Кәсіпорын өнімінің өзіндік құнын төмендетуді экономикалық ынталандыру туралы ақпарат
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1.тарау Ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құны және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1 Өзіндік құнның ұғымы, мәні мен түсінігі ... ... . 5
1.2 Ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құнның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
2.тарау «Каменка» асыл.тұқымды мал зауытында өнім өндірудің қазіргі жағдайы мен экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
2.1 «Каменка» асыл.тұқымды мал зауытының технико.экономикалық негіздері ... ... ... ... ..
27
2.2 Сүт өндірудің экономикалық тиімділігі ... ... .. 35
3.тарау Ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құнын төмендетудің экономикалық ынталандыру жолдары
47
3.1 Ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құнын төмендетудің негізгі факторы ... ... ... ... ... ...
47
3.2 Интенсивті технологияларды енгізу ... ... ... .. 56
3.3 Ауыл шаруашылық өнімдерінің өзіндік құнын төмендету үрдісін ынталандыру жолдары ... ...
63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 77
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.тарау Ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құны және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1 Өзіндік құнның ұғымы, мәні мен түсінігі ... ... . 5
1.2 Ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құнның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
2.тарау «Каменка» асыл.тұқымды мал зауытында өнім өндірудің қазіргі жағдайы мен экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
2.1 «Каменка» асыл.тұқымды мал зауытының технико.экономикалық негіздері ... ... ... ... ..
27
2.2 Сүт өндірудің экономикалық тиімділігі ... ... .. 35
3.тарау Ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құнын төмендетудің экономикалық ынталандыру жолдары
47
3.1 Ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құнын төмендетудің негізгі факторы ... ... ... ... ... ...
47
3.2 Интенсивті технологияларды енгізу ... ... ... .. 56
3.3 Ауыл шаруашылық өнімдерінің өзіндік құнын төмендету үрдісін ынталандыру жолдары ... ...
63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 77
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Нарықтық экономикаға өту барысында еліміздің экономикасының аграрлық жүйесінде ұйымдық және әлеуметтік-экономикалық күрделі өзгерістердің болып жатқаны белгілі. Олар меншік пен шаруашылық жүргізудің әр алуан нысандары басты сипат болып табылатын көп укладты экономиканы қалыптастыруға бағытталған. Бұл жағдайда Қазақстанның әлеуметтік-экономи-калық және табиғи-климаттық жағдайының нақты ерекшеліктерін ескере отырып ауыл шаруашылық өндірісіндегі әртүрлі өнімді өндіру және оның өзіндік құнын төмендетіп, тұтынушыларға жеткізудің маңызы зор болып отыр. Сонымен қатар өнімнің өзіндік құнын төмендету кәсіпорындардың экономикалық тиімділігін арттырып, оның бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатылуға мүмкін-дік беретіні сөзсіз. Осы орайда өнімнің өзіндік құнын төмендету жолында экономикалық тұрғыдан оны ынталандыру агроөнеркәсіп жүйесін одан ары дамытудың негізгі жолдарының бірі болып отыр. Бұл мәселе әсіресе Алматы қаласының төңірегінде орналасқан сүт, ет өндіретін ауыл шаруашылық кәсіпорындарындағы өнімнің өзіндік құнын төмендетіп, қала тұрғындарына арзан да, сапалы өнім ұсынып, олардың бәсеке қабілетін арттыру жолында мәні зор.
Сондықтан диплом жұмысының негізгі мақсаты ауыл шаруашылық кәсіпорынының өнімнің өзіндік құнының қазіргі жадайын зерттеу, талдау және оны төмендетуді ынталандырудың нақты бағыттарын анықтау болып табылады.
Жоғарыда аталған мақсатқа байланысты диплом жұмысында мынадай міндеттер қойылды:
Сондықтан диплом жұмысының негізгі мақсаты ауыл шаруашылық кәсіпорынының өнімнің өзіндік құнының қазіргі жадайын зерттеу, талдау және оны төмендетуді ынталандырудың нақты бағыттарын анықтау болып табылады.
Жоғарыда аталған мақсатқа байланысты диплом жұмысында мынадай міндеттер қойылды:
1. “2003-2005ж. Азық-түлік бағдарламасы” Қазақстан Республикасының Президентімен бекітілген. 5 маусым 2002 жыл №889.
2. Қазақстан Республикасының “Астық туралы заң” 19.01.2001ж. №143 -2 ҚР заңы
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Жалпы бөлім. Алматы: “жеті жарғы” 1998
4. Президенттің қазақстан халқына жолдауы. Астана, 2004 жыл 19 наурыз
5. Қазақстан Республикасының Индустриалды-инновациялық дамуының 2003-2005 жылдарға арналған стратегиясы.
6. Қазақстан Республикасының үкіметінің Элиталық тұқым шаруашылығын және мал тұқымын қаржыландыру ісін сақтауға және дамытуға қаражат төлеудің 2003 жылға арналған ережелер бекіту туралы 20.07.03. № 227 қаулысы/ Ресми газет 2003, 22 наурыз
7. Ахмедуев А. Казенные предприятия: функции, кретерии и механизм хозяйствования// Экономист 1998 №9
8. Дюсембаев К.Ш., Егембердиев С.К. Аудит и анализ финансовой отчетности. Алматы “Қаржы-қаражат”, 1998
9. Жуйриков К.К. “Анализ финансового состояния предприятия”, Москва, 1998
10. Ковалев В.В. Анализ хозяйственной деятельности. Учебник – М: проспект 2000
11. Коваленко Н.Я. Экономика сеьского хозяйства М., 1999
12. Лившищ А. “Введение в рыночную экономику” М. 1998год
13. Маршал А. Принципы политической экономики – М: ПРОГРЕСС, 1984
14. Попов Н.А. “Экономика сельского хозяйства” Москва: 1999
15. Павлова Л.Н. Финансовый менеджмент в предприятиях и коммерческих организациях. Управления денежными оборотами. – М. Финансы и статистика, 1993
16. Родостовец В.К. Финансовый управленческий учет на предприятии. – Алматы: МАК “Ценаудит” 1997
17. Совицкая Г.В. анализ производственно-финансовой деятельности сельскохозяйственных предприятий М.: Инфрам 2003 год
18. Сельское, лесное и рыбное хозяйство Казахстана: стат. Сб/Агенство РК по статистика. Алматы 2003
19. Статистический сборник экономических показателей по итогом 2003 года. Алматы 2004 №9
20. Управление маркетингом 2004 №1//15
21. Транзитная экономика 2001 года №9
22. Цыпкин Ю.А. и др. Агромаркетинг и консалтинг: учебное пособие: М: ЮНИТИ – Дана, 2000
23. Чиркова Е. Гос поддержка и регулирование агропромышленного производства // АКК: Экономика и управление 1998 №7.
2. Қазақстан Республикасының “Астық туралы заң” 19.01.2001ж. №143 -2 ҚР заңы
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Жалпы бөлім. Алматы: “жеті жарғы” 1998
4. Президенттің қазақстан халқына жолдауы. Астана, 2004 жыл 19 наурыз
5. Қазақстан Республикасының Индустриалды-инновациялық дамуының 2003-2005 жылдарға арналған стратегиясы.
6. Қазақстан Республикасының үкіметінің Элиталық тұқым шаруашылығын және мал тұқымын қаржыландыру ісін сақтауға және дамытуға қаражат төлеудің 2003 жылға арналған ережелер бекіту туралы 20.07.03. № 227 қаулысы/ Ресми газет 2003, 22 наурыз
7. Ахмедуев А. Казенные предприятия: функции, кретерии и механизм хозяйствования// Экономист 1998 №9
8. Дюсембаев К.Ш., Егембердиев С.К. Аудит и анализ финансовой отчетности. Алматы “Қаржы-қаражат”, 1998
9. Жуйриков К.К. “Анализ финансового состояния предприятия”, Москва, 1998
10. Ковалев В.В. Анализ хозяйственной деятельности. Учебник – М: проспект 2000
11. Коваленко Н.Я. Экономика сеьского хозяйства М., 1999
12. Лившищ А. “Введение в рыночную экономику” М. 1998год
13. Маршал А. Принципы политической экономики – М: ПРОГРЕСС, 1984
14. Попов Н.А. “Экономика сельского хозяйства” Москва: 1999
15. Павлова Л.Н. Финансовый менеджмент в предприятиях и коммерческих организациях. Управления денежными оборотами. – М. Финансы и статистика, 1993
16. Родостовец В.К. Финансовый управленческий учет на предприятии. – Алматы: МАК “Ценаудит” 1997
17. Совицкая Г.В. анализ производственно-финансовой деятельности сельскохозяйственных предприятий М.: Инфрам 2003 год
18. Сельское, лесное и рыбное хозяйство Казахстана: стат. Сб/Агенство РК по статистика. Алматы 2003
19. Статистический сборник экономических показателей по итогом 2003 года. Алматы 2004 №9
20. Управление маркетингом 2004 №1//15
21. Транзитная экономика 2001 года №9
22. Цыпкин Ю.А. и др. Агромаркетинг и консалтинг: учебное пособие: М: ЮНИТИ – Дана, 2000
23. Чиркова Е. Гос поддержка и регулирование агропромышленного производства // АКК: Экономика и управление 1998 №7.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Т. РЫСҚҰЛОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Менеджмент және маркетинг факультеті
Экономиканы мемлекеттік
реттеу
кафедрасы
Кәсіпорын өнімінің өзіндік құнын төмендетуді экономикалық ынталандыру
(Каменка асыл-тұқымды мал зауыты мысалында)
тақырыбына орындалған
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ғылыми жетекшісі –
Экономиканы мемлекеттік реттеу
кафедрасының мәжілісінің шешімі
бойынша қорғауға жіберілді
(хаттама № __, ______________200 ж.)
Экономиканы мемлекеттік реттеу
кафедрасының меңгерушісі
э.ғ.д., профессор, ҚР жоғары мектеп
ғылымдары академиясының академигі .
АЛМАТЫ, 200
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1-тарау Ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құны және оның
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Өзіндік құнның ұғымы, мәні мен түсінігі ... ... . 5
1.2 Ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құнның ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2-тарау Каменка асыл-тұқымды мал зауытында өнім өндірудің
қазіргі жағдайы мен экономикалық тиімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
2.1 Каменка асыл-тұқымды мал зауытының
технико-экономикалық негіздері ... ... ... ... .. 27
2.2 Сүт өндірудің экономикалық тиімділігі ... ... .. 35
3-тарау Ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құнын төмендетудің
экономикалық ынталандыру жолдары 47
3.1 Ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құнын
төмендетудің негізгі факторы ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Интенсивті технологияларды енгізу ... ... ... .. 56
3.3 Ауыл шаруашылық өнімдерінің өзіндік құнын
төмендету үрдісін ынталандыру жолдары ... ... 63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 77
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикаға өту барысында еліміздің экономикасының аграрлық
жүйесінде ұйымдық және әлеуметтік-экономикалық күрделі өзгерістердің болып
жатқаны белгілі. Олар меншік пен шаруашылық жүргізудің әр алуан нысандары
басты сипат болып табылатын көп укладты экономиканы қалыптастыруға
бағытталған. Бұл жағдайда Қазақстанның әлеуметтік-экономи-калық және табиғи-
климаттық жағдайының нақты ерекшеліктерін ескере отырып ауыл шаруашылық
өндірісіндегі әртүрлі өнімді өндіру және оның өзіндік құнын төмендетіп,
тұтынушыларға жеткізудің маңызы зор болып отыр. Сонымен қатар өнімнің
өзіндік құнын төмендету кәсіпорындардың экономикалық тиімділігін арттырып,
оның бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатылуға мүмкін-дік беретіні сөзсіз. Осы
орайда өнімнің өзіндік құнын төмендету жолында экономикалық тұрғыдан оны
ынталандыру агроөнеркәсіп жүйесін одан ары дамытудың негізгі жолдарының
бірі болып отыр. Бұл мәселе әсіресе Алматы қаласының төңірегінде орналасқан
сүт, ет өндіретін ауыл шаруашылық кәсіпорындарындағы өнімнің өзіндік құнын
төмендетіп, қала тұрғындарына арзан да, сапалы өнім ұсынып, олардың бәсеке
қабілетін арттыру жолында мәні зор.
Сондықтан диплом жұмысының негізгі мақсаты ауыл шаруашылық кәсіпорынының
өнімнің өзіндік құнының қазіргі жадайын зерттеу, талдау және оны
төмендетуді ынталандырудың нақты бағыттарын анықтау болып табылады.
Жоғарыда аталған мақсатқа байланысты диплом жұмысында мынадай
міндеттер қойылды:
- ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құнының теориялық негіздерін, оның
ерекшеліктерін және анықтау әдістерін зерделеу;
- Каменка асыл тұқымды мал зауытының негізгі экономикалық
көрсеткіштерін талдау;
- сүт өнімдерінің өзіндік құнының оның экономикалық көрсеткіштеріне
әсерін саралау;
- шаруашылықта өнімнің өзіндік құнын төмендету бағытында
экономиканың ынталандыру жүйесін жақсарту;
- өндірілетін өнімнің сапасын және бәсеке қабілетін арттыру жолдарын
іздестіру.
Диплом жұмысының нысаны ретінде Каменка асыл тұқымды мал зауыты
болып табылады. Бұл кәсіпорын Қазақстанда асыл-тұқымды сүтті ірі қара
өнімдерін өндіретін мемлекеттік кәсіпорын болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізіне нарықтық
экономикаға қатысты шет елдің және Қазақстан экономист ғалымдарының ғылыми
еңбектері, Қазақстан Республикасының заңдары, Қазақстан Республикасы
өкіметінің арнаулы шешімдері, мемлекеттік нормативтік актілер және
Каменка асыл тұқымды ауыл шаруашылық кәсіпорынының әлеуметтік-
экономикалық мәліметтері пайдаланылды.
Диплом жұмысын жазу барысында математикалық, статистикалық,
экономикалық талдау әдістемелер пайдаланылды.
1 тарау. Ауыл шаруашылығы өнімінің өзіндік құны және оның
ерекшеліктері.
1. Өзіндік құнның ұғымы, мәні мен түсінігі
Ауыл шаруашылығы экономиканың маңызды саласы болып табылады.
Агроөнеркәсіп саясаты бүгінде оны жоғары тиімді, бәсекеге қабілетті,
елімізді ауыл шаруашылығы өнімімен қамтамасыз етуге, оның сапасын
жоғарлатуға бағытталған. Ауыл шаруашылығында экономикалық қатынастарды
түбегейлі қайта құру міндеті қойлып отыр, оның мәні ауыл шаруашылығындағы
тұрғындарына дербестілік, кәсіпкерлік, бастамалық көрсету үшіе мүмкіндіктер
туғызу.
Өнімнің өзіндік құны ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық
тиімділігінің аса маңызды көрсеткіші болып саналады. Онда ауыл шаруашылығы
қызметінің түрліжағы біріктіріледі, түрлі өндірістік ресурстарды пайдалану
нәтижелері жинақталады. Өзіндік құнның кемуі кез келген қоғамның, әрбір
саланың, кәсіпорынның бірінші кезектегі және өзекті міндеттерінің бірі
болып табылады. өнімнің өзіндік құны деңгейіне пайданың сомасы,
рентабильділік деңгейі, кәсіпорынның қаржылық жағдайы және оның төлем
қабілеті, ұлғаймалы өндіріс қарқыны, ауыл шаруашылығы өнімінің сатып алу
және бөлшек сауда бағалар деңгейі байланысты.
Өзіндік құн, бұл құнның бөлек бөлігі, онда өндірістегі материалдарды,
құралдарды тұтыну, еңбекке ақы төлеу ақша түріндегі көрсетілген. өзіндік
құн экономикалық категория, ол өндірістік процестің бастапқы, жинақталушы
көрсеткіші болып табылады. Демек ауыл шаруашылығы өнімнің бағасы мен
өзіндік құнын салыстыру өндірістің пайдамен немесе шығынмен жұмыс
істейтігін көрсетеді.
Ауыл шаруашылығы өнімнің өзіндік құны барлық жағдайларда да дұрыс,
бұрмаланып көрсетілмеген болуы тиіс. Ауыл шаруашылығының белгілі бір
өнімінің рентабилділігі төмен немесе шығынға бату жағдайында кәсіпорын
салыстырмалы түрде бағасы арзан ресурстарды түсініп пайдалануға немесе
оларды барынша аз тұтынуға тиіс.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы жоспарлы қаржы жұмыстарында
өнімнің құны оның бағасын есептеу үшін бірден-бір, сенімді бағдар болып
есептеледі. Егер мынадай алғы шартты басшылыққа алсақ, кез келген өндіріс
қызметі шығын жұмсамай, қызмет етпейді, нарық жағдайында кез-келген өндіріс
қызметінен пайда алу көзбеледі. өзіндік құн мен баға категориясын
пайдалануға осындай тұрғыдан келу қана күллі шаруашылық жүргізуші
субъектілерді ауыл шаруашылығы өнімінің өзіедік құнын бірыңғай принциптер
бойынша есептеуге мәжбүр етеді.
Қазіргі кезде өзіндік құнды төмендету мәселесі күрделі мәселелердің
бірі болып отыр оны төмендету резервтерін іздестіру көптеген
шаруашылықтарға өздерінің бәсекелестік қабілетін арттыруға, банкроттықа
ұшырамай және нарықтық экономика жағдайында қызмет етуге көмектеседі.
Бұл жұмысының мақсаты сүт бағытындағы мал шаруашылығы өнімінің өзіндік
құнын есептеу және шығынның есебін жүргізудің теориялық негіздерін
қарастырудан, нақты кәсіпорын мысалы арқылы өзіндік құн мен шығынның есебін
ұйымдастыруды зерттеуден, шығынның есебін жетілдіруде және өзіндік құнды
калькуляциялауға өзіндік жолды ұсынудан тұрады.
Агроөнеркәсіп кәсіпорындар өнім бірлігінің өзіндік құнын кеміту
көрсеткішінен өзге абсолюттік сомадағы күллі ауыл шаруашылығының құнын
жоспарлайды. Сүт өнімінің өзіндік құны бойынша жоспардың орындалуына талдау
жасау кезінде шын мәнінде немесе нақты жұмсаған шығынды қарастыру,
жоспардан ауытқұларды табу және артық жұмсауды болдырмау және әрбір сала
бойынша шығынды одан әрі кеміту бойынша шаралар белгілеуі қажет. Мұндай
талдау агроөнеркәсіп кешеннің шаруашылық есепті енгізумен және нығайтумен
байланысты. Мұның өзі өндірістің жекелеген буындары бойынша өзіндік құнның
деңгейін анықтауға және осы аталған участікте шығынды азайту үшін жауап
беретін жекелеген орындаушылырдың атқарған жұмыстарын бағалауға мүмкіндік
туғызады.[1]
Сүт өнімінің өзіндік құны бойынша жоспардың орындалуын бағалау есеп
берген жылдың жоспарлы және нақты өзіндік құнын есептеу бойынша, оның нақты
көлемі және ассорименті жайындағы мәліметтер бойынша жүргізіледі.
Жалпы алғанда, сүт өнімінің өзіндік құны материалдық шығыннан,
жұмысшыларға жалақы төлеу шығынынан және кешенді салалар шығынынан
құралады. Әрбір элемент бойынша шығынның азаюы немесе өнімнің өзіндік
құнының қамбаттауын немесе арзандауын туғызады. Сондықтан талдау кезінде
шикізаттың, материалдардың, отынның және электр энергиясының шығындарын,
жалақыға жұмсалған шығынды, цехтағы, жалпы зауттағы және басқа шығындарды
тексеру керек.
Өнімнің өзіндік құны бұл ақша түрінде көрсетілген оны өндіруге және
өткізуге жұмсалған шағындар.
Нарықтық қатынастар жағдайында өзіндік құн кәсіпорынның өндірістік-
шаруашылық қызметінің аса маңызды көрсеткіші болып табылады. Бұл көрсеткіш
бойынша жоспардың орындалуын оның қозғалысын бағалау үшін; ауыл шаруашылығы
өндірісінің және ауыл шаруашылығы өнімінің жекелеген түрлерінің
рентабильділігін анықтау үшін; ауыл шаруашылығы өнімінің өзіндік құнын
кеміту резервтерін табу үшін; өнімге баға белгілеу үшін; мемлекеттің
көлемінде ұлттық табысты есептеу үшін; жаңа техникасы, техналогияны,
ұйымдастыру- техникалық шараларды негізудің экономикалық тиімдігігін
есептеу үшін қажет.
Активтердің айналымнан шығуы нәтижесінде (ақша қаржысы, өзге мүлік)
осы ұйым капиталының кемуіне әкелетін міндеттемелердің пайда болуы
нәтижесінде экономикалық тиімділіктің кемуі ұйымның шығынына жатқызылады.
Әдеттегі қызмет түрлері бойынша шығындарды құру кезінде оларды келесі
элементтері бойынша топтастыру қамтамасыз етілуге тиісті:
- материалдық шығындар;
- еңбекке ақы төлеу шығындары;
- әлеуметтік мұқтаждарға жұмсалған шығындар;
- амартизациялау;
- өзге шығындар;
Бухгалтерлік есепте басқару мақсаттары үшін шығынның салалары бойынша
оның есебін жүргізу ұйымдастырылады. Шығын салалары тізбесі ауыл
шаруашылығы ұйымында дербес белгіленеді.
Бухгалтерлік есеп беруде ауыл шаруашылығы ұйымының есеп жүргізу
саясаты туралы ақпаратының құрамында коммерциялық және басқару шығындарын
тану тәртібін ашу жатады.1
Ауыл шаруашылығы ұйымының пайдасы мен шығыны туралы есепте өткізілген
сүт өнімінің өзіндік құны бөлек беріледі, сонымен бірге коммерциялық
шығындар, басқару шығындары, операциялық шығындар және өткізуден тыс
шығындар, жағдайға қарай төтенше шығындар көрсетіледі.
Шығындар бапталы тізбесі, олардың құрамы және сүт өнімі түрлері
бойынша болу әдістері өндіріс құрылымы мен сипатын ескеріп, жоспарлау, есеп
жүргізу және сүт өнімінің өзіндік құнын калькуляциялау мәселелері бойынша
салалық әдістемелік ұсыныстармен анықталады.
Сонымен шаруа қожалықтары үшін төмендегідей типті статьялар
белгіленген:
1. Әлеуметтік мұқтаждықтарға ақша аудару, қоса атқарылатын еңбекке ақы
төлеу;
2. Тұқым және отырғызатын материал;
3. Миниралдық және органикалық тыңайтқыштар;
4. Мал мен өсімдік қорғау құралдары;
5. Жем, шөп;
6. Қайтадан өндеуге арналған шикізат;
7. Негізгі құралдардың құрамы
оның ішінде:
а) мұнай өнімдері
б) негізгі құралдарды амартизациялау;
в) негізгі құралдарды жөндеу;
8. Жұмыс және қызмет көрсету;
9. Өндірісті ұйымдастыру мен басқару;
10. Несиелер бойынша төлемдер;
11. Мал өлімінен шығындар;
12. Өзге шығындар;
Ауыл шаруашылығы ұйымдарында шаруашылық жүргізудің нақты жағдайларын
ескере отырып, шығын статьяларының типті номенклатурасы негізінде әрбір
сала үшін шығын статьясының нақты номенклатурасы қалыптасады.
Ұйым жұмысының негізгі көрсеткішінің бірі өнімнің өзіндік құны болып
табылады. Орындаған жұмыстың және көрсетілген қызметтің, өнімнің жекелеген
түрлері бірлігінің өзіндік құнын есептеуді калькуляция деп атайды.
Калькуляция, өнім өндіруге және өткізуге жұмсалған шығындардың есебін
жүргізудің соңғы сатысы, бұл процесте шығындар топтастырылады және белгілі
бір әдістердің көмегімен өнімнің өзіндік құны есептелінеді.
Өндірістік шығындардың есебін жүргізудің күллі процесі сатыларға
бөлінеді:
1. Есеп жүргізу нысандары бойынша шығындарды топтастыру.
2. Калькуляциялау нысандары бойынша шығындарды бөлу;
3. Өнімнің (атқарылған жұмыстың, көрсетілген қызметінің) бірлігінің
өзіндік құнын анықтау.
Өзіндік құнның калькуляциялау үрдісі өндіріс шығындары туралы және
алынған өнімнің саны туралы мәліметтерді пайдаланудан басталып, нақты
өзіндік құны бойынша бағалаумен аяқталады.
Нысанның шығынын есептеу өндіріс түрлерімен салаларға байланысты.
Ауыл шаруашылығы ұйымдарында шығындарды есептеу объектілері: өсірілетін
дақылдар (арпа, күнбағыс, сүт және басқалары) жұмыстың түрлері (жерді
жырту, негізгі құрал жабдықтарды жөндеу, қарым-қатынасты тоқтату және
басқалар) болуы мүмкін.1
АӨК- тің қайта өндеу салаларында есеп жүргізу объектілері жекелеген
бөлінулер (сүтті кілегейге айналдыру, ірімшік дайындау және тағы басқа)
болуы мүмкін.
Аналитикалық есеп шотты әрбір нысанға емес, топқа ашуға рұқсат
беріледі. Өндірісте шығындардың аналитикалық есебі өндіріс шығындарын
есептеу нысандары калькуляциялау нысандарына барынша сәйкес келетіндей
тұрғыда есептелінеді. Калькуляциялау нысандары дайын өнімнің жекелеген
түрлері, бұйымдарда, аралық өнім жұмыспен қызымет көрсетуді білдіреді. Есеп
жүргізу нысандары калькуляциялау нысандарына не ғұрлым көбірек сәйкес
келетін болса, өндірістегі шығындар өнімнің нақты түрінің өзіндік құнының
соғұрлым көбірек кіретін болады.
Ауыл шаруашылығы ұйымдарда өндірістік шығын есебінің нысандарыи және
калькуляция объектілері көбінесе сәйкес келмейді. Мәселен, нагізгі
өндірістен қосымша өнімнің бірнеше түрін алады. Мәселен, мал шаруашылығы.
1.1.1 кесте
Сүтті ірі қара мал өнімдерінің шығындарын есептеу нысандары
Шығындарды есептеу өнімнің өзіндік құнын өнімнің өзіндік құнын
объектісі есептеу объектісі есептеу бірлігі
1. Сүтті малдың негізгі Төл 1 бас
табыны (сиырлар және сүт 1центнер
бұқалар)
2. Өндіруге және Тірі салмағының өсімі 1 центнер
бордақылауға арналған Тірі салмақ
малдар (бұзаулар, түрлі 1 центнер
жастағы өгізшелер,
сиырлар, бұқалар және
негізгі табыннан
шығарылғандар, сауын
сиырлар)
Әрбір калькуляциялау нысаны үшін калькуляциялау бірлігін дұрыс таңдай
білу қажет, ол өнімнің сипатына, оның физикалық қажеттілігіне сәйкес келуі
тиіс. Бұл үшін негізінде заттай (центнер, тонна, мал басы, гектар, жұмыс
күні, киловат-сағат және тағы басқа) және коэфицентнердің көмегімен
есептелген шартты заттай өлшем бірліктер қолданылады. Есепті кезеңнің
соңында 25, 26, 28 есеп шоттарында ескерілген шығындар 20, 23 және басқа
есеп шоттарға көшіріліп жазылады. Есептік кезен ішінде 20 және 23 шоттары
несиеден жоспарлы норматив немесе шығырылған өнімнің немесе атқарылған
жұмыстың және көрсетілген қызметтің шын мәніндегі өзіндік құны жазып
алынады. Есептік кезен соңында дайын өнімнің, жұмыстың көрсетілген
қызметтің жоспарлы немесе нормативтік өзіндік құны және формула көмегімен
шығын статьяларындағы қалыптасқан нормалардың өзгеруімен, ауытқулар
ескеріледі.
Өнім өндіру шығынының және өнімінің өзіндік құнын калькуляциялаудың
есебін жүргізу әдісі деп өнімнің жеке түрінің, жұмыстың, көрсетілген
қызметтің немесе олардың бірлігінің есебін жүргізу үшін қолданылатын
тәсілдер жиынтығын түсінеміз.
Ұлттық тәжірибеде өнім өндіру шығындары мен калькуляциялау есебінің
төмендегідей әдістері қолданылады:
1) Жай (тікелей)
2) Тапсырысты
3) Бөлшекті (жартылай фабрикаттар және жартылайсыз фабрикат нұсқалары)
4) Үрдістісті
5) Қосымша өнім шығыннан жалпы шығыннан алып тастау тәсілі
6) Коэффиценттер тәсілі;
7) Пропорционалды;
8) Нормативті;
9) Комбинациялы;
Өнімнің өзіндік құнын есептеу кезінде шығындарды баланстық жинақтау
қағидасы ауыл шаруашылығы салалары үшін бірыңғай, өзгермейтін қағида болып
табылады. Ол бір тараптан жылдың басында аяқталмаған өнімге жұмсалған
шығын мен ағымдағы жылдың шығынының теңдігін, басқа тараптан, дайын өнімнің
өзіндік құнына қатысты шығын мен жылдың аяғындағы аяқталмаған өнім шығыны
арасындағы теңдікті көрсетеді.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдісін таңдау, өндірістің
түріне, оның күрделігіне, ерекшеліктеріне, аяқталмаған өнімнің болуына,
өндіріс процессінің ұзақтылығына, өндірілген өнімнің номенклатурасына және
басқаларға байланысты.
Қарапайым (тікелей) калькуляциялау әдісі өнімнің жеке түрінің,
жұмыстың, қызметтің өзіндік құнын тікелей есептеуге негізделген. Бұл әдіс
өндіріс өнімінің тек бір түрін қана алу кезінде қолданылады, бұл жағдайда
шығынның есебін жүргізу объектісі калькуляциялау объектісіне сәйкес келеді.
Мұнда өнім бірлігінің өзіндік құны шығынның көлемін өнімнің санына
бөлу жолымен шығарылады. Бұл әдіс қосалқы қызмет көрсетулердің өзіндік
құнын және кейбір өндірістік басқа жұмыстардың өзіндік құнын есептеу
кезінде пайдаланылады.1
Тікелей есептеу әдісіне тапсырыс әдісі жатқызылады, мұнда есеп жүргізу
және калькуляциялау объектісі жеке өндірістік тапсырыс болып табылады.
Аналитикалық есеп шот тапсырыс түрлері бойынша ашылады (мұнда тапсырыс, деп
бұйымды жөндеу жұмыстары түрлерін тағы басқа ).
Бұл әдіс жөндеу, тігін шеберханаларында, құрылыста қолданылады.
Тапсырыстың өзіндік құны оның ашылған күнінен оның орындалу күніне дейінгі
өндірістің барлық шығыны сомасымен анықталады. Демек, бұл әдістің кемшілігі
тапсырыстың орындалу кезінде өзіндік құнды бақылаудың мүмкін еместігі.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және шығын есебін жүргізудің бұл
әдісі негізінде АПК-інің қайта ұқсату (өңдеу) кәсіпорындарында және ауыл
шаруашылығы ұйымдарының өнеркәсіптік өндірістерінде қолданылады, мұнда
өңделетін шикізат және материалдар бір ізділікпен бірнеше өңдеу сатысынан
өтеді.
Өндірісте шығынның есебін жүргізу бойынша аналитикалық есепшот өндеу
сатылары бойынша ашылады.
Шикізатты және материалдарды қайта өңдеудегі технологияның
ерекшеліктеріне байланысты болу әдісінің аралық өнім және түпкі өнім
нұсқалары қолданылады. Бөлу әдісінің аралық өнімнің нұсқасы әрбір болу
шикізат өңдеудің аяқталған сатысын білдірген кезде қолданылады, осының
нәтижесінде өз өндірісінің аралық өнімін алады, бұлар өндірісте не өткізу
үшін одан әрі пайдалануға, дайын өнім деп есептелінеді. Бұл жағдайда әрбір
бөлуден кейін аралық өнімнің өзіндік құны шығарылады, бұл әртүрлі салада
оларды өңдеу кезінде аралық өнімнің өзіндік құнын табуға, немесе оның
сатылу барысында өнімнің өзіндік құнына неғұрлым белсенді бақылауды
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Түпкі өнім алу барысында шығынның есебін алу қажет. Бұл әдісті
пайдалану барысында аралық өнімнің өзіндік құны анықталмайды, дайын өнімнің
ғана өзіндікқұнын есептейді.
Үрдістік әдіс – ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы ең кең таралған
әдіс. Оның мәні мынада, өндіріс шығындары оның барлық үрдісі бойында
өнімнің белгілі бір түріне қатысты жинақталды.
Қосымша өнім шығындарын шығарып тастау әдісі өнімнің өзіндік құнын
есептеу кезінде қолданылады, оның мәні сол, өндіріс өнімі өз құрамы бойынша
негізгі немесе қосымша болып бөлінеді. Бұл жағдайда тек негізгі өнім
есептеледі (калькуляцияланады). Ал қосымша өнім бұдан бұрын белгіленген
баға бойынша бағаланады. Негізгі өнімнің өзіндік құнын есептеу кезінде
қосымша өнімнің өзіндік құны жалпы шығын көлемінен шығарылып тасталады.
Бұл әдістің кемшілігі тәжірибе жүзінде барлық қосымша өнім
пайдаланбауында. Демек, негізгі өнімнің өзіндік құнын қолдан өсіру әрекеті
жасалады. Бұған қоса әр түрлі ұйымда қосымша өнімді бірдей бағалау
байқалмайды.
Коэффиценттер әдісі бір объектілер бойынша шығындар ескерілген
жағдайда өзіндік құнды есептеу үшін қолданылады. Яғни өнімнің бірнеше түрі
арасында бөлу қажет. Демек шығындар есебінің нысаны калькуляциялау
нысандарына сәйкес келмейді. Сондықтан шығындарды бөлу үшін коэффиценттері
анықталады. Олардың көмегімен алынған өнім шартты өнімге ауыстырылады.
Осының нәтижесінде шартты өнімнің өзіндік құны, кейін заттай өнімнің
өзіндік құны шығарылады.
Пропорционалды әдіс өндірістен өнімнің бірнеше түрі алынған жағдайда
өнімнің өзіндік құнын есептеу үшін қолданылады.
АӨК-тің қайта өндеу салаларында қолданылады. Бұл жағдайда өндіру
шығындарының жекелеген түрлері ағымдағы нормалар бойынша ескеріледі,
нормалардан нақты шығындардың жедел есебін бөлек алу жүргізіледі. Бұл
орайда шығындардың болған жерлері, есептері, жауапты адамдар көрсетіледі,
өнімнің нақты өзіндік құны ағымдағы нормалар, нормалардан ауытқулар,
нормаларды өзгертулер бойынша шығындар самасынан құралады.
Зф=Знорм+А+Ө,
Мұндағы,
- Зф-нақты шығындар;
- Зн-нормативті шығындар;
- А – нормалардан ауытқу шамасы;
- Ө – нормаларды өзгертудің шамасы.
Комбинациялы әдіс, өнімнің өзіндік құнын есептеу әдісі жоғары
келтірілген бірнеше әдісті көздейді. Сонымен, ауыл шаруашылығы ұйымдарында
сүтті және төл басын есептеу кезінде қосымша өнімге жұмсалған шығындарды
шығыру әдісін, кейін пропорционалды әдісті қолданады.
Өндіруге және өзіндік құнды калькуляциялауға жұмсалған шығындардың
есебін ұйымдастыру аса маңызды жағдай ретінде операциялық шоттардың
міндетті есепшоттарын: жинақтау бөлу (25,26) калькуляциялық шоттарын
(20,23,29) салыстыру (49) қаржы-нәтижелік (99) шоттарды жабуды көздейді.
Бұлар есепшотты жабу операциялары деп аталады. Осылардың нәтижесінде баланс
есеп шотында ешқандай сальдо қалмайды.
Калькуляциялық есеп шоттарды жабу өнімінің жұмысы қызмет көрсетудің
нақты өзіндік құнымен есептелінеді. Осыдан кейін өнімді, жұмысты, қызмет
көрсету жоспарлы бағалау болады, осы бойынша, олар есепті кезең бойынша
бағаланады, аяқталған өнім бөлігі, шын мәніндегі деңгейге дейін
жеткізіледі.
Осымен калькуляциялық есепшоттар кредиті бойынша шартты айналымдар
есепшоттардың дебеті бойынша ескерілген нақты шығындарға дейін жеткізіледі.
Ауыл шаруашылық ұйымдарында “малдардың өлімінің ысыраптары” саласы бойынша
мал шаруашылығы өнімін өндіру шығындары құрамында бордақылауда тұрған ірілі-
уақты малдың ысырабы, құстың, аңның, қоянның омартта аралықты ысырабы
ескеріледі. Ауру-сырқауға немесе стихиялық апаттарға байланысты өлген
малдар құны өнімнің өзіндік құнына кіргізілмейді, 99 “пайда және шығын"
есепшотының дебеті бойынша шығындар ретінде ескеріледі.
1.2 Ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құнның ерекшеліктері.
Өнімнің өзіндік құны-өнеркәсіп орындары, бірлестіктері қызметінің аса
маңызды көрсеткіштердің бірі, мұнда өнім өндірумен, өткізумен байланысты
кәсіпорынның барлық шығыны ақша түрінде көрсетіледі.
Өзіндік құнға өнімге кеткен еңбек шығындары (негізгі қорларды
амартизациялау, шикізат құны, материалдар, жанар-жағар майдың және басқа
материалдық ресурстар) және ауыл шаруашылығы кәсіпорындары қызметкерлерінің
еңбегіне төленген шығындар келеді.
Өнімнің өзіндік құнының төрт түрі бар.
Цехтық өзіндік құнға осы бөлімнің өнім өндіруге жұмсалған шығындары
кіреді. Жалпы өндірістік өзіндік құн кәсіпорынның өнім өндіруге жұмсалған
шығындарын көрсетеді. Толық өзіндік құн кәсіпорынның өндіруге ғана емес,
өнімді өткізу шығындарында есептесу нәтижесі ескеріледі. Салалық өзіндік
құн жекелеген кәсіпорындардың жұмыс нәтижелеріне ғана емес, тұтас алғанда
сала бойынша өндірісті ұйымдастыруға да байланысты.
Сүт өнімнің өзіндік құнын жүйелі түрде кеміту мемлекетке қоғамдық
өндірісті одан әрі дамыту үшін халықтың материалдық әл-ауқатын арттыру үшін
қосымша қаржылар береді. Сүт өнімінің өзіндік құнын төмендету сүт
өндіретін, кәсіпорындар пайдасы өсуінің аса маңызды көзі.
Агроөнеркәсіп өнімінің шығындары жоспарланады және бастапқы
экономикалық элементтері бойынша, шығындар статьялары бойынша ескеріледі.
Бастапқы экономикалық элементтер бойынша топтастыру, өндіруге
жұмсалатын, шығындар сметасын жасауға мүмкіндік түғызады. Онда
кәсіпорынның материалдық ресурстарға жалпы қажеттігі, негізгі қорларды
амартизациялау сомасы, еңбекке ақы төлеу шығындары және кәсіпорынның өзге
ақша шығындары анықталады. Бұл топтастыруды сондай-ақ бизнес жоспарлардың
өзге бөлімдерімен өзіндік құн бойынша жоспарды келісіп алу үшін, айналым
қаржыларын жоспарлау және оларды пайдалануды бақылау үшін пайдаланады
өнеркәсіпте олардың экономикалық элементтері бойынша келесі шығындар
қабылданған:
- шикізат және негізгі материалдар;
- қосалқы материалдар;
- жанар-жағармай (басқа тараптан);
- энергия (басқа тараптан);
- негізгі қорларды амортизациялау;
- жалақы;
- әлеуметтік сақтандыруға ақша аудару;
- элементтері бойынша бөлінбеген басқа шығындар;
Жалпы шығындағы оның жекелеген экономикалық элементтердің ара қатынасы
(байланысы) өнім өндіруге жұмсалған шығындардың құрылымын анықтайды.
Өнеркәсіптің түрлі саласындағы өндіріске жұмсалған шығындар құрылымы
біркелкі емес, ол әр саланың өзіндік ерекше жағдайларына байланысты.
Шығындарды экономикалық элементтер тұрғысынан шығындарын топтастыру
кәсіпорынның оларды өнімнің жеке түрлеріне бөлінген материалдық және басқа
шаруашылық мұқтаждарын көрсетеді. Бұл жағдайда өнім бірлігінің өзіндік
құнын анықтауға болмайды.
Сондықтан экономикалық элемнттері бойынша шығындарды топтастырумен
қатар өнім өндіруге жұмсалған шығындар жоспарланады және шығын статьялары
бойынша (калькуляциялау статьялары бойынша) ескеріледі.
Шығын статьялары бойынша шығындарды топтастыру олардың құрылу
көздерін, олардың жұмсалу ерекшеліктерін білуге, анықтауға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар кәсіпорынға өнімнің жеке түрлерін өндіру және
олардың өзіндік құнын есептеуге қандай факторлардың әсер ететілігі құнның
деңгейін төмендету барысында қандай іс-ерекеттер жүргізу керектігін білу
үшін қажет. Өнімнің нақты өзіндік құнын нормативтік өзіндік құнды формула
көмегімен анықтауға болады. Өнімнің түрі бойынша есептелген шығын оның
нақты өзіндік құнын жоспарлы деңгейімен салыстыру арқылы төмендегі формула
арқылы анықтауға болады.
Өф=Өн+UнQ + (-АнQ)
Мұнда,
- Өф - өнімнің нақты өзіндік құны;
- Өн – нормативті өзіндік құн;
- Uн – нормалардың өзгеруі;
- Ан – нормалардан ауытқу;
- Q – шығарылған өнім саны.
1.2.1 кесте
2003 жылдың ішінде сүт өнімінің өндіруге жұмсалған шығындарқұрылымы
және олардың үлес салмағы
Шығын түрлері %
Шикізат және негізгі материалдар 85,5
Қосалқы материалдар 2,6
Жанар-жағармай 0,3
Энергия 0,6
Амортизациялау 1,6
Жалақы және әлеуметтік сақтандыруға аударылған ақша 8,6
Өзге шығындар 0,8
Барлығы 100
Агроөнеркәсіпте негізгі калькуляциялау статьяларының мынадай
номенклатурасы қолданады:
1) шикізат және материалдар;
2) технологиялық жұмыстарға қажет жанар-жағармай және энергия;
3) өндіріс жұмысшыларының негізгі еңбек ақысы;
4) жабдықты ұстауға және пайдалануға жұмсалған шығындар;
5) цехтағы шығындар;
6) жалпы зауыттағы (жалпы фирмалық) шығындар;
7) өнім сапасыздығынан болған ысыраптар;
8) өндірістік емес шығындар.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін ауыл шаруашылығы кәсіпорынның шығындары
тікелей және жанама болып бөлінеді. Тікелей шығындарға өнім дайындауға
тікелей байланысты, оның жекелеген түрлері бойынша ескерілетін: негізгі
материалдар, жанар-жағармай, технологиялық мұқтаждарға жұмсалатын энергия
құны, жалақы және т.б. шығындар жатқызылады. Жанама шығындарға өнімнің жеке
бір түрінің өзіндік құнына тікелей қатысы жоқ шығындар жатады, мәселен,
жабдықты қалыпты деңгейде ұстау және пайдалану бойынша шығындар.
Өндірістік емес шығындарң статьясы бойынша дайын өнімді өткізу
бойынша шығындар (өнімді сорттау т.б. шығындар) және стандарттауға және
ғылыми зерттеу жұмыстарға жұмсалған шығындар ескеріледі. Әдетте өндірістік
емес шығындар ауыл шаруашылығы өнімінің жекелеген түрлерінің өзіндік құнына
олардың өзіндік құнына пропорционалды түрде кіреді.
Сүт және мал еті бойынша шығындар, өнім көлемінің есбі бөлек
жүргізіледі.
АӨК-індегі аналитикалық есепшоттар сүт бағытындағы ірі қара мал
бойынша шығындар есебі әрбір нысан бойынша ашылады.
Олар былай аталады:
1. Негізгі табын. Бұл бағыт бойынша сиырларды, бұқаларды бағуға
жұмсалған шығын ескеріледі.
2. Малғды бағуға және бордақылауға байланысты жұмсалған шығындар
ескеріледі.
Негізгі табынң бойынша калькуляциялау нысандары сүт және алынған төл,
калькуляциялық бірліктер – 1 сүт, 1 бас төл болып табылады. Сүт пен төлдің
өзіндік құнын анықтау үшін калькуляциялаудың комбинациялы әдісі
қолданылады:
1. Бір жыл ішінде негізгі табынды (атарды) бағуға жұмсалған жалпы
шығынның көлемінен қабылданған бағалау бойынша қосымша өнім (көң, түлеу
жүні) құны шығарып тасталады;
2. Негізгі және ілеспе өнімге (сүт, төл) келетін шығынның қалған
көлемі жемшөптің айырбас энергиясы шығынына сәйкес: 90% сүтке, 10% төлге
бөлінген.
3. Сүт өндіруге және төл алуға жұмсалған шығындар туралы мәліметтер
тиісінше сүт көлеміне және алынған төлдің санына бөлінеді, осының
нәтижесінде 1 ц сүттің және 1 бас төлдің шын мәніндегі өзіндік құны
анықталады.
1.2.2. кесте
Шығынның экономикалық мәні және калькуляциялау статьялары бойынша
жіктелуі.
Шығынның мәні бойынша Шығындарды калькуляциялау салалары бойынша
өндіріске жұмсалған өндіріске жұмсалған шығындарды топтау
шығындарды топтау
Шикізат және негізгі Шикізат және материалдар
материалдар (қайтарма Сатып алынған комплектті бұйымдар, жартылай
қалдықтарды есептеп фабрикаттар жән е кооперацияланған
шығарғанды қоспағанда) кәсіпорын-дардың көрсететін қызметі
Сатып алынған комплектті Қайтарма қалдықтар (есептеп шығарып
бұйымдар және материалдар тасталады)
Қосалқы материалдар Технологиялық мақсаттарға арналған отын
Басқа тараптан әкелінген Технологиялық мақсаттарға арналған энергия
жанар-жағармайдың Өндіріс жұмысшыларының негізгі жалақысы
Басқа тараптан алынған электрӨндіріс жұмысшыларының қосымша жалақысы
энергиясы Әлеуметтік сақтандыруға аударылған ақша
Негізгі және қосымша жалақы Өнімді дайындауға және игеруге жұмсалған
Әлеуметтік сақтандыруға шығындар
аударылған қаржы (ақша) Жабдықты ұстауға және пайдалануға жұмсалған
Негізгі қор амартизациясы шығындар
Өзге қаржылай шығындар Цехтық шығындар
Жалпы зауыттық шығындар
Ақаудың келтірілген шығындары
Өзге өндірістік шығындар
Өндірістік өзіндік құн жиынтығы
Өндірістен тыс шығындар
Толық өзіндік құн жиынтығы
Барлық шығындар біртектілік дәрежесіне қарай жай (бір элементті) және
кешенді болып бөлінеді. Жай шығындардың мазмұны біркелкі болады: шикізат
және материалдар, жанар-жағармай, энергия амортизациялау, жалақы. Кешенді
шығындарға әртүрлі элементтер кіреді. Оған мәселен, жабдықты
бірқалыптыжағдайда ұстау және пайдалану шығындары, жалпы цехтағы шығындар
және басқалар жатқызылады.
Өндіру көлемінің өзгеру белгісі бойынша шығындар ауыспалы және шартты
тұрақты болып бөлінеді.
Ауыспалы шығындар (пропорционалды) өндіріс көлемінің өзгеруіне
пропорционалды түрде өзгеретін олардың мөлшерінің шығындары жатқызылады.
Бұл шығындарға: негізгі материалдар, кесетін аспап шығындары, негізгі
жалақы, отын және технологиялық мақсаттарға арналған энергия және басқалары
кіреді. Шартты – тұрақтыларға (пропорционалды емес) өндіру көлемінің
өзгеруіне байланысты емес олардың мөлшерінің шығындары болып табылады.
Бұларға әкімшілік – басқару персоналаның жалақысы, жылытуға, жарық беруге,
амортизациялауға және басқаларға жұмсалған шығындар жатқызылады.
Өзіндік құн жинақтаушы экономикалық көрсеткіш ретінде кәсіпорын
қызметінің барлық жақтарын: өндірістің технологиялық жарақтану дәрежесін,
өндірісті және еңбекті ұйымдастыру деңгейін, өндіріс қуаттарын пайдалану
дәрежесін; материалдық және еңбек ресурстарын пайдаланудың үнемділігін және
өндірістік шаруашылық қызметті сипаттайтын басқа да жағдайлар мен
факторларды көрсете алады.
Шығынның көлеміне байланысты цехтық, өндірістік және толық өзіндік құн
болып бөлінеді. Цехтық өзіндік құн кәсіпорын жоспарлы есептік бағалар
аралығын анықтау үшін бастапқы база болып табылады. Өндірістік өзіндік құн
кәсіпорынның өнім өндіру шығындарын қамтиды: оған цехтық өзіндік құнынан
басқа жалпы шаруашылық шығындар кіреді және толық өзіндік құн өндірумен,
өткізумен байланысты күллі шығынды қамтиды.
2- тарау Каменка асыл - тұқымды мал зауытында өнім өндірудің қазіргі
жағдайы мен экономикалық тиімділігі
2.1 Каменка асыл – тұқымды мал зауытының технико - экономикалық негіздері
Каменка асыл – тұқымды мал зауыты 1971 жылы Қазақ ССР министрлер
кеңесінің қаулысы негізінде Алатау асыл – тұқымды сиырлардың өсіруге
мамандандырылған шаруашылық ретінде құрылған. Зауыттың орналасқан жері –
Каменка қыстағы. Ол Алматы қаласынан небәрі 8 шақырым жерде. Бұл жағдай
шаруашылыққа өз өнімін қала халқына сатту үшін қолайлы жағдай туғызады.
Зауыттың іс жүзінде пайдаланудағы жерлері 2739 гектар, оның 1736 гектары
егін егілетін жер, 269 гектар шабындық, 447 гектары жайылым. Зауыт
еліміздегі Алатау асыл – тұқымды сиырларын өсіретін бірден – бір шаруашылық
болып табылады. 2004 жылдың бас кезінде шаруашылықтағы асыл тұқымды малдың
саны 658, оның ішінде 254 сиыр болды. Шаруашылықтағы мал атаулы таза асыл
тұқымды. Сиырлар табынының 66% элита класс, элита – рекорд сияқты асыл
тұқымды сиырлардан, ал қалғандары 1 сортты сиырлардан құрылған. Жылдың
басында негізгі құралдардың мөлшері 41860000 теңге болды. Жұмысшы күшінің
саны 115 адам, оның 96-ы тікелей ауыл шаруашылығында еңбек етеді.
Республикалық мемлекеттік Каменка 1998 жылдың 15 сәуінде қабылданған
ҚР-сының Азаматтық кодексінің 104 бабына сәйкес мемлекеттік мүлкі жедел
басқару құқығына ие қазыналық кәсіпорын болып табылады.
Каменка асыл – тұқымды мал зауытында басқару және ұйымдық шаруашылық
қызметінің барлық мәселерін дербес шешу қағидалары негізінде директор іске
асырады.
Директор кәсіпорынның жұмысын ұйымдастырады, оның мүдделерін
мемлекеттік органдырға ұсынады, сенімхатсыз - ақ кәсіпорынның атынан іс-
қимыл жасайды, мүлікке кәсіпорынның атынан билік етеді, келісім шарт
жасайды, банктерге есепшот ашады, атқарушы аппаратының штатын бекітеді,
бұйрықтар шығариды, барлық кәсіпорын қызметкерлері үшін міндетті нұсқаулар
береді.
Мұндағы басқару аппараты қызметкерлердің дағдылары олардың атқарып
отырған лауазымдарына сай келеді.
Зауыттағы өсімдік шаруашылығы ең алдымен мал шаруашылығын дамытуғы
бағытталған. Сонымен қатар өсімдік өсіру салалары аса маңызды тамақтық азық
- түлік өнімін өндіреді, ауыл шаруашылық өнімін өңдеу өнеркәсібі үшін
шикізат дайындайды. Шаруашылықта егіншілік саласы неғұрлым тиімді болса,
ауыл шаруашылығы жерін пайдалану да соғұрлым тиімді болмақ.
Каменка асыл – тұқымды мал зауытында 2003 жылы ауыл шаруашылық жердің
көлемі 2001 жылмен салыстыра келсек 7,6% қысқарған. Бұл қаланың шекарасы
кеңеюінен және шаруашылықта қаржының болмауына байланысты егістік жерлер
көлемінің азаюынан болды. Оны келесі кестеден көруге болады
2.1.1 кесте
Каменка асыл-тұқымды мал зауытының жерінің құрамы мен құрылымы*
Жылдар: 2003 жылды
Жер түрлері 2001 жылмен
салыстырғанда
%
2001 2002 2003
га % га % га %
Жалпы жердің көлемі
3268 100 3170 100 3170 100 - 3
Оның ішінде:
ауыл шаруашылық жерлер3071 94 2693 85 2739 86,4 - 10,8
егістік жерлер 2674 87,1 1796 66,7 1796 65,6
шабындық 210 6,8 296 10 269 10 + 28
жайылымдық 232 7,6 447 16,3 447 16,3 +92
көп жылдық егістік 135 4,4 181 6,8 227 8,3 +92
Босалқы жерлер 135 4,4 181 6,8 227 8,3 + 92
*Каменка асыл-тұқымды мал зауытының 2001-2003 жылдық мәліметтері бойынша.
Шаруашылықтағы жерлерінің құрамында егістік жердің алатын үлес
салмағы үлкен және ол 2003 жылы 65.6% болды, ал жайылымдық жердің үлес
салмағы 16,3%, шабындық 10%. Сондықтан мал шаруашылық арнаулы жағдайда,
кешенде бағылады. Сондықтан мал шаруашылығына қажетті, маңызды
жағдайларжәне жем-шөп қорын жасау шаруашылықта үлкен орын алады. Осы
тұрғыдан алғанда, шаруашылықтың егістік жерлерде пайдалану көрсеткіштері
төмендегі кестеде келтірілген.
2.1.2 кесте
*Шаруашылықтың егістік жерлерінің көрсеткіштері
Жылдар: 2003 жылды
Егілген дақылдар 2001 жылмен
түрлері салыстырған-
да %
2001 2002 2003
га % га % га %
Дәнді дақылдар 1130 60,9 730 50 500 44,7 -55,7
Қант қызылшасы 30 1,6 30 2 20 1,8 -33,4
Майлы дақылдар, барлығы
95 - 30 - 300 - + 315,8
Оның ішінде:
сафлор 65 3,5 - - 200 17,9 + 307,7
соя 30 1,6 30 2 100 10 + 333,3
Көп жылдық шөптер 299 16,2 382 26 50 4,5 -83,3
Сүрлемге арналған
дақылдар 300 16,2 300 20,4 250 22,3 - 16,7
Барлығы: 1854 100 1472 100 1120 100 39,6
*2001-2003 жылдық шаруашылық есептің мәліметінен алынды.
Жоғарыда келтірілген кесте мәліметтері көрсеткеніндей, негізінен
шаруашылық дәнді дақылдарды өсірумен айналысады. Дегенмен дәнді дақылдардың
егістік мөлшері соңғы жылдары едәуір азайған. Мысалы олардың үлес салмағы
2001 жылы 60,9% болса, 2003 жылы 44,7% дейін азайған. Осындай жағдай көп
жылдық өсімдіктер, сүрлемге арналған дақылдарға тән болып отыр. Сонымен
қатар соңғы жылдары шаруашылықта өсімдік майы алынатын дақылдарға кып көңіл
бөлініп жатқаны байқалады. 2003 жылы осы дақылдардың егісі 2001 жылға
қарағанда 2,5-3,0 есеге ұлғайған, оның себебі халықты қажетті өніммен
қамтамасыз ету егістігі 34% қысқартылып 20 га құрайды және майлы
дақылдардың қалдығы малға жем ретінде пайдалану жағын кең көлем алып
келеді.
Каменка асыл-тұқымды мал зауытында өсімдік шаруашылығының түсімділігі
2.1.3 кестеде келтірілген
2.1.3 кесте
*Ауыл шаруашылық дақылдардың түсімділігі және жалпы өнім
2003 жылды
ЖЫЛДАР 2001 жылмен
Дақылдар салыстыр-ғанд
а (+; -)
2001 2002 2003
Жалпы ТүсімдЖалпы ТүсімдЖалпы ТүсімдЖалпы Түсімд
өнім, цілік өнім, цілік өнім, ілік өнім , ілігі
цга цга ц цга ц
цга
Оның ішінде:
Күзгі бидай 2465 3,5 7050 23,5 3900 13 +1435 +9,5
Жаздық бидай 5045 11,7 3885 9,0 1550 7,75 -3495 -3,95
Соя 140 4,7 370 12,3 1100 11 +960 +6,3
Көп жылдық шөптер
50361 115 43030 112,6 7000 140 -27385 +25
Сүрлемге арналған 108000 360 117000 390 98250 393 -9750 +33
жүгері
Қант қызылшасы 4100 136,2 3330 111 2350 132,5 -750 -3,7
*2001-2003 жылдардағы шаркашылықтың есеп жүргізі мәліметтері
Егер дәнді дақылдардың егіс көлемі мен түсімділігін 2001 жылды
және2002 жылмен салыстыра келсек түсімділік 2 есе артқанын байқауға болады,
ал 2003 жылы егістік көлемі 2 есе қысқарды және де түсімділік кеміді. Соя
дақылының да әр гектарынан түсімділігінің ұлғайғаны байқалады.
Шаруашылықта көп жылдық шөп және сүрлемге арналған егістіктің көлемі
азайғанмен олрдың әр гектарынан алынған өнім көлемі жылдан-жылға ұлғайып
келе жатқанын айтуға болады, яғни малды азықпен, жем-шөппен қамтамасыз ету
едәуір жолға қойылып жатқанын айтуға блады.
Зауыттың Ақбұлақң тауарлы сүт кешенінде ірі қара мал басын өсіру және
дамыту іс-әрекеттері шоғырландырылған. Бұл жоғары механикаландырылған
кешен.
2.1.4 кесте
* Егістік жерлерді пайдаланудың экономикалық тиімділігі
өлшем ЖЫЛДАР: 2003жылды 2001
Көрсеткіштер бірлігі жылмен
салыстыру, %
2001 2002 2003
Егістік көлемі, қолда бары га 2674 1796 1796 67,17
Ірі қара малы, барлығы бас 893 890 669 78,28
100 га егістік жерге бас 33,0 50,0 39,0 116,77
1сиырдан сауылған сүт кг 4142 4201 2889 69,75
1000 га егістік жерлерге ц 15.5 23.4 16.1
өндірілген: сүт 103.8
*2001-2003 жылдық шаруашылық есептің мәліметтері
Шаруашылықта шөп, сүрлем, пішендеме үшін қойма бар. Еңбекті көп қажет
ететін ауыр жұмыстар механикаландырылған, яғни азықты малға техника
көмегімен береді. Сиыр күніне екі рет сауылады, бұзаулар туылғаннан кейін
енесінен ажыратылып, ашық ауада жеке торларда бағылады.
Кез-келген кәсіпорын жай және ұдайы өндіріс қағидамен жұмыс істейді.
Жай өндіріс деп мал басы өзгермей қалған өндірісті айтамыз. Ұдайы өндірісте
төл басының жыл сайын ұлғаюы байқалады. Бұл жағдайда ұдайы өндірісінің
шешуші факторы жалпы мал басындағы ұрғашы-еркегіне, кәрі- жасына қарай
топтардығы үлес салмағы бойынша есептеу және бағалау қабылданған. Демек
мал шаруашылығында әрбір саланың экономикалық нәтижелігі ең алдымен аналық
мал басының қандай үлес салмаққа ие екендігіне байланысты.
Келесі кестеде (2.1.5) шаруашылықтың негізгі қызметтің технико -
экономикалық көрсеткіштер көрсетілген.
2.1.5 кесте
*Каменка кәсіпорынның негізгі технико-экономикалық көрсеткіштері
2003ж 2003ж
өлшем Жылдар: 2001ж 2002ж
Көрсеткіштер бірліліг салыстырусалыстыру
і ауытқу, ауытқу,
(+,-) (+,-)
2001 2002 2003
Өнім өткізуден алынған мың. тг 80153 78444 69401 -10752 -9043
табыс
Өткізілген өнімнің өзіндікмың. тг 71943 67915 62511 -9432 -5404
құны
Жалпы табыс мың. тг 8210 10529 6890 -1320 -3639
Кезең шығындары мың. тг 3291 3494 4025 734 531
Негізгі қызметтен алынған
табыс мың. тг 4919 7035 2865 -2054 -4170
Қызметкерлердің орташа адам 206 186 115 -91 -71
саны
Оның ішінде: адам 174 164 96 -78 -68
жұмысшылар
Жалақы қоры мың.тг 14897 12404 12581 -2316 177
Орташа айлық жалақы тенге 7135 6303 10921 3786.4 4618.2
Қор қайтарымдылығы тенге 1,94 1,85 1,65 -0,288 -0,203
Қор сиымдылығы тенге 0,5 0,5 0,6 0,1 0,1
*2001-2003 жылдық шаруашылық есептен алынған мәліметтері.
Талдау барында байқағанымыз шаруашылықта соңғы жылдары, өнімнен
алынған табыс 2003жылы 2001жылғымен салыстырғанда өткізу көлемі 13.4%-ға,
ал 2002 жылмен салыстырғанда 11.9% кеміді. Оған себеп болған факторлар
қатарына бәсекелестіктің және өнім сапасының төмен болғандығында. Бұл
аталған шаруашылықтың нарықтағы орнын жоғалтып алуы мүмкіндігі бар екенін
көрсетеді. Өнім өткізу көлемімен қатар өнімнің жалпы өзіндік
құны да төмендеген. Егер 2001 жылы өнімдердің жалпы өзіндік құны 71943.0
мың теңге болса, 2002 жылы ол 67915.0 мың теңгеге дейін төмендеп, талдаудың
соңғы кезеңінде 8% төмендеді.
Жалпы табысының көлемі де азайған. Оған өнімнің өткізу деңгейінің
азаюы әсер етті. 2003 жылды 2001 жылмен салыстырғанда оның мөлшері 1320.0
мың теңге немесе 16% кеміп, ал 2003 жылды 2002 жылмен салыстырғанда 35%
кеміді.
Кәсіпорын өндірген өнім көлемінің төмендеуімен қоса кезең шығындары
артып отыр. Егер 2003 жылды 2001жылмен салыстырсақ ол 734.0 мың теңгеге
артып, немесе 22%, ал 2003 жылды 2002 жылмен салыстырсақ 531.0 мың теңге,
яғни 15% құрайды.
Негізгі өндірістен түскен табысқа әсер ететін факторлар, бұл өнім
өткізуден түскен табыстан кезең шығындарын алып тастау. Мәселен, 2001 жылы
негізгі өндірістен түскен табыс 4919.0мың теңге еді, ал 2002 жылы 7035.0мың
теңге, 2003жылы 2865.0 мың теңге, яғни 2003жылы негізгі өндірістен түскен
табыс 2002 жылдан 42% төмен, 2001жылмен салыстыра келсек 59.3%.
Негізгі өндірістік құралдардың орташа жылдық құны 2003 жылды 2001
жылмен салыстырғанда 712.0 мың теңгеге артты, яғни 1.7%, ал 2003 жылды 2002
жылмен салыстырып келсек 258.0 мың теңгеге немесе 0.6% төмендеді.
Ал орташа жылдық кәсіпорынның жұмысшы күшіне көз аударатын болсақ, ол
2001жылғы қызметкерлер саны 2003 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
Т. РЫСҚҰЛОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Менеджмент және маркетинг факультеті
Экономиканы мемлекеттік
реттеу
кафедрасы
Кәсіпорын өнімінің өзіндік құнын төмендетуді экономикалық ынталандыру
(Каменка асыл-тұқымды мал зауыты мысалында)
тақырыбына орындалған
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ғылыми жетекшісі –
Экономиканы мемлекеттік реттеу
кафедрасының мәжілісінің шешімі
бойынша қорғауға жіберілді
(хаттама № __, ______________200 ж.)
Экономиканы мемлекеттік реттеу
кафедрасының меңгерушісі
э.ғ.д., профессор, ҚР жоғары мектеп
ғылымдары академиясының академигі .
АЛМАТЫ, 200
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1-тарау Ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құны және оның
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Өзіндік құнның ұғымы, мәні мен түсінігі ... ... . 5
1.2 Ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құнның ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2-тарау Каменка асыл-тұқымды мал зауытында өнім өндірудің
қазіргі жағдайы мен экономикалық тиімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
2.1 Каменка асыл-тұқымды мал зауытының
технико-экономикалық негіздері ... ... ... ... .. 27
2.2 Сүт өндірудің экономикалық тиімділігі ... ... .. 35
3-тарау Ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құнын төмендетудің
экономикалық ынталандыру жолдары 47
3.1 Ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құнын
төмендетудің негізгі факторы ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Интенсивті технологияларды енгізу ... ... ... .. 56
3.3 Ауыл шаруашылық өнімдерінің өзіндік құнын
төмендету үрдісін ынталандыру жолдары ... ... 63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 77
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикаға өту барысында еліміздің экономикасының аграрлық
жүйесінде ұйымдық және әлеуметтік-экономикалық күрделі өзгерістердің болып
жатқаны белгілі. Олар меншік пен шаруашылық жүргізудің әр алуан нысандары
басты сипат болып табылатын көп укладты экономиканы қалыптастыруға
бағытталған. Бұл жағдайда Қазақстанның әлеуметтік-экономи-калық және табиғи-
климаттық жағдайының нақты ерекшеліктерін ескере отырып ауыл шаруашылық
өндірісіндегі әртүрлі өнімді өндіру және оның өзіндік құнын төмендетіп,
тұтынушыларға жеткізудің маңызы зор болып отыр. Сонымен қатар өнімнің
өзіндік құнын төмендету кәсіпорындардың экономикалық тиімділігін арттырып,
оның бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатылуға мүмкін-дік беретіні сөзсіз. Осы
орайда өнімнің өзіндік құнын төмендету жолында экономикалық тұрғыдан оны
ынталандыру агроөнеркәсіп жүйесін одан ары дамытудың негізгі жолдарының
бірі болып отыр. Бұл мәселе әсіресе Алматы қаласының төңірегінде орналасқан
сүт, ет өндіретін ауыл шаруашылық кәсіпорындарындағы өнімнің өзіндік құнын
төмендетіп, қала тұрғындарына арзан да, сапалы өнім ұсынып, олардың бәсеке
қабілетін арттыру жолында мәні зор.
Сондықтан диплом жұмысының негізгі мақсаты ауыл шаруашылық кәсіпорынының
өнімнің өзіндік құнының қазіргі жадайын зерттеу, талдау және оны
төмендетуді ынталандырудың нақты бағыттарын анықтау болып табылады.
Жоғарыда аталған мақсатқа байланысты диплом жұмысында мынадай
міндеттер қойылды:
- ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құнының теориялық негіздерін, оның
ерекшеліктерін және анықтау әдістерін зерделеу;
- Каменка асыл тұқымды мал зауытының негізгі экономикалық
көрсеткіштерін талдау;
- сүт өнімдерінің өзіндік құнының оның экономикалық көрсеткіштеріне
әсерін саралау;
- шаруашылықта өнімнің өзіндік құнын төмендету бағытында
экономиканың ынталандыру жүйесін жақсарту;
- өндірілетін өнімнің сапасын және бәсеке қабілетін арттыру жолдарын
іздестіру.
Диплом жұмысының нысаны ретінде Каменка асыл тұқымды мал зауыты
болып табылады. Бұл кәсіпорын Қазақстанда асыл-тұқымды сүтті ірі қара
өнімдерін өндіретін мемлекеттік кәсіпорын болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізіне нарықтық
экономикаға қатысты шет елдің және Қазақстан экономист ғалымдарының ғылыми
еңбектері, Қазақстан Республикасының заңдары, Қазақстан Республикасы
өкіметінің арнаулы шешімдері, мемлекеттік нормативтік актілер және
Каменка асыл тұқымды ауыл шаруашылық кәсіпорынының әлеуметтік-
экономикалық мәліметтері пайдаланылды.
Диплом жұмысын жазу барысында математикалық, статистикалық,
экономикалық талдау әдістемелер пайдаланылды.
1 тарау. Ауыл шаруашылығы өнімінің өзіндік құны және оның
ерекшеліктері.
1. Өзіндік құнның ұғымы, мәні мен түсінігі
Ауыл шаруашылығы экономиканың маңызды саласы болып табылады.
Агроөнеркәсіп саясаты бүгінде оны жоғары тиімді, бәсекеге қабілетті,
елімізді ауыл шаруашылығы өнімімен қамтамасыз етуге, оның сапасын
жоғарлатуға бағытталған. Ауыл шаруашылығында экономикалық қатынастарды
түбегейлі қайта құру міндеті қойлып отыр, оның мәні ауыл шаруашылығындағы
тұрғындарына дербестілік, кәсіпкерлік, бастамалық көрсету үшіе мүмкіндіктер
туғызу.
Өнімнің өзіндік құны ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық
тиімділігінің аса маңызды көрсеткіші болып саналады. Онда ауыл шаруашылығы
қызметінің түрліжағы біріктіріледі, түрлі өндірістік ресурстарды пайдалану
нәтижелері жинақталады. Өзіндік құнның кемуі кез келген қоғамның, әрбір
саланың, кәсіпорынның бірінші кезектегі және өзекті міндеттерінің бірі
болып табылады. өнімнің өзіндік құны деңгейіне пайданың сомасы,
рентабильділік деңгейі, кәсіпорынның қаржылық жағдайы және оның төлем
қабілеті, ұлғаймалы өндіріс қарқыны, ауыл шаруашылығы өнімінің сатып алу
және бөлшек сауда бағалар деңгейі байланысты.
Өзіндік құн, бұл құнның бөлек бөлігі, онда өндірістегі материалдарды,
құралдарды тұтыну, еңбекке ақы төлеу ақша түріндегі көрсетілген. өзіндік
құн экономикалық категория, ол өндірістік процестің бастапқы, жинақталушы
көрсеткіші болып табылады. Демек ауыл шаруашылығы өнімнің бағасы мен
өзіндік құнын салыстыру өндірістің пайдамен немесе шығынмен жұмыс
істейтігін көрсетеді.
Ауыл шаруашылығы өнімнің өзіндік құны барлық жағдайларда да дұрыс,
бұрмаланып көрсетілмеген болуы тиіс. Ауыл шаруашылығының белгілі бір
өнімінің рентабилділігі төмен немесе шығынға бату жағдайында кәсіпорын
салыстырмалы түрде бағасы арзан ресурстарды түсініп пайдалануға немесе
оларды барынша аз тұтынуға тиіс.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы жоспарлы қаржы жұмыстарында
өнімнің құны оның бағасын есептеу үшін бірден-бір, сенімді бағдар болып
есептеледі. Егер мынадай алғы шартты басшылыққа алсақ, кез келген өндіріс
қызметі шығын жұмсамай, қызмет етпейді, нарық жағдайында кез-келген өндіріс
қызметінен пайда алу көзбеледі. өзіндік құн мен баға категориясын
пайдалануға осындай тұрғыдан келу қана күллі шаруашылық жүргізуші
субъектілерді ауыл шаруашылығы өнімінің өзіедік құнын бірыңғай принциптер
бойынша есептеуге мәжбүр етеді.
Қазіргі кезде өзіндік құнды төмендету мәселесі күрделі мәселелердің
бірі болып отыр оны төмендету резервтерін іздестіру көптеген
шаруашылықтарға өздерінің бәсекелестік қабілетін арттыруға, банкроттықа
ұшырамай және нарықтық экономика жағдайында қызмет етуге көмектеседі.
Бұл жұмысының мақсаты сүт бағытындағы мал шаруашылығы өнімінің өзіндік
құнын есептеу және шығынның есебін жүргізудің теориялық негіздерін
қарастырудан, нақты кәсіпорын мысалы арқылы өзіндік құн мен шығынның есебін
ұйымдастыруды зерттеуден, шығынның есебін жетілдіруде және өзіндік құнды
калькуляциялауға өзіндік жолды ұсынудан тұрады.
Агроөнеркәсіп кәсіпорындар өнім бірлігінің өзіндік құнын кеміту
көрсеткішінен өзге абсолюттік сомадағы күллі ауыл шаруашылығының құнын
жоспарлайды. Сүт өнімінің өзіндік құны бойынша жоспардың орындалуына талдау
жасау кезінде шын мәнінде немесе нақты жұмсаған шығынды қарастыру,
жоспардан ауытқұларды табу және артық жұмсауды болдырмау және әрбір сала
бойынша шығынды одан әрі кеміту бойынша шаралар белгілеуі қажет. Мұндай
талдау агроөнеркәсіп кешеннің шаруашылық есепті енгізумен және нығайтумен
байланысты. Мұның өзі өндірістің жекелеген буындары бойынша өзіндік құнның
деңгейін анықтауға және осы аталған участікте шығынды азайту үшін жауап
беретін жекелеген орындаушылырдың атқарған жұмыстарын бағалауға мүмкіндік
туғызады.[1]
Сүт өнімінің өзіндік құны бойынша жоспардың орындалуын бағалау есеп
берген жылдың жоспарлы және нақты өзіндік құнын есептеу бойынша, оның нақты
көлемі және ассорименті жайындағы мәліметтер бойынша жүргізіледі.
Жалпы алғанда, сүт өнімінің өзіндік құны материалдық шығыннан,
жұмысшыларға жалақы төлеу шығынынан және кешенді салалар шығынынан
құралады. Әрбір элемент бойынша шығынның азаюы немесе өнімнің өзіндік
құнының қамбаттауын немесе арзандауын туғызады. Сондықтан талдау кезінде
шикізаттың, материалдардың, отынның және электр энергиясының шығындарын,
жалақыға жұмсалған шығынды, цехтағы, жалпы зауттағы және басқа шығындарды
тексеру керек.
Өнімнің өзіндік құны бұл ақша түрінде көрсетілген оны өндіруге және
өткізуге жұмсалған шағындар.
Нарықтық қатынастар жағдайында өзіндік құн кәсіпорынның өндірістік-
шаруашылық қызметінің аса маңызды көрсеткіші болып табылады. Бұл көрсеткіш
бойынша жоспардың орындалуын оның қозғалысын бағалау үшін; ауыл шаруашылығы
өндірісінің және ауыл шаруашылығы өнімінің жекелеген түрлерінің
рентабильділігін анықтау үшін; ауыл шаруашылығы өнімінің өзіндік құнын
кеміту резервтерін табу үшін; өнімге баға белгілеу үшін; мемлекеттің
көлемінде ұлттық табысты есептеу үшін; жаңа техникасы, техналогияны,
ұйымдастыру- техникалық шараларды негізудің экономикалық тиімдігігін
есептеу үшін қажет.
Активтердің айналымнан шығуы нәтижесінде (ақша қаржысы, өзге мүлік)
осы ұйым капиталының кемуіне әкелетін міндеттемелердің пайда болуы
нәтижесінде экономикалық тиімділіктің кемуі ұйымның шығынына жатқызылады.
Әдеттегі қызмет түрлері бойынша шығындарды құру кезінде оларды келесі
элементтері бойынша топтастыру қамтамасыз етілуге тиісті:
- материалдық шығындар;
- еңбекке ақы төлеу шығындары;
- әлеуметтік мұқтаждарға жұмсалған шығындар;
- амартизациялау;
- өзге шығындар;
Бухгалтерлік есепте басқару мақсаттары үшін шығынның салалары бойынша
оның есебін жүргізу ұйымдастырылады. Шығын салалары тізбесі ауыл
шаруашылығы ұйымында дербес белгіленеді.
Бухгалтерлік есеп беруде ауыл шаруашылығы ұйымының есеп жүргізу
саясаты туралы ақпаратының құрамында коммерциялық және басқару шығындарын
тану тәртібін ашу жатады.1
Ауыл шаруашылығы ұйымының пайдасы мен шығыны туралы есепте өткізілген
сүт өнімінің өзіндік құны бөлек беріледі, сонымен бірге коммерциялық
шығындар, басқару шығындары, операциялық шығындар және өткізуден тыс
шығындар, жағдайға қарай төтенше шығындар көрсетіледі.
Шығындар бапталы тізбесі, олардың құрамы және сүт өнімі түрлері
бойынша болу әдістері өндіріс құрылымы мен сипатын ескеріп, жоспарлау, есеп
жүргізу және сүт өнімінің өзіндік құнын калькуляциялау мәселелері бойынша
салалық әдістемелік ұсыныстармен анықталады.
Сонымен шаруа қожалықтары үшін төмендегідей типті статьялар
белгіленген:
1. Әлеуметтік мұқтаждықтарға ақша аудару, қоса атқарылатын еңбекке ақы
төлеу;
2. Тұқым және отырғызатын материал;
3. Миниралдық және органикалық тыңайтқыштар;
4. Мал мен өсімдік қорғау құралдары;
5. Жем, шөп;
6. Қайтадан өндеуге арналған шикізат;
7. Негізгі құралдардың құрамы
оның ішінде:
а) мұнай өнімдері
б) негізгі құралдарды амартизациялау;
в) негізгі құралдарды жөндеу;
8. Жұмыс және қызмет көрсету;
9. Өндірісті ұйымдастыру мен басқару;
10. Несиелер бойынша төлемдер;
11. Мал өлімінен шығындар;
12. Өзге шығындар;
Ауыл шаруашылығы ұйымдарында шаруашылық жүргізудің нақты жағдайларын
ескере отырып, шығын статьяларының типті номенклатурасы негізінде әрбір
сала үшін шығын статьясының нақты номенклатурасы қалыптасады.
Ұйым жұмысының негізгі көрсеткішінің бірі өнімнің өзіндік құны болып
табылады. Орындаған жұмыстың және көрсетілген қызметтің, өнімнің жекелеген
түрлері бірлігінің өзіндік құнын есептеуді калькуляция деп атайды.
Калькуляция, өнім өндіруге және өткізуге жұмсалған шығындардың есебін
жүргізудің соңғы сатысы, бұл процесте шығындар топтастырылады және белгілі
бір әдістердің көмегімен өнімнің өзіндік құны есептелінеді.
Өндірістік шығындардың есебін жүргізудің күллі процесі сатыларға
бөлінеді:
1. Есеп жүргізу нысандары бойынша шығындарды топтастыру.
2. Калькуляциялау нысандары бойынша шығындарды бөлу;
3. Өнімнің (атқарылған жұмыстың, көрсетілген қызметінің) бірлігінің
өзіндік құнын анықтау.
Өзіндік құнның калькуляциялау үрдісі өндіріс шығындары туралы және
алынған өнімнің саны туралы мәліметтерді пайдаланудан басталып, нақты
өзіндік құны бойынша бағалаумен аяқталады.
Нысанның шығынын есептеу өндіріс түрлерімен салаларға байланысты.
Ауыл шаруашылығы ұйымдарында шығындарды есептеу объектілері: өсірілетін
дақылдар (арпа, күнбағыс, сүт және басқалары) жұмыстың түрлері (жерді
жырту, негізгі құрал жабдықтарды жөндеу, қарым-қатынасты тоқтату және
басқалар) болуы мүмкін.1
АӨК- тің қайта өндеу салаларында есеп жүргізу объектілері жекелеген
бөлінулер (сүтті кілегейге айналдыру, ірімшік дайындау және тағы басқа)
болуы мүмкін.
Аналитикалық есеп шотты әрбір нысанға емес, топқа ашуға рұқсат
беріледі. Өндірісте шығындардың аналитикалық есебі өндіріс шығындарын
есептеу нысандары калькуляциялау нысандарына барынша сәйкес келетіндей
тұрғыда есептелінеді. Калькуляциялау нысандары дайын өнімнің жекелеген
түрлері, бұйымдарда, аралық өнім жұмыспен қызымет көрсетуді білдіреді. Есеп
жүргізу нысандары калькуляциялау нысандарына не ғұрлым көбірек сәйкес
келетін болса, өндірістегі шығындар өнімнің нақты түрінің өзіндік құнының
соғұрлым көбірек кіретін болады.
Ауыл шаруашылығы ұйымдарда өндірістік шығын есебінің нысандарыи және
калькуляция объектілері көбінесе сәйкес келмейді. Мәселен, нагізгі
өндірістен қосымша өнімнің бірнеше түрін алады. Мәселен, мал шаруашылығы.
1.1.1 кесте
Сүтті ірі қара мал өнімдерінің шығындарын есептеу нысандары
Шығындарды есептеу өнімнің өзіндік құнын өнімнің өзіндік құнын
объектісі есептеу объектісі есептеу бірлігі
1. Сүтті малдың негізгі Төл 1 бас
табыны (сиырлар және сүт 1центнер
бұқалар)
2. Өндіруге және Тірі салмағының өсімі 1 центнер
бордақылауға арналған Тірі салмақ
малдар (бұзаулар, түрлі 1 центнер
жастағы өгізшелер,
сиырлар, бұқалар және
негізгі табыннан
шығарылғандар, сауын
сиырлар)
Әрбір калькуляциялау нысаны үшін калькуляциялау бірлігін дұрыс таңдай
білу қажет, ол өнімнің сипатына, оның физикалық қажеттілігіне сәйкес келуі
тиіс. Бұл үшін негізінде заттай (центнер, тонна, мал басы, гектар, жұмыс
күні, киловат-сағат және тағы басқа) және коэфицентнердің көмегімен
есептелген шартты заттай өлшем бірліктер қолданылады. Есепті кезеңнің
соңында 25, 26, 28 есеп шоттарында ескерілген шығындар 20, 23 және басқа
есеп шоттарға көшіріліп жазылады. Есептік кезен ішінде 20 және 23 шоттары
несиеден жоспарлы норматив немесе шығырылған өнімнің немесе атқарылған
жұмыстың және көрсетілген қызметтің шын мәніндегі өзіндік құны жазып
алынады. Есептік кезен соңында дайын өнімнің, жұмыстың көрсетілген
қызметтің жоспарлы немесе нормативтік өзіндік құны және формула көмегімен
шығын статьяларындағы қалыптасқан нормалардың өзгеруімен, ауытқулар
ескеріледі.
Өнім өндіру шығынының және өнімінің өзіндік құнын калькуляциялаудың
есебін жүргізу әдісі деп өнімнің жеке түрінің, жұмыстың, көрсетілген
қызметтің немесе олардың бірлігінің есебін жүргізу үшін қолданылатын
тәсілдер жиынтығын түсінеміз.
Ұлттық тәжірибеде өнім өндіру шығындары мен калькуляциялау есебінің
төмендегідей әдістері қолданылады:
1) Жай (тікелей)
2) Тапсырысты
3) Бөлшекті (жартылай фабрикаттар және жартылайсыз фабрикат нұсқалары)
4) Үрдістісті
5) Қосымша өнім шығыннан жалпы шығыннан алып тастау тәсілі
6) Коэффиценттер тәсілі;
7) Пропорционалды;
8) Нормативті;
9) Комбинациялы;
Өнімнің өзіндік құнын есептеу кезінде шығындарды баланстық жинақтау
қағидасы ауыл шаруашылығы салалары үшін бірыңғай, өзгермейтін қағида болып
табылады. Ол бір тараптан жылдың басында аяқталмаған өнімге жұмсалған
шығын мен ағымдағы жылдың шығынының теңдігін, басқа тараптан, дайын өнімнің
өзіндік құнына қатысты шығын мен жылдың аяғындағы аяқталмаған өнім шығыны
арасындағы теңдікті көрсетеді.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдісін таңдау, өндірістің
түріне, оның күрделігіне, ерекшеліктеріне, аяқталмаған өнімнің болуына,
өндіріс процессінің ұзақтылығына, өндірілген өнімнің номенклатурасына және
басқаларға байланысты.
Қарапайым (тікелей) калькуляциялау әдісі өнімнің жеке түрінің,
жұмыстың, қызметтің өзіндік құнын тікелей есептеуге негізделген. Бұл әдіс
өндіріс өнімінің тек бір түрін қана алу кезінде қолданылады, бұл жағдайда
шығынның есебін жүргізу объектісі калькуляциялау объектісіне сәйкес келеді.
Мұнда өнім бірлігінің өзіндік құны шығынның көлемін өнімнің санына
бөлу жолымен шығарылады. Бұл әдіс қосалқы қызмет көрсетулердің өзіндік
құнын және кейбір өндірістік басқа жұмыстардың өзіндік құнын есептеу
кезінде пайдаланылады.1
Тікелей есептеу әдісіне тапсырыс әдісі жатқызылады, мұнда есеп жүргізу
және калькуляциялау объектісі жеке өндірістік тапсырыс болып табылады.
Аналитикалық есеп шот тапсырыс түрлері бойынша ашылады (мұнда тапсырыс, деп
бұйымды жөндеу жұмыстары түрлерін тағы басқа ).
Бұл әдіс жөндеу, тігін шеберханаларында, құрылыста қолданылады.
Тапсырыстың өзіндік құны оның ашылған күнінен оның орындалу күніне дейінгі
өндірістің барлық шығыны сомасымен анықталады. Демек, бұл әдістің кемшілігі
тапсырыстың орындалу кезінде өзіндік құнды бақылаудың мүмкін еместігі.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және шығын есебін жүргізудің бұл
әдісі негізінде АПК-інің қайта ұқсату (өңдеу) кәсіпорындарында және ауыл
шаруашылығы ұйымдарының өнеркәсіптік өндірістерінде қолданылады, мұнда
өңделетін шикізат және материалдар бір ізділікпен бірнеше өңдеу сатысынан
өтеді.
Өндірісте шығынның есебін жүргізу бойынша аналитикалық есепшот өндеу
сатылары бойынша ашылады.
Шикізатты және материалдарды қайта өңдеудегі технологияның
ерекшеліктеріне байланысты болу әдісінің аралық өнім және түпкі өнім
нұсқалары қолданылады. Бөлу әдісінің аралық өнімнің нұсқасы әрбір болу
шикізат өңдеудің аяқталған сатысын білдірген кезде қолданылады, осының
нәтижесінде өз өндірісінің аралық өнімін алады, бұлар өндірісте не өткізу
үшін одан әрі пайдалануға, дайын өнім деп есептелінеді. Бұл жағдайда әрбір
бөлуден кейін аралық өнімнің өзіндік құны шығарылады, бұл әртүрлі салада
оларды өңдеу кезінде аралық өнімнің өзіндік құнын табуға, немесе оның
сатылу барысында өнімнің өзіндік құнына неғұрлым белсенді бақылауды
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Түпкі өнім алу барысында шығынның есебін алу қажет. Бұл әдісті
пайдалану барысында аралық өнімнің өзіндік құны анықталмайды, дайын өнімнің
ғана өзіндікқұнын есептейді.
Үрдістік әдіс – ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы ең кең таралған
әдіс. Оның мәні мынада, өндіріс шығындары оның барлық үрдісі бойында
өнімнің белгілі бір түріне қатысты жинақталды.
Қосымша өнім шығындарын шығарып тастау әдісі өнімнің өзіндік құнын
есептеу кезінде қолданылады, оның мәні сол, өндіріс өнімі өз құрамы бойынша
негізгі немесе қосымша болып бөлінеді. Бұл жағдайда тек негізгі өнім
есептеледі (калькуляцияланады). Ал қосымша өнім бұдан бұрын белгіленген
баға бойынша бағаланады. Негізгі өнімнің өзіндік құнын есептеу кезінде
қосымша өнімнің өзіндік құны жалпы шығын көлемінен шығарылып тасталады.
Бұл әдістің кемшілігі тәжірибе жүзінде барлық қосымша өнім
пайдаланбауында. Демек, негізгі өнімнің өзіндік құнын қолдан өсіру әрекеті
жасалады. Бұған қоса әр түрлі ұйымда қосымша өнімді бірдей бағалау
байқалмайды.
Коэффиценттер әдісі бір объектілер бойынша шығындар ескерілген
жағдайда өзіндік құнды есептеу үшін қолданылады. Яғни өнімнің бірнеше түрі
арасында бөлу қажет. Демек шығындар есебінің нысаны калькуляциялау
нысандарына сәйкес келмейді. Сондықтан шығындарды бөлу үшін коэффиценттері
анықталады. Олардың көмегімен алынған өнім шартты өнімге ауыстырылады.
Осының нәтижесінде шартты өнімнің өзіндік құны, кейін заттай өнімнің
өзіндік құны шығарылады.
Пропорционалды әдіс өндірістен өнімнің бірнеше түрі алынған жағдайда
өнімнің өзіндік құнын есептеу үшін қолданылады.
АӨК-тің қайта өндеу салаларында қолданылады. Бұл жағдайда өндіру
шығындарының жекелеген түрлері ағымдағы нормалар бойынша ескеріледі,
нормалардан нақты шығындардың жедел есебін бөлек алу жүргізіледі. Бұл
орайда шығындардың болған жерлері, есептері, жауапты адамдар көрсетіледі,
өнімнің нақты өзіндік құны ағымдағы нормалар, нормалардан ауытқулар,
нормаларды өзгертулер бойынша шығындар самасынан құралады.
Зф=Знорм+А+Ө,
Мұндағы,
- Зф-нақты шығындар;
- Зн-нормативті шығындар;
- А – нормалардан ауытқу шамасы;
- Ө – нормаларды өзгертудің шамасы.
Комбинациялы әдіс, өнімнің өзіндік құнын есептеу әдісі жоғары
келтірілген бірнеше әдісті көздейді. Сонымен, ауыл шаруашылығы ұйымдарында
сүтті және төл басын есептеу кезінде қосымша өнімге жұмсалған шығындарды
шығыру әдісін, кейін пропорционалды әдісті қолданады.
Өндіруге және өзіндік құнды калькуляциялауға жұмсалған шығындардың
есебін ұйымдастыру аса маңызды жағдай ретінде операциялық шоттардың
міндетті есепшоттарын: жинақтау бөлу (25,26) калькуляциялық шоттарын
(20,23,29) салыстыру (49) қаржы-нәтижелік (99) шоттарды жабуды көздейді.
Бұлар есепшотты жабу операциялары деп аталады. Осылардың нәтижесінде баланс
есеп шотында ешқандай сальдо қалмайды.
Калькуляциялық есеп шоттарды жабу өнімінің жұмысы қызмет көрсетудің
нақты өзіндік құнымен есептелінеді. Осыдан кейін өнімді, жұмысты, қызмет
көрсету жоспарлы бағалау болады, осы бойынша, олар есепті кезең бойынша
бағаланады, аяқталған өнім бөлігі, шын мәніндегі деңгейге дейін
жеткізіледі.
Осымен калькуляциялық есепшоттар кредиті бойынша шартты айналымдар
есепшоттардың дебеті бойынша ескерілген нақты шығындарға дейін жеткізіледі.
Ауыл шаруашылық ұйымдарында “малдардың өлімінің ысыраптары” саласы бойынша
мал шаруашылығы өнімін өндіру шығындары құрамында бордақылауда тұрған ірілі-
уақты малдың ысырабы, құстың, аңның, қоянның омартта аралықты ысырабы
ескеріледі. Ауру-сырқауға немесе стихиялық апаттарға байланысты өлген
малдар құны өнімнің өзіндік құнына кіргізілмейді, 99 “пайда және шығын"
есепшотының дебеті бойынша шығындар ретінде ескеріледі.
1.2 Ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құнның ерекшеліктері.
Өнімнің өзіндік құны-өнеркәсіп орындары, бірлестіктері қызметінің аса
маңызды көрсеткіштердің бірі, мұнда өнім өндірумен, өткізумен байланысты
кәсіпорынның барлық шығыны ақша түрінде көрсетіледі.
Өзіндік құнға өнімге кеткен еңбек шығындары (негізгі қорларды
амартизациялау, шикізат құны, материалдар, жанар-жағар майдың және басқа
материалдық ресурстар) және ауыл шаруашылығы кәсіпорындары қызметкерлерінің
еңбегіне төленген шығындар келеді.
Өнімнің өзіндік құнының төрт түрі бар.
Цехтық өзіндік құнға осы бөлімнің өнім өндіруге жұмсалған шығындары
кіреді. Жалпы өндірістік өзіндік құн кәсіпорынның өнім өндіруге жұмсалған
шығындарын көрсетеді. Толық өзіндік құн кәсіпорынның өндіруге ғана емес,
өнімді өткізу шығындарында есептесу нәтижесі ескеріледі. Салалық өзіндік
құн жекелеген кәсіпорындардың жұмыс нәтижелеріне ғана емес, тұтас алғанда
сала бойынша өндірісті ұйымдастыруға да байланысты.
Сүт өнімнің өзіндік құнын жүйелі түрде кеміту мемлекетке қоғамдық
өндірісті одан әрі дамыту үшін халықтың материалдық әл-ауқатын арттыру үшін
қосымша қаржылар береді. Сүт өнімінің өзіндік құнын төмендету сүт
өндіретін, кәсіпорындар пайдасы өсуінің аса маңызды көзі.
Агроөнеркәсіп өнімінің шығындары жоспарланады және бастапқы
экономикалық элементтері бойынша, шығындар статьялары бойынша ескеріледі.
Бастапқы экономикалық элементтер бойынша топтастыру, өндіруге
жұмсалатын, шығындар сметасын жасауға мүмкіндік түғызады. Онда
кәсіпорынның материалдық ресурстарға жалпы қажеттігі, негізгі қорларды
амартизациялау сомасы, еңбекке ақы төлеу шығындары және кәсіпорынның өзге
ақша шығындары анықталады. Бұл топтастыруды сондай-ақ бизнес жоспарлардың
өзге бөлімдерімен өзіндік құн бойынша жоспарды келісіп алу үшін, айналым
қаржыларын жоспарлау және оларды пайдалануды бақылау үшін пайдаланады
өнеркәсіпте олардың экономикалық элементтері бойынша келесі шығындар
қабылданған:
- шикізат және негізгі материалдар;
- қосалқы материалдар;
- жанар-жағармай (басқа тараптан);
- энергия (басқа тараптан);
- негізгі қорларды амортизациялау;
- жалақы;
- әлеуметтік сақтандыруға ақша аудару;
- элементтері бойынша бөлінбеген басқа шығындар;
Жалпы шығындағы оның жекелеген экономикалық элементтердің ара қатынасы
(байланысы) өнім өндіруге жұмсалған шығындардың құрылымын анықтайды.
Өнеркәсіптің түрлі саласындағы өндіріске жұмсалған шығындар құрылымы
біркелкі емес, ол әр саланың өзіндік ерекше жағдайларына байланысты.
Шығындарды экономикалық элементтер тұрғысынан шығындарын топтастыру
кәсіпорынның оларды өнімнің жеке түрлеріне бөлінген материалдық және басқа
шаруашылық мұқтаждарын көрсетеді. Бұл жағдайда өнім бірлігінің өзіндік
құнын анықтауға болмайды.
Сондықтан экономикалық элемнттері бойынша шығындарды топтастырумен
қатар өнім өндіруге жұмсалған шығындар жоспарланады және шығын статьялары
бойынша (калькуляциялау статьялары бойынша) ескеріледі.
Шығын статьялары бойынша шығындарды топтастыру олардың құрылу
көздерін, олардың жұмсалу ерекшеліктерін білуге, анықтауға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар кәсіпорынға өнімнің жеке түрлерін өндіру және
олардың өзіндік құнын есептеуге қандай факторлардың әсер ететілігі құнның
деңгейін төмендету барысында қандай іс-ерекеттер жүргізу керектігін білу
үшін қажет. Өнімнің нақты өзіндік құнын нормативтік өзіндік құнды формула
көмегімен анықтауға болады. Өнімнің түрі бойынша есептелген шығын оның
нақты өзіндік құнын жоспарлы деңгейімен салыстыру арқылы төмендегі формула
арқылы анықтауға болады.
Өф=Өн+UнQ + (-АнQ)
Мұнда,
- Өф - өнімнің нақты өзіндік құны;
- Өн – нормативті өзіндік құн;
- Uн – нормалардың өзгеруі;
- Ан – нормалардан ауытқу;
- Q – шығарылған өнім саны.
1.2.1 кесте
2003 жылдың ішінде сүт өнімінің өндіруге жұмсалған шығындарқұрылымы
және олардың үлес салмағы
Шығын түрлері %
Шикізат және негізгі материалдар 85,5
Қосалқы материалдар 2,6
Жанар-жағармай 0,3
Энергия 0,6
Амортизациялау 1,6
Жалақы және әлеуметтік сақтандыруға аударылған ақша 8,6
Өзге шығындар 0,8
Барлығы 100
Агроөнеркәсіпте негізгі калькуляциялау статьяларының мынадай
номенклатурасы қолданады:
1) шикізат және материалдар;
2) технологиялық жұмыстарға қажет жанар-жағармай және энергия;
3) өндіріс жұмысшыларының негізгі еңбек ақысы;
4) жабдықты ұстауға және пайдалануға жұмсалған шығындар;
5) цехтағы шығындар;
6) жалпы зауыттағы (жалпы фирмалық) шығындар;
7) өнім сапасыздығынан болған ысыраптар;
8) өндірістік емес шығындар.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін ауыл шаруашылығы кәсіпорынның шығындары
тікелей және жанама болып бөлінеді. Тікелей шығындарға өнім дайындауға
тікелей байланысты, оның жекелеген түрлері бойынша ескерілетін: негізгі
материалдар, жанар-жағармай, технологиялық мұқтаждарға жұмсалатын энергия
құны, жалақы және т.б. шығындар жатқызылады. Жанама шығындарға өнімнің жеке
бір түрінің өзіндік құнына тікелей қатысы жоқ шығындар жатады, мәселен,
жабдықты қалыпты деңгейде ұстау және пайдалану бойынша шығындар.
Өндірістік емес шығындарң статьясы бойынша дайын өнімді өткізу
бойынша шығындар (өнімді сорттау т.б. шығындар) және стандарттауға және
ғылыми зерттеу жұмыстарға жұмсалған шығындар ескеріледі. Әдетте өндірістік
емес шығындар ауыл шаруашылығы өнімінің жекелеген түрлерінің өзіндік құнына
олардың өзіндік құнына пропорционалды түрде кіреді.
Сүт және мал еті бойынша шығындар, өнім көлемінің есбі бөлек
жүргізіледі.
АӨК-індегі аналитикалық есепшоттар сүт бағытындағы ірі қара мал
бойынша шығындар есебі әрбір нысан бойынша ашылады.
Олар былай аталады:
1. Негізгі табын. Бұл бағыт бойынша сиырларды, бұқаларды бағуға
жұмсалған шығын ескеріледі.
2. Малғды бағуға және бордақылауға байланысты жұмсалған шығындар
ескеріледі.
Негізгі табынң бойынша калькуляциялау нысандары сүт және алынған төл,
калькуляциялық бірліктер – 1 сүт, 1 бас төл болып табылады. Сүт пен төлдің
өзіндік құнын анықтау үшін калькуляциялаудың комбинациялы әдісі
қолданылады:
1. Бір жыл ішінде негізгі табынды (атарды) бағуға жұмсалған жалпы
шығынның көлемінен қабылданған бағалау бойынша қосымша өнім (көң, түлеу
жүні) құны шығарып тасталады;
2. Негізгі және ілеспе өнімге (сүт, төл) келетін шығынның қалған
көлемі жемшөптің айырбас энергиясы шығынына сәйкес: 90% сүтке, 10% төлге
бөлінген.
3. Сүт өндіруге және төл алуға жұмсалған шығындар туралы мәліметтер
тиісінше сүт көлеміне және алынған төлдің санына бөлінеді, осының
нәтижесінде 1 ц сүттің және 1 бас төлдің шын мәніндегі өзіндік құны
анықталады.
1.2.2. кесте
Шығынның экономикалық мәні және калькуляциялау статьялары бойынша
жіктелуі.
Шығынның мәні бойынша Шығындарды калькуляциялау салалары бойынша
өндіріске жұмсалған өндіріске жұмсалған шығындарды топтау
шығындарды топтау
Шикізат және негізгі Шикізат және материалдар
материалдар (қайтарма Сатып алынған комплектті бұйымдар, жартылай
қалдықтарды есептеп фабрикаттар жән е кооперацияланған
шығарғанды қоспағанда) кәсіпорын-дардың көрсететін қызметі
Сатып алынған комплектті Қайтарма қалдықтар (есептеп шығарып
бұйымдар және материалдар тасталады)
Қосалқы материалдар Технологиялық мақсаттарға арналған отын
Басқа тараптан әкелінген Технологиялық мақсаттарға арналған энергия
жанар-жағармайдың Өндіріс жұмысшыларының негізгі жалақысы
Басқа тараптан алынған электрӨндіріс жұмысшыларының қосымша жалақысы
энергиясы Әлеуметтік сақтандыруға аударылған ақша
Негізгі және қосымша жалақы Өнімді дайындауға және игеруге жұмсалған
Әлеуметтік сақтандыруға шығындар
аударылған қаржы (ақша) Жабдықты ұстауға және пайдалануға жұмсалған
Негізгі қор амартизациясы шығындар
Өзге қаржылай шығындар Цехтық шығындар
Жалпы зауыттық шығындар
Ақаудың келтірілген шығындары
Өзге өндірістік шығындар
Өндірістік өзіндік құн жиынтығы
Өндірістен тыс шығындар
Толық өзіндік құн жиынтығы
Барлық шығындар біртектілік дәрежесіне қарай жай (бір элементті) және
кешенді болып бөлінеді. Жай шығындардың мазмұны біркелкі болады: шикізат
және материалдар, жанар-жағармай, энергия амортизациялау, жалақы. Кешенді
шығындарға әртүрлі элементтер кіреді. Оған мәселен, жабдықты
бірқалыптыжағдайда ұстау және пайдалану шығындары, жалпы цехтағы шығындар
және басқалар жатқызылады.
Өндіру көлемінің өзгеру белгісі бойынша шығындар ауыспалы және шартты
тұрақты болып бөлінеді.
Ауыспалы шығындар (пропорционалды) өндіріс көлемінің өзгеруіне
пропорционалды түрде өзгеретін олардың мөлшерінің шығындары жатқызылады.
Бұл шығындарға: негізгі материалдар, кесетін аспап шығындары, негізгі
жалақы, отын және технологиялық мақсаттарға арналған энергия және басқалары
кіреді. Шартты – тұрақтыларға (пропорционалды емес) өндіру көлемінің
өзгеруіне байланысты емес олардың мөлшерінің шығындары болып табылады.
Бұларға әкімшілік – басқару персоналаның жалақысы, жылытуға, жарық беруге,
амортизациялауға және басқаларға жұмсалған шығындар жатқызылады.
Өзіндік құн жинақтаушы экономикалық көрсеткіш ретінде кәсіпорын
қызметінің барлық жақтарын: өндірістің технологиялық жарақтану дәрежесін,
өндірісті және еңбекті ұйымдастыру деңгейін, өндіріс қуаттарын пайдалану
дәрежесін; материалдық және еңбек ресурстарын пайдаланудың үнемділігін және
өндірістік шаруашылық қызметті сипаттайтын басқа да жағдайлар мен
факторларды көрсете алады.
Шығынның көлеміне байланысты цехтық, өндірістік және толық өзіндік құн
болып бөлінеді. Цехтық өзіндік құн кәсіпорын жоспарлы есептік бағалар
аралығын анықтау үшін бастапқы база болып табылады. Өндірістік өзіндік құн
кәсіпорынның өнім өндіру шығындарын қамтиды: оған цехтық өзіндік құнынан
басқа жалпы шаруашылық шығындар кіреді және толық өзіндік құн өндірумен,
өткізумен байланысты күллі шығынды қамтиды.
2- тарау Каменка асыл - тұқымды мал зауытында өнім өндірудің қазіргі
жағдайы мен экономикалық тиімділігі
2.1 Каменка асыл – тұқымды мал зауытының технико - экономикалық негіздері
Каменка асыл – тұқымды мал зауыты 1971 жылы Қазақ ССР министрлер
кеңесінің қаулысы негізінде Алатау асыл – тұқымды сиырлардың өсіруге
мамандандырылған шаруашылық ретінде құрылған. Зауыттың орналасқан жері –
Каменка қыстағы. Ол Алматы қаласынан небәрі 8 шақырым жерде. Бұл жағдай
шаруашылыққа өз өнімін қала халқына сатту үшін қолайлы жағдай туғызады.
Зауыттың іс жүзінде пайдаланудағы жерлері 2739 гектар, оның 1736 гектары
егін егілетін жер, 269 гектар шабындық, 447 гектары жайылым. Зауыт
еліміздегі Алатау асыл – тұқымды сиырларын өсіретін бірден – бір шаруашылық
болып табылады. 2004 жылдың бас кезінде шаруашылықтағы асыл тұқымды малдың
саны 658, оның ішінде 254 сиыр болды. Шаруашылықтағы мал атаулы таза асыл
тұқымды. Сиырлар табынының 66% элита класс, элита – рекорд сияқты асыл
тұқымды сиырлардан, ал қалғандары 1 сортты сиырлардан құрылған. Жылдың
басында негізгі құралдардың мөлшері 41860000 теңге болды. Жұмысшы күшінің
саны 115 адам, оның 96-ы тікелей ауыл шаруашылығында еңбек етеді.
Республикалық мемлекеттік Каменка 1998 жылдың 15 сәуінде қабылданған
ҚР-сының Азаматтық кодексінің 104 бабына сәйкес мемлекеттік мүлкі жедел
басқару құқығына ие қазыналық кәсіпорын болып табылады.
Каменка асыл – тұқымды мал зауытында басқару және ұйымдық шаруашылық
қызметінің барлық мәселерін дербес шешу қағидалары негізінде директор іске
асырады.
Директор кәсіпорынның жұмысын ұйымдастырады, оның мүдделерін
мемлекеттік органдырға ұсынады, сенімхатсыз - ақ кәсіпорынның атынан іс-
қимыл жасайды, мүлікке кәсіпорынның атынан билік етеді, келісім шарт
жасайды, банктерге есепшот ашады, атқарушы аппаратының штатын бекітеді,
бұйрықтар шығариды, барлық кәсіпорын қызметкерлері үшін міндетті нұсқаулар
береді.
Мұндағы басқару аппараты қызметкерлердің дағдылары олардың атқарып
отырған лауазымдарына сай келеді.
Зауыттағы өсімдік шаруашылығы ең алдымен мал шаруашылығын дамытуғы
бағытталған. Сонымен қатар өсімдік өсіру салалары аса маңызды тамақтық азық
- түлік өнімін өндіреді, ауыл шаруашылық өнімін өңдеу өнеркәсібі үшін
шикізат дайындайды. Шаруашылықта егіншілік саласы неғұрлым тиімді болса,
ауыл шаруашылығы жерін пайдалану да соғұрлым тиімді болмақ.
Каменка асыл – тұқымды мал зауытында 2003 жылы ауыл шаруашылық жердің
көлемі 2001 жылмен салыстыра келсек 7,6% қысқарған. Бұл қаланың шекарасы
кеңеюінен және шаруашылықта қаржының болмауына байланысты егістік жерлер
көлемінің азаюынан болды. Оны келесі кестеден көруге болады
2.1.1 кесте
Каменка асыл-тұқымды мал зауытының жерінің құрамы мен құрылымы*
Жылдар: 2003 жылды
Жер түрлері 2001 жылмен
салыстырғанда
%
2001 2002 2003
га % га % га %
Жалпы жердің көлемі
3268 100 3170 100 3170 100 - 3
Оның ішінде:
ауыл шаруашылық жерлер3071 94 2693 85 2739 86,4 - 10,8
егістік жерлер 2674 87,1 1796 66,7 1796 65,6
шабындық 210 6,8 296 10 269 10 + 28
жайылымдық 232 7,6 447 16,3 447 16,3 +92
көп жылдық егістік 135 4,4 181 6,8 227 8,3 +92
Босалқы жерлер 135 4,4 181 6,8 227 8,3 + 92
*Каменка асыл-тұқымды мал зауытының 2001-2003 жылдық мәліметтері бойынша.
Шаруашылықтағы жерлерінің құрамында егістік жердің алатын үлес
салмағы үлкен және ол 2003 жылы 65.6% болды, ал жайылымдық жердің үлес
салмағы 16,3%, шабындық 10%. Сондықтан мал шаруашылық арнаулы жағдайда,
кешенде бағылады. Сондықтан мал шаруашылығына қажетті, маңызды
жағдайларжәне жем-шөп қорын жасау шаруашылықта үлкен орын алады. Осы
тұрғыдан алғанда, шаруашылықтың егістік жерлерде пайдалану көрсеткіштері
төмендегі кестеде келтірілген.
2.1.2 кесте
*Шаруашылықтың егістік жерлерінің көрсеткіштері
Жылдар: 2003 жылды
Егілген дақылдар 2001 жылмен
түрлері салыстырған-
да %
2001 2002 2003
га % га % га %
Дәнді дақылдар 1130 60,9 730 50 500 44,7 -55,7
Қант қызылшасы 30 1,6 30 2 20 1,8 -33,4
Майлы дақылдар, барлығы
95 - 30 - 300 - + 315,8
Оның ішінде:
сафлор 65 3,5 - - 200 17,9 + 307,7
соя 30 1,6 30 2 100 10 + 333,3
Көп жылдық шөптер 299 16,2 382 26 50 4,5 -83,3
Сүрлемге арналған
дақылдар 300 16,2 300 20,4 250 22,3 - 16,7
Барлығы: 1854 100 1472 100 1120 100 39,6
*2001-2003 жылдық шаруашылық есептің мәліметінен алынды.
Жоғарыда келтірілген кесте мәліметтері көрсеткеніндей, негізінен
шаруашылық дәнді дақылдарды өсірумен айналысады. Дегенмен дәнді дақылдардың
егістік мөлшері соңғы жылдары едәуір азайған. Мысалы олардың үлес салмағы
2001 жылы 60,9% болса, 2003 жылы 44,7% дейін азайған. Осындай жағдай көп
жылдық өсімдіктер, сүрлемге арналған дақылдарға тән болып отыр. Сонымен
қатар соңғы жылдары шаруашылықта өсімдік майы алынатын дақылдарға кып көңіл
бөлініп жатқаны байқалады. 2003 жылы осы дақылдардың егісі 2001 жылға
қарағанда 2,5-3,0 есеге ұлғайған, оның себебі халықты қажетті өніммен
қамтамасыз ету егістігі 34% қысқартылып 20 га құрайды және майлы
дақылдардың қалдығы малға жем ретінде пайдалану жағын кең көлем алып
келеді.
Каменка асыл-тұқымды мал зауытында өсімдік шаруашылығының түсімділігі
2.1.3 кестеде келтірілген
2.1.3 кесте
*Ауыл шаруашылық дақылдардың түсімділігі және жалпы өнім
2003 жылды
ЖЫЛДАР 2001 жылмен
Дақылдар салыстыр-ғанд
а (+; -)
2001 2002 2003
Жалпы ТүсімдЖалпы ТүсімдЖалпы ТүсімдЖалпы Түсімд
өнім, цілік өнім, цілік өнім, ілік өнім , ілігі
цга цга ц цга ц
цга
Оның ішінде:
Күзгі бидай 2465 3,5 7050 23,5 3900 13 +1435 +9,5
Жаздық бидай 5045 11,7 3885 9,0 1550 7,75 -3495 -3,95
Соя 140 4,7 370 12,3 1100 11 +960 +6,3
Көп жылдық шөптер
50361 115 43030 112,6 7000 140 -27385 +25
Сүрлемге арналған 108000 360 117000 390 98250 393 -9750 +33
жүгері
Қант қызылшасы 4100 136,2 3330 111 2350 132,5 -750 -3,7
*2001-2003 жылдардағы шаркашылықтың есеп жүргізі мәліметтері
Егер дәнді дақылдардың егіс көлемі мен түсімділігін 2001 жылды
және2002 жылмен салыстыра келсек түсімділік 2 есе артқанын байқауға болады,
ал 2003 жылы егістік көлемі 2 есе қысқарды және де түсімділік кеміді. Соя
дақылының да әр гектарынан түсімділігінің ұлғайғаны байқалады.
Шаруашылықта көп жылдық шөп және сүрлемге арналған егістіктің көлемі
азайғанмен олрдың әр гектарынан алынған өнім көлемі жылдан-жылға ұлғайып
келе жатқанын айтуға болады, яғни малды азықпен, жем-шөппен қамтамасыз ету
едәуір жолға қойылып жатқанын айтуға блады.
Зауыттың Ақбұлақң тауарлы сүт кешенінде ірі қара мал басын өсіру және
дамыту іс-әрекеттері шоғырландырылған. Бұл жоғары механикаландырылған
кешен.
2.1.4 кесте
* Егістік жерлерді пайдаланудың экономикалық тиімділігі
өлшем ЖЫЛДАР: 2003жылды 2001
Көрсеткіштер бірлігі жылмен
салыстыру, %
2001 2002 2003
Егістік көлемі, қолда бары га 2674 1796 1796 67,17
Ірі қара малы, барлығы бас 893 890 669 78,28
100 га егістік жерге бас 33,0 50,0 39,0 116,77
1сиырдан сауылған сүт кг 4142 4201 2889 69,75
1000 га егістік жерлерге ц 15.5 23.4 16.1
өндірілген: сүт 103.8
*2001-2003 жылдық шаруашылық есептің мәліметтері
Шаруашылықта шөп, сүрлем, пішендеме үшін қойма бар. Еңбекті көп қажет
ететін ауыр жұмыстар механикаландырылған, яғни азықты малға техника
көмегімен береді. Сиыр күніне екі рет сауылады, бұзаулар туылғаннан кейін
енесінен ажыратылып, ашық ауада жеке торларда бағылады.
Кез-келген кәсіпорын жай және ұдайы өндіріс қағидамен жұмыс істейді.
Жай өндіріс деп мал басы өзгермей қалған өндірісті айтамыз. Ұдайы өндірісте
төл басының жыл сайын ұлғаюы байқалады. Бұл жағдайда ұдайы өндірісінің
шешуші факторы жалпы мал басындағы ұрғашы-еркегіне, кәрі- жасына қарай
топтардығы үлес салмағы бойынша есептеу және бағалау қабылданған. Демек
мал шаруашылығында әрбір саланың экономикалық нәтижелігі ең алдымен аналық
мал басының қандай үлес салмаққа ие екендігіне байланысты.
Келесі кестеде (2.1.5) шаруашылықтың негізгі қызметтің технико -
экономикалық көрсеткіштер көрсетілген.
2.1.5 кесте
*Каменка кәсіпорынның негізгі технико-экономикалық көрсеткіштері
2003ж 2003ж
өлшем Жылдар: 2001ж 2002ж
Көрсеткіштер бірліліг салыстырусалыстыру
і ауытқу, ауытқу,
(+,-) (+,-)
2001 2002 2003
Өнім өткізуден алынған мың. тг 80153 78444 69401 -10752 -9043
табыс
Өткізілген өнімнің өзіндікмың. тг 71943 67915 62511 -9432 -5404
құны
Жалпы табыс мың. тг 8210 10529 6890 -1320 -3639
Кезең шығындары мың. тг 3291 3494 4025 734 531
Негізгі қызметтен алынған
табыс мың. тг 4919 7035 2865 -2054 -4170
Қызметкерлердің орташа адам 206 186 115 -91 -71
саны
Оның ішінде: адам 174 164 96 -78 -68
жұмысшылар
Жалақы қоры мың.тг 14897 12404 12581 -2316 177
Орташа айлық жалақы тенге 7135 6303 10921 3786.4 4618.2
Қор қайтарымдылығы тенге 1,94 1,85 1,65 -0,288 -0,203
Қор сиымдылығы тенге 0,5 0,5 0,6 0,1 0,1
*2001-2003 жылдық шаруашылық есептен алынған мәліметтері.
Талдау барында байқағанымыз шаруашылықта соңғы жылдары, өнімнен
алынған табыс 2003жылы 2001жылғымен салыстырғанда өткізу көлемі 13.4%-ға,
ал 2002 жылмен салыстырғанда 11.9% кеміді. Оған себеп болған факторлар
қатарына бәсекелестіктің және өнім сапасының төмен болғандығында. Бұл
аталған шаруашылықтың нарықтағы орнын жоғалтып алуы мүмкіндігі бар екенін
көрсетеді. Өнім өткізу көлемімен қатар өнімнің жалпы өзіндік
құны да төмендеген. Егер 2001 жылы өнімдердің жалпы өзіндік құны 71943.0
мың теңге болса, 2002 жылы ол 67915.0 мың теңгеге дейін төмендеп, талдаудың
соңғы кезеңінде 8% төмендеді.
Жалпы табысының көлемі де азайған. Оған өнімнің өткізу деңгейінің
азаюы әсер етті. 2003 жылды 2001 жылмен салыстырғанда оның мөлшері 1320.0
мың теңге немесе 16% кеміп, ал 2003 жылды 2002 жылмен салыстырғанда 35%
кеміді.
Кәсіпорын өндірген өнім көлемінің төмендеуімен қоса кезең шығындары
артып отыр. Егер 2003 жылды 2001жылмен салыстырсақ ол 734.0 мың теңгеге
артып, немесе 22%, ал 2003 жылды 2002 жылмен салыстырсақ 531.0 мың теңге,
яғни 15% құрайды.
Негізгі өндірістен түскен табысқа әсер ететін факторлар, бұл өнім
өткізуден түскен табыстан кезең шығындарын алып тастау. Мәселен, 2001 жылы
негізгі өндірістен түскен табыс 4919.0мың теңге еді, ал 2002 жылы 7035.0мың
теңге, 2003жылы 2865.0 мың теңге, яғни 2003жылы негізгі өндірістен түскен
табыс 2002 жылдан 42% төмен, 2001жылмен салыстыра келсек 59.3%.
Негізгі өндірістік құралдардың орташа жылдық құны 2003 жылды 2001
жылмен салыстырғанда 712.0 мың теңгеге артты, яғни 1.7%, ал 2003 жылды 2002
жылмен салыстырып келсек 258.0 мың теңгеге немесе 0.6% төмендеді.
Ал орташа жылдық кәсіпорынның жұмысшы күшіне көз аударатын болсақ, ол
2001жылғы қызметкерлер саны 2003 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz