауаптылыққа тартылады. Ол құқық
қорғау органдары арқылы жүзеге асырылады.
Азаматтық және саяси құқық туралы пактте "әр адам, ол қай жерде тұрса
да, оның құқықтық субъектілігін тануға құқы бар" делінген (16-бап).
Азаматтылық бір жағынан, ұлттық, сондай-ақ жалпы азаматтық мораль
нормаларын, дағды, әдет, саяси-құқықтық міндеттерді игеруден, екінші
жағынак, оларды жүзеге асыру қабілетінен көрінеді.
Азаматтылық адам тек өзінің жалаң міндетін орындаған кезде ғана емес,
сондай-ақ жеке басына келетін зардаптардан қорықпастан мемлекеттің, оның
органдары мен лауазымды адамдарының заңсыз әрекеттеріне қарсы тұрған кезде
көрініс табады.
Азаматтылықтың мұндай касиеті мемлекет пен азаматтардың арасында
қалыптасатын саяси және құқықтық қатынастарда, сондай-ақ азаматтардың
мемлекетке бейтарап қатынасында жүзеге асырылады.
Адам құқықтарын қорғау мәселесi - жекелеген мемлекеттердiң iшкi iсi
болып қана қоймай - бұл бүкiл әлемнiң барлық мемелекттерi үшiн үлкен де
өзектi iрi мәселеге айналып отыр.
Менiң курстық жұмысымның тақырыбы – адам мен азаматтардың
конституциялық құқықтары, бостандықтарына және міндеттеріне қатысты
мәселені ашып қарастыру. Жұмыстың басты мақсаты ел ішінде және халықаралық
деңгейде адам құқықтары мен бостандықтарын ашып қарастыру.:
Өзiмнiң курстық жұмысымды ҚР Конституциясына сәйкес қарастырдым осы
тақырыпқа байланысты курстық жұмыстың келесідей міндеттері анықталды:
o Тұлғаның құқықтық мәртебесіне тоқталу;
o Адамдардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қатысты
мәселелердi;
o Азаматтардың конституциялық әлеуметтік, экономикалық, мәдени
және саяси құқықтарының ерекшелiктерiне тоқталып кетудi негiзгi
мақсат етiм;
o Азаматтардың конституциялық мүдделері мен міндеттерін ашу;
o Азаматтардың құқытарын қорғау мәселелердiң халықаралық
аспектiлерiне тоқталдым,
Жалпы әлемдiк денгейде де адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
аса жоғары мән берiлуде деп айтуға болады, әрi бұл бағытта басты бағдар
ретiнде ұстанатын негiзгi қағида ол - жалпы адамгершiлiк
құндылықтары.
Осы өзiмнiң курстық жұмысымда Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес адамдардың құқықтары мен бостандықтарына қатысты
мәселелердi және азаматтардың конституциялық міндеттері, құқықтарының
ерекшелiктерiне сондай-ақ бұл мәселелердiң халықаралық аспектiлерiн жете
тоқталып кетудi негiзгi мақсат етiп белгiлеп отырмын.
1.Тұлғаның құқықтық мәртебесі
Тұлғаның құқықтық мәртебесі қоғамның мемлекеттік ұйымның толыққанды
мүшесі ретінде жеке адамның заңдар мен өзге де құқықтық актілерде
белгіленген құқықтарының, бостандықтары мен міндеттерінің жиынтығы
тұрғысында көрінеді.
Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің мазмұны, оның құқықтары,
бостандықтары, заңдық міндеттері болып табылады, ал бұлардың негізді болуы
үшін белгілі бір алғышарттар туындауы тиіс. Тұлғаның құқықтық мәртебесінің
алғышарты оның құқық қабілеттілігі, әрекет қабілеттілігі, сондай-ақ
азаматтыққа қатыстығы болып табылады.
Жаңа конституцияда “азамат” термині қолданылған кезде Қазақстан
Республикасының азаматы деп жиі айтылады. Мәселе мынада: басқа
мемлекеттерде тұратындар сияқты Қазақстан аумағында тұрып жатқандардың бәрі
бірдей оның азаматы болып табылмайды. Олардың арасында шетелдік азаматтар
немесе азаматтығы жоқ адамдар да болуы мүмкін.
Азаматтық дегеніміз – адамның мемлекетпен, оның өзара құқықтары мен
міндеттері жиынтығын білдіретін тұрақты саяси-құқықтық байланысы. Бір
жағынан, азаматтыққа белгілі бір құқықтар берілген, мемлекет осы
құқықтардың нақтылы қамтамасыз етілуіне қамқорлық жасайды. Осыған орай
мемлекет өз азаматтарын елден тысқары жерлерде де қорғауға және оларға
қамқорлық жасауға кепілдік береді. Екінші жағынан Қазақстан Республикасының
Конституциясында және басқа да заңдарында азаматтардың мемлекет жөніндегі
белгілі бір міндеттері көзделген, осыған сәйкес мемлекет азаматтардың өз
міндеттерін тиянақты орындауларына тиісті шаралар қолдануға құқылығы
анықталған.
Қазақстан Республикасы Конституциясының ІІ бөлімі адам және азамат,
оның құқығы, бостандығы мен міндеттеріне тікелей арналған.
Қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқына қатысты тұтастай
құқықтық актілер кешені калыптасты. Халықаралық құқық нормалары нақты
мемлекеттегі адам құқын тікелей реттемейді. БҰҰ Жарғысы (1-баптың 3-
тармағы) мемлекеттерді олардын, аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай
да болсын кемсітуге жол берместен негізгі құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз етуге міндеттейді. БҰҰ шеңберінде осы мәселе бойынша: "Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы" (1948 ж.), "Адамдардың
экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы", "Адамдардың
азаматтық және саяси құқықтары туралы" (1966), "Балалар құқы декларациясы"
(1959 ж.), "Әйелдердің саяси құқы туралы кон-венция" (1954 ж.) және басқа
бірқатар құжаттар қабылданды[1].
Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы (1995 ж.) азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын нығайта отырып, халықаралық актілердің
нормалары мен принциптеріне сүйенеді. Аталған және басқа халықаралық
актілер мынадай негізгі құқықтар мен бостандықтарды жариялайды: кез келген
адам өмір сұруге, бостандыққа және жеке басына қол сұғылмауына құқылы;
ешкім де азапталмауы, қадір-қасиетін кемсітетіндей көз алартушылықка және
жазаға ұшырамауы тиіс; барлық адамдар заң алдында тең, заңмен тең дөрежеде
қорғалуға құқылы; кез келген адам тұратын орнын мемлекет шегінде еркін
алмастыруға жәнетандауға құқылы; кез келген адам өзінің, отбасының және
басқаларының денсаулығын және тұрмыс жағдайын колдауға қажетті өмірлік
деңгейде еңбек етуге, білім алуға, дем алуға құқылы. Халыкаралық-құқықтық
құжаттар адам құқы мен бостандығын ең жоғары құндылық деп таниды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқы туралы халықаралық
құжаттардың негізгі идеялары мен кағидаларын қабылдады және оны мемлекеттің
өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып нығайтты. Конституцияда мемлекеттің
адамға және азаматқа қатынасы туралы қағида орнықтырылды. "Адам құқықтары
мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен колданылуы осыған қарай анықталады" (12-бап,
2тармақ). Бұл адамның табиғи құқын мемлекеттің тануы және бастау алар
қайнар кезі болып табылады және Конституцияның "Адам және азамат" деген II
- тарауының мазмұнын белгілейді. Мұнда адам құқымен бірге азаматтың да құқы
мен міндеті туралы айтыла-ды."Республиканың азаматы езінің азаматтығына
орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады"(12-бап, 3тармақ). Сөйтіп,
аталған белімде Қазақстанның конституциялық заң тарихында бірінші рет
азаматтардың құқықтары және міндеттерімен бірге "адам құқы" ұғымы бірінші
реттанылды. Сөз жоқ, "адам құқы" мен "азамат құқы" ұғымы бір-біріне жақын
және табиғи түрде ұштасқан ұғымдар. Азамат деген — адам. Сондықтан, адамға
қатыстының бәрі де азаматқа да қатысты. Адамға тумысынан жазылған,
абсолютті деп танылған және олардан ешкім айыра алмайтын құқық пен
бостандық, Қазақстан Республикасының азаматына да тән. Сонымен бірге табиғи
құқықтар мен бостандықтар шетел азаматтарына және азаматтығы жоқтарға да
берілген[2].
Алайда "азаматтың құқығы" азаматтың құқынан ерекшеленеді, өйткені
мемлекет азаматқа мейлінше кең құқықтар мен бостандықтар беріп, мемлекеттің
өз азаматтарына деген ерекше қатынастарына орай оған айрықша міндет
жүктейді.
Қазақстан Республикасынын Конституциясы жеке тұлғалардың құқықтары мен
бостандықтарын калыптастырады. Егер құқықтар, бостандықтар мен міндеттер
баршаға қатысты болса, онда "барлығы", "адам", "әркім", "ешкім де емес"
деген терминдер колданылады. Егер де құқықтар, бостандықтар мен міндеттер
тек Қазақстан Республикасы азаматтарына қатысты болса, онда ол тура
көрсетіледі. 13-бапта: "Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы
бар және езінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса
алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы"
делінген. 14-бапта: "Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең" екендігі
айтылады. 17-бапта былай жазылған: "Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық
жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай
жәбір керсетуге не жазалауға болмайды". Сонымен бірге, егер әңгіме тек
азаматтардың құқықтары мен бостандықтары туралы болса, онда бұған айрыкдіа
мән беріледі. Өйткені, Қазақстан Республикасының азаматын ешқандай жағдайда
азаматтығынан, езінің азаматтығын өзгерту құқынан айыруға, сондай-ақ оны
Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды (10-баптың 2- тармағы).
Конституцияда республика азаматының әскери қызметті өтеудегі міндеті
айрықша атап көрсетілді (36-бап) және т.б. Қазақстан Республикасының
Конституциясы бойынша, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар —
адамдардың арнаулы мәртебені иеленген ерекше тобы. Айталық, Конституциянын,
12-бабында айтылғандай, Конституцияда, заңдарда және халық-аралық шарттарда
өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада
азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-
ақ міндеттер атқарады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам және азамат құқының
негіздеріне оларды нығайтатын және олардың құқықтық мәртебесінің жүзеге
асырылуына ықпал ететіндей негіз боларлық принциптерді жинақтайды.
ҚР Конституциясында адам және азамат құқықтарын нығайтатын
принциптердің қатарына мыналар жатады:
1. Адам құқы мен бостандығының айнымастығы. Табиғи танылған құқық
мемлекеттің сыйы емес. Ол оны тек таниды, атай-ды және олардың жүзеге
асырылуына, сақталуына кепілдік жасайды. Не мемлекеттің, не оның
органдарының, не лауазымды адамдарының, заңмен көзделгеннен өзге жағдайда,
одан айыруына, шектеуіне құқы жоқ[3].
2. Конституция құқықтар мен бостандықтарды теріс пайдалануға тыйым
салады. Адамның және азаматтың бірінің құқықтары мен бостандықтарының
жүзеге асырылуы екінші-сінің құқықтары мен бостандықтарын бұзбауы,
конституциялық құрылысқа және қоғамдык ізгілікке нұксан келтірмеуі тиіс
екендігі Конституцияда анық жазылған. Әр адам мен азаматтың құқы мен
бостандығының теңдігі бұған олардың бәрінің де иелігін білдіреді. Әрине,
адам құқы мен бостандығын екінші біреу (біреулер) бұзған жағдайда заңды
қорғау, басқа адамдардың құқын, бостандығын, арнамысы мен қадір-қасиетін
құрметтеу жөніндегі міндеттеме бұзылғандықтан, заң кепілдігі күшіне енеді.
3. Конституциялық құқық пен бостандықтың заңсыз шектелуіне тыйым
салынады. Сонымен бірге Конституция шектеудін, шегі мен негізін де
көрсетеді. Біріншіден, адам мен азаматтың құқы мен бостандығын тек заң ғана
шектеуі мүмкін. Бұл заңға сәйкес нормативтік құқықтық актілер арқылы
(Президенттің нормативтік жарлықтарымен, Үкіметтің каулысымен,
министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, жергілікті өкілетті және
атқару органдарының нормативтік актілерімен) адам мен азаматтьщ құқьі мен
бостандығын шектеуге болмайтындығын білдіреді. Екіншіден, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты сақтау,
қоғамдык тәртіпті, адам құқы мен бостандығын, халықтардың денсаулығы мен
ізеттілігін қорғау үшін қажеттілік деңгейінде шектелуі мүмкін. Бұл арада
әңгіме, шын мәнінде адам мен азаматтың құқы мен бостандығын шектеуден гөрі,
мемлекет пен адамның мүддесін жекелеген адамдар тарапынан болуы мүмкін кол
сұғушылықтан қорғау туралы болып отыр. Үшіншіден, азамат саяси құқықтар мен
бостандықтарды шексіз пайдалана алады.
4. Адам мен азаматтың құқы мен бостандығының тікелей колданылуы
принцип ретінде онымен езінің құқығы мен бостандығын пайдалану мүмкіндігі
мен ақикаттығын білдіреді. Мемлекеттік патернализм тұрғындардың қорғалуы
төмен қаба-тымен қамқорлықты шектеген жағдайда қабілетті адамның езі заңда
көзделген ережелер мен кепілдікке сүйене отырып, өзінің құқы мен
бостандығын жүзеге асыруға өзі қамқоршы болуы тиіс. Конституцияда әркімнің
білікті заң көмегін алуға құқығы бар екендігі жазылған. Занда көзделген
жағдайларда, заң көмегі тегін көрсетіледі.
5. Олардың тең құқылығы адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің
маңызды принципі болып табылады. Конституцияда осы принцип адам мен
азаматтың қызмет өмірінің барлық салаларына орай орнықтырылды. Айталык, заң
мен сот алдында бәрі де тең. Бұл заң талабының баршаға бірдей міндеттілік
екенің заң ережелерін бұзғаны үшін бәрінің де бір дең-гейде жауапты
екендігін білдіреді. Сот алдында бәрі де тең. Ол адам мен азаматтың
жағдайынын қандайлығына (лауазымына, мүліктік жағдайына, ұлтына, жынысына,
тағы басқаларына) қарамастан, сот бәріне де бір деңгейде қызмет етеді[4].
Сонымен бірге сот істі қараған кезде адамдардың жағдайларын,
ерекшеліктерін емес, тек Конституцияны және заңды ғана басшылыққа алуы
тиіс. Адам мен азаматтың тендігі конституциялық құқық пен бостандықтың
ешқандай кемсітушілікке жол берместен, барлығына бір деңгейде қолданылуы
тиістігін тану-дан да көрінеді. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және
мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына,
нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар
бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды (14-баптың 2- тармағы).
6. Заңдар мен өзге де нормативтік құқйқтық актілердің адамның
конституциялық құқықтары мен бостандықтарының маз-мұны мен қолданылуын
қамтамасыз ету принципі. Бұл Конституцияда жарияланған адам құқығы мен
бостандығы осы құқық пен бостандықты жүзеге асыру жағдайы мен тәртібін
белгілейтін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу және
қабылдау кезінде ең басты негізге алынатындығын білдіреді[5].
7. Құқықтың, бостандықтын және міндеттіліктің бірлігі, бөлінбестігі
адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің басты принципі болып табылады.
Әркім де Конституцияны және Қазақстан Республикасының заңдарын сақтауы
тиіс. Әр адам мен азамат адамдардың қауымдастығында өмір сүреді. Адамдар
құқықтар мен бостандықтарды тең иеленіп қана қоймайды, сондай-ақ бір-
біріне, қоғамға, мемлекетке қатынастары бойынша оларға бірдей міндеттілік
жүктеледі.
2. адам ЖӘНЕ Азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтары
2.1 Жеке құқықтар мен бостандықтар
Адамның өміріне, жеке бостандығына, арнамысы мен қадір-қасиетіне қол
сұғуға ешкімнің де құқығы жоқ. Егер өміріне, денсаулығына, азаматтық қадір-
қасиетіне кауіп төнсе әр адам мемлекеттік органдардан көмек сұрауға, заңмен
қорғалуға құқылы. Адам өзінін құқы мен бостандығын бұзушылардан қорғанып
Республика Президентіне жүгінуге құқылы. Бірде-бір мемлекеттік орган, бір
де бір лауазымды адам азаматтың құқығын шектей алмайды. Бұл, адам құқығы
мен бостандығы шектелген жағдайда, оған қай заңды бұзғаны, қандай құқық
бұзушылық жасағаны туралы хабарлануы тиіс.
Ең маңыздысы, адамныңтабиғи құқығы — өмір сүру құқығы.
"1. Әркімнің өмір сүру құқы бар.
2. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға кақысы жоқ.
Өлім жазасы ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде
заңмен белгіленеді, ондай жазаға кесілген адамға кешірім жасау туралы
арыздану құқығы беріледі" (Конституцияның 15-бабы). Өлім жазасы ауыр қылмыс
жасаған адамның ерекше кауіптілігіне байланысты және жауаптылықты
ауырлататын мән-жайларда қолданылады.
Өлім жазасына кесілген адам кешірім жасау туралы өтінішпен Қазақстан
Республикасының Президентіне жүгінуіне құқылы. Кешірім жасау туралы шешім
шығарған кезде, сотталған адам қандай кісі, бұрын сотталған ба, бұрын оған
кешірім жасалған ба, жасы, отбасылық, жағдайы және басқа мән-жайлары
ескеріледі.
Жеке адамның өміріне қол сұқпаушылық Конституция арқылы қорғалады.
"Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік
немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға
болмайды" (17-бап).
Конституцияның осы қағидасы, негізінен, лауазымды адамдарға қатысты.
Қазақстан Республикасының заңдары денеге жарақат түсіретін, адамның қадір-
қасиетін қорлайтын мұндай шаралардың қолданылуына үзілді-кесілді тыйым
салады. Азаптау ұрып-соғу, төбелесу, дене жарақатын салу түрінде көрінуі
мүмкін.
Қорлау — жеке басын, ұлттық қадір-қасиетін қорлау және басқа әрекеттер
түрінде көрінуі мүмкін. Айыпталушыға, күдік келтірілушіге, куәгерге,
сарапшыға қатысты мұндай әдістерді қолданған полиция, прокуратура
қызметкерлері қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Заң адамның бостандығын басқа жеке адамдардың да зорлық-зомбылығынан
қорғайды. Егер кімде-кім адамды өз бетімен бостандығынан айыруға әрекет
етсе ол адам қылмыстық жауаптылықка тартылады. Мұндай іс-әрекет күш қолдану
(жеке белмеге қамау, психикалық ауруханаға жатқызу және басқала-ры) не күш
қолданамын деп қоркыту жолымен жүргізілуі мүмкін.
Куәгер — тергеушілік және сот ісі жүргізілуінде маңызды тұлға. Заң
бойынша ол тергеу (алдын ала анықтама алу), сот процесінде куәлік беруден
бас тарта алады. Ол кім кімге де түсінікті болуы тиіс. Егер адам жеке
адамның, қоғамның және мемлекеттің заңды мүддесіне нұқсан келтірілген мән-
жайға куәгерлік күйде болса, онда шындықты ашу үшін тергеу және сот
органдарына көмектесу оның адами және азаматтық міндеті. Қылмыстылықтың
өрісі кең жағдайында ақиқат жауап бергені үшін қылмыскерлер тарапынан болуы
мүмкін кек алу әрекетінен сақтануды сот және тергеу органдары естерінен
шығармауы тиіс. Куәгердін, өзінің азаматтық міндетін орындауы үшін оның
қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек.
Діни көзқарастары үшін жаулық пен кекшілдікті қоздыру адам құқын бұзу
болып есептеледі. Дінге сенетіндер қасиетті деп есептейтін құрылыстар мен
орындарды, заттар мен бұйымдарды қорлау мен арамдау құқық бұзушылық, болып
табылады.
Заң ар-намыс бостандығын жариялай отырып, адамды оның азаматтық
міндетін орындауынан босатпайды. Өзініңдіни көзқарастарын бетке ұстап
азаматтың заңды, атап айтқанда әскери міндетін етеуден бас тартуына құқы
жоқ.
Діни бірлестіктерді мемлекеттен бөлу арнамыс бостандығының басты
кепілі болып табылады. Мемлекет, оның органдары, лауазымды адамдары діни
бірлестіктердің қызметіне араласа алмайды, қайсыбір дінге немесе дінге
сенбеушілерге жеңіл-діктер бермеуі тиіс. Сонымен бірге Конституция діннің
қоғамдағы орнын белгілейді.
"Республикада саяси партиялардың діни негіздегі қызметіне жол
берілмейді" (5-бап).
Бұл ереже әр түрлі бағыттағы дінге сенушілердің арасында бейбіт
қатынастарды сақтауды көздейді. Екінші жағынан, кептеген діндер және діни
бағыттар бар қоғамда қайсыбір дін идеологиясының мемлекеттік идеологияға
айналып кетпеуіне кепілдік жасайды. Адамдардың өткен және бүгінгі ұрпағы
"мәңгілік" және идеялар қарсылығына төзбеушілігімен, жеке басқа
табынушылығымен іс жүзінде өзіндік діни идеологияға айналған. Коммунистік
партия идеологиясының катыгез үстемдігін басынан кешірді. Күштеп
жүргізілген ой бірлігінен қоғам да, адам да ұтқан жоқ. Айналып келгенде
мұндай жағдай
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның ең сапалы қасиеті —
арнамыс пен қадір-қасиетті жоғары қояды. Арнамыс барлық халықта да жанның
бекзаттығының көрінісі ретінде есептеледі. "Басынды арың сақтайды", "Ардан
ақыл туады, ақылсыздық ең соңғынды қуады", "Дүреленсеңде арыңды сақта"
дейді орыс мақалы. Қазақ атамыздын, да "Арым үшін жан пида", "Малым
жанымның садағасы, жаным арымның садағасы" деген қанатты сөздері ықылым
заманнан бүгінгі күндерге жетті. Ізгілікке негізделген қоғамда арнамыс пен
ар-ождан заңмен қорғалады. Сондықтан Қазақстан Республикасы
Конституциясының 17-бабында:"Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды" деп
жазылған.
Егер кімде-кім адамнын арнамысына, қадір-қасиетіне нұқсан
келтіретіндей мәліметтер таратса және оның ақиқаттығын дәлелдей алмаса,
онда ол қылмыстық, мүліктік жауаптылыққа тартылады. Жәбірленуші, егер
мұндай мәліметтер жалған деп есептесе, сот арқылы беделін қалпына
келтіруіне, сондай-ақ келтірілген моралдық зардап үшін мүліктік құн талап
етуге құқылы.
Заң адамның арнамысы мен қадір-қасиетін кемсітетін қылық ретінде
қорлауға тыйым салады. Қорлау — жағымсыз, жалпы адамзаттық мораль
принциптері тұрғысынан бұған жол берілмейтіндей нысанда көрінген іс-әрекет
және сөз.
Заң арнамыс, қадір-қасиетпен бірге жеке өмірге кім-кімнің тарапынан
болсын заңсыз кол сұғушылықтан қорғайды.
Жеке өмірге араласпау тұрғын жайға қол сұқпаушылықты белгілеуді де
білдіреді. Үй иесінің келісімінсіз ешкімнің де басқа адамның үйіне, басқа
адамның пәтеріне басып кіруіне құқы жоқ. Тұрғын үйге өз бетімен басып
кіруге: үй иесінің еркінен тыс ашық немесе үй иесі жоқ кезде жасырын басып
кіру жатады. Бұл үшін заң тіпті қылмыстық жауаптылық та белгілейді. Мұндай
жауаптылық билікті теріс пайдалану жолымен басып кірген жағдайда, басқа
адамның үйіне екі немесе одан да көп адам басып кірген жағдайда, заңсыз
(прокурордың рұқсатынсыз) басып кірген жағдайда қозғалады. Тұрғын үйге
милиция қызметкері қылмыскердің ізіне түсу және қылмыскердің тарапынан
қоғамдык, тәртіпке, адамдардың қауіпсіздігіне қауіп төнген жағдайда кіреді.
Адамды тұрғын үйден айыруға тыйым салынады. Егер адам тұрғын үйге
меншік құқына ие болса, онда ол оны иеленуге, пайдалануға және оған билік
етуге құқылы.
2.2. Әлеуметтік, экономикалық, мәдени құқықтары мен бостандықтары
Экономикалық құқық пен бостандық адамға езінің материалдық өндіріс
және бөлініс саласындағы өз мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін қажет.
Әлеуметтік құқық пен бостандық адамның рухани және басқа да қоғамдық (жеке)
қажеттерін өтеуге қызмет етеді.
Қазақстан мемлекетінің экономикалық саясатының негізгі бағыттары:
— жеке және мемлекеттік меншікке негізделген экономиканы құрудан;
— кәсіпкерлікке, әсіресе материалдық игіліктер өндірісі, құрылыс,
көлік, жеке сауда саласындағы қоғам үшін пайдалы кез келген нысандағы
кәсіпкерлікке қолдау көрсетуден көрінеді.
Рыноктық экономика жеке меншік иелерін, өндіріс құралдарына жеке
меншікті тудырып, қалыптастырады.
Казіргі заманғы алдыңғы катарлы елдердін. тәжірибесі көрсеткендей,
жеке меншіктің дамуын бетімен жіберуге болмайды. Ол мемлекет арқылы
реттелуі тиіс. Мемлекет меншіктің жинақталуына, бірақ кәсіпкерлік қызмет
қоғам экономикасының қалыптасуы мен дамуына ықпал етуіне бағытталған жеке
бастамаға қолдау көрсетуі тиіс. Оның үстіне Қазақстан мемлекеті адамдардың
игілігіне, демократия мен әлеуметтік-саяси тұрақтылықтын негізі ретінде
"орташа" таптың калыптасуына игі ықпал етеді деген үмітпен жеке меншік
иелерін мүмкіндігінше көбірек қалыптастыруға қолдау көрсетеді.
Осыған байланысты Қазақстанда мемлекеттік меншіктің елеулі белігін
жекешелендіру (жеке адамдарға беру) жүргізілуде. Жекешелендіру мынадай
мәселелерді шешеді:
1) жекешелендірудің мақсаты — әр адамға оның мемлекеттік мүліктегі
үлесін бөлу;
2) жекешелендіруге қатысатын әр азамат мемлекеттік мүліктегі үлеске
құқығын куәландыратын құжат алады.
Сөйтіп, әрбір азамат белгілі бір мөлшерде жеке меншікке ие болады.
Яғни, жалпыға бірдей мәрелік бастау қамтамасыз етіледі. Ал одан арғысы
әркімнің жеке қабілетіне, басқа да мән-жайларға байланысты болады. Кеңестік
Конституция тек азаматтың ғана өзіндік меншігін нығайтты. Ол жалақының
есебінен құрылды және адамның қажетін қанағаттандыруға қызмет етті. Жеке
меншіктің өзі баюдың кайнар көзі болып табылады. Сондықтан жеке меншікке
құқықадамның өзіндік меншігі құқығынан елеулі түрде ерекшеленеді.
Жеке меншік иесінің құқығы қандай? Меншік иесінің құқы үш элементтен
тұрады:
а) иелену құқығы, яғни, меншік объектілеріне: жылжымалы және
жылжымайтын мүлікке заңдық тұрғыдан иелену құқығы;
ә) пайдалану құқығы, яғни, меншік объектісінің пайдалы қасиеттерінің
тиімділігін керу, техниканы, технологияны пайдалану құқығы;
б) билік ету құқығы, яғни, сату, жалдауға беру, мұралыққа қалдыру,
біреуге қайтарымсыз беру және т.б.
Меншік иесі өз меншігіне заңға сәйкес билік етуге құқылы. Бұл өз
мүлкін жекелеген адамға, қоғамға зиянды түрде, яғни, басқа адамдардың,
қоғамдық бірлестіктердің, мемлекеттің заңды мүдделеріне нұқсан келтіре
отырып пайдалануға болмайды деген сөз.
Егер меншік заңды негізде алынған болса, ол мемлекет арқылы қорғалады.
Мемлекет өз азаматтарының меншікке құқын ел ішінде де, сондай-ақ сырт
жерлерде де қорғайды. Мемлекет жеке меншікті, біріншіден, қылмысты қол
сұғушылықтан (ұрлықтан, талан-таражға салынудан, бұзылудан), екіншіден,
оған нұқсан келтіретін кез келген іс-әрекеттен қорғайды.
Меншік иесі басқалардан заңсыз иеленген ез мүлкін қайтаруын талап
етуге құқылы. Айталық, азамат басқа адамның қолында болып шыққан өз мүлкін
(малын) таныды делік. Егер заңсыз иеленуші мүлікті иесіне өз еркімен
кайтармаса, соңғысы мүліктің қайтарылуын талап етіп сотқа жүгінуге құқылы.
Егер мүлік әлдекімнің кінәсінен бұзылса меншік иесі келтірілген зиянның
орны толтырылуын сот арқылы талап етуге құқылы.
Жекешелендіру процесінде жеке меншіктің құрылуының қайнар көзі болып
табылатын жеке кәсіпкерлікке айрықша назар аударылады.
Жеке кәсіпкерлік
Жеке кәсіпкерлік — азаматтың экономикалық бостандығын жүзеге асыру
нысаны. Рыноктік қатынасқа көшудің басты шарттарының бірі жеке
кәсіпкерлікке бостандықты қамтамасыз ету болып табылады.
"Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне құқығы бар" (26-бап).
Жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау туралы Қазақстан Республикасының
Заңы қабылданды. Онда шағын кәсіпкерлікті қорғау мен қолдаудың негізгі
нысандары мен әдістері қарастырылды. Мемлекет, оның органдарының шағын
кәсіпкерліктің қызметіне тікелей араласуына құқы жоқ. Шағын кәсіпкерлікке
іс-әрекет еркіндігі толық берілген. Әрине, бұл орайда олар заңды бұзбауы
тиіс. Шағын кәсіпкерліктің құқын бұзған лауазымды адамдар жауаптылыққа
тартылады.
Шағын кәсіпкерлік — азаматтардың әр түрлі тауарларға (қызмет, көмек
көрсетулерге) қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған қызметі. Мұндай
қызметті азаматтың өзі немесе оның атынан басқа адам атқарады. Әрине,
кәсіпкерлікпен айналысуға шешім қабылдаған адам оның тіпті жеңіл жұмыс емес
екендігін, тәуекелді қажет ететіндігін түсінуі тиіс. Өйткені адам өз
қызметіне, өз мүлкіне өзі жауап береді. Кәсіпкерлік қызметтің нәтижесінде
басқа біреуге келтірілуі мүмкін зардаптар үшін ешкім де: мемлекет те емес,
оның органдары да емес, не басқа адамдар емес тек өзі ғана жауап береді.
Кәсіпкердің мүлкі заңмен қорғалады, ешкімнің оған қол сұғуға құқы жоқ.
Тек зан негізінде ғана кәсіпкердің мүлкін алып қоюға не оның қызметін
шектеуге болады.
Кәсіпкерлікпен жеке адамдар немесе адамдар тобы айналыса алады.
Мемлекет кәсіпкерлерге көптеген жеңілдіктер белгіледі: мемлекеттің қорынан
несие бөледі, қажетті жабдықтармен және басқаларымен қамтамасыз етеді.
Мұндай көмек ең алдымен материалдык, кұндылықтар өндіретін кәсіпкерлерге
жасалады. Ол түсінікті, мұндай кәсіпкерлер экономиканы дамытуға, адамдардың
осындай тауарларға сұранысын қанағаттандыруға ықпал етеді. Өндіріспен
айналысатындарға (фермерлерге, тұтыну тауарларын өндірушілерге және
басқаларына) колдау көрсететін кәсіпкерлік пен бәсекені қолдау қоры
құрылды.
Енбек ету бостандығы
Енбек ету бостандығы — азаматтардың негізгі құқықтарына жатады. Бұл
құқық еңбекке қабілетті адамның ез еңбегімен өз өмірін асырауға заңды
мүмкіндігі бар екендігін білдіреді.
"Әркімнің енбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін
тандауына құқығы бар"(24-бап).
Сонымен, еңбек ету бостандығы құқығы біріншіден, кәсіпкерлікпен
айналысу құқығын білдіреді. Екіншіден, әрбір еңбек етуге қабілетті адамның
өз калауымен мемлекеттік немесе жеке кәсіпорынға, мекемелер мен ұйымдарға
жұмыскд орналасуға заңды мүмкіндігі бар екендігін білдіреді. Үшіншіден, бұл
құқық адамның жұмысқа ез мамандығы бойынша орнала-суына мүмкіндік береді.
Конституция, заңдар адамның жұмыска өзінің орналасуына құқық береді.
Жұмысқа орналасу үшін еңбек шарты жасалады. Еңбек шартының мынадай
белгілері бар:
еңбек етуші белгілі бір ұжымның құрамына кіреді немесе нақты бір
адамға жұмыс істеу үшін жалданады;
ол еңбек шартында көзделген жұмысты орындайды;
ол еңбек тәртібіне, еңбек режиміне бағынады;
ол енбекакыны шартта кезделгендей сан мен сапа бойынша алады; және
еңбекакы заңмен белгіленген мөлшер деңгейінен тәмен болмауы тиіс;
ұжым әкімшілігі, жеке жалдаушы жұмысқа қолайлы жағдай жасайды.
Жалдаушы адам еңбек шартына қатысушылардың бірі болып табылады. Ол
еңбек шартына өз атынан қол қояды, өзіне қабылдаған еңбек ету (қызмет ету)
міндетін езінің жеке еңбегімен орындайды. Жұмысқа жалдану үшін, адам жұмыс
істеуге қабілетті болуы керек, яғни жұмысты қабілетіне карай өзі саналы
түрде тандауы және жүктелген міндетке жауап беруі тиіс.
Әкімшілік (мемлекеттік, кооперативтік ұйымдар, жеке кәсіпкер) еңбек
шартынын екінші тарабы болып табылады.
Конституцияда мынадай қағида бар:
"Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс
жағдайында ғана жол беріледі" (24-бап).
Жоғарыда айтылғандай, ешкімнің ешкімді зорлап жұмыс істетуге құқы жоқ.
Жұмыска зорлау — кұлдықтың белгісі. Азаматтық және саяси құқықтар туралы
халықаралық пактте көзделгендей: "Ешкімді еріксіз немесе міндетті еңбек
етуге мәжбүрлеуге жол берілмейді"(3-а тармақ). Қазақстан Республикасының
Конституциясы бұл талапқа толық жауап береді. Аталған пактте мынадай да
қағида бар: "Қылмыс үшін жаза каторталық жұмыстармен коса бостандығынан
айыру жазасы тағайындалатын елдерде, 3-а тармақ осындай жаза тағайындаған
құзыретті сот үкімі бойынша каторгалық жұмысты орындауға тосқауыл болып
есептелмейді". Тиісінше, Қазақстан Республикасының сот үкімі бойынша
еріксіз еңбекке рұқсат ететін қағидасы халықаралық құқықтын жалпыға мәлім
нормаларына қайшы келмейді.
Төтенше немесе әскери жағдай жарияланған кезде заң азаматтардың
белгілі бір жұмыстарды міндетті түрде орындау жағдайын қарастыра алады.
Мұндай "мәжбүрлеу" азаматтардың, қоғамның заңды мүдделеріне қастандықты
болдырмау және қорғау қажеттігінен туындайды.
Еріксіз еңбектің уақытша сипатта болатынын айтқан жөн және адамның
денсаулығына нұқсан келтірмеуі, арнамыс бостандығын шектемеуі, азап пен
қатыгездік қатынас керсетуге ұласпауы тиіс.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдары еңбек ету
бостандығын жариялай отырып, еңбек шартының еркіндігіне де кепілдік береді.
Мемлекет жұмыс істегісі келетіндердің жұмысқа орналасуын көздейді. Алайда,
рыноктік қатынас жағдайында, жеке кәсіпорын пайда болған кезде мемлекет
онда жұмыс істегісі келетіндерді оған күштеп қабылдаттыруға жол берілмейді.
Жеке кәсіпорын (кәсіпкерлер) жұмысқа қабылдау мен жұмыстан шығару
мәселелерін заң негізінде өз қалауларымен шешеді.
Азаматтардың ереуілге шығу құқығы.
Әркім өзінің еңбек ету құқығын қорғай алады, сондай-ақ азаматтар
ереуілге шығуға да құқылы.
Ереуіл — жұмысшылар мен қызметкерлердің заңды талабын кәсіпорынның,
мекемелердің әкімшіліктері қанағаттандырмаған кезде қолданылатын ең амалсыз
шара. Оның үстіне мемлекеттік сияқты, жеке кәсіпорындардың қызметкерлері де
ереуілді жариялай алады. Ереуіл Қазақстан Республикасы заңдары шенберінде
өткізілуі тиіс[6]. Ереуілшілер басқа азаматтардың заңды мүдделерін бұзбауы,
оларға материалдық және басқалай зиян келтірмеуі, қоғамдық тәртіпті
бұзбауы, басқа да заңсыз әрекеттер жасамауы тиіс. Экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтар туралы Халықаралық пактте де ереуілшілерге осындай
талаптар койылған: ".. мемлекет әр елдін, заңдарына сәйкес жүзеге
асырылатын жағдайда ереуілге шығу құқын қамтамасыз етуге міндеттенеді."
Азаматтардың демалыс құқығы[7].
Қазақстан Республикасының Заңы қызметкерлердің демалыс құқығын жан-
жақты реттейді, оның үстіне демалыс туралы заң мемлекеттік сияқты ұжымдық
және жеке кәсіпорындарды да қамтиды. Демалыс уақыты — қызметкердің өзінің
еңбек ету міндеттемесін орындаудан босаған кездегі уақыттарын оны өзінің
қалауы бойынша пайдаланатын уақыты.
Демалыс уақытының мынадай түрлері бар. Жұмыс күні ішіндегі үзіліс.
Мұндай үзіліс екі сағаттан ұзақ болмауы тиіс және түскі уақытта беріледі.
Үзіліс, әдетте, жұмыс уақыты басталған соң төрт сағаттан кейін беріледі.
Емшектегі баласы бар әйелге кем дегенде жарты сағат қосымша үзіліс
беріледі. Ол уақыт жұмыс уақыты деп есептеледі және ақы төленеді. Жұмыс
күнінің мұндай тәртібі жұмыс уақыты 7—8 сағатқа созылатын жерлерде
белгіленеді. Оқу орындарында үзіліс берудің басқа тәртібі белгіленеді.
Жұмыс күндері арасындағы үзіліс. Мұндай үзіліс жұмыс аяқталған соң
басталып, келесі жұмыс күніне дейін созылады. Апталық демалыс уақыты.
Баршаға ортақ демалыс күні -жексенбі. Аптасына 5 жұмыс күні белгіленген
жерлерде сенбі — демалыс күні деп есептеледі. Жұмыс уақытының ұзақтығы 40
сағаттан аспауы тиіс.
Жылдық демалыс уақыты — кем дегенде 18 жұмыс күндік демалыс. Әр түрлі
салаларда тағы да қосымша демалыс беріледі. Мысалы, мұғалімдерге берілетін
демалыстың ұзақтығы 48 жұмыс күні.
Мектептерде, арнаулы оқу орындарында (техникумдарда, университеттерде)
оқитындарға қосымша демалыс ақысы теленеді. Бұл оқитындардың ойдағыдай
білім алуына мүмкіндік береді. Жұмыс орны әкімшілігінің кандай да бір
себептермен болсын заңда көзделген демалысты беруден бас тартуға құқығы
жоқ. Мемлекеттік сиякты, жеке кәсіпорындардын, да әкімшіліктері заң
ережелерін орындауға міндетті.
Азаматтардын тұрғын ұйге құқығы.
Гуманды болғысы келетін мемлекет әр азаматына қолайлы жағдай жасауға,
олардың әрқайсысының тұрғын үйі болуға ұмтылуы тиіс. Міне осыдан келіп,
Қазақстан мемлекеті азаматтардың тұрғын үйге құқына мынадай кепілдік
береді.
1. Азаматтар тұрғын үй салуға, сатып алуға, белгіленген тәртіппен
мемлекеттік, кооперативтік тұрғын үй қорынан пәтер алуға құқылы.
2. Азаматтар тұрғын үй немесе пәтер сатып алуға, мемлекеттік тұрғын үй
қорынан тегін немесе жалға алуға құқылы.
3. Мемлекет азаматтарының жеке немесе кооперативтік үй тұрғызуына,
онын, ішінде қарыз алу жолымен тұрғызуына көмек көрсетеді.
4. Тұрғын үйден қуып шығуға кім-кімге болсын тыйым са-лынады. Қуып
шығу заңда көзделген жағдайда ғана жүзеге асы-рылады.
5. Азаматтар тұрғын үйді пайдалану мүмкіндігінен айрылған немесе ол
мүмкіндік шектелген жағдайда заңсыздықтың тоқтатылуы туралы сотқа жүгінуге
құқылы. Егер азаматтың үйі орналасқан участок мемлекет мүддесіне алынатын
болса, мемлекет оның құнын қайтаруы немесе пәтер беруі тиіс.
Азаматтардың тұрғын үйге құқығы болумен бірге, оларға тұрғын үйді
пайдалануға байланысты міндеттер де жүктеледі. Олар тұрғын үйді белгіленген
мақсатта пайдалануы, тұрғын үйді күтіп, тұрғын үйді пайдалану тәртібін
сақтауы, пәтер ақыны уақытында енгізіп отыруы, салықты төлеуі тиіс.
Рыноктік қатынасқа көшуге байланысты мемлекеттіңтұрғын үй жөніндегі
саясаты айтарлықтай өзгерді. Енді мемлекет бұрынғыдай азаматтардың бәрін
бірдей тұрғын үймен қамтуды міндетіне ала алмайды. Еңбекке қабілетті
азаматтар өз еңбегімен, өз қаражатымен өздері пәтер алуы тиіс. Мемлекет
азаматтарының тұрғын үй құрылысын жүргізуіне жеңілдетілген кредитпен
көмектеседі, ал халықтың тұрмысы төмен қабатына пәтер тұрғызып беретін
болады.
Азаматтардың денсаулығын сақтау құқығы.
Бұл құқық мемлекеттік денсаулық сақтау мекемелерінде көрсетілетін
тегін медициналық көмек арқылы жүзеге асырылады. Бұрын барлық медициналық
көмекті мемлекет көрсетті, яғни барлық денсаулық ісі мемлекеттің қолында
болды. Енді мемлекеттік денсаулық сақтау мекемелерімен (ауруханалар,
емханалар, дөріханалар, т.б.) бірге жеке медициналык, мекемелер құрылуда.
Әрине, емханаларды, дәріханаларды және басқаларын дүмшелер емес, арнаулы
медициналық білімі барлар құруы және заңда белгіленген тәртіппен құрылуы
тиіс. Әрине, жеке медициналық көмекке белгілі бір мөлшерде ақы теленеді.
Барлық саладағы дағдарыс жағдайында денсаулық саласының жаңа жүйеге
көшуі медициналық қызметті бірден жақсарта алмайды. Мұны медициналық
көмекке мұқтаж әр адам қатты сезінеді. Алайда, біздін мемлекетіміз, оның
жергілікті жерлердегі органдары халықтын, денсаулығы туралы тұрақты
қамқорлық жасауы тиіс. Бұл — олардың конституциялық міндеті.
Медициналық қызмет көрсетуді жақсарту көп жағдайда жергілікті мәслихат
депутаттарының, жергілікті әкімшіліктердің белсенді қызметіне байланысты.
Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау туралы, жергілікті өкілетті және
атқарушы органдар туралы заңдары мынадай міндеттер:
1) балалар өлімін қысқарту, олардың ден-саулығын жақсарту;
2) өндірісте еңбек ету жағдайын жақсарту;
3) жұқпалы, кәсіби аурулардың алдын алу және оларды жою жұмыстарын
жүргізу;
4) барлық адамдарды денсаулығын сақтау үшін қолайлы жағдай жасау,
сырқаттанған кезде медициналық көмек керсету міндетін жүктейді.
Денсаулыкты сақтау құқы, сондай-ақ азаматтардың әр түрлі жолдарды
(бұкаралық ақпарат құралдары, өтініш, хат және т.б.) пайдаланып, халықтың
қамтылуын жақсарту мәселесін көтере алатындығын білдіреді. Халықтың
денсаулығының негізі — қоршаған табиғи орта. Оның жағдайы қандай болса,
адамдардың денсаулығы да сондай.
"Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы
ортаны қорғауды мақсат етіп қояды" (Қазақстан Республикасының Конституциясы
, 31-бап).
Соңғы 40 — 50 жылда Қазақстанның табиғатына орасан зор, орны толмас
нұқсан келтірілді. Ол — Кеңес мемлекетінің тар өрісті саясатының көрінісі.
Тың жерді игерудің нәтижесінде оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСОВАЯ
Жоспары:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... .5
2. Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен
бостандықтары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
2.1. Жеке құқықтар мен
бостандықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Әлеуметтік, экономикалық, мәдени құқықтары мен
бостандықтары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2.3. Саяси құқықтар мен бостандықтар ... ... ... ... ... ... ...
3. Адам мен азаматтың конституциялық
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
3) құқықтық мәртебенің кепілдіктері.
Кіріспе
Бүгiнгi күнгi адам құқығы мен бостандығы мәселесi тек
жекелеген мемлекеттердiң iсi ғана болып қана қоймай сондай-ақ ол барлық
әлемдiк қауымдастыққа мүше елдердiң үлкен де өзектi iрi мәселесiне
айналып отыр. Осы тұрғыдан алғанда менiң курстық жұмысымның тақырыбына
арқау болып отырған адам құқықтары мен бостандықтарына қатысты мәселе аса
өзектi сипатқа ие болып отыр деп айтуға болады.
Қазақстан Республикасында адам мен азаматтардың құқықтары мен
ботандықтарына үлкен көңiл бөлiнедi. Оған Қазақстан Республикасы
Конституциясының бiр тарауы арналған. Олар конституциялық құқықтар мен
бостандықтар деп аталады.
Адам құқығы саласында Қазақстан Республикасының Конституциясы жалпыға
мәлім халықаралық құқықтық актілердегі демократиялық, гуманды
құндылықтардың бәрін барынша боиына сіңірген құжат болып табылады.
Адам, оның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттiң қорғауында
болады. Ешкiм оларды бұза алмайды. Басқа бiреудiң құқықтары мен
бостандықтарын бұзғаны үшiн кiнәлi адам жауаптылыққа тартылады. Ол құқық
қорғау органдары арқылы жүзеге асырылады.
Азаматтық және саяси құқық туралы пактте "әр адам, ол қай жерде тұрса
да, оның құқықтық субъектілігін тануға құқы бар" делінген (16-бап).
Азаматтылық бір жағынан, ұлттық, сондай-ақ жалпы азаматтық мораль
нормаларын, дағды, әдет, саяси-құқықтық міндеттерді игеруден, екінші
жағынак, оларды жүзеге асыру қабілетінен көрінеді.
Азаматтылық адам тек өзінің жалаң міндетін орындаған кезде ғана емес,
сондай-ақ жеке басына келетін зардаптардан қорықпастан мемлекеттің, оның
органдары мен лауазымды адамдарының заңсыз әрекеттеріне қарсы тұрған кезде
көрініс табады.
Азаматтылықтың мұндай касиеті мемлекет пен азаматтардың арасында
қалыптасатын саяси және құқықтық қатынастарда, сондай-ақ азаматтардың
мемлекетке бейтарап қатынасында жүзеге асырылады.
Адам құқықтарын қорғау мәселесi - жекелеген мемлекеттердiң iшкi iсi
болып қана қоймай - бұл бүкiл әлемнiң барлық мемелекттерi үшiн үлкен де
өзектi iрi мәселеге айналып отыр.
Менiң курстық жұмысымның тақырыбы – адам мен азаматтардың
конституциялық құқықтары, бостандықтарына және міндеттеріне қатысты
мәселені ашып қарастыру. Жұмыстың басты мақсаты ел ішінде және халықаралық
деңгейде адам құқықтары мен бостандықтарын ашып қарастыру.:
Өзiмнiң курстық жұмысымды ҚР Конституциясына сәйкес қарастырдым осы
тақырыпқа байланысты курстық жұмыстың келесідей міндеттері анықталды:
o Тұлғаның құқықтық мәртебесіне тоқталу;
o Адамдардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қатысты
мәселелердi;
o Азаматтардың конституциялық әлеуметтік, экономикалық, мәдени
және саяси құқықтарының ерекшелiктерiне тоқталып кетудi негiзгi
мақсат етiм;
o Азаматтардың конституциялық мүдделері мен міндеттерін ашу;
o Азаматтардың құқытарын қорғау мәселелердiң халықаралық
аспектiлерiне тоқталдым,
Жалпы әлемдiк денгейде де адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
аса жоғары мән берiлуде деп айтуға болады, әрi бұл бағытта басты бағдар
ретiнде ұстанатын негiзгi қағида ол - жалпы адамгершiлiк
құндылықтары.
Осы өзiмнiң курстық жұмысымда Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес адамдардың құқықтары мен бостандықтарына қатысты
мәселелердi және азаматтардың конституциялық міндеттері, құқықтарының
ерекшелiктерiне сондай-ақ бұл мәселелердiң халықаралық аспектiлерiн жете
тоқталып кетудi негiзгi мақсат етiп белгiлеп отырмын.
1.Тұлғаның құқықтық мәртебесі
Тұлғаның құқықтық мәртебесі қоғамның мемлекеттік ұйымның толыққанды
мүшесі ретінде жеке адамның заңдар мен өзге де құқықтық актілерде
белгіленген құқықтарының, бостандықтары мен міндеттерінің жиынтығы
тұрғысында көрінеді.
Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің мазмұны, оның құқықтары,
бостандықтары, заңдық міндеттері болып табылады, ал бұлардың негізді болуы
үшін белгілі бір алғышарттар туындауы тиіс. Тұлғаның құқықтық мәртебесінің
алғышарты оның құқық қабілеттілігі, әрекет қабілеттілігі, сондай-ақ
азаматтыққа қатыстығы болып табылады.
Жаңа конституцияда “азамат” термині қолданылған кезде Қазақстан
Республикасының азаматы деп жиі айтылады. Мәселе мынада: басқа
мемлекеттерде тұратындар сияқты Қазақстан аумағында тұрып жатқандардың бәрі
бірдей оның азаматы болып табылмайды. Олардың арасында шетелдік азаматтар
немесе азаматтығы жоқ адамдар да болуы мүмкін.
Азаматтық дегеніміз – адамның мемлекетпен, оның өзара құқықтары мен
міндеттері жиынтығын білдіретін тұрақты саяси-құқықтық байланысы. Бір
жағынан, азаматтыққа белгілі бір құқықтар берілген, мемлекет осы
құқықтардың нақтылы қамтамасыз етілуіне қамқорлық жасайды. Осыған орай
мемлекет өз азаматтарын елден тысқары жерлерде де қорғауға және оларға
қамқорлық жасауға кепілдік береді. Екінші жағынан Қазақстан Республикасының
Конституциясында және басқа да заңдарында азаматтардың мемлекет жөніндегі
белгілі бір міндеттері көзделген, осыған сәйкес мемлекет азаматтардың өз
міндеттерін тиянақты орындауларына тиісті шаралар қолдануға құқылығы
анықталған.
Қазақстан Республикасы Конституциясының ІІ бөлімі адам және азамат,
оның құқығы, бостандығы мен міндеттеріне тікелей арналған.
Қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқына қатысты тұтастай
құқықтық актілер кешені калыптасты. Халықаралық құқық нормалары нақты
мемлекеттегі адам құқын тікелей реттемейді. БҰҰ Жарғысы (1-баптың 3-
тармағы) мемлекеттерді олардын, аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай
да болсын кемсітуге жол берместен негізгі құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз етуге міндеттейді. БҰҰ шеңберінде осы мәселе бойынша: "Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы" (1948 ж.), "Адамдардың
экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы", "Адамдардың
азаматтық және саяси құқықтары туралы" (1966), "Балалар құқы декларациясы"
(1959 ж.), "Әйелдердің саяси құқы туралы кон-венция" (1954 ж.) және басқа
бірқатар құжаттар қабылданды[1].
Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы (1995 ж.) азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын нығайта отырып, халықаралық актілердің
нормалары мен принциптеріне сүйенеді. Аталған және басқа халықаралық
актілер мынадай негізгі құқықтар мен бостандықтарды жариялайды: кез келген
адам өмір сұруге, бостандыққа және жеке басына қол сұғылмауына құқылы;
ешкім де азапталмауы, қадір-қасиетін кемсітетіндей көз алартушылықка және
жазаға ұшырамауы тиіс; барлық адамдар заң алдында тең, заңмен тең дөрежеде
қорғалуға құқылы; кез келген адам тұратын орнын мемлекет шегінде еркін
алмастыруға жәнетандауға құқылы; кез келген адам өзінің, отбасының және
басқаларының денсаулығын және тұрмыс жағдайын колдауға қажетті өмірлік
деңгейде еңбек етуге, білім алуға, дем алуға құқылы. Халыкаралық-құқықтық
құжаттар адам құқы мен бостандығын ең жоғары құндылық деп таниды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқы туралы халықаралық
құжаттардың негізгі идеялары мен кағидаларын қабылдады және оны мемлекеттің
өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып нығайтты. Конституцияда мемлекеттің
адамға және азаматқа қатынасы туралы қағида орнықтырылды. "Адам құқықтары
мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен колданылуы осыған қарай анықталады" (12-бап,
2тармақ). Бұл адамның табиғи құқын мемлекеттің тануы және бастау алар
қайнар кезі болып табылады және Конституцияның "Адам және азамат" деген II
- тарауының мазмұнын белгілейді. Мұнда адам құқымен бірге азаматтың да құқы
мен міндеті туралы айтыла-ды."Республиканың азаматы езінің азаматтығына
орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады"(12-бап, 3тармақ). Сөйтіп,
аталған белімде Қазақстанның конституциялық заң тарихында бірінші рет
азаматтардың құқықтары және міндеттерімен бірге "адам құқы" ұғымы бірінші
реттанылды. Сөз жоқ, "адам құқы" мен "азамат құқы" ұғымы бір-біріне жақын
және табиғи түрде ұштасқан ұғымдар. Азамат деген — адам. Сондықтан, адамға
қатыстының бәрі де азаматқа да қатысты. Адамға тумысынан жазылған,
абсолютті деп танылған және олардан ешкім айыра алмайтын құқық пен
бостандық, Қазақстан Республикасының азаматына да тән. Сонымен бірге табиғи
құқықтар мен бостандықтар шетел азаматтарына және азаматтығы жоқтарға да
берілген[2].
Алайда "азаматтың құқығы" азаматтың құқынан ерекшеленеді, өйткені
мемлекет азаматқа мейлінше кең құқықтар мен бостандықтар беріп, мемлекеттің
өз азаматтарына деген ерекше қатынастарына орай оған айрықша міндет
жүктейді.
Қазақстан Республикасынын Конституциясы жеке тұлғалардың құқықтары мен
бостандықтарын калыптастырады. Егер құқықтар, бостандықтар мен міндеттер
баршаға қатысты болса, онда "барлығы", "адам", "әркім", "ешкім де емес"
деген терминдер колданылады. Егер де құқықтар, бостандықтар мен міндеттер
тек Қазақстан Республикасы азаматтарына қатысты болса, онда ол тура
көрсетіледі. 13-бапта: "Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы
бар және езінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса
алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы"
делінген. 14-бапта: "Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең" екендігі
айтылады. 17-бапта былай жазылған: "Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық
жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай
жәбір керсетуге не жазалауға болмайды". Сонымен бірге, егер әңгіме тек
азаматтардың құқықтары мен бостандықтары туралы болса, онда бұған айрыкдіа
мән беріледі. Өйткені, Қазақстан Республикасының азаматын ешқандай жағдайда
азаматтығынан, езінің азаматтығын өзгерту құқынан айыруға, сондай-ақ оны
Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды (10-баптың 2- тармағы).
Конституцияда республика азаматының әскери қызметті өтеудегі міндеті
айрықша атап көрсетілді (36-бап) және т.б. Қазақстан Республикасының
Конституциясы бойынша, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар —
адамдардың арнаулы мәртебені иеленген ерекше тобы. Айталық, Конституциянын,
12-бабында айтылғандай, Конституцияда, заңдарда және халық-аралық шарттарда
өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада
азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-
ақ міндеттер атқарады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам және азамат құқының
негіздеріне оларды нығайтатын және олардың құқықтық мәртебесінің жүзеге
асырылуына ықпал ететіндей негіз боларлық принциптерді жинақтайды.
ҚР Конституциясында адам және азамат құқықтарын нығайтатын
принциптердің қатарына мыналар жатады:
1. Адам құқы мен бостандығының айнымастығы. Табиғи танылған құқық
мемлекеттің сыйы емес. Ол оны тек таниды, атай-ды және олардың жүзеге
асырылуына, сақталуына кепілдік жасайды. Не мемлекеттің, не оның
органдарының, не лауазымды адамдарының, заңмен көзделгеннен өзге жағдайда,
одан айыруына, шектеуіне құқы жоқ[3].
2. Конституция құқықтар мен бостандықтарды теріс пайдалануға тыйым
салады. Адамның және азаматтың бірінің құқықтары мен бостандықтарының
жүзеге асырылуы екінші-сінің құқықтары мен бостандықтарын бұзбауы,
конституциялық құрылысқа және қоғамдык ізгілікке нұксан келтірмеуі тиіс
екендігі Конституцияда анық жазылған. Әр адам мен азаматтың құқы мен
бостандығының теңдігі бұған олардың бәрінің де иелігін білдіреді. Әрине,
адам құқы мен бостандығын екінші біреу (біреулер) бұзған жағдайда заңды
қорғау, басқа адамдардың құқын, бостандығын, арнамысы мен қадір-қасиетін
құрметтеу жөніндегі міндеттеме бұзылғандықтан, заң кепілдігі күшіне енеді.
3. Конституциялық құқық пен бостандықтың заңсыз шектелуіне тыйым
салынады. Сонымен бірге Конституция шектеудін, шегі мен негізін де
көрсетеді. Біріншіден, адам мен азаматтың құқы мен бостандығын тек заң ғана
шектеуі мүмкін. Бұл заңға сәйкес нормативтік құқықтық актілер арқылы
(Президенттің нормативтік жарлықтарымен, Үкіметтің каулысымен,
министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, жергілікті өкілетті және
атқару органдарының нормативтік актілерімен) адам мен азаматтьщ құқьі мен
бостандығын шектеуге болмайтындығын білдіреді. Екіншіден, адам мен
азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты сақтау,
қоғамдык тәртіпті, адам құқы мен бостандығын, халықтардың денсаулығы мен
ізеттілігін қорғау үшін қажеттілік деңгейінде шектелуі мүмкін. Бұл арада
әңгіме, шын мәнінде адам мен азаматтың құқы мен бостандығын шектеуден гөрі,
мемлекет пен адамның мүддесін жекелеген адамдар тарапынан болуы мүмкін кол
сұғушылықтан қорғау туралы болып отыр. Үшіншіден, азамат саяси құқықтар мен
бостандықтарды шексіз пайдалана алады.
4. Адам мен азаматтың құқы мен бостандығының тікелей колданылуы
принцип ретінде онымен езінің құқығы мен бостандығын пайдалану мүмкіндігі
мен ақикаттығын білдіреді. Мемлекеттік патернализм тұрғындардың қорғалуы
төмен қаба-тымен қамқорлықты шектеген жағдайда қабілетті адамның езі заңда
көзделген ережелер мен кепілдікке сүйене отырып, өзінің құқы мен
бостандығын жүзеге асыруға өзі қамқоршы болуы тиіс. Конституцияда әркімнің
білікті заң көмегін алуға құқығы бар екендігі жазылған. Занда көзделген
жағдайларда, заң көмегі тегін көрсетіледі.
5. Олардың тең құқылығы адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің
маңызды принципі болып табылады. Конституцияда осы принцип адам мен
азаматтың қызмет өмірінің барлық салаларына орай орнықтырылды. Айталык, заң
мен сот алдында бәрі де тең. Бұл заң талабының баршаға бірдей міндеттілік
екенің заң ережелерін бұзғаны үшін бәрінің де бір дең-гейде жауапты
екендігін білдіреді. Сот алдында бәрі де тең. Ол адам мен азаматтың
жағдайынын қандайлығына (лауазымына, мүліктік жағдайына, ұлтына, жынысына,
тағы басқаларына) қарамастан, сот бәріне де бір деңгейде қызмет етеді[4].
Сонымен бірге сот істі қараған кезде адамдардың жағдайларын,
ерекшеліктерін емес, тек Конституцияны және заңды ғана басшылыққа алуы
тиіс. Адам мен азаматтың тендігі конституциялық құқық пен бостандықтың
ешқандай кемсітушілікке жол берместен, барлығына бір деңгейде қолданылуы
тиістігін тану-дан да көрінеді. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және
мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына,
нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар
бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды (14-баптың 2- тармағы).
6. Заңдар мен өзге де нормативтік құқйқтық актілердің адамның
конституциялық құқықтары мен бостандықтарының маз-мұны мен қолданылуын
қамтамасыз ету принципі. Бұл Конституцияда жарияланған адам құқығы мен
бостандығы осы құқық пен бостандықты жүзеге асыру жағдайы мен тәртібін
белгілейтін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу және
қабылдау кезінде ең басты негізге алынатындығын білдіреді[5].
7. Құқықтың, бостандықтын және міндеттіліктің бірлігі, бөлінбестігі
адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің басты принципі болып табылады.
Әркім де Конституцияны және Қазақстан Республикасының заңдарын сақтауы
тиіс. Әр адам мен азамат адамдардың қауымдастығында өмір сүреді. Адамдар
құқықтар мен бостандықтарды тең иеленіп қана қоймайды, сондай-ақ бір-
біріне, қоғамға, мемлекетке қатынастары бойынша оларға бірдей міндеттілік
жүктеледі.
2. адам ЖӘНЕ Азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтары
2.1 Жеке құқықтар мен бостандықтар
Адамның өміріне, жеке бостандығына, арнамысы мен қадір-қасиетіне қол
сұғуға ешкімнің де құқығы жоқ. Егер өміріне, денсаулығына, азаматтық қадір-
қасиетіне кауіп төнсе әр адам мемлекеттік органдардан көмек сұрауға, заңмен
қорғалуға құқылы. Адам өзінін құқы мен бостандығын бұзушылардан қорғанып
Республика Президентіне жүгінуге құқылы. Бірде-бір мемлекеттік орган, бір
де бір лауазымды адам азаматтың құқығын шектей алмайды. Бұл, адам құқығы
мен бостандығы шектелген жағдайда, оған қай заңды бұзғаны, қандай құқық
бұзушылық жасағаны туралы хабарлануы тиіс.
Ең маңыздысы, адамныңтабиғи құқығы — өмір сүру құқығы.
"1. Әркімнің өмір сүру құқы бар.
2. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға кақысы жоқ.
Өлім жазасы ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде
заңмен белгіленеді, ондай жазаға кесілген адамға кешірім жасау туралы
арыздану құқығы беріледі" (Конституцияның 15-бабы). Өлім жазасы ауыр қылмыс
жасаған адамның ерекше кауіптілігіне байланысты және жауаптылықты
ауырлататын мән-жайларда қолданылады.
Өлім жазасына кесілген адам кешірім жасау туралы өтінішпен Қазақстан
Республикасының Президентіне жүгінуіне құқылы. Кешірім жасау туралы шешім
шығарған кезде, сотталған адам қандай кісі, бұрын сотталған ба, бұрын оған
кешірім жасалған ба, жасы, отбасылық, жағдайы және басқа мән-жайлары
ескеріледі.
Жеке адамның өміріне қол сұқпаушылық Конституция арқылы қорғалады.
"Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік
немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға
болмайды" (17-бап).
Конституцияның осы қағидасы, негізінен, лауазымды адамдарға қатысты.
Қазақстан Республикасының заңдары денеге жарақат түсіретін, адамның қадір-
қасиетін қорлайтын мұндай шаралардың қолданылуына үзілді-кесілді тыйым
салады. Азаптау ұрып-соғу, төбелесу, дене жарақатын салу түрінде көрінуі
мүмкін.
Қорлау — жеке басын, ұлттық қадір-қасиетін қорлау және басқа әрекеттер
түрінде көрінуі мүмкін. Айыпталушыға, күдік келтірілушіге, куәгерге,
сарапшыға қатысты мұндай әдістерді қолданған полиция, прокуратура
қызметкерлері қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Заң адамның бостандығын басқа жеке адамдардың да зорлық-зомбылығынан
қорғайды. Егер кімде-кім адамды өз бетімен бостандығынан айыруға әрекет
етсе ол адам қылмыстық жауаптылықка тартылады. Мұндай іс-әрекет күш қолдану
(жеке белмеге қамау, психикалық ауруханаға жатқызу және басқала-ры) не күш
қолданамын деп қоркыту жолымен жүргізілуі мүмкін.
Куәгер — тергеушілік және сот ісі жүргізілуінде маңызды тұлға. Заң
бойынша ол тергеу (алдын ала анықтама алу), сот процесінде куәлік беруден
бас тарта алады. Ол кім кімге де түсінікті болуы тиіс. Егер адам жеке
адамның, қоғамның және мемлекеттің заңды мүддесіне нұқсан келтірілген мән-
жайға куәгерлік күйде болса, онда шындықты ашу үшін тергеу және сот
органдарына көмектесу оның адами және азаматтық міндеті. Қылмыстылықтың
өрісі кең жағдайында ақиқат жауап бергені үшін қылмыскерлер тарапынан болуы
мүмкін кек алу әрекетінен сақтануды сот және тергеу органдары естерінен
шығармауы тиіс. Куәгердін, өзінің азаматтық міндетін орындауы үшін оның
қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек.
Діни көзқарастары үшін жаулық пен кекшілдікті қоздыру адам құқын бұзу
болып есептеледі. Дінге сенетіндер қасиетті деп есептейтін құрылыстар мен
орындарды, заттар мен бұйымдарды қорлау мен арамдау құқық бұзушылық, болып
табылады.
Заң ар-намыс бостандығын жариялай отырып, адамды оның азаматтық
міндетін орындауынан босатпайды. Өзініңдіни көзқарастарын бетке ұстап
азаматтың заңды, атап айтқанда әскери міндетін етеуден бас тартуына құқы
жоқ.
Діни бірлестіктерді мемлекеттен бөлу арнамыс бостандығының басты
кепілі болып табылады. Мемлекет, оның органдары, лауазымды адамдары діни
бірлестіктердің қызметіне араласа алмайды, қайсыбір дінге немесе дінге
сенбеушілерге жеңіл-діктер бермеуі тиіс. Сонымен бірге Конституция діннің
қоғамдағы орнын белгілейді.
"Республикада саяси партиялардың діни негіздегі қызметіне жол
берілмейді" (5-бап).
Бұл ереже әр түрлі бағыттағы дінге сенушілердің арасында бейбіт
қатынастарды сақтауды көздейді. Екінші жағынан, кептеген діндер және діни
бағыттар бар қоғамда қайсыбір дін идеологиясының мемлекеттік идеологияға
айналып кетпеуіне кепілдік жасайды. Адамдардың өткен және бүгінгі ұрпағы
"мәңгілік" және идеялар қарсылығына төзбеушілігімен, жеке басқа
табынушылығымен іс жүзінде өзіндік діни идеологияға айналған. Коммунистік
партия идеологиясының катыгез үстемдігін басынан кешірді. Күштеп
жүргізілген ой бірлігінен қоғам да, адам да ұтқан жоқ. Айналып келгенде
мұндай жағдай
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның ең сапалы қасиеті —
арнамыс пен қадір-қасиетті жоғары қояды. Арнамыс барлық халықта да жанның
бекзаттығының көрінісі ретінде есептеледі. "Басынды арың сақтайды", "Ардан
ақыл туады, ақылсыздық ең соңғынды қуады", "Дүреленсеңде арыңды сақта"
дейді орыс мақалы. Қазақ атамыздын, да "Арым үшін жан пида", "Малым
жанымның садағасы, жаным арымның садағасы" деген қанатты сөздері ықылым
заманнан бүгінгі күндерге жетті. Ізгілікке негізделген қоғамда арнамыс пен
ар-ождан заңмен қорғалады. Сондықтан Қазақстан Республикасы
Конституциясының 17-бабында:"Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды" деп
жазылған.
Егер кімде-кім адамнын арнамысына, қадір-қасиетіне нұқсан
келтіретіндей мәліметтер таратса және оның ақиқаттығын дәлелдей алмаса,
онда ол қылмыстық, мүліктік жауаптылыққа тартылады. Жәбірленуші, егер
мұндай мәліметтер жалған деп есептесе, сот арқылы беделін қалпына
келтіруіне, сондай-ақ келтірілген моралдық зардап үшін мүліктік құн талап
етуге құқылы.
Заң адамның арнамысы мен қадір-қасиетін кемсітетін қылық ретінде
қорлауға тыйым салады. Қорлау — жағымсыз, жалпы адамзаттық мораль
принциптері тұрғысынан бұған жол берілмейтіндей нысанда көрінген іс-әрекет
және сөз.
Заң арнамыс, қадір-қасиетпен бірге жеке өмірге кім-кімнің тарапынан
болсын заңсыз кол сұғушылықтан қорғайды.
Жеке өмірге араласпау тұрғын жайға қол сұқпаушылықты белгілеуді де
білдіреді. Үй иесінің келісімінсіз ешкімнің де басқа адамның үйіне, басқа
адамның пәтеріне басып кіруіне құқы жоқ. Тұрғын үйге өз бетімен басып
кіруге: үй иесінің еркінен тыс ашық немесе үй иесі жоқ кезде жасырын басып
кіру жатады. Бұл үшін заң тіпті қылмыстық жауаптылық та белгілейді. Мұндай
жауаптылық билікті теріс пайдалану жолымен басып кірген жағдайда, басқа
адамның үйіне екі немесе одан да көп адам басып кірген жағдайда, заңсыз
(прокурордың рұқсатынсыз) басып кірген жағдайда қозғалады. Тұрғын үйге
милиция қызметкері қылмыскердің ізіне түсу және қылмыскердің тарапынан
қоғамдык, тәртіпке, адамдардың қауіпсіздігіне қауіп төнген жағдайда кіреді.
Адамды тұрғын үйден айыруға тыйым салынады. Егер адам тұрғын үйге
меншік құқына ие болса, онда ол оны иеленуге, пайдалануға және оған билік
етуге құқылы.
2.2. Әлеуметтік, экономикалық, мәдени құқықтары мен бостандықтары
Экономикалық құқық пен бостандық адамға езінің материалдық өндіріс
және бөлініс саласындағы өз мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін қажет.
Әлеуметтік құқық пен бостандық адамның рухани және басқа да қоғамдық (жеке)
қажеттерін өтеуге қызмет етеді.
Қазақстан мемлекетінің экономикалық саясатының негізгі бағыттары:
— жеке және мемлекеттік меншікке негізделген экономиканы құрудан;
— кәсіпкерлікке, әсіресе материалдық игіліктер өндірісі, құрылыс,
көлік, жеке сауда саласындағы қоғам үшін пайдалы кез келген нысандағы
кәсіпкерлікке қолдау көрсетуден көрінеді.
Рыноктық экономика жеке меншік иелерін, өндіріс құралдарына жеке
меншікті тудырып, қалыптастырады.
Казіргі заманғы алдыңғы катарлы елдердін. тәжірибесі көрсеткендей,
жеке меншіктің дамуын бетімен жіберуге болмайды. Ол мемлекет арқылы
реттелуі тиіс. Мемлекет меншіктің жинақталуына, бірақ кәсіпкерлік қызмет
қоғам экономикасының қалыптасуы мен дамуына ықпал етуіне бағытталған жеке
бастамаға қолдау көрсетуі тиіс. Оның үстіне Қазақстан мемлекеті адамдардың
игілігіне, демократия мен әлеуметтік-саяси тұрақтылықтын негізі ретінде
"орташа" таптың калыптасуына игі ықпал етеді деген үмітпен жеке меншік
иелерін мүмкіндігінше көбірек қалыптастыруға қолдау көрсетеді.
Осыған байланысты Қазақстанда мемлекеттік меншіктің елеулі белігін
жекешелендіру (жеке адамдарға беру) жүргізілуде. Жекешелендіру мынадай
мәселелерді шешеді:
1) жекешелендірудің мақсаты — әр адамға оның мемлекеттік мүліктегі
үлесін бөлу;
2) жекешелендіруге қатысатын әр азамат мемлекеттік мүліктегі үлеске
құқығын куәландыратын құжат алады.
Сөйтіп, әрбір азамат белгілі бір мөлшерде жеке меншікке ие болады.
Яғни, жалпыға бірдей мәрелік бастау қамтамасыз етіледі. Ал одан арғысы
әркімнің жеке қабілетіне, басқа да мән-жайларға байланысты болады. Кеңестік
Конституция тек азаматтың ғана өзіндік меншігін нығайтты. Ол жалақының
есебінен құрылды және адамның қажетін қанағаттандыруға қызмет етті. Жеке
меншіктің өзі баюдың кайнар көзі болып табылады. Сондықтан жеке меншікке
құқықадамның өзіндік меншігі құқығынан елеулі түрде ерекшеленеді.
Жеке меншік иесінің құқығы қандай? Меншік иесінің құқы үш элементтен
тұрады:
а) иелену құқығы, яғни, меншік объектілеріне: жылжымалы және
жылжымайтын мүлікке заңдық тұрғыдан иелену құқығы;
ә) пайдалану құқығы, яғни, меншік объектісінің пайдалы қасиеттерінің
тиімділігін керу, техниканы, технологияны пайдалану құқығы;
б) билік ету құқығы, яғни, сату, жалдауға беру, мұралыққа қалдыру,
біреуге қайтарымсыз беру және т.б.
Меншік иесі өз меншігіне заңға сәйкес билік етуге құқылы. Бұл өз
мүлкін жекелеген адамға, қоғамға зиянды түрде, яғни, басқа адамдардың,
қоғамдық бірлестіктердің, мемлекеттің заңды мүдделеріне нұқсан келтіре
отырып пайдалануға болмайды деген сөз.
Егер меншік заңды негізде алынған болса, ол мемлекет арқылы қорғалады.
Мемлекет өз азаматтарының меншікке құқын ел ішінде де, сондай-ақ сырт
жерлерде де қорғайды. Мемлекет жеке меншікті, біріншіден, қылмысты қол
сұғушылықтан (ұрлықтан, талан-таражға салынудан, бұзылудан), екіншіден,
оған нұқсан келтіретін кез келген іс-әрекеттен қорғайды.
Меншік иесі басқалардан заңсыз иеленген ез мүлкін қайтаруын талап
етуге құқылы. Айталық, азамат басқа адамның қолында болып шыққан өз мүлкін
(малын) таныды делік. Егер заңсыз иеленуші мүлікті иесіне өз еркімен
кайтармаса, соңғысы мүліктің қайтарылуын талап етіп сотқа жүгінуге құқылы.
Егер мүлік әлдекімнің кінәсінен бұзылса меншік иесі келтірілген зиянның
орны толтырылуын сот арқылы талап етуге құқылы.
Жекешелендіру процесінде жеке меншіктің құрылуының қайнар көзі болып
табылатын жеке кәсіпкерлікке айрықша назар аударылады.
Жеке кәсіпкерлік
Жеке кәсіпкерлік — азаматтың экономикалық бостандығын жүзеге асыру
нысаны. Рыноктік қатынасқа көшудің басты шарттарының бірі жеке
кәсіпкерлікке бостандықты қамтамасыз ету болып табылады.
"Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне құқығы бар" (26-бап).
Жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау туралы Қазақстан Республикасының
Заңы қабылданды. Онда шағын кәсіпкерлікті қорғау мен қолдаудың негізгі
нысандары мен әдістері қарастырылды. Мемлекет, оның органдарының шағын
кәсіпкерліктің қызметіне тікелей араласуына құқы жоқ. Шағын кәсіпкерлікке
іс-әрекет еркіндігі толық берілген. Әрине, бұл орайда олар заңды бұзбауы
тиіс. Шағын кәсіпкерліктің құқын бұзған лауазымды адамдар жауаптылыққа
тартылады.
Шағын кәсіпкерлік — азаматтардың әр түрлі тауарларға (қызмет, көмек
көрсетулерге) қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған қызметі. Мұндай
қызметті азаматтың өзі немесе оның атынан басқа адам атқарады. Әрине,
кәсіпкерлікпен айналысуға шешім қабылдаған адам оның тіпті жеңіл жұмыс емес
екендігін, тәуекелді қажет ететіндігін түсінуі тиіс. Өйткені адам өз
қызметіне, өз мүлкіне өзі жауап береді. Кәсіпкерлік қызметтің нәтижесінде
басқа біреуге келтірілуі мүмкін зардаптар үшін ешкім де: мемлекет те емес,
оның органдары да емес, не басқа адамдар емес тек өзі ғана жауап береді.
Кәсіпкердің мүлкі заңмен қорғалады, ешкімнің оған қол сұғуға құқы жоқ.
Тек зан негізінде ғана кәсіпкердің мүлкін алып қоюға не оның қызметін
шектеуге болады.
Кәсіпкерлікпен жеке адамдар немесе адамдар тобы айналыса алады.
Мемлекет кәсіпкерлерге көптеген жеңілдіктер белгіледі: мемлекеттің қорынан
несие бөледі, қажетті жабдықтармен және басқаларымен қамтамасыз етеді.
Мұндай көмек ең алдымен материалдык, кұндылықтар өндіретін кәсіпкерлерге
жасалады. Ол түсінікті, мұндай кәсіпкерлер экономиканы дамытуға, адамдардың
осындай тауарларға сұранысын қанағаттандыруға ықпал етеді. Өндіріспен
айналысатындарға (фермерлерге, тұтыну тауарларын өндірушілерге және
басқаларына) колдау көрсететін кәсіпкерлік пен бәсекені қолдау қоры
құрылды.
Енбек ету бостандығы
Енбек ету бостандығы — азаматтардың негізгі құқықтарына жатады. Бұл
құқық еңбекке қабілетті адамның ез еңбегімен өз өмірін асырауға заңды
мүмкіндігі бар екендігін білдіреді.
"Әркімнің енбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін
тандауына құқығы бар"(24-бап).
Сонымен, еңбек ету бостандығы құқығы біріншіден, кәсіпкерлікпен
айналысу құқығын білдіреді. Екіншіден, әрбір еңбек етуге қабілетті адамның
өз калауымен мемлекеттік немесе жеке кәсіпорынға, мекемелер мен ұйымдарға
жұмыскд орналасуға заңды мүмкіндігі бар екендігін білдіреді. Үшіншіден, бұл
құқық адамның жұмысқа ез мамандығы бойынша орнала-суына мүмкіндік береді.
Конституция, заңдар адамның жұмыска өзінің орналасуына құқық береді.
Жұмысқа орналасу үшін еңбек шарты жасалады. Еңбек шартының мынадай
белгілері бар:
еңбек етуші белгілі бір ұжымның құрамына кіреді немесе нақты бір
адамға жұмыс істеу үшін жалданады;
ол еңбек шартында көзделген жұмысты орындайды;
ол еңбек тәртібіне, еңбек режиміне бағынады;
ол енбекакыны шартта кезделгендей сан мен сапа бойынша алады; және
еңбекакы заңмен белгіленген мөлшер деңгейінен тәмен болмауы тиіс;
ұжым әкімшілігі, жеке жалдаушы жұмысқа қолайлы жағдай жасайды.
Жалдаушы адам еңбек шартына қатысушылардың бірі болып табылады. Ол
еңбек шартына өз атынан қол қояды, өзіне қабылдаған еңбек ету (қызмет ету)
міндетін езінің жеке еңбегімен орындайды. Жұмысқа жалдану үшін, адам жұмыс
істеуге қабілетті болуы керек, яғни жұмысты қабілетіне карай өзі саналы
түрде тандауы және жүктелген міндетке жауап беруі тиіс.
Әкімшілік (мемлекеттік, кооперативтік ұйымдар, жеке кәсіпкер) еңбек
шартынын екінші тарабы болып табылады.
Конституцияда мынадай қағида бар:
"Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс
жағдайында ғана жол беріледі" (24-бап).
Жоғарыда айтылғандай, ешкімнің ешкімді зорлап жұмыс істетуге құқы жоқ.
Жұмыска зорлау — кұлдықтың белгісі. Азаматтық және саяси құқықтар туралы
халықаралық пактте көзделгендей: "Ешкімді еріксіз немесе міндетті еңбек
етуге мәжбүрлеуге жол берілмейді"(3-а тармақ). Қазақстан Республикасының
Конституциясы бұл талапқа толық жауап береді. Аталған пактте мынадай да
қағида бар: "Қылмыс үшін жаза каторталық жұмыстармен коса бостандығынан
айыру жазасы тағайындалатын елдерде, 3-а тармақ осындай жаза тағайындаған
құзыретті сот үкімі бойынша каторгалық жұмысты орындауға тосқауыл болып
есептелмейді". Тиісінше, Қазақстан Республикасының сот үкімі бойынша
еріксіз еңбекке рұқсат ететін қағидасы халықаралық құқықтын жалпыға мәлім
нормаларына қайшы келмейді.
Төтенше немесе әскери жағдай жарияланған кезде заң азаматтардың
белгілі бір жұмыстарды міндетті түрде орындау жағдайын қарастыра алады.
Мұндай "мәжбүрлеу" азаматтардың, қоғамның заңды мүдделеріне қастандықты
болдырмау және қорғау қажеттігінен туындайды.
Еріксіз еңбектің уақытша сипатта болатынын айтқан жөн және адамның
денсаулығына нұқсан келтірмеуі, арнамыс бостандығын шектемеуі, азап пен
қатыгездік қатынас керсетуге ұласпауы тиіс.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдары еңбек ету
бостандығын жариялай отырып, еңбек шартының еркіндігіне де кепілдік береді.
Мемлекет жұмыс істегісі келетіндердің жұмысқа орналасуын көздейді. Алайда,
рыноктік қатынас жағдайында, жеке кәсіпорын пайда болған кезде мемлекет
онда жұмыс істегісі келетіндерді оған күштеп қабылдаттыруға жол берілмейді.
Жеке кәсіпорын (кәсіпкерлер) жұмысқа қабылдау мен жұмыстан шығару
мәселелерін заң негізінде өз қалауларымен шешеді.
Азаматтардың ереуілге шығу құқығы.
Әркім өзінің еңбек ету құқығын қорғай алады, сондай-ақ азаматтар
ереуілге шығуға да құқылы.
Ереуіл — жұмысшылар мен қызметкерлердің заңды талабын кәсіпорынның,
мекемелердің әкімшіліктері қанағаттандырмаған кезде қолданылатын ең амалсыз
шара. Оның үстіне мемлекеттік сияқты, жеке кәсіпорындардың қызметкерлері де
ереуілді жариялай алады. Ереуіл Қазақстан Республикасы заңдары шенберінде
өткізілуі тиіс[6]. Ереуілшілер басқа азаматтардың заңды мүдделерін бұзбауы,
оларға материалдық және басқалай зиян келтірмеуі, қоғамдық тәртіпті
бұзбауы, басқа да заңсыз әрекеттер жасамауы тиіс. Экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтар туралы Халықаралық пактте де ереуілшілерге осындай
талаптар койылған: ".. мемлекет әр елдін, заңдарына сәйкес жүзеге
асырылатын жағдайда ереуілге шығу құқын қамтамасыз етуге міндеттенеді."
Азаматтардың демалыс құқығы[7].
Қазақстан Республикасының Заңы қызметкерлердің демалыс құқығын жан-
жақты реттейді, оның үстіне демалыс туралы заң мемлекеттік сияқты ұжымдық
және жеке кәсіпорындарды да қамтиды. Демалыс уақыты — қызметкердің өзінің
еңбек ету міндеттемесін орындаудан босаған кездегі уақыттарын оны өзінің
қалауы бойынша пайдаланатын уақыты.
Демалыс уақытының мынадай түрлері бар. Жұмыс күні ішіндегі үзіліс.
Мұндай үзіліс екі сағаттан ұзақ болмауы тиіс және түскі уақытта беріледі.
Үзіліс, әдетте, жұмыс уақыты басталған соң төрт сағаттан кейін беріледі.
Емшектегі баласы бар әйелге кем дегенде жарты сағат қосымша үзіліс
беріледі. Ол уақыт жұмыс уақыты деп есептеледі және ақы төленеді. Жұмыс
күнінің мұндай тәртібі жұмыс уақыты 7—8 сағатқа созылатын жерлерде
белгіленеді. Оқу орындарында үзіліс берудің басқа тәртібі белгіленеді.
Жұмыс күндері арасындағы үзіліс. Мұндай үзіліс жұмыс аяқталған соң
басталып, келесі жұмыс күніне дейін созылады. Апталық демалыс уақыты.
Баршаға ортақ демалыс күні -жексенбі. Аптасына 5 жұмыс күні белгіленген
жерлерде сенбі — демалыс күні деп есептеледі. Жұмыс уақытының ұзақтығы 40
сағаттан аспауы тиіс.
Жылдық демалыс уақыты — кем дегенде 18 жұмыс күндік демалыс. Әр түрлі
салаларда тағы да қосымша демалыс беріледі. Мысалы, мұғалімдерге берілетін
демалыстың ұзақтығы 48 жұмыс күні.
Мектептерде, арнаулы оқу орындарында (техникумдарда, университеттерде)
оқитындарға қосымша демалыс ақысы теленеді. Бұл оқитындардың ойдағыдай
білім алуына мүмкіндік береді. Жұмыс орны әкімшілігінің кандай да бір
себептермен болсын заңда көзделген демалысты беруден бас тартуға құқығы
жоқ. Мемлекеттік сиякты, жеке кәсіпорындардын, да әкімшіліктері заң
ережелерін орындауға міндетті.
Азаматтардын тұрғын ұйге құқығы.
Гуманды болғысы келетін мемлекет әр азаматына қолайлы жағдай жасауға,
олардың әрқайсысының тұрғын үйі болуға ұмтылуы тиіс. Міне осыдан келіп,
Қазақстан мемлекеті азаматтардың тұрғын үйге құқына мынадай кепілдік
береді.
1. Азаматтар тұрғын үй салуға, сатып алуға, белгіленген тәртіппен
мемлекеттік, кооперативтік тұрғын үй қорынан пәтер алуға құқылы.
2. Азаматтар тұрғын үй немесе пәтер сатып алуға, мемлекеттік тұрғын үй
қорынан тегін немесе жалға алуға құқылы.
3. Мемлекет азаматтарының жеке немесе кооперативтік үй тұрғызуына,
онын, ішінде қарыз алу жолымен тұрғызуына көмек көрсетеді.
4. Тұрғын үйден қуып шығуға кім-кімге болсын тыйым са-лынады. Қуып
шығу заңда көзделген жағдайда ғана жүзеге асы-рылады.
5. Азаматтар тұрғын үйді пайдалану мүмкіндігінен айрылған немесе ол
мүмкіндік шектелген жағдайда заңсыздықтың тоқтатылуы туралы сотқа жүгінуге
құқылы. Егер азаматтың үйі орналасқан участок мемлекет мүддесіне алынатын
болса, мемлекет оның құнын қайтаруы немесе пәтер беруі тиіс.
Азаматтардың тұрғын үйге құқығы болумен бірге, оларға тұрғын үйді
пайдалануға байланысты міндеттер де жүктеледі. Олар тұрғын үйді белгіленген
мақсатта пайдалануы, тұрғын үйді күтіп, тұрғын үйді пайдалану тәртібін
сақтауы, пәтер ақыны уақытында енгізіп отыруы, салықты төлеуі тиіс.
Рыноктік қатынасқа көшуге байланысты мемлекеттіңтұрғын үй жөніндегі
саясаты айтарлықтай өзгерді. Енді мемлекет бұрынғыдай азаматтардың бәрін
бірдей тұрғын үймен қамтуды міндетіне ала алмайды. Еңбекке қабілетті
азаматтар өз еңбегімен, өз қаражатымен өздері пәтер алуы тиіс. Мемлекет
азаматтарының тұрғын үй құрылысын жүргізуіне жеңілдетілген кредитпен
көмектеседі, ал халықтың тұрмысы төмен қабатына пәтер тұрғызып беретін
болады.
Азаматтардың денсаулығын сақтау құқығы.
Бұл құқық мемлекеттік денсаулық сақтау мекемелерінде көрсетілетін
тегін медициналық көмек арқылы жүзеге асырылады. Бұрын барлық медициналық
көмекті мемлекет көрсетті, яғни барлық денсаулық ісі мемлекеттің қолында
болды. Енді мемлекеттік денсаулық сақтау мекемелерімен (ауруханалар,
емханалар, дөріханалар, т.б.) бірге жеке медициналык, мекемелер құрылуда.
Әрине, емханаларды, дәріханаларды және басқаларын дүмшелер емес, арнаулы
медициналық білімі барлар құруы және заңда белгіленген тәртіппен құрылуы
тиіс. Әрине, жеке медициналық көмекке белгілі бір мөлшерде ақы теленеді.
Барлық саладағы дағдарыс жағдайында денсаулық саласының жаңа жүйеге
көшуі медициналық қызметті бірден жақсарта алмайды. Мұны медициналық
көмекке мұқтаж әр адам қатты сезінеді. Алайда, біздін мемлекетіміз, оның
жергілікті жерлердегі органдары халықтын, денсаулығы туралы тұрақты
қамқорлық жасауы тиіс. Бұл — олардың конституциялық міндеті.
Медициналық қызмет көрсетуді жақсарту көп жағдайда жергілікті мәслихат
депутаттарының, жергілікті әкімшіліктердің белсенді қызметіне байланысты.
Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау туралы, жергілікті өкілетті және
атқарушы органдар туралы заңдары мынадай міндеттер:
1) балалар өлімін қысқарту, олардың ден-саулығын жақсарту;
2) өндірісте еңбек ету жағдайын жақсарту;
3) жұқпалы, кәсіби аурулардың алдын алу және оларды жою жұмыстарын
жүргізу;
4) барлық адамдарды денсаулығын сақтау үшін қолайлы жағдай жасау,
сырқаттанған кезде медициналық көмек керсету міндетін жүктейді.
Денсаулыкты сақтау құқы, сондай-ақ азаматтардың әр түрлі жолдарды
(бұкаралық ақпарат құралдары, өтініш, хат және т.б.) пайдаланып, халықтың
қамтылуын жақсарту мәселесін көтере алатындығын білдіреді. Халықтың
денсаулығының негізі — қоршаған табиғи орта. Оның жағдайы қандай болса,
адамдардың денсаулығы да сондай.
"Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы
ортаны қорғауды мақсат етіп қояды" (Қазақстан Республикасының Конституциясы
, 31-бап).
Соңғы 40 — 50 жылда Қазақстанның табиғатына орасан зор, орны толмас
нұқсан келтірілді. Ол — Кеңес мемлекетінің тар өрісті саясатының көрінісі.
Тың жерді игерудің нәтижесінде оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz