Жерге меншiк қатынастарын құқықтық реттеу
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Жерге меншiк қатынастарын құқықтық реттеу.
1.1. Жерге меншiк құқығының ұғымы және пайда болу тәсiлдерi ... ...4
1.2. Қазақстан Республикасы Президентiнiң «Жер туралы» Жарлығы бойынша реттелуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.3. 2001 жылғы «Жер туралы» заң бойынша жерге меншiк құқығы..9
1.4. ҚР заңдары бойынша жер пайдалану құқығы ... ... ... ... ... ... ... .11
II. Жер туралы заң жобасы бойынша заңды тұлғалардың жерге меншiк қатынастарын реттеуi.
2.1. Жер туралы заңды жетiлдiру проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2. Жер пайдаланушылар мен жер учаскелерi меншiк иелерiнiң заңды мiндеттерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3. Жер пайдалануды құқықтық.заңдылық жағынан реттеу ... ... ... .25
2.4. Жерге меншiк құқығының кейбiр мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.5. 29.12.2002 жылы қабылданған ҚР жер туралы жобасы бойынша жерге меншiк құқығының кейбiр мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
III. Ауыл жағдайында жер қатынастарын реттеу мәселелерi.
3.1. Жер туралы заң бойынша оралмандарға жер бөлу мәселесi ... ..46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
I. Жерге меншiк қатынастарын құқықтық реттеу.
1.1. Жерге меншiк құқығының ұғымы және пайда болу тәсiлдерi ... ...4
1.2. Қазақстан Республикасы Президентiнiң «Жер туралы» Жарлығы бойынша реттелуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.3. 2001 жылғы «Жер туралы» заң бойынша жерге меншiк құқығы..9
1.4. ҚР заңдары бойынша жер пайдалану құқығы ... ... ... ... ... ... ... .11
II. Жер туралы заң жобасы бойынша заңды тұлғалардың жерге меншiк қатынастарын реттеуi.
2.1. Жер туралы заңды жетiлдiру проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2. Жер пайдаланушылар мен жер учаскелерi меншiк иелерiнiң заңды мiндеттерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3. Жер пайдалануды құқықтық.заңдылық жағынан реттеу ... ... ... .25
2.4. Жерге меншiк құқығының кейбiр мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.5. 29.12.2002 жылы қабылданған ҚР жер туралы жобасы бойынша жерге меншiк құқығының кейбiр мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
III. Ауыл жағдайында жер қатынастарын реттеу мәселелерi.
3.1. Жер туралы заң бойынша оралмандарға жер бөлу мәселесi ... ..46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Жерге меншiк құқығын игеру процесiнде адамда өмiр сүрудiң жаңа құқықтарын, соттың қорғауын, сөз бостандығын, ар бостандығын, мемлекет iстерiн басқаруды, тұрғын үйге қол сұқпауды, хат алмасу және басқа да құпияларды қанағаттандыру қажеттiлiгi қалыптасады.
Жерге меншiк құқығы негiзгi басқа да iргелi құқықтар мен бостандықтардың ұйытқысы, өзегi болып табылады. Барлық уақыттарда кездейсоқ қасиеттi деп аталмаған осы құқықтың арқасында адам аяғынан нық тұра алады, өмiрге шынайы көзқараспен қарап кәсiпқой бола алады, әлеуметтiк белсендiлiк таныта алады. Қазақстанда болып жатқан адамның азаматтық қалыптасу, қоғамды демократияландыру процестерi үшiн бiрiншi кезектегi қажеттiлiкке ие. Құқықты заңды тұрғыдан бекiту мемлекетке жиi-жиi қоятын талаптардан арылған, дербес және тәуелсiз намысшыл, өзiнiң отбасы мен елiнiң алдында жауапкершiлiгiн сезiнетiн мыңдаған адамдардың пайда болуына әсер етедi. Әлеуметтiк құндылықтардың қазiргi өзгерген тұсында ауылдың ерекше мүдделерiн тиiмдi бiлдiретiн болады. Жерге жеке меншiктiң заңдастырылған құқығымен айқындалатын адамның әлеуметтiк және рухани дамуының терең мүмкiндiктерi мен ауқымдары мiне, осындай болмақ.
Жерге меншiк құқығы негiзгi басқа да iргелi құқықтар мен бостандықтардың ұйытқысы, өзегi болып табылады. Барлық уақыттарда кездейсоқ қасиеттi деп аталмаған осы құқықтың арқасында адам аяғынан нық тұра алады, өмiрге шынайы көзқараспен қарап кәсiпқой бола алады, әлеуметтiк белсендiлiк таныта алады. Қазақстанда болып жатқан адамның азаматтық қалыптасу, қоғамды демократияландыру процестерi үшiн бiрiншi кезектегi қажеттiлiкке ие. Құқықты заңды тұрғыдан бекiту мемлекетке жиi-жиi қоятын талаптардан арылған, дербес және тәуелсiз намысшыл, өзiнiң отбасы мен елiнiң алдында жауапкершiлiгiн сезiнетiн мыңдаған адамдардың пайда болуына әсер етедi. Әлеуметтiк құндылықтардың қазiргi өзгерген тұсында ауылдың ерекше мүдделерiн тиiмдi бiлдiретiн болады. Жерге жеке меншiктiң заңдастырылған құқығымен айқындалатын адамның әлеуметтiк және рухани дамуының терең мүмкiндiктерi мен ауқымдары мiне, осындай болмақ.
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. 1995. 30 тамыз, 1998ж. 7 қазан өзгерiстер мен толықтырулар.
2. ҚР Азаматтық кодексi (жалпы бөлiм) 27.12.1994 ж. 21.05.2002 ж. өзгерiстер мен толықтырулар.
3. «Жер туралы» ҚР Президентiнiң 1995 жылғы 22 желтоқсандағы заң күшi бар Жарлығы. – «Халық Кеңесi» 1996, 9 қаңтар.
4. ҚР «Жер туралы» заңы. 2001 24 қаңтар.- Заң газетi 2 ақпан 2001ж.
5. ҚР «Жер кодексi» жобасы. Заң газетi. 8 қаңтар 2003 ж.
6. ҚР «Неке және отбасы» кодексi 17.12.1998 ж. 24.01.2002 ж. өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлген.
7. ҚР Президентiнiң шетелдiк азаматтарының құқық жағдайы туралы заң күшi бар Жарлығы. 1995 жылы 19 маусым.
8. Адам құқықтарының жалпыға бiрдей декларациясы. 1948. БҰҰ.
9. Аадамдардың экономикалық, әлеуметтiк және мәдени құқықтары туралы 1966 ж. Конвенция.
10. Земельное законодательство РК. Сборник законодательных и нормативных актов земельном отношениям и землеустройству. Алматы, 1995.
11. Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы ҚР Салық кодексi 12.06.01.
12. «Шетелдiк инестиция туралы» ҚР Заңы 24.12.1994
13. Өндiрiстiк кооператив. Кәсiпкер кiтапханасы. Алматы. 2002.
Арнайы әдебиеттер.
14. Ә. Стамқұлов, Ә. Бектұрғанов. Жерге меншiк құқығының кейбiр мәселелерi.
15. Кенжалиев З. Жер даулары. Мұсылман календарi.
16. Б. Әмбетов. «Жер туралы» заң жетiлдiрудi қажет етедi. Заң газетi 16.10.2002. №13.
17. С. Мұстафаев. Жер пайдаланушылар мен жер учаскелерi меншiк иелерiнiң заңды мiндеттерi. Заң журналы. 2.2001.
18. ҚР Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауы. 2002 мамыр.
19. Бөкейханов. Жер законi. Жас Алаш. 2.2002.
20. Еркiнбаева Л. Жерге меншiк қатынастарын құқықтық реттеу. Заң журналы. 16.01.2003.
2. ҚР Азаматтық кодексi (жалпы бөлiм) 27.12.1994 ж. 21.05.2002 ж. өзгерiстер мен толықтырулар.
3. «Жер туралы» ҚР Президентiнiң 1995 жылғы 22 желтоқсандағы заң күшi бар Жарлығы. – «Халық Кеңесi» 1996, 9 қаңтар.
4. ҚР «Жер туралы» заңы. 2001 24 қаңтар.- Заң газетi 2 ақпан 2001ж.
5. ҚР «Жер кодексi» жобасы. Заң газетi. 8 қаңтар 2003 ж.
6. ҚР «Неке және отбасы» кодексi 17.12.1998 ж. 24.01.2002 ж. өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлген.
7. ҚР Президентiнiң шетелдiк азаматтарының құқық жағдайы туралы заң күшi бар Жарлығы. 1995 жылы 19 маусым.
8. Адам құқықтарының жалпыға бiрдей декларациясы. 1948. БҰҰ.
9. Аадамдардың экономикалық, әлеуметтiк және мәдени құқықтары туралы 1966 ж. Конвенция.
10. Земельное законодательство РК. Сборник законодательных и нормативных актов земельном отношениям и землеустройству. Алматы, 1995.
11. Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы ҚР Салық кодексi 12.06.01.
12. «Шетелдiк инестиция туралы» ҚР Заңы 24.12.1994
13. Өндiрiстiк кооператив. Кәсiпкер кiтапханасы. Алматы. 2002.
Арнайы әдебиеттер.
14. Ә. Стамқұлов, Ә. Бектұрғанов. Жерге меншiк құқығының кейбiр мәселелерi.
15. Кенжалиев З. Жер даулары. Мұсылман календарi.
16. Б. Әмбетов. «Жер туралы» заң жетiлдiрудi қажет етедi. Заң газетi 16.10.2002. №13.
17. С. Мұстафаев. Жер пайдаланушылар мен жер учаскелерi меншiк иелерiнiң заңды мiндеттерi. Заң журналы. 2.2001.
18. ҚР Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауы. 2002 мамыр.
19. Бөкейханов. Жер законi. Жас Алаш. 2.2002.
20. Еркiнбаева Л. Жерге меншiк қатынастарын құқықтық реттеу. Заң журналы. 16.01.2003.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .3
I. Жерге меншiк қатынастарын құқықтық реттеу.
1.1. Жерге меншiк құқығының ұғымы және пайда болу тәсiлдерi ... ...4
1.2. Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жер туралы Жарлығы бойынша
реттелуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..6
1.3. 2001 жылғы Жер туралы заң бойынша жерге меншiк құқығы..9
1.4. ҚР заңдары бойынша жер пайдалану құқығы ... ... ... ... ... ... ... . 11
II. Жер туралы заң жобасы бойынша заңды тұлғалардың жерге меншiк
қатынастарын реттеуi.
2.1. Жер туралы заңды жетiлдiру
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2. Жер пайдаланушылар мен жер учаскелерi меншiк иелерiнiң заңды
мiндеттерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...21
2.3. Жер пайдалануды құқықтық-заңдылық жағынан реттеу ... ... ... .25
2.4. Жерге меншiк құқығының кейбiр
мәселелерi ... ... ... ... ... ... . ... .34
2.5. 29.12.2002 жылы қабылданған ҚР жер туралы жобасы бойынша жерге меншiк
құқығының кейбiр мәселелерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 42
III. Ауыл жағдайында жер қатынастарын реттеу мәселелерi.
3.1. Жер туралы заң бойынша оралмандарға жер бөлу мәселесi ... ..46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .49
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Кiрiспе
Жерге меншiк құқығын игеру процесiнде адамда өмiр сүрудiң жаңа
құқықтарын, соттың қорғауын, сөз бостандығын, ар бостандығын, мемлекет
iстерiн басқаруды, тұрғын үйге қол сұқпауды, хат алмасу және басқа да
құпияларды қанағаттандыру қажеттiлiгi қалыптасады.
Жерге меншiк құқығы негiзгi басқа да iргелi құқықтар мен бостандықтардың
ұйытқысы, өзегi болып табылады. Барлық уақыттарда кездейсоқ қасиеттi деп
аталмаған осы құқықтың арқасында адам аяғынан нық тұра алады, өмiрге шынайы
көзқараспен қарап кәсiпқой бола алады, әлеуметтiк белсендiлiк таныта алады.
Қазақстанда болып жатқан адамның азаматтық қалыптасу, қоғамды
демократияландыру процестерi үшiн бiрiншi кезектегi қажеттiлiкке ие.
Құқықты заңды тұрғыдан бекiту мемлекетке жиi-жиi қоятын талаптардан
арылған, дербес және тәуелсiз намысшыл, өзiнiң отбасы мен елiнiң алдында
жауапкершiлiгiн сезiнетiн мыңдаған адамдардың пайда болуына әсер етедi.
Әлеуметтiк құндылықтардың қазiргi өзгерген тұсында ауылдың ерекше
мүдделерiн тиiмдi бiлдiретiн болады. Жерге жеке меншiктiң заңдастырылған
құқығымен айқындалатын адамның әлеуметтiк және рухани дамуының терең
мүмкiндiктерi мен ауқымдары мiне, осындай болмақ.
I.Жерге меншiк қатынастарын құқықтық реттеу.
1.1. Жерге меншiк құқығының ұғымы және пайда болу тәсiлдерi.
Жерге меншiк құқығы, жер пайдалану құқығы және жерге өзге де заттық
құқықтар Қазақстан Республикасында жерге мемлекеттiк және жеке меншiк
танылады және тең дәрежеде қорғалады. Меншiктiң пайда болу тәсiлдерiн екi
түрге бөлемiз.
Бастаңқы дегенiмiз – бұрын ешқандай меншiк тұлғаның иелiгiнде болмаған
материалдық объектiлерге меншiк құқығын бекiту.
Туынды дегенiмiз – белгiлi бiр субъектiлердiң меншiк құқығында болған
шарт немесе басқа да, тәсiлдер арқылы жаңа меншiк иелерiне өткен объектiлер
меншiк иесiнiң өзiне тиесiлi жер учаскесiн иеленуге, пайдалануға және оған
билiк етуге құқығы бар. Жердi меншiк иесi ретiндегi мемлекеттiң құқықтарын
Жер туралы кодексте және өзге де заң актiлерiнде белгiленген өз
құзыретiне сәйкес мемлекеттiк басқару органдары жүзеге асырады. Жер
учаскесiнiң меншiк иесi осы кодексте және өзге де заң актiлерiнде көзделген
негiздерде, жағдайлар мен шектерде меншiк иесi құқығын жүзеге асыра
алады.[1]
Меншiк дегенiмiз – бiр материалдық иелiктерге басты және олардың
белгiлi бiр тұлғаға тиiстiлiгiне байланысты бiр тұлға мен екiншi тұлға
арасында пайда болатын қатынас. Меншiк құқығын беру, басқа бiреуге тапсыру
және оның ауысуы жер учаскесiнiң нысаналы мақсатын ескере отырып жүзеге
асыруға тиiс. Жергiлiктi атқарушы орган жер учаскесiн сатып алудан бас
тартқан жағдайда, осындай учаске оның рұқсатымен Қазақстан Республикасының
азаматына сатылуы мүмкiн. Жер учаскесiне меншiк құқығы басқа адамға мәмiле
жасалған кездегi барлық ауыртпалықтарымен қоса берiледi. Жер учаскесiнiң
меншiк иесi оның нысананы мақсатын өзгертпей, жер учаскесiн уақытша
пайдалану туралы шарттың негiзiнде оны уақытша пайдалануға беруге құқылы.
Жер учаскесiн уақытша пайдалану туралы шарт жолдау шарты немесе өтеусiз
пайдалану туралы шарт өтеусiз пайдаланушымен нысанында жасалады. Меншiкке
байланысты экологиялық қатынастар меншiк иесiнiң өзiмен немесе заттық
құқықтар арқылы меншiк иесi болып табылмайтын тұлғалармен жүзеге асырылады.
Жердi пайдалану құқығы жеке немесе заңды тұлғаның жердi пайдаланушылардың
жердiң пайдалану қасиеттерiн алудын заңды түрде қамтамасыз етiлген
мүмкiншiлiктер Қазақстан Республикасы жер заңымен анықталады жердi
пайдалану құқығы оны беру процесiнде пайдалану болып мүмкiн сондықтан үш
түрге бөлiнедi: 1) белгiлi тұлғаларға жердi пайдалану құқығының мемлекетке
беруi; 2) белгiлi тұлғаларға оны басқа пайдаланушының беруi; 3)
универсалдық тәртiп негiзiнде жердi пайдалану құқығын қабылдау.
Мемлекеттiк билiк органдарына, мемлекеттiк ұйымдар мен мекемелерге
берiлген қорғаныс қажеттерiне пайдаланылатын ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар алып жатқан, сауықтыру және тарихи-мәдени мақсаттағы, елдi
мекендер жерiндегi жалпы пайдаланылатын, босанқы, оның iшiнде арнайы жер
қорының жер учаскелерi, поселкелер мен ауылды елдi мекендердегi жайылымдық
және шабылдықтық алқаптар, берiлмеген шалғайдағы жайындар мен басқа да
жерлер мемлекеттiк меншiкте болады. Екi немесе одан көп жер учаскелерiнiң
меншiк иелерi немесе жер пайдаланушылар бiрлесiп пайдаланылатын суару
қондырғылары орналасқан жер учаскелерi берiлмейдi. Мемлекеттiк меншiк
мемлекеттiк ерекше субъект сондықтан да мемлекеттiк меншiк құқықтарында кез
келген мүлiк болуы мүмкiн. Негiзiнен ортақ меншiк – бұл екi немесе бiрнеше
тұлғалардың иелену, пайдалану, және билiк ету құқықтарда болатын меншiк
ортақ меншiк деп аталады. Ортақ меншiк екi негiзгi түрге бөлiнедi:[2]
1) Ортақ үлестiк меншiк;
2) Ортақ бiрлескен меншiк.
Ортақ үлестiк меншiк дегенiмiз – мүлiкке қатысты меншiк иелерiнiң
әрқайсысының үлесi нақты көрсететiлетiн меншiк түрi . Ортақ үлестiк
меншiктiң өзi бiрнеше түрге бөлiнедi.
1) нақты үлестiк меншiк.
2) тең үлестiк меншiк.
3) заттық ортақ үлестiк меншiк.
Ал ортақ бiрлескен меншiк екiге бөлiнедi.
1) ерлi-зайыптылардың ортақ бiрлескен меншiгi.
2) Шаруа қожалықтарының ортақ бiрлескен меншiгi
1.2. Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жер туралы Жарлығы бойынша
жерге меншiк құқығының реттелуi.
Қазақстан Республикасының 1995 жылы қабылданған Конституциясында жерге
шектелген жекеше меншiктi аспектiлерiн кеңiнен құқықтық реттеуге жол ашты.
Президенттiң 1995 жылғы 24 желтоқсанда қабылданған Жер жөнiндегi
жарлығында Ата Заңымыздың негiзiнде жерге заттық құқықтардың тұтас жүйесi
көзделдi.
Мұны жер реформасының үшiншi кезеңiнiң бастамасы деп қарауға болады. Жер
заңдарында алғаш рет меншiк құқығының одан туын- дайтын заттық құқықтармен
өзара байланысты жан-жақты реттеледi.
Бiрiншiден, меншiк құқығын ең басты заттық құқық ретiнде тану, оның
басқа мақсатқа заттық құқықтардың маңызын көрсетедi. Заң заттық құқықтардың
ерекшелiктерiн реттеуде олардың жерге мемлекеттiк меншiк құқығын жүзеге
асырудың функционалдық санатын ескердi. Екiншiден, жарлықта жерге меншiктен
басқа құқықтардың шектеулiлiгi өз көрiнiсiн тапты. Үшiншiден, меншiк
құқығынан туындайтын заттық құқықтардың шектеулi сипатына қарамастан,
өзiндiк дербес мәнi бар екендiгi айқын көрсетiледi. Сонымен қатар, заңның
шаруашылық жүргiзудiң толық ерiктiгiн қамтамасыз етуге ұмтылысы жердi
пайдалану құқығының заңдық конструкциясының тым босаңдығына алып келедi.
Мысалы: жарлыққа мемлекеттiк емес жердi тұрақты пайдаланушылардың
құқықтарының көлемдiлiгi оларды жерге жекеше меншiк құқығынан нақты ажырату
белгiлерiн көрсетудi қиындатты. Төртiншiден, қосалқы заттық құқықтардың
дербестiгi өз құқықтарын ешкiмге жалтақтамай тiкелей жүзеге асырудың негiзi
ретiнде қаралады. Бесiншiден, жарлықта заттық құқықтық басқа тұлғаға барлық
ауыртпашылықтармен бiрге ауысуы өз көрiнiсiн тапты.[3]
Бiрақ жер қатынастарын заттық құқық конспекциясы тұрғысынан жердiң
әлеуметтiк-табиғи заңдылықтарын ескермей реттеу жер жөнiндегi жарлықтың iс
жүзiндегi тиiмдiлiгiнiң төмендеуiне әкелдi. Жер жөнiндегi жарлық
реформасының алғашқы кезеңдерiнде кең орын алған жер қатынастарының
мүлiктiк сипатын тым әсiрiлей, саяз азаматтық құқықтық тұрғыдан реттеудiң
жағымсыз салдарын түзетудiң орнына, әрi қарай ұшықтырды. Бұған жер
жөнiндегi жарлықта жер үлестерiмен кез келген мәмiлелердi ерiктiлiгiн
бекiтуi көп түрткi болды. Жер реформасының алғашқы актiлерiнде ауыл
еңбеккерлерiн мемлекеттiк кәсiпорындардың есебiнен жермен қамтамасыз етудiң
ұйымдық-құқықтық нысаны ретiнде қарастырылған жер үлесi, оларды жерге
иелiктен айырудың құралына айналып кеттi. Жер үлесiн сату, сыйға тарту,
жалға беру, шаруашылық серiктестiктердiң жарғылық капиталынажарна ретiнде
тапсыру бостандығы, оларды абстрациялық мүлiктiк құқыққа айналдырып,
құндылығын түсiрдi. Сонымен, жер үлесi жекешелендiру купондарының тағдырын
құшты. Бұған кезiнде шаруашылық жүргiзудiң ең тиiмдi ұйымдық-құқықтық
нысаны болған ұжымдық шаруашылықтарды қайтақұру түрткi болды. 1994 жылы
қабылдаған азаматтық кодексте заңды тұлғалардың ұйымдық нысаны ретiнде
ұжымдық шаруашылық қарастырылмағандықтан, олардың көпшiлiгi жауапкершiлiгi
шектелген серiктестiк болып қайта құрылды. Әлеуметтiк тұрғыдан алғанда
ұжымдық кәсiпорындардың өндiрiстiк кооператив ретiнде қайта құрылғаны
анағұрлым тиiмдi едi. Себебi олардың екеуiне де еңбек пен капиталды
бiрiктiру тән.
Заңда өндiрiстiк кооперативтiң ауыл шаруашылығындағы ерекшелiктерiне сай
мүлiктiк пай мен жер үлестерiнiң құқықтық режимi жан-жақты реттелген.
Жауапкершiлiгi шектелген ұжымдық шаруашылықтар мүшелерiнiң басым көпшiлiгi
серiктестiктер құрылтайшыларының құрамына кiрмей, өз үлестерiн оларға тегiн
берiп, өздерi жалшы жұмыстарға айналды. Азаматтық құқықтық мәмiлелердiң
нәтижесiнде ауыл шаруашылық санатындағы жерлердiң 75 пайызы шаруашылық
серiктестiктер мен жекеше кәсiпорындардың иелiгiне шоғырланады. Жер
қатынастарының реттеудегi сыңар жақтың – нарықтық экономика кезеңiнде жер
құқығы дербес сала ретiнде өз маңызын жоғалтқандықтан азаматтық құқыққа
орын беруi керек, деген пiкiрлерге жемеу болуда. Мұндай пiкiрлер жер
қатынастарының түптiк қасиеттерiне қайшы, жаңылыс түсiнiктер.[4]
Жер қатынастарына жеке және заңды тұлғалармен қатар мемлекеттiң қатысуы.
Жер реформасының даму логикасын зерделi талдау – жер заңдарының мәнiн
түсiнiп, орын алып отырған олқылықтарына сын көзбен қараумен қатар, заман
талабына сай заң қағидаларын iске асырудың тиiмдi жолдарын iздестiруге
бағытталуы керек екенiн өмiрдiң өзi дәлелдеуде. Алғашқы жер заңдары
Қазақстан Республикасының 1993 жылы Ата Заңының өндiрiстегi меншiктiң алуан
түрлiлiгi, кәсiпкерлiк қызметтiң еркiндiгi жөнiндегi қағидаларына сәйкес
аграрлық секторда көп укладты экономика құруға, шаруашылық нысанын ерiктi
тағдауды қамтамасыз етуге бағытталады. Осы жылдары елiмiзде шаруа
қожалықтары мемлекеттiк кәсiпорындармен тең құқықты тауар өндiрушiлер
ретiнде танылып, дами бастады. Ауыл шаруашылығына тән тауар өндiрушiлердiң
көптiгi, олардың дербестiгi, шаруашылық нысанын таңдауда мемлекеттен
тәуелсiздiгi, адам бәсекелестiк ортаның қалыптасуына, ынталы еңбекке жол
ашуға тиiстi едi. Сондықтан, жерде шаруашылық жүргiзу нысанының, өндiрiлген
өнiмге билiк еркiндiгiн қамтамасыз етуге бағытталған ұйымдық-құқықтық
шаралар реформаның атауын, қазiргi жер қатынастарының ерекшелiгiнен туындап
отырған тұжырымдамаларға жатқызуға болады.[5]
Мемлекеттiң жер қатынастарында субъект ретiнде қатысуы, ең алдымен,
жердi табиғи объект ретiнде тиiмдi пайдалану мен қорғауды қамтамасыз етудiң
қажеттiлiгiмен байланысты. Сондықтан жер қатынастарында жердiң мүлiктiк
астарынан оның табиғи объект ретiнде түптiк қасиеттерiнiң басымдылығы жер
заңдарының негiзiн құруы керек. Азаматтық құқықтың жерге заттық құқықтардың
түрлерi мен нысандарының қарастырылғанына қарамастан, жердiң халықтың өмiрi
мен қызметiнiң негiзi ретiндегi сақтау, экологиялық қауiпсiздiктi
қамтамасыз ету, мақсаты пайдалану қағидалары заттық құқықтардың да мазмұнын
анықтайды. Жер қатынастарын сыңаржақ азаматтық – құқықтық тұрғыдан реттеу
iс жүзiнде жер реформасының басты мақсаты – қарапайым еңбекшiнiң жерге
ұқыптылық, қожалық сезiмiн қалыптастырудан ауытқуына әкелiп соқты.
Осыған байланысты, жер үлестерiн талан-таражға салуды тоқтату үлес
иелерiнiң өндiрiстi басқаруға қатысуын iс жүзiнде қамтамасыз ету, атқарушы
органдардың жердi пайдалану саласындағы зорлық-зомбылықтарының алдын алу,
жердiң экономикалық негiзсiз шағын әлеуметтiк топтардың иелiгiне
шоғырлануымен күресу – қоғамдағы өзектi мәселелерге айналды.
1.3. 2001 жылғы Жер туралы Заң бойынша жерге меншiк құқығы.
2001 жылдың 24 қаңтарында қабылданған Жер туралы заңның басты
ерекшелiгiне бұл саладағы қатынастарды жердiң әлеуметтiк, табиғи
заңдылықтарын ескере отырып, реттеуiн жатқызуға болады. Жер табиғи объект,
өмiр сүретiн орта ретiнде экологиялық, мемлекеттiң кеңiстiк шеңберi ретiнде
– саяси шаруашылық экономикалық функцияларды атқарады. Жер қатынастары –
жердiң функциялық байланыстарын, ерекшелiктерiн ескере отырып, реттелуi
керек. Жер қандай функцияны атқарса да табиғи қасиеттерi – оны пайдалану
құқығына экологиялық сипат, мазмұн бередi. Жердiң ауыл шаруашылық
өндiрiсiнiң мәңгiлiк құралы болуы да оның табиғи болмысынан туындайды.
Заң жердiң әлеуметтiк табиғи заңдылықтарын, қоғам өмiрiндегi маңызын
ескере отырып, жер қорын әр түрлi санаттарға бөледi. Қазақстан
Республикасының 2000 жылдың 22 желтоқсанында Жоғарғы соттың қабылдаған
Соттардың қоршаған ортаны қорғау заңдарын қолдану тәжiрибесiн жөнiндегi
қаулысында атмосфералық ауаның, ерекше қорғалатын аумақтардың және басқа да
шаруашылық қызметте пайдаланылмайтын табиғи объектiлердiң табиғи
ресурстарға жатпайтындығының ерекше аталғанын айтуға болады.
Ғылыми әдебиетте жер режимiнiң жарты ғасыр бойы жердiң құқық объектiсi
ретiндегi сипатын айқындайтын негiзгi теориялық түсiнiгi ретiнде қараулы
кездейсоқ емес. Жер қорын басқару, қорғау және жер қорының бөлiктерiне
заттық құқықтарды жердiң құқықтық режимiнiң элементтерi ретiнде қарауға
қазiрде толық негiз бар.[6]
Жер бөлiгiнiң құқықтық режимi оған заттық құқықтардың пайда болу
негiздерiн, шеңберiн, шегiн, нақтылы көлемiн анықтайды. Сондықтан, жердiң
құқықтық режимiн жердi мемлекеттiк басқарудың ұйымдық-құқықтық нысандарын,
тәсiлдерiн жетiлдiру, жердi құқықтық қорғау, жерге заттық құқықтардың ерлi
ерекшелiктерiн анықтау тұрғысынан жан-жақты талдаудың жер жөнiндегi заңның
қолдану тиiмдiлiгiн арттырудағы маңызы зор.
Қазақстан Республикасының ескi жер туралы заңынан жаңа заңның
айырмашылығы жалпы алғанда жобаның қазiргi қолданысындағы Жер туралы
заңын алып бара жатқан айырмашылығы жоқ.
Жобаның 24-бабына сәйкес мемлекеттiк меншiктегi ауыл шаруашылық
мақсатындағы жер телiмдерi жеке және заңды тұлғаларға жеке меншiк құқығымен
берiлуi мүмкiн. Ауыл шаруашылық мақсатындағы жер телiмдерi жеке меншiк
құқығымен азаматтарға шаруа қожалығын жүргiзу үшiн мемлекеттiк емес заңды
тұлғаларға тауарлы ауыл шаруашылық өндiрiс жүргiзу және ағаш өсiру үшiн
берiледi. Жер туралы заңның 18-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының
азаматтарына ауыл шаруашылық мақсатындағы жер телiмдерi тек өзiндiк үй
шаруашылығын жүргiзу жеке меншiкке берiлуi мүмкiн заңды түлғаларға Жер
туралы заң бойынша ауыл шаруашылық мақсатындағы жер телiмдерi жеке меншiк
құқығына берiлмейдi.
Адам құқықтарының жалпыға бiрдей декларация сияқты негiзгi халықаралық
құжаттарда кез келген адамның мүлiктi, соның iшiнде жердi де иелену құқығы
айтылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам мен азаматтың басқа да
құқықтары мен бостандықтары арасында жерге жеке меншiк құқығын бекiттi.
Жердi иелену пайдаланудың принциптiкмүмкiндiгi жаңа заң актiсiн қабылдау
арқылы жерге жеке меншiк институтын iс жүзiнде енгiзудi қажет етедi.
Жердi еркiн иелену мен иелiк етудiң құқықтық кепiлi болатын жер туралы
жаңа заңға – жер қажеттiлiк ауылды өркендету мен көтеру процесi соңғы кезең
болған Қазақстанда реформалар жүргiзудiң стратегиялық дәйектiлiгiн
туындағаның баса айтқым келедi.
Ауылдық жерлерде тұратын, жерге меншiк құқығының айрылған, нарықтық
экономикалық өндiрiстiк ықпалынан тыс қалған бiздiң елiмiздiң азаматтары
Қазақстандағы ең аз қажеттi ауыл шаруашылық деңгейiне ғана емес сонымен
қатар тұрмысының қарапайым деңгейiн де қолдай алмайтынын айтуға тура
келедi. Бүгiнде ауыл халықы материалдық тұрғыдан, бiлiм, денсаулық сақтау,
мәдениет, өркениеттiң басқа да ресурстарының жетiспеушiлiгiн бастан
кешiруде. Ауыл тұрғындарының бостандығын бұдан әрi шектеу оны күйзелiске,
шектеулiкке, өндiрiстiк және адамгершiлiк әдеттiң жоғалуына әкеп
соқтырады.[7]
Қазiргi экономикалық болмыста бiздiң жер туралы заңдарымыз жеке басты,
жеке мүдденi, жеке экономикалық табысқа, бастамаға, кәсiпқойлыққа және
iскерлiкке ұштынысымызды қанағаттандыра алмайды. Түбегейлi әдiлеттi жер
қатынастарын белгiлей отырып, жаңа заң адамдарды ауылдағы тиiмдi өндiрiстiк
жоғары бейiмдеу үшiн экономикалық дамуына күштi серпiн бередi. Өзiнiң жеке
жер учаскесiн иелену дербес адам мен ерекше ортаның меншiк иелерiнiң
қатарын, ауылда кәсiпкерлiк тапты қалыптастырудың iргетасы болды. Бұл
пайдалы күш.
1.4. Қазақстан Республикасы заңдары бойынша жер пайдалану құқығы.
Қазақстан Республикасы Жер туралы заңына сәйкес жер пайдалану құқығы
екiге бөлiнетiнi белгiлi, ол тұрақты және уақытша уақытша жер пайдалану
құқығының өзi екiге бөлiнедi. Қысқа мерзiмдi (бес жылға дейiн) ұзақ
мерзiмдi (бес жылдан қырық тоғыз жылға дейiн) сонымен, жоғарыда айтылғанды
қортындылайтын болсақ, ауыл шаруашылық мақсатындағы жер телiмi Қазақстан
Республикасының азаматтарына және Қазақстан Республикасының заңды
тұлғаларына берiледi. Және де аталған жер телiмiнiң шектi мөлшерi
белгiленген, сондай-ақ жобаның 19-бабына сәйкес тиiстi шекара шегiнде ауыл
әкiмдерi телiмдерiн жеке меншiкке және пайдалануға беруге құзырлы. Алайда
жобаның 43-бабы бойынша жер телiмдерiн меншiкке немесе пайдалануға берудi
жергiлiктi атқарушы органдар жүзеге асырады. Яғни ауылдың әкiмдерi бiр бап
бойынша жер телiмiн меншiкке бере алады, ол бiр бап бойынша бере алмайды.
Қазақстан Республикасындағы жергiлiктi мемлекеттiк басқару туралы заңға
сәйкес әкiм мен жергiлiктi атқарушы орган деген екi ұғым бiр-бiрiмен тең
емес. Олар екi түрлi ұғым мемлекеттiк органдардың немесе лауазымды
тұлғалардың жер қатынастары саласындағы құзыретiне байланысты жобада
кездесетiн осы сияқты құқықтық тұрғыдан жеткiлiктi түрде тиянақты
реттелмеген.
Жеке тұрғын үй құрлысы үшiн жер телiмi жеке меншiкке берiледi. Бұл
норма қазiргi Жер туралы заңында да көзделген.
Мысалы, егер сiз аталған мақсатта жер телiмiн алғыңыз келсе, онда сiзге
тиiстi мемлекеттiк органдар бұл жер телiмiн бiрден жеке меншiкке бере
салмайды бұл өз кезегiнде қаланың көркем әсем дамуына терiс әсерiн
тигiзедi. Егер жер телiмiн беру туралы шартта көзделген талаптарды
орындамаған жағдайда, жеке меншiктегi жер телiмiнен гөрi уақытша
пайдаланудағы жер телiмiн қайтарып алған әлдеқайда оңайырақ мемлекеттiк
органдар жеке меншiкке беруге мiндеттi деген норма жоқ. Мемлекеттiк орган
жеке меншiкке аталған жер телiмiн берем десе бередi, бермеймiн десе
бермейдi, тек қана азаматтардың құқығы көзделген, ал сол құқықтардың жүзеге
асырылуы тәртiбi нақты көрсетiлмеген. Қазақстан Республикасының азаматтығын
алғанға дейiн жер телiмдерiн аталған уақытшаөтеусiз жер пайдалану құқығына
ала алады. Шетелдiктер, азаматтығы жоқ адамдар, сондай-ақ шетелдiк заңды
тұлғалар жер құқығы қатынастары жөнiнен Қазақстан Республикасының
азаматтарымен және заңды тұлғаларымен және заңды тұлғалармен бiрдей
құқықтарды пайдаланады және сондай мiндеттер атқарады. Қазақстан
Республикасының азаматы болу керек деген талап болғандықтан, оралман
Қазақстан Республикасының азаматтарымен бiрдей құқықтарды пайдалана отырып,
жеке тұрғын үй салу мақсатындағы жер телiмдерiне уақытша жер пайдалану
құқығын ала алады. Ал шетелдiктер қатысатын заңды тұлғалар үшiн, яғни
Қазақстан Республикасы азаматтары мен шетелдiктер бiрге отырып құрылған
заңды тұлғаға сәйкес, ол ұзақ мерзiмдi уақытша жер пайдаланушы Қазақстан
Республикасы заңына сәйкес, шаруа құра алады. Ал Қазақстан Республикасы
азаматтары үшiн, ауыл шаруашылығында кәсiпкерлiк қызметпен айналысудың ең
бiр тиiмдi жолы осы шаруа қожалықтарын құру, жалпы алдағы уақытта қандай да
болмасын нормативтiк актi қабылданғанға мұндай құйтыңы нормалардың орын
алмауын халық қанаушылары қадағалауы тиiс.
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жер телiмдерi жеке меншiк құқығымен тек
қала Қазақстан Республикасының азаматтарына және Қазақстан Республикасының
мемлекеттiк емес заңды тұлғаларына берiледi. Яғни он сегiз жасқа жеткен
Қазақстан Республикасының әрбiр азаматы ауыл шаруашылық мақсатындағы жер
телiмiн жеке меншiк құқығына сатып ала алады, дегенмен, кей жағдайларда
азаматтың заңнамаға сәйкес кәмелетке толмағандар да Қазақстан
Республикасының азаматы әрине мұрагер ретiнде аталған жер телiмдерiне ие
бола алады.
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жер телiмдерi жеке меншiк құқығын беру ақы
төлеу негiзiнде жүргiзiледi. Яғни сатып алынады. Жобаның 24-бап 2-тармағына
сәйкес ауыл шаруашылық мақсатындағы телiмiнiң бағасы екi түрлi болады.
1) жер телiмiнiң кадастрлық құнына тең баға, яғни алдын ала анықталған
жалпыға бiрдей баға.
2) жер телiмiнiң кадастрлық құнынан анықталатын жеңiлдетiлген бағаның
нақты мөлшерiн Қазақстан Республикасының үкiметi белгiлейдi мұндай бағамен
сатып алынған тұлға жер телiмiн жеке тұлға құқығын мемлекеттiк тiркеуден
өткiзiлген кезден бастап 10 жыл өткеннен кейiн ғана жер тәлiмiнен заңдар да
тыйым салынбаған мәмiлелердiң кез келген түрiн жүргiзуге құқылы. Сондай-ақ
жер телiмiн сатып алғысы келетiн тұлғалардың көбiсi қазiргi таңда жер
пайдалану құқығында иеленетiнiн ескере отырып тұлғаға пайдалануға берiлген
жер телiмiн сол тұлғаға сатудың тәртiбiн көрсетедi. Ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер телiмiнiң меншiк иесi болып табылатын азамат Қазақстан
Республикасының азаматтығынан шыққан кезде жер телiмi мемлекет меншiгiне
қайтарылуы тиiс, не жер телiмiне құқығы 10 жылға жалға беру шартымен
уақытша жер пайдалану құқығына бiр жыл iшiнде қайта рәсiмденуге тиiс.
Жергiлiктi атқарушы орган жер телiмiн сатып алудан бас тартқан жағдайда жер
телiмiн жергiлiктi атқарушы органның рұқсатымен Қазақстан Республикасының
рұқсатымен Қазақстан Республикасының азаматына сатылуы мүмкiн. Қазақстан
республикасындағы жер қатынастары осы жарлық пен соған сәйкес шығарылатын
Қазақстан республика заңдарының басқа да актiлер мен реттенедi. Осы
жарлықта немесе басқа заң актiлерiнде өзгеше көзделмесе шетелдiк азаматтар
мен заңды тұлғалар сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар жер құқығы
қатынастарында Қазақстан Республикасының азаматтарымен және заңды
тұлғалармен бiрдей құқықтарды пайдаланады және мiндеттер атқарады.
2) жалпы алғанда, Қазақстан Республикасының ескi жер туралы заңының жаңа
заңның ерекше айырмашылығы яғни олардың 2001 жылғы Жер туралы заңынан
алып бара жатқандай айырмашылығы жоқ. Жер туралы заңда көрсетiлген барлық
дерлiк параметрлердi сақтаған Жер туралы принциптер негiзгi ұғымдарға
берiлетiн анықтамалар, жер қатынастарының құқықтық реттелу тәртiбi және
тағы да басқа. Дегенмен, халық арасында үлкен қызығушылық және пiкiрталас
тудырған жобаның тың жаңалығы 24-бап жерге ауыл шаруашылық мақсатындағы
жерге меншiк құқығы ауыл шаруашылығында кәсiпкерлiк қызметпен айналысудың
ең бiр тиiмдi жолы осы шаруа қожалықтарын құру. Сондықтан бұл норманы
өзгертудiң қаншалықты қажет болғандығы түсiнiксiз. Қазақстан
Республикасының азаматтарына ауыл шаруашылық мақсатындағы жер телiмдерi тек
қана өзiндiк үй шаруашылығын жүргiзу бағбандық және саяжай құрлысы үшiн
жеке меншiкке берiлуi мүмкiн. Заңды тұлғаларға Жер туралы заң бойынша
ауыл шаруашылық мақсатындағы жер телiмдерi жеке меншiк құқығына берiлмейдi.
II. Жер туралы заң жобасы бойынша заңды тұлғалардың жерге меншiк
қатынастарын реттеу.
2.1. Жер туралы заңды жетiлдiру проблемалары.
Жер үлесiн иемденгендер, айтылып жүргенiндей, тек меншiк иесi ретiнде
оған билiк жүргiзуге құқылы. Осыған орай жер үлесiнiң жұмыс iстеуiнiң
көкейтестi мәселесiнiң бiрi жер үлесiн иемденушiлер құқығы және оны
шаруашылық жүргiзуде қолдана бiлу болып табылады. Аграрлық мәселелер
жөнiндегi комитет қабылдаған ескертпелер ескерiлген, қазiр қызу талқыланып
жатқан Жер туралы Қазақстан Республикасы Заңының жаңа жобасының 80-
бабының 1-тармағына сәйкес қайта құрылатын немесе таратылатын мемлекеттiк
ауылшаруашылық ұйымдардың қызметкерлерi, сондай-ақ зейнеткерлер мен осы
ұйымдардың өндiрiстiк және әлеуметтiк-мәдени қызмет көрсететiн салаларында
iстейтiн әрi олардың аумағында тұратын адамдардың заңдарға сәйкес белгiлi
бiр шартты жер үлесiне құқығы бар. Заң жобасының осы бабының 6-тармағына
сәйкес шартты (дараландырылған) жер үлесi құқығын иемденушiлердiң:
1) шартты (дараландырылған) жер үлесiне құқығын шаруашылық
серiктестерiнiң жарғылық капиталына жарна ретiнде немесе таратылған немесе
қайта ұйымдастырылған мемлекеттiк ауылшаруашылық ұйымдардың жерiнде
құрылатын өндiрiстiк кооперативтерге пай ретiнде беруге;
2) шаруа (фермер) қожалығын немесе ауылшаруашылық өндiрiсiне байланысты
өзге де қызметтi ұйымдастыру үшiн шартты (дараландырылған) жер үлесiне
сәйкес жер учаскесiн алуға;
3) шартты (дараландырылған) жер үлесi құқығын мұрагерлiк бойынша беруге
немесе иелiктен алуға құқы бар.
123-баптың 3-тармағында айтылғанындай, жаңа жобаның қорытынды және
ауыспалы ережелерiне сәйкес шартты (дараландырылған) жер үлесi құқығын
иеленушi 80-баптың 2-тармағында көзделген құқықты осы заң күшiне енген
сәттен бастап бiр жыл iшiнде пайдалана алмаса, онда шартты
(дараландырылған) жер үлесi құқығынан айрылды, сөйтiп, жер телiмi арнаулы
жер қорына қосылады.[8]
Жоғарыда келтiрiлген 80-баптың 6-тармаңы мен 123-баптың 3-тармағының
мазмұндары жер үлесiн пайдалану жөнiндегi шынайы мүмкiншiлiктер мен
үдерсiтердi заңды түрде ресiмдеу жағынан алғанда елеулi күмән тудырады, бұл
арада заң жобасының авторлары жер үлесiнiң қатардағы иелерiнiң құқығы мен
мүддесiн көзге iлмей, бiреулердiң пайдасын көздемейдi ме екен деген күдiк
келтiредi.
Заң жобасының 80-бабының 6-тармағындағы нормалардың негiзгi
кемшiлiктерiнiң бiрi мынада, оның нормалары шаруаларға шартты же үлесiн
иеленушi ретiнде артықшылық бермейдi, қайта ауылшаруашылық ұйымдарының,
нақтылай айтқанда, оның қожайындарының мүддесiн бiлдiредi. Мәселен, жоба
жер үлесi құқығын иеленушiлерге ауылшаруашылық ұйымдарының мүлкi құрамына
тапсыру үшiн түрлi нысандарды таңдауына ырық бермейдi. Теория да ,тәжiрибе
де, соның iшiнде Қазақстандығы да мұндай берудiң негiзiнен бiр-бiрiне
кереғар екi жолын: жер үлесiн шаруашылық серiктестiгi мен өндiрiстiк
кооперативтiң жарғылық капиталдарына жарна ретiнде енгiзу құқығын және жер
үлесiн олардың жарғылық капиталдарына енгiзбеудi қарастырады. Соңғысына
орай жер үлесiн иеленушiлер оны ауылшаруашылық ұйымдарына жалға бере алады.
Осы заң жобасынан көрiнгенiндей, ауылшаруашылық ұйымдарына өзiнiң жер
үлесiне құқығын тек бiрiншi жолмен берудi көздейдi. Мұндай жағдай жер
үлесiн иеленушi шаруалар мүддесiне ашықтан-ашық қол сұққандық болып
табылады. Заң жобасы авторлары осыны қалайтындай.
Заң жобасы авторларының жер үлесiн шешулердiң қарамағындағы жерлер
шаруашылық серiктестiктерi мен өндiрiстiк кооперативтерге бергiзуге ықылас
қоюының себебi нелiктен деген заңды сұрақ туады. Бiрiншiден, бұл шаруаларды
жерден құралақан қалдырудың ең басты шарты және оның шаруалар есебiнен күн
көрудi армандаған астық пен басқа да компанияларды иемденушiлердiң қолына
өтуi деп түсiнген ләзiм. Жобаның 80-бабының 7-тармағына сәйкес өздерiне
тиесiлi құқықтарды шаруашылық серкiтестерiнiң жарғылық капиталына жарна
ретiнде немесе өндiрiстiк кооперативтерге пай ретiнде берген, сондай-ақ
шаруа (фермер) қожалықтарының құрамына кiрген шартты (дараландырылған) жер
үлесi құқығын иеленушiлер шартты (дараландырылған) жер үлесi құқығынан
айрылады. Жеке тұлғалардың ауылшаруашылық ұйымдарының жарғылық капиталына
салым ретiнде берген жер үлестерiн шаруашылық серiктестiкерi мен өндiрiстiк
кооперативтерге пай ретiнде берген шартты (дараландырған) жер үлесi құқығын
иеленушiлер, сондай-ақ шаруа қожалықтары құрамына кiргендер шартты
(дараландырылған) жер үлесi құқығынан айырылады. Яғни жерсiз өмiрiнiң қалай
болатынынан бей-хабар шаруалар осы норманың салдарынан меншiктi жер
телiмiнiң иесi болудан қалады. Олар тiптi кеңшарлер менұжымшараларды
жекешелендiру және қайта ұйымдастыру үдерiсiнде тиген шартты жер үлесiн
иемдене де алмайды. Иелерi шаруашылық серiктестерiнiң жарғылық капиталына
жарна немесе өндiрiстiк кооперативтерге пай ретiнде, сондай-ақ шаруа
қожалықтарына енгiзген шартты үлесi ендi шаруашылық серiктестiгiнiкi,
өндiрiстiк және шаруа қожалығынiкi болып саналады. Бұл жерлер кәсiпорындар
капиталының құрамында кепiлдiкке салынуы, сатылуы, жалға берiлуi, кәсiпорын
банкротқа ұшыраған жағдайда конкурстық салмаққа енгiзiлуi ж.б. болуы
мүмкiн.
ҚР Азаматтық кодексi (жалпы бөлiм) 58-бабының 1-тармағына сәйкес
құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдары есебiнен құрылған, сондай-ақ
шаруашылық серiктестiгi өз қызметi үдерiсiнде өндiрген және алған мүлiк
меншiк құқығына жатады. Басқаша айтқанда, шаруашылық серiктестiгiнiң
жарғылық капиталына жарна ретiнде де енгiзiлгеннiң бәрi серiктестiк меншiгi
болып табылады. Ал оларды енгiзген адам жер иесi болудан қалуы өз алдына,
жердi қайтарып алу мүмкiндiгiнен бiржола айырылады.
Жарғылық капиталға жарна ретiнде салған жер үлесiн қайтарып алу
мақсатымен шаруашылық серiктестiктерiнiң жекелеген қатысушылары мен
өндiрiстiк кооператив мүшелерiнiң шығу мүмкiншiлiгiн қарастыралық.[9]
Толық серiктестiкке қатысушы оның өзге де қатысушыларына заңнама
кесiмдерiне немесе құрылтай шартында көзделген мерзiмнен кешiктермей
ескерте отырып, серiктестiктен кез келген уақытта шыға алады. Егер қатысушы
шыққан уақытта толық серiктестiк сақталып қалса, оның шығып кеткен күнiнде
жасалған теңгерiмге сәйкес шығып кететiн қатысушыға серiктестiк мүлкiндегi
үлесiнiң салған салымына тең құны төленедi. Қатысушының талабы бойынша және
серiктестiктiң келiсуiмен салымы толық немесе iшiнара заттай түрде
қайтарылуы мүмкiн (ҚР АК 67-бап).
Қорыта айтқанда, толық заттай нысанда, iшiнара жерiн ала алады. Алайда,
мұндай құқыққа қол жеткiзу оңайға түсе қоймайды, бұл үшiн серiктестiк
келiсiмi қажет. Қазiргi аумалы-төкпелi жағдайда серiктестiк жерiн толық
немесе iшiнара еншiлiкке бере қоюы неғайбыл. ЖШС қатысушысы жарғылық
капиталдағы үлесiн немесе бiрнеше қатысушысына сатуға немесе басқа түрде
беруге құқылы (ҚР АК 80-бап).
ЖШС қатысушының өз үлесiн (оның бiр бөлiгiн) үшiншi жақтарға беруiне,
егер серiктестiктiң құрылтай құжаттарында өзгеше көзделмесе, жол берiледi.
ЖШС қатысушы үлестi сатып алуға басым құқықты пайдалана алады. Егер ЖШС
жарғысына сәйкес қатысушының үлесiн (оның бiр бөлiгiн) үшiншi жақтарға беру
мүмкiн болмаса, ал серiктестiктiң басқа қатысушылары оны сатып алудан бас
тартса, серiктестiк қатысушыға оның нақты құнын төлеуге, не оған сондай
құнға сәйкес заттай мүлiк беруге мiндеттi.
ҚР Азаматтық кодексiне сәйкес ЖШС өз мүлкiнiң (соның iшiнде жарғылық
капиталға салым ретiнде салынған жер үлесiнiң) меншiктi иесi болып
табылады, ал оның қатысушылары қоғаммен заттық емес, мiндеттемелiк
қатынаста болады, былайша айтқанда, қоғам мүшесiнiң мүлiкке немесе оның
үлесiне меншiк құқығы жоқ. Серiктестiктен шыққанда немесе қоғам таратылған
жағдайда табыс бөлiгiнен алуға және мүлiк құнынан үлес алуға ғана құқылы.
Сондықтан қатысушы ЖШС құрамынан шыққанда мүлiк құнынан үлес алуды ғана
талап ете алады. Кей жағдайларда қалдық қағидасы бойынша мүлiктi заттай
(iшiнара жер телiмi түрiнде) алуына болады.
Қорыта айтқанда, жерге иелiк және жеке меншiктену мәселесi нарықтық
қатынасқа көшкен елiмiздiң стратегиялық мүдделерiне ұласты. Егемен ел
болғалы екi мәрте қабылданған Жер туралызаңның алғашқысы өзiнiң тарихи
мiндетiн атқарды. Ендiгi басты назар 2001 жылғы 24 қаңтарда қабылданған
Жер туралы заң қағидаларына ауып отыр. Заң қабылданғаннан бергi қысқа
мерзiм iшiнде оның уақыт талабы мен ел жағдайына қабыспайтын тұстарының
барлығы байқалып отыр. Бұл мәселе Қазақстан Республикасы Президентi Н.
Назарбаевтың Қазақстан халқына Iшкi және сыртқы саясаттың 2003 жылғы
негiзгi бағыттары туралы Жолдануында ашық айтылды. [10]
Жуырда қабылданған Жер туралы заңның елiмiздi өркениеттi нарыққа
қарай iлгерiлете алмағанын мойындауымыз керек деп атап көрсеттi елбасы осы
Жолдануында, Ендеше бiрлесе жүрiп жiберген қателiгiмiздi тез арада
бiрлесiп түзейiк, осы заңды сынарлы қалыпқа келтiрейiк. Бұл заңның
түпкiлiктi мәнi, өмiршең маңызы бар. Ауыл шаруашылығы жерiне жеке меншiк
керек пе дейтiн сауалға қайтаратын жауабы болуға тиiс.
... Иесiз жер жетiм. Экономикалық апатқа алдымен ұшырайтын да сол иесiз
жер. Қазақстан жағдайында жердi нарық айналасына қосу дегенiмiз –
пайдаланылмай жатқан орасан зор ресурстарды экономикаға қосу деген
сөз.[11]
Қазақстан Республикасының Жер туралы заңының 14-бабына сай жер
учаскелерiн жеке меншiкке және жер пайдаланушыларға беру және жердi
мемлекеттiк қажеттер үшiн қайтарып алу (сатып алу) аудандық, қалалық,
поселкелiк, ауылдық және селолық атқарушы органдардың қарауына жатады. Жер
учаскесiн мемлекеттiк қажеттер үшiн иелiктен алып қою, немесе сатып алу
негiздерi заңның 66-бабында көзделген. Соның iшiнде жол салу, электр,
байланыс желiлерi мен магистральды құбыр жолдарын тарту, сондай-ақ,
Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейтiн мемлекеттiк маңызы бар басқа
да объектiлердi салу үшiн жер алынуы немесе сатыа алынуы мүмкiн.
Ендi осы заң талаптарының Батыс Қазақстан облысы бойынша қолданылу
мәселелерiне келетiн болсақ, онда айтарлықтай кедергiлер мен қайшылықтар
ұшырасады.
Қарашығанақ мұнагазконденсаты кен орнының объектiлерiн орналастыру үшiн
жер учаскелерi Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1998 жылғы 12 қаңтардағы 5
қаулысымен бекiтiлген Қарашығанақ мұнайгазконденсаты кен орнының өнiмiн
бөлу жөнiндегi түпкiлiктi келiсiмге сай Карачаганак Петролиум Оперейтинг
Б.В. компаниясының өтiнiшi бойынша жалға берiледi. Тәжiрибе көрсеткендей
жер учаскесiн жалға беру жөнiндегi көмпанияның өтiнiшi жедел түрде атқарушы
органдардың құзырына өтедi. Шындығында, КПО Б.В. компаниясына қажеттi
жерлердi жалға бере салатындай атқарушы органдардың өздерiнiң жерлерi жоқ.
Ал, Қазақстан Республикасының Жер туралы заңының 66-бабына сай ондай
жерлердi ауыл шаруашылық жердi пайдаланушылардың иелiгiнен алып қоя
алмайды. Өйткенi, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1996 жылғы 8 сәуiрдегi
403 қаулысымен бекiтiлген Мемлекеттiк қажеттер үшiн жер учаскелерiн
иелiктен алып қою немесе сатып алу тәртiбi туралы Ережеге сай мемлекеттiк
бағдарламалар мен жобаларды iске асыруға арналған қажеттiлiк мемлекеттiк
қажеттер деп танылғанымен, Қарашығанақ мұнайгазконденсаты кен орнының
өнiмiн бөлу жөнiндегi түпкiлiктi келiсiм не мемлекеттiк бағдарлама, не
жоба болып есептелмейдi. Сондықтан, компанияға қажеттi жерлердi жалға алу
келiсiм-шарттары КПО Б.В. компаниясы мен ауылшаруашылық жер
пайдаланушылар арасында жасалуы тиiс.
Мұндай жағдайда Қазақстан Республикасының Жер туралы заңының 28-
бабының 2-бөлiмiнiң 4-тармағының талаптары, яғни жер учаскесiнiң нысаналы
пайдаланылу мақсаты бұзылады. Бұл жерде жердiң пайдалану нысанасының
өзгергенi көрер көзге көрiнiп тұр. Ауыл шаруашылық жер пайдаланушыларына
жерлердiң қандай мақсатта берiлгенi әркiмге де аян. Оның үстiне
шаруашылықтар бастапқы жер пайдаланушылар болып табылады.
Мұндай тығырықтан шығудың бiрден-бiр көзi ретiнде Қазақстан
Республикасының Жер туралы заңының 75-бабында көрсетiлген шараларды
қолдану қажет, яғни заңдарды бұза отырып пайдаланылған жер учаскесiн меншiк
иесi мен жер пайдаланушының иелiгiнен алып қою мәселесiн шешу керек. Заңның
75-бабына сай жер учаскесi көзделген мақсатына сәйкес пайдаланылмаса,
әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңдарда қарастырылған жазалау шаралары
қолданылғаннан кейiн, жер учаскесi меншiк иесi мен жер пайдаланушының
иелiгiнен алынып қойылуы мүмкiн. Заңның 76-бабының 3-тармағына сай ондай
талап арыз сотқа тек әкiмшiлiк жаза қолданылып, заңдардың бұзылуын жою
қажеттiгi туралы талап қабылдардан кемiнде үш ай бұрын жазбаша ескерту
жасалғаннан кейiн ғана және осы мерзiм iшiнде заңның бұзылуы жойылмаған
жағдайда берiлуi мүмкiн.
Ал, КПО Б.В. компаниясы сот шешiмi арқылы мемлекеттiк қажеттер жердi
иелiктен алып қойғанға дейiнгi уақытты күте алмайды да, бастапқы жер
пайдаланушымен жердi жалға алу туралы келiсiм-шарт жасайды. Содан кейiн
жердi нысаналы мақсатына пайдаланбаған жер пайдаланушылардың иелiгiнен алып
қою мәселесi пайда болады. Өйткенi бастапқы жер пайдаланушыларға жер
учаскелерi ауыл шаруашылық мақсатында берiлген.
Егер Батыс Қазақстан облысындағы жердi жалдау құны КПО Б.В. компаниясы
үшiн әр гектары 13500 теңге болса, бюджетке түспей жатқан қаржының көлемiн
анықтау қиын емес. КПО Б.В. компаниясының алып жатқан жер көлемi күнi
бүгiн 1773,5 гектар.
Осы орайда мемлекеттiк қажеттiлiк деген түсiнiк пен ҚР Үкiметiнiң 403
Қаулысымен нақтыланған мемлекеттiк бағдарламалар мен жобалардың Қарашығанақ
мердiгерлiк учаскесiнде кен орнын орналастыру үшiн ауыл шаруашылық
мақсатындағы жерлердi иелiктен алып қою мәселесiн шешуге өз ықпалын
тигiзбей отырғаны анық.
Сондықтан да, ауылшаруашылық мақсаттағы жерлердi иелiктен алып қою
мәселесiн мемлекеттiк қажеттiлiкке байланысты емес, олардың мақсатқа
лайықтылығына байланысты шешу қажет, ал оның мақсатқа қаншалықты
лайықтылығын анықтауды жергiлiктi атқарушы органдардың құзыретiне қалдырған
жөн сияқты. Бұл мәселенiң шешiлуiнiң екiншi жолы ретiнде ҚР Үкiметiнiң
Қарашығанақ кен орнының ерекшелiктерiн ескере отырып, арнайы қаулы
қабылдауын да қарастыруға болар едi.
КПО Б.В. компаниясына жерлер тек заңның 66-бабының 2-бөлiмiнiң 4-
тармағында көзделген нысандарды салуға ғана қажет. Бұл нысандардың мемлекет
үшiн иағызды екенi аян. Сондықтан, Үкiметтiң арнайы қаулы қабылдауына
мүмкiншiлiк бар деген тұжырым жасауға болады.
Және бiр қосымша ретiнде айта кететiн жай, олжердiң алынатыны жөнiндегi
жазбаша ескертудiң берiлуi турасында. Ешкiмде жазбаша ескертудi алуға
ынталылық танытпайтыны мәлiм. Сондықтан да ескертудi жер иесiнiң қолына
тапсыру мәселесiн жеңiлдету үшiн, ескертудi жергiлiктi ақпарат құралында
хабарландыру ретiнде жариялаумен шектелсе жетер едi.
Ал, заңның 75, 76-бабында көрсетiлген әкiмшiлiк жаза қолдану мәселесiне
келетiн болсақ, оның тiптi қажетi жоқ сияқты. Өйткенi бiр рет заңдарды бұза
отырып жер пайдаланған меншiк иелерi мен жер пайдаланушыларға екi жаза,
яғни әкiмшiлiк және азаматтық жазаларды қосарлай қолдану құқық нормасына
сиымсыз. Берген жердi дұрыс пайдаланбағаны үшiн ол жердi иелiктен алып
қоюдың өзiнiң жазалау сипаты бар. Алдымен Әкiмшiлiк кодексiнiң 253-бабымен
жер пайдаланушыны жазалап, соынан үш ай өткесiн сот әрекетi үшiн одан жер
учаскесiн тартып алу бiздiң пiкiрiмiзше заңдардың жетiлмегендiгiн
көрсетедi.
Сондықтан, жердi дұрыс пайдаланбағаны үшiн әкiмшiлiк жазаға тартпай-ақ,
берiлген ескертудi орындамаған жағдайда, жердi иелiктен алып қоюды, соттың
араласуынсыз-ақ органдардың құзырына берген жөн сияқты. Мұндай шешiммен
келiспеген жер пайдаланушы өз құқығын әкiмшiлiк соттарда қорғауға құқылы.
Сөз соңында айтарымыз. Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабының
3-тармағына сәйкес Жер және оның қойнауы, су көздерi, өсiмдiктер мен
жануарлар дүниесi, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншiгiнде болады.
Жер, сондай-ақ, заңда белгiленген негiздерде, шарттар мен шектерде жеке
меншiкте болуы мүмкiн.[12]
Парламент қарауына ұсынылатын Жерге жеке меншiк туралы заңын
қабылдауда заңгерлердiң нақты ұсыныстарының ескерiлуi, конституциялық
қағидалар мен жердi пайдаланудағы нарықтық қатынастар талаптарымен толық
үйлесiм табады деген сенiмдемiн.
2.2. Жер пайдаланушылар мен жер учаскелерi меншiк иелерiнiң заңды
мiндеттерi.
Елiмiздiң қазына байлығы болған жерге қатысты құқықтық қатынастар –
заман талабына сәйкес жаңа өзгерiстермен танылуда. Осыған орай халықтың
ұсыныс-пiкiрi ескерiле отырып, қабылданған Қазақстан Республикасы Жер
туралы заңының жер құқығы қатынастарын реттеудегi құқықтық нормативтi акт
ретiнде орны ерекше.
Жер туралы жаңа заңда мемлекеттiк заңды тұлғалардың жер пайдаланудағы
құқықтық үлестерi айтарлықтай қысқарып, жаңа жер пайдаланушы субъектiлердiң
жер пайдалану құқытарына кеңiнен жол ашылды. Бұл жерде жаңа жер
пайдаланушылар деп отырғанымыз – жеке қосалқы шаруашылық, бағбандық
шаруашылық, жеке тұрғын үй құрылысын жүргiзу үшiн берiлгенжер учаскелерiнiң
меншiк иелерi, мемлекеттiк емес заңды тұлғалар, кондоминиум субъектiлерi,
мемлекеттiк емес ауыл шаруашылық ұйымдары, шаруа қожалықтары және шектi жер
пайдаланудағы шетелдiк жер пайдаланушылар.[13]
Жер пайдаланушыларды ұлттық және шетелдiк жер пайдаланушылар деп
тануымызға болады. Яғни, ұлттық жер пайдаланушылар дегенiмiз – Қазақстан
Респуликасының азаматтары және қазақстандық заңды тұлғалар, соның iшiнде
шетел азаматтары бар отандық кәсiпорындар болып танылады. Ал ешетлдiк жер
пайдаланушылар – басқа мемлекет азаматы, азаматтығы жоқ адамдар, шет
мемлекеттердiң заңды тұлғалары және халықаралық ұйымдар мен бiрлестiктер.
Заң бойынша шетелдiк жер пайдаланушыларға тұрақты жер пайдалану құқығы
берiлмейдi. Тұрақты жер пайдалану құқығы тек қана мемлекеттiк жер
пайдаланушыларға ғана берiлген, тұлғалардың құқықтық мiндеттердi орындауда
мерзiмсiз сипаттағы жер пайдалануы екендiгi белгiлi. Уақытша жер пайдалану
құқығына келер болсақ, жаңа заңда қысқа мерзiмде уақытша жер пайдалану 5
жылғы дейiн және ұзақ мерзiмдi жер пайдалану 5 жылдан 49 жылғы дейiн
болатындығы көрсетiлген. Сондай-ақ, өздерiне берiлген құқықтық
мiндеттерiмен заң талаптарын толық орындаған уақытша жер пайдаланушының
жердi пайдалану мерзiмi бiткен соң, өзi ниет бiлдiрген жағдайда жаңа
мерзiмге шарт жасауда басқа тұлғалар алдында басым құқығы болатындығы
айтылады.
Жер пайдаланудың бүгiнгi құқықтық бағыты қалай жасалады деген сауал
халық көкейiнде тұрғаны белгiлi. Бүгiнде заң нормасы – жер нарығын
қалыптастыратын, яғни жердi еркiн айналымда өңдеп, өнiм ала алатын адамдар
мен шаруа қожалықтарына оңды жағдай туғызады. Бұл дегенiмiз жердi
жекеменшiкке беру емес, ең алдымен шынайы жер иесiн тану болса керек.
Қазақстан Республикасы Жер туралы заңында айқындалған тағы бiр жағдай,
жердiң жекеменшiкке сатылмайтындығы. Жерге жеке меншiк шектерi заңда
көрсетiлген жағдайда ғана жүзеге асады. Ол жер пайдаланушылардың өзiндiк
шаруашылық жүргiзу үшiн қажет жерлерiн қамтуы мүмкiн. Бiр сөзбен айтқанда,
халық талқылауына ұсыныла отырып, қызу пiкiрталас нәтижесiнде қабылданған
Жер туралы заңда сату – ұлттық мүдделi байлықтан айрылу екендiгi
ескерiлген. Сондықтан да ауыл шаруашылық жерлерiнiң сатылмайтындығы, тек
мемлекеттiң iргесiн одан әрi нығацтуға жасалған алғы шарт деп түсiнуге
болады.
Қазақстан Республикасы жер заңдарының нормалары – ең алдымен, жер құқығы
қатынастарын реттей отырып, жер учаскелерiне меншiк құқығы мен жер
пайдалану құқығы пайда болуын, оның өзгертiлуi мен тоқтатылуын белгiлейдi.
Сонымен қатар жер учаскелерiнiң меншiк иелерi мен жер пайдаланушылардың
құқықтары мен мiндеттерiн жүзеге асыру заңдылығын қамтиды. Мұндағы жер
пайдалану құқығы – белгiлi бiр тұлғаның мемлекет меншiгiндегi жер учаскесiн
өтеулi немесе өтеусiз негiзде жердi тұрақты пайдалануы немесе анықталған
мерзiм iшiнде уақытша пайдалану құқығы екендiгi белгiлi. Жер туралы заңда
жер пайдалану құқығының субъектiлерi болып танылатын мемлекеттiк және
мемлекеттiк емес жер пайдаланушылар, ұлттық және шетелдiк жер
пайдаланушылар үшiн жердi пайдалану құқықтарының мазмұнында өзiндiк
өзгешелiктер болғанымен, құқықтық мiндеттерi ортақ болып есептелiнедi. Бұл
құқықтық мiндеттерiн заң актiсi негiзiнде төмендегiше саралуға болады.
Яғни, жер пайдаланушылар мен жер учаскелерiнiң меншiк иелерi:
- бiрiншiден, жердi оның нысаналы мақсатына сай, ал уақытша жер
пайдаланған кезде – жер учаскесiн беру актiсiне немесе жалдау шартына
(жердi уақытша тегiн пайдалану шартына) сәйкес пайдалануға;
- екiншiден, тиiстi санитариялық және экологиялық талаптарға сай өндiрiс
технологиясын қолдануға, халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаға зиян
келтiрiлуiне, өздерi жүзеге асыратын шаруашылық және өзге де қызмет
нәтижесiнде санитариялық-эпидемиологиялық апатқа жол бермеуге;
- үшiншiден, топырақтың құнарлығын нашарлатпауға, сондай-ақ жердiң басқа
па пайдалы қасиеттерiн қалпына келтiруге және арттыруға;
- төртiншiден, жер салығын оның iшiнде жердi жалдау ақысын және заңдар
мен шартарда көрсетiлген төлемдердi уақытылы төлеуге;
- бесiншiден, орман және су ресурстарымен басқа да табиғи ресурстарды
пайдалану тәртiбiн сақтауға, жер учаскесiнде орналасқан, заң бойынша
мемлекет қорғайтын тарих, сәулет ескерткiштерi, археологиялық мұрамен өзге
де объектiлердiң қорғалуын қамтамасыз етуге;
- алтыншыдан, жер учаскесiнде шаруашылық және басқа да қызметтердi
жүзеге асырған кезде құрылыс, экологиялық, санитарлық-гигиеналық және өзге
де арнаулы талаптардың сақталуын қамтамасыз етуге;
- жетiншiден, жердiң жай-күйiмен пайдалануы туралы жер заңдарында
белгiленген мәлiметтердi мемлекеттiк органдарға уақытылы табыс етiп
отыруға;
- сегiзiншiден басқа меншiк иелерiмен жер пайдаланушылардың құқықтарын
бұзбауға;
- тоғызыншыдан, топырақтың құнарлы қабатын сыдырып алу, оның бiржола
жоғалуын болғызбау үшiн қажет болған жағдайларды қоспағанда, басқа
тұлғаларға сату немесе беру мақсатымен құнарлы қабатты сыдрып алуға жол
бермеуге;
- оныншыдан, Жер туралы заң нормасына қайшы келмейтiн сервитуттардың
берiлуiн қамтамасыз етуге мiндеттi.[14]
Ал жер учаскесiне құқықтары бола алмайтын жер учаскелерiнiң меншiк
иелерi мен жер пайдаланушылардың мiндеттерiне тоқталсақ, олар үйлердiң
(құрылыстардың, ғимараттардың) жер учаскесiне иелiктен алынатын құқық
тиесiлi болмайтын тұлғаға иелiктен шығарылып берiлуiне байланысты,
меншiктегi немесе жер пайдаланудағы жер учаскесiн иелiктен алу барысында,
бұл құқықты жер заңдарына сәйкес сондай тұлғаға тиесiлi болатын құқық етiп
қайта рәсiмдеуге мiндеттi.
Мiне, осы құқықтық мiндеттердiң орындалуы – жер құқығы субъектiлерiнiң
жер пайдалану құқығын сақтап қалуында шешушi фактор болып танылады.
Сондықтан да бұл мiндеттердi толық, объективтi түрде орындау керектiгiне
баса назар аудару керек. Демек, әрбiр жер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .3
I. Жерге меншiк қатынастарын құқықтық реттеу.
1.1. Жерге меншiк құқығының ұғымы және пайда болу тәсiлдерi ... ...4
1.2. Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жер туралы Жарлығы бойынша
реттелуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..6
1.3. 2001 жылғы Жер туралы заң бойынша жерге меншiк құқығы..9
1.4. ҚР заңдары бойынша жер пайдалану құқығы ... ... ... ... ... ... ... . 11
II. Жер туралы заң жобасы бойынша заңды тұлғалардың жерге меншiк
қатынастарын реттеуi.
2.1. Жер туралы заңды жетiлдiру
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2. Жер пайдаланушылар мен жер учаскелерi меншiк иелерiнiң заңды
мiндеттерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...21
2.3. Жер пайдалануды құқықтық-заңдылық жағынан реттеу ... ... ... .25
2.4. Жерге меншiк құқығының кейбiр
мәселелерi ... ... ... ... ... ... . ... .34
2.5. 29.12.2002 жылы қабылданған ҚР жер туралы жобасы бойынша жерге меншiк
құқығының кейбiр мәселелерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 42
III. Ауыл жағдайында жер қатынастарын реттеу мәселелерi.
3.1. Жер туралы заң бойынша оралмандарға жер бөлу мәселесi ... ..46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .49
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Кiрiспе
Жерге меншiк құқығын игеру процесiнде адамда өмiр сүрудiң жаңа
құқықтарын, соттың қорғауын, сөз бостандығын, ар бостандығын, мемлекет
iстерiн басқаруды, тұрғын үйге қол сұқпауды, хат алмасу және басқа да
құпияларды қанағаттандыру қажеттiлiгi қалыптасады.
Жерге меншiк құқығы негiзгi басқа да iргелi құқықтар мен бостандықтардың
ұйытқысы, өзегi болып табылады. Барлық уақыттарда кездейсоқ қасиеттi деп
аталмаған осы құқықтың арқасында адам аяғынан нық тұра алады, өмiрге шынайы
көзқараспен қарап кәсiпқой бола алады, әлеуметтiк белсендiлiк таныта алады.
Қазақстанда болып жатқан адамның азаматтық қалыптасу, қоғамды
демократияландыру процестерi үшiн бiрiншi кезектегi қажеттiлiкке ие.
Құқықты заңды тұрғыдан бекiту мемлекетке жиi-жиi қоятын талаптардан
арылған, дербес және тәуелсiз намысшыл, өзiнiң отбасы мен елiнiң алдында
жауапкершiлiгiн сезiнетiн мыңдаған адамдардың пайда болуына әсер етедi.
Әлеуметтiк құндылықтардың қазiргi өзгерген тұсында ауылдың ерекше
мүдделерiн тиiмдi бiлдiретiн болады. Жерге жеке меншiктiң заңдастырылған
құқығымен айқындалатын адамның әлеуметтiк және рухани дамуының терең
мүмкiндiктерi мен ауқымдары мiне, осындай болмақ.
I.Жерге меншiк қатынастарын құқықтық реттеу.
1.1. Жерге меншiк құқығының ұғымы және пайда болу тәсiлдерi.
Жерге меншiк құқығы, жер пайдалану құқығы және жерге өзге де заттық
құқықтар Қазақстан Республикасында жерге мемлекеттiк және жеке меншiк
танылады және тең дәрежеде қорғалады. Меншiктiң пайда болу тәсiлдерiн екi
түрге бөлемiз.
Бастаңқы дегенiмiз – бұрын ешқандай меншiк тұлғаның иелiгiнде болмаған
материалдық объектiлерге меншiк құқығын бекiту.
Туынды дегенiмiз – белгiлi бiр субъектiлердiң меншiк құқығында болған
шарт немесе басқа да, тәсiлдер арқылы жаңа меншiк иелерiне өткен объектiлер
меншiк иесiнiң өзiне тиесiлi жер учаскесiн иеленуге, пайдалануға және оған
билiк етуге құқығы бар. Жердi меншiк иесi ретiндегi мемлекеттiң құқықтарын
Жер туралы кодексте және өзге де заң актiлерiнде белгiленген өз
құзыретiне сәйкес мемлекеттiк басқару органдары жүзеге асырады. Жер
учаскесiнiң меншiк иесi осы кодексте және өзге де заң актiлерiнде көзделген
негiздерде, жағдайлар мен шектерде меншiк иесi құқығын жүзеге асыра
алады.[1]
Меншiк дегенiмiз – бiр материалдық иелiктерге басты және олардың
белгiлi бiр тұлғаға тиiстiлiгiне байланысты бiр тұлға мен екiншi тұлға
арасында пайда болатын қатынас. Меншiк құқығын беру, басқа бiреуге тапсыру
және оның ауысуы жер учаскесiнiң нысаналы мақсатын ескере отырып жүзеге
асыруға тиiс. Жергiлiктi атқарушы орган жер учаскесiн сатып алудан бас
тартқан жағдайда, осындай учаске оның рұқсатымен Қазақстан Республикасының
азаматына сатылуы мүмкiн. Жер учаскесiне меншiк құқығы басқа адамға мәмiле
жасалған кездегi барлық ауыртпалықтарымен қоса берiледi. Жер учаскесiнiң
меншiк иесi оның нысананы мақсатын өзгертпей, жер учаскесiн уақытша
пайдалану туралы шарттың негiзiнде оны уақытша пайдалануға беруге құқылы.
Жер учаскесiн уақытша пайдалану туралы шарт жолдау шарты немесе өтеусiз
пайдалану туралы шарт өтеусiз пайдаланушымен нысанында жасалады. Меншiкке
байланысты экологиялық қатынастар меншiк иесiнiң өзiмен немесе заттық
құқықтар арқылы меншiк иесi болып табылмайтын тұлғалармен жүзеге асырылады.
Жердi пайдалану құқығы жеке немесе заңды тұлғаның жердi пайдаланушылардың
жердiң пайдалану қасиеттерiн алудын заңды түрде қамтамасыз етiлген
мүмкiншiлiктер Қазақстан Республикасы жер заңымен анықталады жердi
пайдалану құқығы оны беру процесiнде пайдалану болып мүмкiн сондықтан үш
түрге бөлiнедi: 1) белгiлi тұлғаларға жердi пайдалану құқығының мемлекетке
беруi; 2) белгiлi тұлғаларға оны басқа пайдаланушының беруi; 3)
универсалдық тәртiп негiзiнде жердi пайдалану құқығын қабылдау.
Мемлекеттiк билiк органдарына, мемлекеттiк ұйымдар мен мекемелерге
берiлген қорғаныс қажеттерiне пайдаланылатын ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар алып жатқан, сауықтыру және тарихи-мәдени мақсаттағы, елдi
мекендер жерiндегi жалпы пайдаланылатын, босанқы, оның iшiнде арнайы жер
қорының жер учаскелерi, поселкелер мен ауылды елдi мекендердегi жайылымдық
және шабылдықтық алқаптар, берiлмеген шалғайдағы жайындар мен басқа да
жерлер мемлекеттiк меншiкте болады. Екi немесе одан көп жер учаскелерiнiң
меншiк иелерi немесе жер пайдаланушылар бiрлесiп пайдаланылатын суару
қондырғылары орналасқан жер учаскелерi берiлмейдi. Мемлекеттiк меншiк
мемлекеттiк ерекше субъект сондықтан да мемлекеттiк меншiк құқықтарында кез
келген мүлiк болуы мүмкiн. Негiзiнен ортақ меншiк – бұл екi немесе бiрнеше
тұлғалардың иелену, пайдалану, және билiк ету құқықтарда болатын меншiк
ортақ меншiк деп аталады. Ортақ меншiк екi негiзгi түрге бөлiнедi:[2]
1) Ортақ үлестiк меншiк;
2) Ортақ бiрлескен меншiк.
Ортақ үлестiк меншiк дегенiмiз – мүлiкке қатысты меншiк иелерiнiң
әрқайсысының үлесi нақты көрсететiлетiн меншiк түрi . Ортақ үлестiк
меншiктiң өзi бiрнеше түрге бөлiнедi.
1) нақты үлестiк меншiк.
2) тең үлестiк меншiк.
3) заттық ортақ үлестiк меншiк.
Ал ортақ бiрлескен меншiк екiге бөлiнедi.
1) ерлi-зайыптылардың ортақ бiрлескен меншiгi.
2) Шаруа қожалықтарының ортақ бiрлескен меншiгi
1.2. Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жер туралы Жарлығы бойынша
жерге меншiк құқығының реттелуi.
Қазақстан Республикасының 1995 жылы қабылданған Конституциясында жерге
шектелген жекеше меншiктi аспектiлерiн кеңiнен құқықтық реттеуге жол ашты.
Президенттiң 1995 жылғы 24 желтоқсанда қабылданған Жер жөнiндегi
жарлығында Ата Заңымыздың негiзiнде жерге заттық құқықтардың тұтас жүйесi
көзделдi.
Мұны жер реформасының үшiншi кезеңiнiң бастамасы деп қарауға болады. Жер
заңдарында алғаш рет меншiк құқығының одан туын- дайтын заттық құқықтармен
өзара байланысты жан-жақты реттеледi.
Бiрiншiден, меншiк құқығын ең басты заттық құқық ретiнде тану, оның
басқа мақсатқа заттық құқықтардың маңызын көрсетедi. Заң заттық құқықтардың
ерекшелiктерiн реттеуде олардың жерге мемлекеттiк меншiк құқығын жүзеге
асырудың функционалдық санатын ескердi. Екiншiден, жарлықта жерге меншiктен
басқа құқықтардың шектеулiлiгi өз көрiнiсiн тапты. Үшiншiден, меншiк
құқығынан туындайтын заттық құқықтардың шектеулi сипатына қарамастан,
өзiндiк дербес мәнi бар екендiгi айқын көрсетiледi. Сонымен қатар, заңның
шаруашылық жүргiзудiң толық ерiктiгiн қамтамасыз етуге ұмтылысы жердi
пайдалану құқығының заңдық конструкциясының тым босаңдығына алып келедi.
Мысалы: жарлыққа мемлекеттiк емес жердi тұрақты пайдаланушылардың
құқықтарының көлемдiлiгi оларды жерге жекеше меншiк құқығынан нақты ажырату
белгiлерiн көрсетудi қиындатты. Төртiншiден, қосалқы заттық құқықтардың
дербестiгi өз құқықтарын ешкiмге жалтақтамай тiкелей жүзеге асырудың негiзi
ретiнде қаралады. Бесiншiден, жарлықта заттық құқықтық басқа тұлғаға барлық
ауыртпашылықтармен бiрге ауысуы өз көрiнiсiн тапты.[3]
Бiрақ жер қатынастарын заттық құқық конспекциясы тұрғысынан жердiң
әлеуметтiк-табиғи заңдылықтарын ескермей реттеу жер жөнiндегi жарлықтың iс
жүзiндегi тиiмдiлiгiнiң төмендеуiне әкелдi. Жер жөнiндегi жарлық
реформасының алғашқы кезеңдерiнде кең орын алған жер қатынастарының
мүлiктiк сипатын тым әсiрiлей, саяз азаматтық құқықтық тұрғыдан реттеудiң
жағымсыз салдарын түзетудiң орнына, әрi қарай ұшықтырды. Бұған жер
жөнiндегi жарлықта жер үлестерiмен кез келген мәмiлелердi ерiктiлiгiн
бекiтуi көп түрткi болды. Жер реформасының алғашқы актiлерiнде ауыл
еңбеккерлерiн мемлекеттiк кәсiпорындардың есебiнен жермен қамтамасыз етудiң
ұйымдық-құқықтық нысаны ретiнде қарастырылған жер үлесi, оларды жерге
иелiктен айырудың құралына айналып кеттi. Жер үлесiн сату, сыйға тарту,
жалға беру, шаруашылық серiктестiктердiң жарғылық капиталынажарна ретiнде
тапсыру бостандығы, оларды абстрациялық мүлiктiк құқыққа айналдырып,
құндылығын түсiрдi. Сонымен, жер үлесi жекешелендiру купондарының тағдырын
құшты. Бұған кезiнде шаруашылық жүргiзудiң ең тиiмдi ұйымдық-құқықтық
нысаны болған ұжымдық шаруашылықтарды қайтақұру түрткi болды. 1994 жылы
қабылдаған азаматтық кодексте заңды тұлғалардың ұйымдық нысаны ретiнде
ұжымдық шаруашылық қарастырылмағандықтан, олардың көпшiлiгi жауапкершiлiгi
шектелген серiктестiк болып қайта құрылды. Әлеуметтiк тұрғыдан алғанда
ұжымдық кәсiпорындардың өндiрiстiк кооператив ретiнде қайта құрылғаны
анағұрлым тиiмдi едi. Себебi олардың екеуiне де еңбек пен капиталды
бiрiктiру тән.
Заңда өндiрiстiк кооперативтiң ауыл шаруашылығындағы ерекшелiктерiне сай
мүлiктiк пай мен жер үлестерiнiң құқықтық режимi жан-жақты реттелген.
Жауапкершiлiгi шектелген ұжымдық шаруашылықтар мүшелерiнiң басым көпшiлiгi
серiктестiктер құрылтайшыларының құрамына кiрмей, өз үлестерiн оларға тегiн
берiп, өздерi жалшы жұмыстарға айналды. Азаматтық құқықтық мәмiлелердiң
нәтижесiнде ауыл шаруашылық санатындағы жерлердiң 75 пайызы шаруашылық
серiктестiктер мен жекеше кәсiпорындардың иелiгiне шоғырланады. Жер
қатынастарының реттеудегi сыңар жақтың – нарықтық экономика кезеңiнде жер
құқығы дербес сала ретiнде өз маңызын жоғалтқандықтан азаматтық құқыққа
орын беруi керек, деген пiкiрлерге жемеу болуда. Мұндай пiкiрлер жер
қатынастарының түптiк қасиеттерiне қайшы, жаңылыс түсiнiктер.[4]
Жер қатынастарына жеке және заңды тұлғалармен қатар мемлекеттiң қатысуы.
Жер реформасының даму логикасын зерделi талдау – жер заңдарының мәнiн
түсiнiп, орын алып отырған олқылықтарына сын көзбен қараумен қатар, заман
талабына сай заң қағидаларын iске асырудың тиiмдi жолдарын iздестiруге
бағытталуы керек екенiн өмiрдiң өзi дәлелдеуде. Алғашқы жер заңдары
Қазақстан Республикасының 1993 жылы Ата Заңының өндiрiстегi меншiктiң алуан
түрлiлiгi, кәсiпкерлiк қызметтiң еркiндiгi жөнiндегi қағидаларына сәйкес
аграрлық секторда көп укладты экономика құруға, шаруашылық нысанын ерiктi
тағдауды қамтамасыз етуге бағытталады. Осы жылдары елiмiзде шаруа
қожалықтары мемлекеттiк кәсiпорындармен тең құқықты тауар өндiрушiлер
ретiнде танылып, дами бастады. Ауыл шаруашылығына тән тауар өндiрушiлердiң
көптiгi, олардың дербестiгi, шаруашылық нысанын таңдауда мемлекеттен
тәуелсiздiгi, адам бәсекелестiк ортаның қалыптасуына, ынталы еңбекке жол
ашуға тиiстi едi. Сондықтан, жерде шаруашылық жүргiзу нысанының, өндiрiлген
өнiмге билiк еркiндiгiн қамтамасыз етуге бағытталған ұйымдық-құқықтық
шаралар реформаның атауын, қазiргi жер қатынастарының ерекшелiгiнен туындап
отырған тұжырымдамаларға жатқызуға болады.[5]
Мемлекеттiң жер қатынастарында субъект ретiнде қатысуы, ең алдымен,
жердi табиғи объект ретiнде тиiмдi пайдалану мен қорғауды қамтамасыз етудiң
қажеттiлiгiмен байланысты. Сондықтан жер қатынастарында жердiң мүлiктiк
астарынан оның табиғи объект ретiнде түптiк қасиеттерiнiң басымдылығы жер
заңдарының негiзiн құруы керек. Азаматтық құқықтың жерге заттық құқықтардың
түрлерi мен нысандарының қарастырылғанына қарамастан, жердiң халықтың өмiрi
мен қызметiнiң негiзi ретiндегi сақтау, экологиялық қауiпсiздiктi
қамтамасыз ету, мақсаты пайдалану қағидалары заттық құқықтардың да мазмұнын
анықтайды. Жер қатынастарын сыңаржақ азаматтық – құқықтық тұрғыдан реттеу
iс жүзiнде жер реформасының басты мақсаты – қарапайым еңбекшiнiң жерге
ұқыптылық, қожалық сезiмiн қалыптастырудан ауытқуына әкелiп соқты.
Осыған байланысты, жер үлестерiн талан-таражға салуды тоқтату үлес
иелерiнiң өндiрiстi басқаруға қатысуын iс жүзiнде қамтамасыз ету, атқарушы
органдардың жердi пайдалану саласындағы зорлық-зомбылықтарының алдын алу,
жердiң экономикалық негiзсiз шағын әлеуметтiк топтардың иелiгiне
шоғырлануымен күресу – қоғамдағы өзектi мәселелерге айналды.
1.3. 2001 жылғы Жер туралы Заң бойынша жерге меншiк құқығы.
2001 жылдың 24 қаңтарында қабылданған Жер туралы заңның басты
ерекшелiгiне бұл саладағы қатынастарды жердiң әлеуметтiк, табиғи
заңдылықтарын ескере отырып, реттеуiн жатқызуға болады. Жер табиғи объект,
өмiр сүретiн орта ретiнде экологиялық, мемлекеттiң кеңiстiк шеңберi ретiнде
– саяси шаруашылық экономикалық функцияларды атқарады. Жер қатынастары –
жердiң функциялық байланыстарын, ерекшелiктерiн ескере отырып, реттелуi
керек. Жер қандай функцияны атқарса да табиғи қасиеттерi – оны пайдалану
құқығына экологиялық сипат, мазмұн бередi. Жердiң ауыл шаруашылық
өндiрiсiнiң мәңгiлiк құралы болуы да оның табиғи болмысынан туындайды.
Заң жердiң әлеуметтiк табиғи заңдылықтарын, қоғам өмiрiндегi маңызын
ескере отырып, жер қорын әр түрлi санаттарға бөледi. Қазақстан
Республикасының 2000 жылдың 22 желтоқсанында Жоғарғы соттың қабылдаған
Соттардың қоршаған ортаны қорғау заңдарын қолдану тәжiрибесiн жөнiндегi
қаулысында атмосфералық ауаның, ерекше қорғалатын аумақтардың және басқа да
шаруашылық қызметте пайдаланылмайтын табиғи объектiлердiң табиғи
ресурстарға жатпайтындығының ерекше аталғанын айтуға болады.
Ғылыми әдебиетте жер режимiнiң жарты ғасыр бойы жердiң құқық объектiсi
ретiндегi сипатын айқындайтын негiзгi теориялық түсiнiгi ретiнде қараулы
кездейсоқ емес. Жер қорын басқару, қорғау және жер қорының бөлiктерiне
заттық құқықтарды жердiң құқықтық режимiнiң элементтерi ретiнде қарауға
қазiрде толық негiз бар.[6]
Жер бөлiгiнiң құқықтық режимi оған заттық құқықтардың пайда болу
негiздерiн, шеңберiн, шегiн, нақтылы көлемiн анықтайды. Сондықтан, жердiң
құқықтық режимiн жердi мемлекеттiк басқарудың ұйымдық-құқықтық нысандарын,
тәсiлдерiн жетiлдiру, жердi құқықтық қорғау, жерге заттық құқықтардың ерлi
ерекшелiктерiн анықтау тұрғысынан жан-жақты талдаудың жер жөнiндегi заңның
қолдану тиiмдiлiгiн арттырудағы маңызы зор.
Қазақстан Республикасының ескi жер туралы заңынан жаңа заңның
айырмашылығы жалпы алғанда жобаның қазiргi қолданысындағы Жер туралы
заңын алып бара жатқан айырмашылығы жоқ.
Жобаның 24-бабына сәйкес мемлекеттiк меншiктегi ауыл шаруашылық
мақсатындағы жер телiмдерi жеке және заңды тұлғаларға жеке меншiк құқығымен
берiлуi мүмкiн. Ауыл шаруашылық мақсатындағы жер телiмдерi жеке меншiк
құқығымен азаматтарға шаруа қожалығын жүргiзу үшiн мемлекеттiк емес заңды
тұлғаларға тауарлы ауыл шаруашылық өндiрiс жүргiзу және ағаш өсiру үшiн
берiледi. Жер туралы заңның 18-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының
азаматтарына ауыл шаруашылық мақсатындағы жер телiмдерi тек өзiндiк үй
шаруашылығын жүргiзу жеке меншiкке берiлуi мүмкiн заңды түлғаларға Жер
туралы заң бойынша ауыл шаруашылық мақсатындағы жер телiмдерi жеке меншiк
құқығына берiлмейдi.
Адам құқықтарының жалпыға бiрдей декларация сияқты негiзгi халықаралық
құжаттарда кез келген адамның мүлiктi, соның iшiнде жердi де иелену құқығы
айтылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам мен азаматтың басқа да
құқықтары мен бостандықтары арасында жерге жеке меншiк құқығын бекiттi.
Жердi иелену пайдаланудың принциптiкмүмкiндiгi жаңа заң актiсiн қабылдау
арқылы жерге жеке меншiк институтын iс жүзiнде енгiзудi қажет етедi.
Жердi еркiн иелену мен иелiк етудiң құқықтық кепiлi болатын жер туралы
жаңа заңға – жер қажеттiлiк ауылды өркендету мен көтеру процесi соңғы кезең
болған Қазақстанда реформалар жүргiзудiң стратегиялық дәйектiлiгiн
туындағаның баса айтқым келедi.
Ауылдық жерлерде тұратын, жерге меншiк құқығының айрылған, нарықтық
экономикалық өндiрiстiк ықпалынан тыс қалған бiздiң елiмiздiң азаматтары
Қазақстандағы ең аз қажеттi ауыл шаруашылық деңгейiне ғана емес сонымен
қатар тұрмысының қарапайым деңгейiн де қолдай алмайтынын айтуға тура
келедi. Бүгiнде ауыл халықы материалдық тұрғыдан, бiлiм, денсаулық сақтау,
мәдениет, өркениеттiң басқа да ресурстарының жетiспеушiлiгiн бастан
кешiруде. Ауыл тұрғындарының бостандығын бұдан әрi шектеу оны күйзелiске,
шектеулiкке, өндiрiстiк және адамгершiлiк әдеттiң жоғалуына әкеп
соқтырады.[7]
Қазiргi экономикалық болмыста бiздiң жер туралы заңдарымыз жеке басты,
жеке мүдденi, жеке экономикалық табысқа, бастамаға, кәсiпқойлыққа және
iскерлiкке ұштынысымызды қанағаттандыра алмайды. Түбегейлi әдiлеттi жер
қатынастарын белгiлей отырып, жаңа заң адамдарды ауылдағы тиiмдi өндiрiстiк
жоғары бейiмдеу үшiн экономикалық дамуына күштi серпiн бередi. Өзiнiң жеке
жер учаскесiн иелену дербес адам мен ерекше ортаның меншiк иелерiнiң
қатарын, ауылда кәсiпкерлiк тапты қалыптастырудың iргетасы болды. Бұл
пайдалы күш.
1.4. Қазақстан Республикасы заңдары бойынша жер пайдалану құқығы.
Қазақстан Республикасы Жер туралы заңына сәйкес жер пайдалану құқығы
екiге бөлiнетiнi белгiлi, ол тұрақты және уақытша уақытша жер пайдалану
құқығының өзi екiге бөлiнедi. Қысқа мерзiмдi (бес жылға дейiн) ұзақ
мерзiмдi (бес жылдан қырық тоғыз жылға дейiн) сонымен, жоғарыда айтылғанды
қортындылайтын болсақ, ауыл шаруашылық мақсатындағы жер телiмi Қазақстан
Республикасының азаматтарына және Қазақстан Республикасының заңды
тұлғаларына берiледi. Және де аталған жер телiмiнiң шектi мөлшерi
белгiленген, сондай-ақ жобаның 19-бабына сәйкес тиiстi шекара шегiнде ауыл
әкiмдерi телiмдерiн жеке меншiкке және пайдалануға беруге құзырлы. Алайда
жобаның 43-бабы бойынша жер телiмдерiн меншiкке немесе пайдалануға берудi
жергiлiктi атқарушы органдар жүзеге асырады. Яғни ауылдың әкiмдерi бiр бап
бойынша жер телiмiн меншiкке бере алады, ол бiр бап бойынша бере алмайды.
Қазақстан Республикасындағы жергiлiктi мемлекеттiк басқару туралы заңға
сәйкес әкiм мен жергiлiктi атқарушы орган деген екi ұғым бiр-бiрiмен тең
емес. Олар екi түрлi ұғым мемлекеттiк органдардың немесе лауазымды
тұлғалардың жер қатынастары саласындағы құзыретiне байланысты жобада
кездесетiн осы сияқты құқықтық тұрғыдан жеткiлiктi түрде тиянақты
реттелмеген.
Жеке тұрғын үй құрлысы үшiн жер телiмi жеке меншiкке берiледi. Бұл
норма қазiргi Жер туралы заңында да көзделген.
Мысалы, егер сiз аталған мақсатта жер телiмiн алғыңыз келсе, онда сiзге
тиiстi мемлекеттiк органдар бұл жер телiмiн бiрден жеке меншiкке бере
салмайды бұл өз кезегiнде қаланың көркем әсем дамуына терiс әсерiн
тигiзедi. Егер жер телiмiн беру туралы шартта көзделген талаптарды
орындамаған жағдайда, жеке меншiктегi жер телiмiнен гөрi уақытша
пайдаланудағы жер телiмiн қайтарып алған әлдеқайда оңайырақ мемлекеттiк
органдар жеке меншiкке беруге мiндеттi деген норма жоқ. Мемлекеттiк орган
жеке меншiкке аталған жер телiмiн берем десе бередi, бермеймiн десе
бермейдi, тек қана азаматтардың құқығы көзделген, ал сол құқықтардың жүзеге
асырылуы тәртiбi нақты көрсетiлмеген. Қазақстан Республикасының азаматтығын
алғанға дейiн жер телiмдерiн аталған уақытшаөтеусiз жер пайдалану құқығына
ала алады. Шетелдiктер, азаматтығы жоқ адамдар, сондай-ақ шетелдiк заңды
тұлғалар жер құқығы қатынастары жөнiнен Қазақстан Республикасының
азаматтарымен және заңды тұлғаларымен және заңды тұлғалармен бiрдей
құқықтарды пайдаланады және сондай мiндеттер атқарады. Қазақстан
Республикасының азаматы болу керек деген талап болғандықтан, оралман
Қазақстан Республикасының азаматтарымен бiрдей құқықтарды пайдалана отырып,
жеке тұрғын үй салу мақсатындағы жер телiмдерiне уақытша жер пайдалану
құқығын ала алады. Ал шетелдiктер қатысатын заңды тұлғалар үшiн, яғни
Қазақстан Республикасы азаматтары мен шетелдiктер бiрге отырып құрылған
заңды тұлғаға сәйкес, ол ұзақ мерзiмдi уақытша жер пайдаланушы Қазақстан
Республикасы заңына сәйкес, шаруа құра алады. Ал Қазақстан Республикасы
азаматтары үшiн, ауыл шаруашылығында кәсiпкерлiк қызметпен айналысудың ең
бiр тиiмдi жолы осы шаруа қожалықтарын құру, жалпы алдағы уақытта қандай да
болмасын нормативтiк актi қабылданғанға мұндай құйтыңы нормалардың орын
алмауын халық қанаушылары қадағалауы тиiс.
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жер телiмдерi жеке меншiк құқығымен тек
қала Қазақстан Республикасының азаматтарына және Қазақстан Республикасының
мемлекеттiк емес заңды тұлғаларына берiледi. Яғни он сегiз жасқа жеткен
Қазақстан Республикасының әрбiр азаматы ауыл шаруашылық мақсатындағы жер
телiмiн жеке меншiк құқығына сатып ала алады, дегенмен, кей жағдайларда
азаматтың заңнамаға сәйкес кәмелетке толмағандар да Қазақстан
Республикасының азаматы әрине мұрагер ретiнде аталған жер телiмдерiне ие
бола алады.
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жер телiмдерi жеке меншiк құқығын беру ақы
төлеу негiзiнде жүргiзiледi. Яғни сатып алынады. Жобаның 24-бап 2-тармағына
сәйкес ауыл шаруашылық мақсатындағы телiмiнiң бағасы екi түрлi болады.
1) жер телiмiнiң кадастрлық құнына тең баға, яғни алдын ала анықталған
жалпыға бiрдей баға.
2) жер телiмiнiң кадастрлық құнынан анықталатын жеңiлдетiлген бағаның
нақты мөлшерiн Қазақстан Республикасының үкiметi белгiлейдi мұндай бағамен
сатып алынған тұлға жер телiмiн жеке тұлға құқығын мемлекеттiк тiркеуден
өткiзiлген кезден бастап 10 жыл өткеннен кейiн ғана жер тәлiмiнен заңдар да
тыйым салынбаған мәмiлелердiң кез келген түрiн жүргiзуге құқылы. Сондай-ақ
жер телiмiн сатып алғысы келетiн тұлғалардың көбiсi қазiргi таңда жер
пайдалану құқығында иеленетiнiн ескере отырып тұлғаға пайдалануға берiлген
жер телiмiн сол тұлғаға сатудың тәртiбiн көрсетедi. Ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер телiмiнiң меншiк иесi болып табылатын азамат Қазақстан
Республикасының азаматтығынан шыққан кезде жер телiмi мемлекет меншiгiне
қайтарылуы тиiс, не жер телiмiне құқығы 10 жылға жалға беру шартымен
уақытша жер пайдалану құқығына бiр жыл iшiнде қайта рәсiмденуге тиiс.
Жергiлiктi атқарушы орган жер телiмiн сатып алудан бас тартқан жағдайда жер
телiмiн жергiлiктi атқарушы органның рұқсатымен Қазақстан Республикасының
рұқсатымен Қазақстан Республикасының азаматына сатылуы мүмкiн. Қазақстан
республикасындағы жер қатынастары осы жарлық пен соған сәйкес шығарылатын
Қазақстан республика заңдарының басқа да актiлер мен реттенедi. Осы
жарлықта немесе басқа заң актiлерiнде өзгеше көзделмесе шетелдiк азаматтар
мен заңды тұлғалар сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар жер құқығы
қатынастарында Қазақстан Республикасының азаматтарымен және заңды
тұлғалармен бiрдей құқықтарды пайдаланады және мiндеттер атқарады.
2) жалпы алғанда, Қазақстан Республикасының ескi жер туралы заңының жаңа
заңның ерекше айырмашылығы яғни олардың 2001 жылғы Жер туралы заңынан
алып бара жатқандай айырмашылығы жоқ. Жер туралы заңда көрсетiлген барлық
дерлiк параметрлердi сақтаған Жер туралы принциптер негiзгi ұғымдарға
берiлетiн анықтамалар, жер қатынастарының құқықтық реттелу тәртiбi және
тағы да басқа. Дегенмен, халық арасында үлкен қызығушылық және пiкiрталас
тудырған жобаның тың жаңалығы 24-бап жерге ауыл шаруашылық мақсатындағы
жерге меншiк құқығы ауыл шаруашылығында кәсiпкерлiк қызметпен айналысудың
ең бiр тиiмдi жолы осы шаруа қожалықтарын құру. Сондықтан бұл норманы
өзгертудiң қаншалықты қажет болғандығы түсiнiксiз. Қазақстан
Республикасының азаматтарына ауыл шаруашылық мақсатындағы жер телiмдерi тек
қана өзiндiк үй шаруашылығын жүргiзу бағбандық және саяжай құрлысы үшiн
жеке меншiкке берiлуi мүмкiн. Заңды тұлғаларға Жер туралы заң бойынша
ауыл шаруашылық мақсатындағы жер телiмдерi жеке меншiк құқығына берiлмейдi.
II. Жер туралы заң жобасы бойынша заңды тұлғалардың жерге меншiк
қатынастарын реттеу.
2.1. Жер туралы заңды жетiлдiру проблемалары.
Жер үлесiн иемденгендер, айтылып жүргенiндей, тек меншiк иесi ретiнде
оған билiк жүргiзуге құқылы. Осыған орай жер үлесiнiң жұмыс iстеуiнiң
көкейтестi мәселесiнiң бiрi жер үлесiн иемденушiлер құқығы және оны
шаруашылық жүргiзуде қолдана бiлу болып табылады. Аграрлық мәселелер
жөнiндегi комитет қабылдаған ескертпелер ескерiлген, қазiр қызу талқыланып
жатқан Жер туралы Қазақстан Республикасы Заңының жаңа жобасының 80-
бабының 1-тармағына сәйкес қайта құрылатын немесе таратылатын мемлекеттiк
ауылшаруашылық ұйымдардың қызметкерлерi, сондай-ақ зейнеткерлер мен осы
ұйымдардың өндiрiстiк және әлеуметтiк-мәдени қызмет көрсететiн салаларында
iстейтiн әрi олардың аумағында тұратын адамдардың заңдарға сәйкес белгiлi
бiр шартты жер үлесiне құқығы бар. Заң жобасының осы бабының 6-тармағына
сәйкес шартты (дараландырылған) жер үлесi құқығын иемденушiлердiң:
1) шартты (дараландырылған) жер үлесiне құқығын шаруашылық
серiктестерiнiң жарғылық капиталына жарна ретiнде немесе таратылған немесе
қайта ұйымдастырылған мемлекеттiк ауылшаруашылық ұйымдардың жерiнде
құрылатын өндiрiстiк кооперативтерге пай ретiнде беруге;
2) шаруа (фермер) қожалығын немесе ауылшаруашылық өндiрiсiне байланысты
өзге де қызметтi ұйымдастыру үшiн шартты (дараландырылған) жер үлесiне
сәйкес жер учаскесiн алуға;
3) шартты (дараландырылған) жер үлесi құқығын мұрагерлiк бойынша беруге
немесе иелiктен алуға құқы бар.
123-баптың 3-тармағында айтылғанындай, жаңа жобаның қорытынды және
ауыспалы ережелерiне сәйкес шартты (дараландырылған) жер үлесi құқығын
иеленушi 80-баптың 2-тармағында көзделген құқықты осы заң күшiне енген
сәттен бастап бiр жыл iшiнде пайдалана алмаса, онда шартты
(дараландырылған) жер үлесi құқығынан айрылды, сөйтiп, жер телiмi арнаулы
жер қорына қосылады.[8]
Жоғарыда келтiрiлген 80-баптың 6-тармаңы мен 123-баптың 3-тармағының
мазмұндары жер үлесiн пайдалану жөнiндегi шынайы мүмкiншiлiктер мен
үдерсiтердi заңды түрде ресiмдеу жағынан алғанда елеулi күмән тудырады, бұл
арада заң жобасының авторлары жер үлесiнiң қатардағы иелерiнiң құқығы мен
мүддесiн көзге iлмей, бiреулердiң пайдасын көздемейдi ме екен деген күдiк
келтiредi.
Заң жобасының 80-бабының 6-тармағындағы нормалардың негiзгi
кемшiлiктерiнiң бiрi мынада, оның нормалары шаруаларға шартты же үлесiн
иеленушi ретiнде артықшылық бермейдi, қайта ауылшаруашылық ұйымдарының,
нақтылай айтқанда, оның қожайындарының мүддесiн бiлдiредi. Мәселен, жоба
жер үлесi құқығын иеленушiлерге ауылшаруашылық ұйымдарының мүлкi құрамына
тапсыру үшiн түрлi нысандарды таңдауына ырық бермейдi. Теория да ,тәжiрибе
де, соның iшiнде Қазақстандығы да мұндай берудiң негiзiнен бiр-бiрiне
кереғар екi жолын: жер үлесiн шаруашылық серiктестiгi мен өндiрiстiк
кооперативтiң жарғылық капиталдарына жарна ретiнде енгiзу құқығын және жер
үлесiн олардың жарғылық капиталдарына енгiзбеудi қарастырады. Соңғысына
орай жер үлесiн иеленушiлер оны ауылшаруашылық ұйымдарына жалға бере алады.
Осы заң жобасынан көрiнгенiндей, ауылшаруашылық ұйымдарына өзiнiң жер
үлесiне құқығын тек бiрiншi жолмен берудi көздейдi. Мұндай жағдай жер
үлесiн иеленушi шаруалар мүддесiне ашықтан-ашық қол сұққандық болып
табылады. Заң жобасы авторлары осыны қалайтындай.
Заң жобасы авторларының жер үлесiн шешулердiң қарамағындағы жерлер
шаруашылық серiктестiктерi мен өндiрiстiк кооперативтерге бергiзуге ықылас
қоюының себебi нелiктен деген заңды сұрақ туады. Бiрiншiден, бұл шаруаларды
жерден құралақан қалдырудың ең басты шарты және оның шаруалар есебiнен күн
көрудi армандаған астық пен басқа да компанияларды иемденушiлердiң қолына
өтуi деп түсiнген ләзiм. Жобаның 80-бабының 7-тармағына сәйкес өздерiне
тиесiлi құқықтарды шаруашылық серкiтестерiнiң жарғылық капиталына жарна
ретiнде немесе өндiрiстiк кооперативтерге пай ретiнде берген, сондай-ақ
шаруа (фермер) қожалықтарының құрамына кiрген шартты (дараландырылған) жер
үлесi құқығын иеленушiлер шартты (дараландырылған) жер үлесi құқығынан
айрылады. Жеке тұлғалардың ауылшаруашылық ұйымдарының жарғылық капиталына
салым ретiнде берген жер үлестерiн шаруашылық серiктестiкерi мен өндiрiстiк
кооперативтерге пай ретiнде берген шартты (дараландырған) жер үлесi құқығын
иеленушiлер, сондай-ақ шаруа қожалықтары құрамына кiргендер шартты
(дараландырылған) жер үлесi құқығынан айырылады. Яғни жерсiз өмiрiнiң қалай
болатынынан бей-хабар шаруалар осы норманың салдарынан меншiктi жер
телiмiнiң иесi болудан қалады. Олар тiптi кеңшарлер менұжымшараларды
жекешелендiру және қайта ұйымдастыру үдерiсiнде тиген шартты жер үлесiн
иемдене де алмайды. Иелерi шаруашылық серiктестерiнiң жарғылық капиталына
жарна немесе өндiрiстiк кооперативтерге пай ретiнде, сондай-ақ шаруа
қожалықтарына енгiзген шартты үлесi ендi шаруашылық серiктестiгiнiкi,
өндiрiстiк және шаруа қожалығынiкi болып саналады. Бұл жерлер кәсiпорындар
капиталының құрамында кепiлдiкке салынуы, сатылуы, жалға берiлуi, кәсiпорын
банкротқа ұшыраған жағдайда конкурстық салмаққа енгiзiлуi ж.б. болуы
мүмкiн.
ҚР Азаматтық кодексi (жалпы бөлiм) 58-бабының 1-тармағына сәйкес
құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдары есебiнен құрылған, сондай-ақ
шаруашылық серiктестiгi өз қызметi үдерiсiнде өндiрген және алған мүлiк
меншiк құқығына жатады. Басқаша айтқанда, шаруашылық серiктестiгiнiң
жарғылық капиталына жарна ретiнде де енгiзiлгеннiң бәрi серiктестiк меншiгi
болып табылады. Ал оларды енгiзген адам жер иесi болудан қалуы өз алдына,
жердi қайтарып алу мүмкiндiгiнен бiржола айырылады.
Жарғылық капиталға жарна ретiнде салған жер үлесiн қайтарып алу
мақсатымен шаруашылық серiктестiктерiнiң жекелеген қатысушылары мен
өндiрiстiк кооператив мүшелерiнiң шығу мүмкiншiлiгiн қарастыралық.[9]
Толық серiктестiкке қатысушы оның өзге де қатысушыларына заңнама
кесiмдерiне немесе құрылтай шартында көзделген мерзiмнен кешiктермей
ескерте отырып, серiктестiктен кез келген уақытта шыға алады. Егер қатысушы
шыққан уақытта толық серiктестiк сақталып қалса, оның шығып кеткен күнiнде
жасалған теңгерiмге сәйкес шығып кететiн қатысушыға серiктестiк мүлкiндегi
үлесiнiң салған салымына тең құны төленедi. Қатысушының талабы бойынша және
серiктестiктiң келiсуiмен салымы толық немесе iшiнара заттай түрде
қайтарылуы мүмкiн (ҚР АК 67-бап).
Қорыта айтқанда, толық заттай нысанда, iшiнара жерiн ала алады. Алайда,
мұндай құқыққа қол жеткiзу оңайға түсе қоймайды, бұл үшiн серiктестiк
келiсiмi қажет. Қазiргi аумалы-төкпелi жағдайда серiктестiк жерiн толық
немесе iшiнара еншiлiкке бере қоюы неғайбыл. ЖШС қатысушысы жарғылық
капиталдағы үлесiн немесе бiрнеше қатысушысына сатуға немесе басқа түрде
беруге құқылы (ҚР АК 80-бап).
ЖШС қатысушының өз үлесiн (оның бiр бөлiгiн) үшiншi жақтарға беруiне,
егер серiктестiктiң құрылтай құжаттарында өзгеше көзделмесе, жол берiледi.
ЖШС қатысушы үлестi сатып алуға басым құқықты пайдалана алады. Егер ЖШС
жарғысына сәйкес қатысушының үлесiн (оның бiр бөлiгiн) үшiншi жақтарға беру
мүмкiн болмаса, ал серiктестiктiң басқа қатысушылары оны сатып алудан бас
тартса, серiктестiк қатысушыға оның нақты құнын төлеуге, не оған сондай
құнға сәйкес заттай мүлiк беруге мiндеттi.
ҚР Азаматтық кодексiне сәйкес ЖШС өз мүлкiнiң (соның iшiнде жарғылық
капиталға салым ретiнде салынған жер үлесiнiң) меншiктi иесi болып
табылады, ал оның қатысушылары қоғаммен заттық емес, мiндеттемелiк
қатынаста болады, былайша айтқанда, қоғам мүшесiнiң мүлiкке немесе оның
үлесiне меншiк құқығы жоқ. Серiктестiктен шыққанда немесе қоғам таратылған
жағдайда табыс бөлiгiнен алуға және мүлiк құнынан үлес алуға ғана құқылы.
Сондықтан қатысушы ЖШС құрамынан шыққанда мүлiк құнынан үлес алуды ғана
талап ете алады. Кей жағдайларда қалдық қағидасы бойынша мүлiктi заттай
(iшiнара жер телiмi түрiнде) алуына болады.
Қорыта айтқанда, жерге иелiк және жеке меншiктену мәселесi нарықтық
қатынасқа көшкен елiмiздiң стратегиялық мүдделерiне ұласты. Егемен ел
болғалы екi мәрте қабылданған Жер туралызаңның алғашқысы өзiнiң тарихи
мiндетiн атқарды. Ендiгi басты назар 2001 жылғы 24 қаңтарда қабылданған
Жер туралы заң қағидаларына ауып отыр. Заң қабылданғаннан бергi қысқа
мерзiм iшiнде оның уақыт талабы мен ел жағдайына қабыспайтын тұстарының
барлығы байқалып отыр. Бұл мәселе Қазақстан Республикасы Президентi Н.
Назарбаевтың Қазақстан халқына Iшкi және сыртқы саясаттың 2003 жылғы
негiзгi бағыттары туралы Жолдануында ашық айтылды. [10]
Жуырда қабылданған Жер туралы заңның елiмiздi өркениеттi нарыққа
қарай iлгерiлете алмағанын мойындауымыз керек деп атап көрсеттi елбасы осы
Жолдануында, Ендеше бiрлесе жүрiп жiберген қателiгiмiздi тез арада
бiрлесiп түзейiк, осы заңды сынарлы қалыпқа келтiрейiк. Бұл заңның
түпкiлiктi мәнi, өмiршең маңызы бар. Ауыл шаруашылығы жерiне жеке меншiк
керек пе дейтiн сауалға қайтаратын жауабы болуға тиiс.
... Иесiз жер жетiм. Экономикалық апатқа алдымен ұшырайтын да сол иесiз
жер. Қазақстан жағдайында жердi нарық айналасына қосу дегенiмiз –
пайдаланылмай жатқан орасан зор ресурстарды экономикаға қосу деген
сөз.[11]
Қазақстан Республикасының Жер туралы заңының 14-бабына сай жер
учаскелерiн жеке меншiкке және жер пайдаланушыларға беру және жердi
мемлекеттiк қажеттер үшiн қайтарып алу (сатып алу) аудандық, қалалық,
поселкелiк, ауылдық және селолық атқарушы органдардың қарауына жатады. Жер
учаскесiн мемлекеттiк қажеттер үшiн иелiктен алып қою, немесе сатып алу
негiздерi заңның 66-бабында көзделген. Соның iшiнде жол салу, электр,
байланыс желiлерi мен магистральды құбыр жолдарын тарту, сондай-ақ,
Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейтiн мемлекеттiк маңызы бар басқа
да объектiлердi салу үшiн жер алынуы немесе сатыа алынуы мүмкiн.
Ендi осы заң талаптарының Батыс Қазақстан облысы бойынша қолданылу
мәселелерiне келетiн болсақ, онда айтарлықтай кедергiлер мен қайшылықтар
ұшырасады.
Қарашығанақ мұнагазконденсаты кен орнының объектiлерiн орналастыру үшiн
жер учаскелерi Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1998 жылғы 12 қаңтардағы 5
қаулысымен бекiтiлген Қарашығанақ мұнайгазконденсаты кен орнының өнiмiн
бөлу жөнiндегi түпкiлiктi келiсiмге сай Карачаганак Петролиум Оперейтинг
Б.В. компаниясының өтiнiшi бойынша жалға берiледi. Тәжiрибе көрсеткендей
жер учаскесiн жалға беру жөнiндегi көмпанияның өтiнiшi жедел түрде атқарушы
органдардың құзырына өтедi. Шындығында, КПО Б.В. компаниясына қажеттi
жерлердi жалға бере салатындай атқарушы органдардың өздерiнiң жерлерi жоқ.
Ал, Қазақстан Республикасының Жер туралы заңының 66-бабына сай ондай
жерлердi ауыл шаруашылық жердi пайдаланушылардың иелiгiнен алып қоя
алмайды. Өйткенi, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1996 жылғы 8 сәуiрдегi
403 қаулысымен бекiтiлген Мемлекеттiк қажеттер үшiн жер учаскелерiн
иелiктен алып қою немесе сатып алу тәртiбi туралы Ережеге сай мемлекеттiк
бағдарламалар мен жобаларды iске асыруға арналған қажеттiлiк мемлекеттiк
қажеттер деп танылғанымен, Қарашығанақ мұнайгазконденсаты кен орнының
өнiмiн бөлу жөнiндегi түпкiлiктi келiсiм не мемлекеттiк бағдарлама, не
жоба болып есептелмейдi. Сондықтан, компанияға қажеттi жерлердi жалға алу
келiсiм-шарттары КПО Б.В. компаниясы мен ауылшаруашылық жер
пайдаланушылар арасында жасалуы тиiс.
Мұндай жағдайда Қазақстан Республикасының Жер туралы заңының 28-
бабының 2-бөлiмiнiң 4-тармағының талаптары, яғни жер учаскесiнiң нысаналы
пайдаланылу мақсаты бұзылады. Бұл жерде жердiң пайдалану нысанасының
өзгергенi көрер көзге көрiнiп тұр. Ауыл шаруашылық жер пайдаланушыларына
жерлердiң қандай мақсатта берiлгенi әркiмге де аян. Оның үстiне
шаруашылықтар бастапқы жер пайдаланушылар болып табылады.
Мұндай тығырықтан шығудың бiрден-бiр көзi ретiнде Қазақстан
Республикасының Жер туралы заңының 75-бабында көрсетiлген шараларды
қолдану қажет, яғни заңдарды бұза отырып пайдаланылған жер учаскесiн меншiк
иесi мен жер пайдаланушының иелiгiнен алып қою мәселесiн шешу керек. Заңның
75-бабына сай жер учаскесi көзделген мақсатына сәйкес пайдаланылмаса,
әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңдарда қарастырылған жазалау шаралары
қолданылғаннан кейiн, жер учаскесi меншiк иесi мен жер пайдаланушының
иелiгiнен алынып қойылуы мүмкiн. Заңның 76-бабының 3-тармағына сай ондай
талап арыз сотқа тек әкiмшiлiк жаза қолданылып, заңдардың бұзылуын жою
қажеттiгi туралы талап қабылдардан кемiнде үш ай бұрын жазбаша ескерту
жасалғаннан кейiн ғана және осы мерзiм iшiнде заңның бұзылуы жойылмаған
жағдайда берiлуi мүмкiн.
Ал, КПО Б.В. компаниясы сот шешiмi арқылы мемлекеттiк қажеттер жердi
иелiктен алып қойғанға дейiнгi уақытты күте алмайды да, бастапқы жер
пайдаланушымен жердi жалға алу туралы келiсiм-шарт жасайды. Содан кейiн
жердi нысаналы мақсатына пайдаланбаған жер пайдаланушылардың иелiгiнен алып
қою мәселесi пайда болады. Өйткенi бастапқы жер пайдаланушыларға жер
учаскелерi ауыл шаруашылық мақсатында берiлген.
Егер Батыс Қазақстан облысындағы жердi жалдау құны КПО Б.В. компаниясы
үшiн әр гектары 13500 теңге болса, бюджетке түспей жатқан қаржының көлемiн
анықтау қиын емес. КПО Б.В. компаниясының алып жатқан жер көлемi күнi
бүгiн 1773,5 гектар.
Осы орайда мемлекеттiк қажеттiлiк деген түсiнiк пен ҚР Үкiметiнiң 403
Қаулысымен нақтыланған мемлекеттiк бағдарламалар мен жобалардың Қарашығанақ
мердiгерлiк учаскесiнде кен орнын орналастыру үшiн ауыл шаруашылық
мақсатындағы жерлердi иелiктен алып қою мәселесiн шешуге өз ықпалын
тигiзбей отырғаны анық.
Сондықтан да, ауылшаруашылық мақсаттағы жерлердi иелiктен алып қою
мәселесiн мемлекеттiк қажеттiлiкке байланысты емес, олардың мақсатқа
лайықтылығына байланысты шешу қажет, ал оның мақсатқа қаншалықты
лайықтылығын анықтауды жергiлiктi атқарушы органдардың құзыретiне қалдырған
жөн сияқты. Бұл мәселенiң шешiлуiнiң екiншi жолы ретiнде ҚР Үкiметiнiң
Қарашығанақ кен орнының ерекшелiктерiн ескере отырып, арнайы қаулы
қабылдауын да қарастыруға болар едi.
КПО Б.В. компаниясына жерлер тек заңның 66-бабының 2-бөлiмiнiң 4-
тармағында көзделген нысандарды салуға ғана қажет. Бұл нысандардың мемлекет
үшiн иағызды екенi аян. Сондықтан, Үкiметтiң арнайы қаулы қабылдауына
мүмкiншiлiк бар деген тұжырым жасауға болады.
Және бiр қосымша ретiнде айта кететiн жай, олжердiң алынатыны жөнiндегi
жазбаша ескертудiң берiлуi турасында. Ешкiмде жазбаша ескертудi алуға
ынталылық танытпайтыны мәлiм. Сондықтан да ескертудi жер иесiнiң қолына
тапсыру мәселесiн жеңiлдету үшiн, ескертудi жергiлiктi ақпарат құралында
хабарландыру ретiнде жариялаумен шектелсе жетер едi.
Ал, заңның 75, 76-бабында көрсетiлген әкiмшiлiк жаза қолдану мәселесiне
келетiн болсақ, оның тiптi қажетi жоқ сияқты. Өйткенi бiр рет заңдарды бұза
отырып жер пайдаланған меншiк иелерi мен жер пайдаланушыларға екi жаза,
яғни әкiмшiлiк және азаматтық жазаларды қосарлай қолдану құқық нормасына
сиымсыз. Берген жердi дұрыс пайдаланбағаны үшiн ол жердi иелiктен алып
қоюдың өзiнiң жазалау сипаты бар. Алдымен Әкiмшiлiк кодексiнiң 253-бабымен
жер пайдаланушыны жазалап, соынан үш ай өткесiн сот әрекетi үшiн одан жер
учаскесiн тартып алу бiздiң пiкiрiмiзше заңдардың жетiлмегендiгiн
көрсетедi.
Сондықтан, жердi дұрыс пайдаланбағаны үшiн әкiмшiлiк жазаға тартпай-ақ,
берiлген ескертудi орындамаған жағдайда, жердi иелiктен алып қоюды, соттың
араласуынсыз-ақ органдардың құзырына берген жөн сияқты. Мұндай шешiммен
келiспеген жер пайдаланушы өз құқығын әкiмшiлiк соттарда қорғауға құқылы.
Сөз соңында айтарымыз. Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабының
3-тармағына сәйкес Жер және оның қойнауы, су көздерi, өсiмдiктер мен
жануарлар дүниесi, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншiгiнде болады.
Жер, сондай-ақ, заңда белгiленген негiздерде, шарттар мен шектерде жеке
меншiкте болуы мүмкiн.[12]
Парламент қарауына ұсынылатын Жерге жеке меншiк туралы заңын
қабылдауда заңгерлердiң нақты ұсыныстарының ескерiлуi, конституциялық
қағидалар мен жердi пайдаланудағы нарықтық қатынастар талаптарымен толық
үйлесiм табады деген сенiмдемiн.
2.2. Жер пайдаланушылар мен жер учаскелерi меншiк иелерiнiң заңды
мiндеттерi.
Елiмiздiң қазына байлығы болған жерге қатысты құқықтық қатынастар –
заман талабына сәйкес жаңа өзгерiстермен танылуда. Осыған орай халықтың
ұсыныс-пiкiрi ескерiле отырып, қабылданған Қазақстан Республикасы Жер
туралы заңының жер құқығы қатынастарын реттеудегi құқықтық нормативтi акт
ретiнде орны ерекше.
Жер туралы жаңа заңда мемлекеттiк заңды тұлғалардың жер пайдаланудағы
құқықтық үлестерi айтарлықтай қысқарып, жаңа жер пайдаланушы субъектiлердiң
жер пайдалану құқытарына кеңiнен жол ашылды. Бұл жерде жаңа жер
пайдаланушылар деп отырғанымыз – жеке қосалқы шаруашылық, бағбандық
шаруашылық, жеке тұрғын үй құрылысын жүргiзу үшiн берiлгенжер учаскелерiнiң
меншiк иелерi, мемлекеттiк емес заңды тұлғалар, кондоминиум субъектiлерi,
мемлекеттiк емес ауыл шаруашылық ұйымдары, шаруа қожалықтары және шектi жер
пайдаланудағы шетелдiк жер пайдаланушылар.[13]
Жер пайдаланушыларды ұлттық және шетелдiк жер пайдаланушылар деп
тануымызға болады. Яғни, ұлттық жер пайдаланушылар дегенiмiз – Қазақстан
Респуликасының азаматтары және қазақстандық заңды тұлғалар, соның iшiнде
шетел азаматтары бар отандық кәсiпорындар болып танылады. Ал ешетлдiк жер
пайдаланушылар – басқа мемлекет азаматы, азаматтығы жоқ адамдар, шет
мемлекеттердiң заңды тұлғалары және халықаралық ұйымдар мен бiрлестiктер.
Заң бойынша шетелдiк жер пайдаланушыларға тұрақты жер пайдалану құқығы
берiлмейдi. Тұрақты жер пайдалану құқығы тек қана мемлекеттiк жер
пайдаланушыларға ғана берiлген, тұлғалардың құқықтық мiндеттердi орындауда
мерзiмсiз сипаттағы жер пайдалануы екендiгi белгiлi. Уақытша жер пайдалану
құқығына келер болсақ, жаңа заңда қысқа мерзiмде уақытша жер пайдалану 5
жылғы дейiн және ұзақ мерзiмдi жер пайдалану 5 жылдан 49 жылғы дейiн
болатындығы көрсетiлген. Сондай-ақ, өздерiне берiлген құқықтық
мiндеттерiмен заң талаптарын толық орындаған уақытша жер пайдаланушының
жердi пайдалану мерзiмi бiткен соң, өзi ниет бiлдiрген жағдайда жаңа
мерзiмге шарт жасауда басқа тұлғалар алдында басым құқығы болатындығы
айтылады.
Жер пайдаланудың бүгiнгi құқықтық бағыты қалай жасалады деген сауал
халық көкейiнде тұрғаны белгiлi. Бүгiнде заң нормасы – жер нарығын
қалыптастыратын, яғни жердi еркiн айналымда өңдеп, өнiм ала алатын адамдар
мен шаруа қожалықтарына оңды жағдай туғызады. Бұл дегенiмiз жердi
жекеменшiкке беру емес, ең алдымен шынайы жер иесiн тану болса керек.
Қазақстан Республикасы Жер туралы заңында айқындалған тағы бiр жағдай,
жердiң жекеменшiкке сатылмайтындығы. Жерге жеке меншiк шектерi заңда
көрсетiлген жағдайда ғана жүзеге асады. Ол жер пайдаланушылардың өзiндiк
шаруашылық жүргiзу үшiн қажет жерлерiн қамтуы мүмкiн. Бiр сөзбен айтқанда,
халық талқылауына ұсыныла отырып, қызу пiкiрталас нәтижесiнде қабылданған
Жер туралы заңда сату – ұлттық мүдделi байлықтан айрылу екендiгi
ескерiлген. Сондықтан да ауыл шаруашылық жерлерiнiң сатылмайтындығы, тек
мемлекеттiң iргесiн одан әрi нығацтуға жасалған алғы шарт деп түсiнуге
болады.
Қазақстан Республикасы жер заңдарының нормалары – ең алдымен, жер құқығы
қатынастарын реттей отырып, жер учаскелерiне меншiк құқығы мен жер
пайдалану құқығы пайда болуын, оның өзгертiлуi мен тоқтатылуын белгiлейдi.
Сонымен қатар жер учаскелерiнiң меншiк иелерi мен жер пайдаланушылардың
құқықтары мен мiндеттерiн жүзеге асыру заңдылығын қамтиды. Мұндағы жер
пайдалану құқығы – белгiлi бiр тұлғаның мемлекет меншiгiндегi жер учаскесiн
өтеулi немесе өтеусiз негiзде жердi тұрақты пайдалануы немесе анықталған
мерзiм iшiнде уақытша пайдалану құқығы екендiгi белгiлi. Жер туралы заңда
жер пайдалану құқығының субъектiлерi болып танылатын мемлекеттiк және
мемлекеттiк емес жер пайдаланушылар, ұлттық және шетелдiк жер
пайдаланушылар үшiн жердi пайдалану құқықтарының мазмұнында өзiндiк
өзгешелiктер болғанымен, құқықтық мiндеттерi ортақ болып есептелiнедi. Бұл
құқықтық мiндеттерiн заң актiсi негiзiнде төмендегiше саралуға болады.
Яғни, жер пайдаланушылар мен жер учаскелерiнiң меншiк иелерi:
- бiрiншiден, жердi оның нысаналы мақсатына сай, ал уақытша жер
пайдаланған кезде – жер учаскесiн беру актiсiне немесе жалдау шартына
(жердi уақытша тегiн пайдалану шартына) сәйкес пайдалануға;
- екiншiден, тиiстi санитариялық және экологиялық талаптарға сай өндiрiс
технологиясын қолдануға, халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаға зиян
келтiрiлуiне, өздерi жүзеге асыратын шаруашылық және өзге де қызмет
нәтижесiнде санитариялық-эпидемиологиялық апатқа жол бермеуге;
- үшiншiден, топырақтың құнарлығын нашарлатпауға, сондай-ақ жердiң басқа
па пайдалы қасиеттерiн қалпына келтiруге және арттыруға;
- төртiншiден, жер салығын оның iшiнде жердi жалдау ақысын және заңдар
мен шартарда көрсетiлген төлемдердi уақытылы төлеуге;
- бесiншiден, орман және су ресурстарымен басқа да табиғи ресурстарды
пайдалану тәртiбiн сақтауға, жер учаскесiнде орналасқан, заң бойынша
мемлекет қорғайтын тарих, сәулет ескерткiштерi, археологиялық мұрамен өзге
де объектiлердiң қорғалуын қамтамасыз етуге;
- алтыншыдан, жер учаскесiнде шаруашылық және басқа да қызметтердi
жүзеге асырған кезде құрылыс, экологиялық, санитарлық-гигиеналық және өзге
де арнаулы талаптардың сақталуын қамтамасыз етуге;
- жетiншiден, жердiң жай-күйiмен пайдалануы туралы жер заңдарында
белгiленген мәлiметтердi мемлекеттiк органдарға уақытылы табыс етiп
отыруға;
- сегiзiншiден басқа меншiк иелерiмен жер пайдаланушылардың құқықтарын
бұзбауға;
- тоғызыншыдан, топырақтың құнарлы қабатын сыдырып алу, оның бiржола
жоғалуын болғызбау үшiн қажет болған жағдайларды қоспағанда, басқа
тұлғаларға сату немесе беру мақсатымен құнарлы қабатты сыдрып алуға жол
бермеуге;
- оныншыдан, Жер туралы заң нормасына қайшы келмейтiн сервитуттардың
берiлуiн қамтамасыз етуге мiндеттi.[14]
Ал жер учаскесiне құқықтары бола алмайтын жер учаскелерiнiң меншiк
иелерi мен жер пайдаланушылардың мiндеттерiне тоқталсақ, олар үйлердiң
(құрылыстардың, ғимараттардың) жер учаскесiне иелiктен алынатын құқық
тиесiлi болмайтын тұлғаға иелiктен шығарылып берiлуiне байланысты,
меншiктегi немесе жер пайдаланудағы жер учаскесiн иелiктен алу барысында,
бұл құқықты жер заңдарына сәйкес сондай тұлғаға тиесiлi болатын құқық етiп
қайта рәсiмдеуге мiндеттi.
Мiне, осы құқықтық мiндеттердiң орындалуы – жер құқығы субъектiлерiнiң
жер пайдалану құқығын сақтап қалуында шешушi фактор болып танылады.
Сондықтан да бұл мiндеттердi толық, объективтi түрде орындау керектiгiне
баса назар аудару керек. Демек, әрбiр жер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz