Қаржылық қорытынды есеп құрамы
Барлық ұлттық және экономикалық жүйедегі бухгалтерлік есепке тән объектілердің барлығы да бағаланады. Ұйымдар мен тағы басқа құрылымдар меншігінің барлық активтердің түрлерін бағалау, сондай – ақ капитал мен міндеттемелер қозғалысын тұра көрсету және бағалау үшін бағалаудың әртүрлі әдістерін қолданады. Өз кезенінде тұра қолданылған бағалау әдісі табыстарды, шығындарды және пайданы анықтауға тікелей әсер етеді.
Ұлттық және халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарының барлығы да бір нүктеге- пайда түсіру мақсатына бағытталған. Алайда түскен пайданы бағалау әр елде әр түрлі әдістермен іске асырылады. Пайданың мөлшерін активтерді бағалау және бұлардың құнын есептеу бірнеше тәсілдер арқылы анықталады.
Өнім өндіру процесін, айналыс сыртындағы активтерді сатып алу мен құрау, тауарлар, жұмыстар және қызметтер сатудан түскен табыс, осының барлығына жұмсалған шығындар құндық бағалау арқылы есепке алынады. Бағалау процесінің негізділігіне және дәлдігіне байланысты қаржылық қорытындының шындығы немесе тұнықтығы есептелініп шығарылады.
Активтерді, меншікті капитал және міндеттемелерді, қаржылық қорытындының басқа да элементтерін бағалау ақшалай өлшеммен өлшенетіндігін есте сақтаған жөн. Жоғарыда көрсетілген қаржылық қорытынды есеп элементтерін бағалау мүмкіндігі, бұлардың базалық бастапқы құны дәлме дәл қойылған жағдайда ғана дұрыс анықталып отырады. Біздер қаржылық есепке тән барлық объектілер әр түрлі дәрежеде және әр түрлі ауыстыруларға байланысты бағалаудың бірнеше әдістерін білеміз. Олар: бастапқы, қалдық, ағымдағы немесе әділетті, нарықтық, келтірілген құн,сату құны сияқты әдістер.
Бастапқы құн деп- тарихи немесе нақтылы өзіндік құнды айтамыз. Активтердің немесе осы және басқа да есеп объектілерін бағалаудағы нақтылы бағадағы өзіндік құнды бастапқы құн деп айтамыз. Нақтылы өзіндік құн активтерді сатып алуға немесе бұларды ұйымдардың өз күшімен дайындауға жұмсалған шығындар сомасының жиынтығынан тұрады. Бастапқы құн негінен қаржылық қорытынды есеп элементтерін бағалау үшін қолданылады.
Ұлттық және халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарының барлығы да бір нүктеге- пайда түсіру мақсатына бағытталған. Алайда түскен пайданы бағалау әр елде әр түрлі әдістермен іске асырылады. Пайданың мөлшерін активтерді бағалау және бұлардың құнын есептеу бірнеше тәсілдер арқылы анықталады.
Өнім өндіру процесін, айналыс сыртындағы активтерді сатып алу мен құрау, тауарлар, жұмыстар және қызметтер сатудан түскен табыс, осының барлығына жұмсалған шығындар құндық бағалау арқылы есепке алынады. Бағалау процесінің негізділігіне және дәлдігіне байланысты қаржылық қорытындының шындығы немесе тұнықтығы есептелініп шығарылады.
Активтерді, меншікті капитал және міндеттемелерді, қаржылық қорытындының басқа да элементтерін бағалау ақшалай өлшеммен өлшенетіндігін есте сақтаған жөн. Жоғарыда көрсетілген қаржылық қорытынды есеп элементтерін бағалау мүмкіндігі, бұлардың базалық бастапқы құны дәлме дәл қойылған жағдайда ғана дұрыс анықталып отырады. Біздер қаржылық есепке тән барлық объектілер әр түрлі дәрежеде және әр түрлі ауыстыруларға байланысты бағалаудың бірнеше әдістерін білеміз. Олар: бастапқы, қалдық, ағымдағы немесе әділетті, нарықтық, келтірілген құн,сату құны сияқты әдістер.
Бастапқы құн деп- тарихи немесе нақтылы өзіндік құнды айтамыз. Активтердің немесе осы және басқа да есеп объектілерін бағалаудағы нақтылы бағадағы өзіндік құнды бастапқы құн деп айтамыз. Нақтылы өзіндік құн активтерді сатып алуға немесе бұларды ұйымдардың өз күшімен дайындауға жұмсалған шығындар сомасының жиынтығынан тұрады. Бастапқы құн негінен қаржылық қорытынды есеп элементтерін бағалау үшін қолданылады.
Қаржылық қорытынды есеп құрамы.
Барлық ұлттық және экономикалық жүйедегі бухгалтерлік есепке тән
объектілердің барлығы да бағаланады. Ұйымдар мен тағы басқа құрылымдар
меншігінің барлық активтердің түрлерін бағалау, сондай – ақ капитал мен
міндеттемелер қозғалысын тұра көрсету және бағалау үшін бағалаудың әртүрлі
әдістерін қолданады. Өз кезенінде тұра қолданылған бағалау әдісі
табыстарды, шығындарды және пайданы анықтауға тікелей әсер етеді.
Ұлттық және халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарының барлығы да
бір нүктеге- пайда түсіру мақсатына бағытталған. Алайда түскен пайданы
бағалау әр елде әр түрлі әдістермен іске асырылады. Пайданың мөлшерін
активтерді бағалау және бұлардың құнын есептеу бірнеше тәсілдер арқылы
анықталады.
Өнім өндіру процесін, айналыс сыртындағы активтерді сатып алу мен
құрау, тауарлар, жұмыстар және қызметтер сатудан түскен табыс, осының
барлығына жұмсалған шығындар құндық бағалау арқылы есепке алынады. Бағалау
процесінің негізділігіне және дәлдігіне байланысты қаржылық қорытындының
шындығы немесе тұнықтығы есептелініп шығарылады.
Активтерді, меншікті капитал және міндеттемелерді, қаржылық
қорытындының басқа да элементтерін бағалау ақшалай өлшеммен өлшенетіндігін
есте сақтаған жөн. Жоғарыда көрсетілген қаржылық қорытынды есеп
элементтерін бағалау мүмкіндігі, бұлардың базалық бастапқы құны дәлме дәл
қойылған жағдайда ғана дұрыс анықталып отырады. Біздер қаржылық есепке тән
барлық объектілер әр түрлі дәрежеде және әр түрлі ауыстыруларға байланысты
бағалаудың бірнеше әдістерін білеміз. Олар: бастапқы, қалдық, ағымдағы
немесе әділетті, нарықтық, келтірілген құн,сату құны сияқты әдістер.
Бастапқы құн деп- тарихи немесе нақтылы өзіндік құнды айтамыз.
Активтердің немесе осы және басқа да есеп объектілерін бағалаудағы нақтылы
бағадағы өзіндік құнды бастапқы құн деп айтамыз. Нақтылы өзіндік құн
активтерді сатып алуға немесе бұларды ұйымдардың өз күшімен дайындауға
жұмсалған шығындар сомасының жиынтығынан тұрады.
Бастапқы құн негінен қаржылық қорытынды есеп элементтерін
бағалау үшін қолданылады.
Бастапқы құн объективті құн. Мұның өзі бірдей құқтағы
серіктестіктердің немесе бәсекеге қатысушы жақтардың өзара келіскен
әрекетінің негізінде туындайды. Сатушы жақ сатуға түскен объектіге жұмсаған
шығынының орнын толтырып, ең төмен сомада болсын әйтеуір пайда табуды
мақсат тұтады. Сатып алушы жақ сатып алған есеп объектілері алдағы кезеңде
табыс алуды қамтамассыз ететін бағадан жоғары бағаны қолданбауды мақсат
тұтады. Сондықтан есеп объектілерінің бастапқы құны сұраныс пен ұсыныстан
теңестірілген сату әрекеттері орындалған сәттегі ағымдағы нарықтық құнға
сәйкес келеді.
Активтерді бастапқы құнмен бағалу бұлардың ұйымдарға қандай жолдармен
түскендігіне байланысты болады. Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде активтерді
кіріске алу әдістері төмендегіше ажыратылады:
- ақшаға сатып алу;
- ұйымдардың өзінде дайындау;
- өсім малдарын негізгі табынға көшіру;
- жарғылық капиталға үлес қосу есебінен;
- сыйға тарту келісіміне сай ақша алмай беру;
Ақша бірлігінің сатып алу қасиеті өзгермейтін тұрақты жағдайда активтерді
сатып алудағы бастапқы құн- есеп ақпараттарын пайдаланушылар көзқарасы
тұрғысынан қарағанда балаудың ең сенімді әдісі болып табылады.
Бұл жерде айта кететін мәселе- ло ұйымдардың үздіксіздік қызмет
атқару принципіактивтер мен міндеттемелерді бағалаудың жалпы ережелерінің
туындауын қамтамассыз етіп отырады.
Ұйымдардың активтері жалпы ережеге байланысты екі рет бағаланады:
1)активтерді кіріске алған кезде;2)бұларды есептен шығарған кезде.
Осы айтылғандарға сәйкес ұйымдар меншігіндегі активтер сатылып алынған және
осы ұйым құрылған кездегі бұлардың тарихи құнымен, яғни бастапқыдағы сатып
алу немесе нақтылы өзіндік құнымен бағаланады.
Тарихи құн бухгалтерлік бағалаудың негізгі сипарында басқа бағалауларға
қарағанда сенімді дәрежені көрсетеді.
Бухгалтерлік есеп өрісіндегі өзіндік құн принципінің талабына сай
өзіндік құнды анықтау мейлінше объективтілікті, ал нарықтық құнмен бағалау
субъективтілікті көрсетеді.
Сондықтан объективтік тұрғыдағы нарықтық құн немесе нарықтық бағаны
қолдану активтерді сату процесінде жиі қолданылады.
Міндеттемелерді бағалаудың жалпы ережесі де үздіксіздік принципке
негізделген. Міндеттемелер көздері де активті қаражаттарға айырбасталған
кезде тарихи бағамен бағаланады. Айырбастау процесінде өолданылған тартхт
баға қатысушы жақтардың келісіміне сай белгіленеді. Мысалға, келісім шартта
көрсетілген тауарлы- материалды босалқыларды алған кезде алушы ұйым тауарлы-
материалды босалқылар құнын төлеу жөнінде құндылықтар қоюшы ұйым алдында
міндеттеме қабылдайды. Осы операцияның негізінде қабылданған міндеттеменнің
мөлшері алынған ТМҚ сомасымен бірдей дәрежеде болады.
Ұйымға түскен активтер мен міндеттемелердің сомасына сай тарихи құн
қалыптасады. Яғни сатып алудағы нақтылы өзіндік құн сомасы активтер мен
міндеттемелердің тарихи құнының бастапқы негізін құрайды.
Бастапқы құнмен бағалау әдісі көпшілік жағдайда басқа да бағалау
әдістерімен қисынды түрде ұштастырылып қолданылады. Мысалға, ұзақ мерзімді
сипаттағы активтер өз құнын амортизация есептеу арқылы төмендетіп отырады.
Амортизацияланған активтер бухгалтерлік баланста қалдық құнымен, яғри
бұлардың бастапқы құнынан есептелінген амортизациялық соманы шегергендегі
қалған сомамен көрсетіледі.
Қалпынакелтірілген құн. Активтер жұмсалған ақша қаражаты сомасы
немесе бұлардың эквивалентімен есепке алынып бағаланады. Бухгалтерлік есеп
тәжірибесінде негізгі құралдарды қайта бағалау нәтижесінде қалпына келтіру
құны қолданылып, пайдаланудағы негізгі құралдар қалпына келтіру құнымен
бағаланып көрсетіледі.
Әр жылдағы құнсыздану прцесінің пайда болуына байланысты негізгі
құралдардың басқыда көрсетілген құны едәуір төмендеп кетуі мүмкін.
Сондықтан негізгі құралдар әр кезеңде қайта бағаланып, бұлардың қайта
бағаланғандығы құнын қалпына келтіру құн деп аталынып, бухгалтерлік баласқа
жазылып отырады. Егер негізгі құралдар өздерінің бастапқыдағы өндіргіштік
қасиетін сақтаоған жағдайда, қалпына келтіру қолданылады.
Бухгалтерлік есеп ережесіне тән қайта бағалаланғандағы негізгі
құралдардың объектілерінің құнына қосымша қосылған сомалар ұйым
активтерінің құрамында көрсетіліп жазылады, ал негізгі құралдар
активтерінің бастапқы құны төмендетілген жағдайдағы сомалар шығындар
счетына жазылады. Міндеттемелерді бағалау бұларды қабылдап алу кезіндегі
уақытта жарияланған Қазақстан Ркһеспубликасы Ұлттық банкісінің валюталық
курсына сай бағаланады.
Сатудағы мүмкін болатын немесе сатудың құны. Қалыпты жағдайда және
қазіргі
уақытта активтерді сатудан түсетін түсімдер ақшалай өлшеммен немесе
бұлардың эквиваленттерінің сомасымен бағаланып, активтер құрамында
көрсетіледі. Сатудың құны терминін қолдану арқылы орын алған ұтымдылықтың
дәрежесін анықтауға да болады. Сатудың құнын анықтайтын сома материалды
объектілерді жоюдың мерзімі келген кезде анықталады. Басқаша айтқанда
активтерді мүмкіндігінше сатуда ұтымды бағамен сатқан кездегі түсетін
соманы айтуға болады. Сату нәтижесіндегі таза сату құн барлық сатуға
байланысты жұмсалған шығындарды бастапқы құн сомасынан шегергендегі қалған
сома- сатылған құн деп аталынады.
Нарықтық құн деп базарлы саудаға түскен активтерді сату нәтижесінде
алынған ақша қаражаттарының сомасын айтамыз. Бірқатар активтер мен
міндеттемелер нарықтық бағамен немесе тарихи бағаның ең төменгі дәрежесімен
және ағымдағы нарықтық бағамен балануы мүмкін. Нарықтық құн немсе осы
кездегі базарлы саудаға түскен физикалық және технологиялық бірдей
қасиеттегі ұқсас мүліктердің құны арнайы құжаттар рәсімдеу арқылы немесе
сараптаушы эксперттердің бағалануымен анықталып бекітіледі.
Әділеттік құн. Бұл терминмен ХҚЕС бір біріне тәуелді емес. Ол
бірінің қаржылық жағдайын бірі жақсы түсінетін танымал жақтардың әрекетке
түсуінің нәтижесінде қолданылады. Тұрақты рыног жағдайында әділеттілік
құнмен активтер сатып алған кезде қолдалынатын бағалаудың бұл түрін
нарықтық құнмен ауыстыруға болады.
Айта кететін мәселе : орыс тіліне аударылған оқулықтар мен оқу
құралдарына бағалаудың бұл түрі- анық немесе шын қойылған баға деп
аталынған. Қалай аталғанына қарамастан әділеттілік құнды қолдану арқылы
әрекетке түсішу жақтар ақша қаражаттарын немесе бұлардың эквиваленттерін
активтерге айналдырып, бағалап отыруына болады.
Әділеттілік құн тек қана ұйымдардың үздіксіздік принципі жағдайында
ғана қолданылады. Яғни ұйымдар банкротқа ұшырап, жойылмауы және өз
қызметінің көлемін қысқартпауы керек.
Активтердің әрқайсысын бағалау. Ең әуелі активтер ағымдағы және ұзақ
мерзімді болып екіге бөлінеді. Өтеушілігі жоғары активтерге ақшалар ,
нарықтық құнды қағаздар, депозиттер, алдағы кезең шығындары, төленбеген
счет- фактуралар, дайын өнімдер, аяқталмаған өндіріс, шикізаттар мен басқа
да материалды қаражаттар жатады. Есеп тәжірибесінде ұйымның ақшалары
валютаның ағымдағы құнымен бағаланады, нарықтық құнды қағаздар- бастапқы
құнымен немесе сату бағасынан төмен бағамен, депозиттер және алдағы кезең
шығындары- бастапқы құнымен, төленбеген счеттардағы сомалар күмәнді қағаз
резервін шегергеннен кейін қалған құнымен, дайын өнімдер мен аяқталмаған
өндіріс табиғи жағдайдан пайда болған, кем шыққан сомаларды шегергенннен
кейін қалған құн бойынша және ағымдағы нарықтық құнның төменгі дәрежесімен
бағаланады.
Өтеушілігі төмендеу активтерге ғимараттар, құрылғылар мен жабдықтар,
аспаптар, орнатылған жабдықтар, тасымалдау құралдары,т.б ұзақ мерзімді
активтер жатады. Өтеушілігі төмендеу
активтер бұларға есептелінген амортизациялық тозу сомасын шегергеннен кейін
қалған бастапқы құнымен бағаланады.
Біздер жоғарыда активтерге тән бірнеше типтік баптарды қарастырдық.
Ендігі жерде пассивтерге тән жекеленген баптарды бағалауға тоқталамыз.
Өз қызметі үшін ұйымдар қаржыландыру көздерін көбейтуді мақсат
тұтатыны белгілі. Қаржы көздері негізгі құралдар алуды , құрылыс салуды,
ұзақ мерзімді басқа активтер алу мүмкіндігін, сондай- ақ шикізаттар және
материалды құндылықтар мен басқа да ағымдағы активтер алу мүмкіндігін
қамтамасыз етуі керек. Біздер қаржы көздері, меншікті капитал, қзақ және
қысқа мерзімді міндеттемелерден тұратынын білеміз. Меншікті капитал деп –
осы ұйымға заңды және құқылы тұлғалардың салған ақшасын айтамыз. Меншікті
капитал үшін салынған ақша түптің түбінде акия ұстаушыларға дивиденд
түрінде қайтарылады.
Ал меншікті капитал – ұйымның алған жалпы міндеттемесінің белгілі бір
бөлігі болып есептелінеді. Ұзақ мерзімге есептелініп алынған міндеттемелер
қзақ мерзімділік болып танылған.
Қысқа мерзімді міндеттемелер есеп жүргізу ережесіне сәйкес бір жыл
ішінде жабылады. Бухгалтерлік баланста сырттан алынған міндеттемелердің
көлемі жеке көрсетеді. Ұйым қызметінің жақсы жағдайда өрістеуіне байланысты
бухгалтерлік баланс мәліметтері негізінде ұйымның нетто- активтер құнын
есепиеп шығаруға да болады.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, біздер үздіксіздік
принципіне тән активтер мен міндеттелерді бағалаудың негізгі әдісі-
тарихи құнмен бағалау екендігін, ал бағалаудың басқа да әдістері қосымша,
көмекші әдістер екендігін және бұл әдістер ұйымдардың қаржылық қызметі
жөнінідегі ақпараттарды анық алып пайдалануды қамтамасыз ететіндігін
түсіндік.
Нарықтық қатнастар мен әрекеттерге түсуші жақтардың сұранысын
қанағаттандыру мақсатында дайындалып ұсынылған есеп ақпараттары сапалы және
сенімді, анық және түсінікті, сондай- ақ талдау мен шешім қабылдауға
ыңғайлы дайындалған жағдайда қаржылық қорытынды есеп жүйесі тұнық болады.
Есептің тұнықтылығы жариялылық және жауапкершілік ұғымдарымен
толықтырылады.
Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттарында жариялық ұғымы
ақпараттарды жақсы қолдана білу мен бұларды ұсыну жөніндегі әдіснамалық
процеске, сондай- ақ ақпараттарды дер кезінде жариялау мен тарату арқылы
болжау стратегиясы жөнінде шешім қабылдау үшін қажет деп танылған. Болжау
стратегиясы өткен уақыттағы мәліметтер мен ақпараттарға негізделген. Өткен
уақытта нақтылы орын алған ақпараттарға сай алдағы кезеңдер үшін
сратегиялық болжау жасалынатындығын білген жөн. Жасалынған стратегиялық
болжау жөніндегі ақпараттар, пайдаланушыларға қажетті уақытта және дер
кезінде ұсынылатындығын да түсіну керек. Егер ақпараттар қажетті уақытта
және дер кезінде пайдаланушыларға ары қарай және алдағы кезеңдер үшін шешім
қабылдау мақсатында берілмесе, онда ақпараттар мағынасыз болады.
Жауапкершілік деп – қорытынды есеп дайындаушы тұлғалардың
жауапкершілігін айтамыз. Жауапкершілік нарыққа қатыысушы жақтардың және
үкімет органдарының сұранысына жауап беруі керек. Жауапкершілікке түскен
тұлғалар өз әрекеттеріне, орындалған фактілер мазмұнына және осы ұйымда
іске асырыланатын экономикалық саясаттың жақсы қалыптасуына, сондай- ақ
қабылданған шешімдердің нәтижелігіне жауапты болып табылады.
Жауапкершілік негізінен нарыққа қатысушы үш топқа атап айтқанда: 1)
қарыз алушылар мен қарыз берушілерге, 2) қаржы салымшы инвесторларға, 3)
мемлекеттік органдар және басқа да қаржы институттарының сұранысын
қанағаттандыруға бағытталған. Сыртқы пайдаланушылар сұранысы үшін
жасалынатын қаржылық қорытынды есеп мәліметтерін алдын ала ойланған
мақсатта бұрмалауға, өтірік есеп беруге, есеп ақпараттарын боямалауға
болмайды.
Жариялылық пен жауапкершілік қаржылық есеп қорытындысы жөніндегі
ақпараттарды өзара байланыстырушы және бекітуші категорияларға жатады. Өз
кезегңнде жариялылық категориясы жауапкершілік категориясының деңгейін, ал
жаупкершілік категориясы қаржылық қорытынды есептің тұнықтық категориясын
сипаттайды. Өзара байланыстағы тұнықтық, жариялылық және жауапкершілік
категориялары жүргізілген есеп ақпараттарының тәртібін анықтауға тікелей
әсер етеді. Айтылған категориялардың барлығы да жоғары дәрежеде шешім
қабылдаудың сапасын және экономикалық тиімділіктің деңгейін арттыруға,
сондай- ақ бұлар инвестициялық саясат жағдайын жақсартуға және қаржылық
тәуекелшілікті басқаруға арналған.
Қаржылық қорытынды есеп жекелегн есеп объектілерінің түрлерін,
бұлардың экономикалық мазмұнына қарай ірілендірілген топтарға жинақтаудан
туындайтын ұйымның қаржылық жағдайын сипатттаушы көрсеткіштер жүйесінен
тұрады. Жинақталған есеп объектілері қаржылық қорытынды есептің
элементтерін құрайды.
Ұйымдардың қаржылық жағдайын өлшеп бағалаушы негізгі элементтерге
активтер, меншікті капитал және міндеттемелер жатады. Ұйымдардың
экономикалық тиімділігін сипаттаушы элементтерге таза пайда немесе шеккен
зиян, ал түскен таза пайданы өлшеу- алынған табыс пен жұмсалған шығындрады
салыстырып өлшеу арқылы жүргізіледі. Қаржылық қорытынды есеп дайындау
барысынрда осы жоғарыда айтлған элементтер есеп ақпараттарын
пайдаланушылардың экономикалық шешім қабылдауына ыңғайлы болуы үшін арнайы
үлгідегі бухгалтерлік балансқа сабақтастық жолдарымен орналасуы керек.
Қаржылық қорытынды есептің көптеген элементтерінің мазмұны
Қазақстандық тұжырымдамалық негізде қаралған. Ресми түрдегі осы
тұжырымдамалық құжатта қаржылық қорытынды есеп жөніндегі ұғым және оның
сипаты, сондай- ақ активтерді, пассивтерді, табыстар мен шығындарды,
меншікті капитал мен міндеттемелерді танудың мазмұны мен қасиеттері
берілген. Бұл тұжырымдамада қаржылық қорытынды есептің құрамдас
элементтері, капитал қалыптастыру және оның қозғалысы ақпараттарды танып
білудің критерийлері, бұлардың мақсаты мен құрылымы, сондай- ақ қаржылық
қорытынды есепиің негізгі элементтерін есеп тәжірибесінде қолдану
жөніндегі ұсыныстар қаралған.
Қазақстандық 30 қаржылық қорытынды тапсыру стандартына сай қаржылық
қорытынды есптің негізгі мақсаты:
- ұйымның қаржылық жағдайы;
- ұйымның қызметінің нәтижесі;
- ұйымның қаржылық жағдайының өзгерісі жөнінде анық және толық
ақпараттар даярлау боып анықталған.
Аталған стандарт халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттарына
негізделіп, Қазақстан Республикасы 26 желтоқсан 1995 жылғы № 2732
Бухгалтерлік есеп қаржылық қорытынды жөніндегі заңына сәйкес қаржылық
қорытынды есеп үлгілерінің барлығын жасау үшін қолданылады.
30 Қаржылық қорытынды тапсыру стандарты төменде жүйеленген
негіздерден тұрады.
Қаржылық қорытынды есептің құрамы
І
І І І І І
Бухгалтерлік баланс
Бухгалтерлік баланс. Ұйымдар меншігіндегі активтер, меншікті капитал
және міндеттемелерді белгілі бір мерзімге қарай жинақтап көрсетуді
қамтамасыз етеді. Баланстық қорытынды немесе бухгалтерлік баланс ұйымның
қаржылық жағдайының бейнесі тұрғысында қаралуы да мүмкін.
Қорытынды есеп құрамындағы бухгалтерлік баланстың мәні өте жоғары.
Осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Барлық ұлттық және экономикалық жүйедегі бухгалтерлік есепке тән
объектілердің барлығы да бағаланады. Ұйымдар мен тағы басқа құрылымдар
меншігінің барлық активтердің түрлерін бағалау, сондай – ақ капитал мен
міндеттемелер қозғалысын тұра көрсету және бағалау үшін бағалаудың әртүрлі
әдістерін қолданады. Өз кезенінде тұра қолданылған бағалау әдісі
табыстарды, шығындарды және пайданы анықтауға тікелей әсер етеді.
Ұлттық және халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарының барлығы да
бір нүктеге- пайда түсіру мақсатына бағытталған. Алайда түскен пайданы
бағалау әр елде әр түрлі әдістермен іске асырылады. Пайданың мөлшерін
активтерді бағалау және бұлардың құнын есептеу бірнеше тәсілдер арқылы
анықталады.
Өнім өндіру процесін, айналыс сыртындағы активтерді сатып алу мен
құрау, тауарлар, жұмыстар және қызметтер сатудан түскен табыс, осының
барлығына жұмсалған шығындар құндық бағалау арқылы есепке алынады. Бағалау
процесінің негізділігіне және дәлдігіне байланысты қаржылық қорытындының
шындығы немесе тұнықтығы есептелініп шығарылады.
Активтерді, меншікті капитал және міндеттемелерді, қаржылық
қорытындының басқа да элементтерін бағалау ақшалай өлшеммен өлшенетіндігін
есте сақтаған жөн. Жоғарыда көрсетілген қаржылық қорытынды есеп
элементтерін бағалау мүмкіндігі, бұлардың базалық бастапқы құны дәлме дәл
қойылған жағдайда ғана дұрыс анықталып отырады. Біздер қаржылық есепке тән
барлық объектілер әр түрлі дәрежеде және әр түрлі ауыстыруларға байланысты
бағалаудың бірнеше әдістерін білеміз. Олар: бастапқы, қалдық, ағымдағы
немесе әділетті, нарықтық, келтірілген құн,сату құны сияқты әдістер.
Бастапқы құн деп- тарихи немесе нақтылы өзіндік құнды айтамыз.
Активтердің немесе осы және басқа да есеп объектілерін бағалаудағы нақтылы
бағадағы өзіндік құнды бастапқы құн деп айтамыз. Нақтылы өзіндік құн
активтерді сатып алуға немесе бұларды ұйымдардың өз күшімен дайындауға
жұмсалған шығындар сомасының жиынтығынан тұрады.
Бастапқы құн негінен қаржылық қорытынды есеп элементтерін
бағалау үшін қолданылады.
Бастапқы құн объективті құн. Мұның өзі бірдей құқтағы
серіктестіктердің немесе бәсекеге қатысушы жақтардың өзара келіскен
әрекетінің негізінде туындайды. Сатушы жақ сатуға түскен объектіге жұмсаған
шығынының орнын толтырып, ең төмен сомада болсын әйтеуір пайда табуды
мақсат тұтады. Сатып алушы жақ сатып алған есеп объектілері алдағы кезеңде
табыс алуды қамтамассыз ететін бағадан жоғары бағаны қолданбауды мақсат
тұтады. Сондықтан есеп объектілерінің бастапқы құны сұраныс пен ұсыныстан
теңестірілген сату әрекеттері орындалған сәттегі ағымдағы нарықтық құнға
сәйкес келеді.
Активтерді бастапқы құнмен бағалу бұлардың ұйымдарға қандай жолдармен
түскендігіне байланысты болады. Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде активтерді
кіріске алу әдістері төмендегіше ажыратылады:
- ақшаға сатып алу;
- ұйымдардың өзінде дайындау;
- өсім малдарын негізгі табынға көшіру;
- жарғылық капиталға үлес қосу есебінен;
- сыйға тарту келісіміне сай ақша алмай беру;
Ақша бірлігінің сатып алу қасиеті өзгермейтін тұрақты жағдайда активтерді
сатып алудағы бастапқы құн- есеп ақпараттарын пайдаланушылар көзқарасы
тұрғысынан қарағанда балаудың ең сенімді әдісі болып табылады.
Бұл жерде айта кететін мәселе- ло ұйымдардың үздіксіздік қызмет
атқару принципіактивтер мен міндеттемелерді бағалаудың жалпы ережелерінің
туындауын қамтамассыз етіп отырады.
Ұйымдардың активтері жалпы ережеге байланысты екі рет бағаланады:
1)активтерді кіріске алған кезде;2)бұларды есептен шығарған кезде.
Осы айтылғандарға сәйкес ұйымдар меншігіндегі активтер сатылып алынған және
осы ұйым құрылған кездегі бұлардың тарихи құнымен, яғни бастапқыдағы сатып
алу немесе нақтылы өзіндік құнымен бағаланады.
Тарихи құн бухгалтерлік бағалаудың негізгі сипарында басқа бағалауларға
қарағанда сенімді дәрежені көрсетеді.
Бухгалтерлік есеп өрісіндегі өзіндік құн принципінің талабына сай
өзіндік құнды анықтау мейлінше объективтілікті, ал нарықтық құнмен бағалау
субъективтілікті көрсетеді.
Сондықтан объективтік тұрғыдағы нарықтық құн немесе нарықтық бағаны
қолдану активтерді сату процесінде жиі қолданылады.
Міндеттемелерді бағалаудың жалпы ережесі де үздіксіздік принципке
негізделген. Міндеттемелер көздері де активті қаражаттарға айырбасталған
кезде тарихи бағамен бағаланады. Айырбастау процесінде өолданылған тартхт
баға қатысушы жақтардың келісіміне сай белгіленеді. Мысалға, келісім шартта
көрсетілген тауарлы- материалды босалқыларды алған кезде алушы ұйым тауарлы-
материалды босалқылар құнын төлеу жөнінде құндылықтар қоюшы ұйым алдында
міндеттеме қабылдайды. Осы операцияның негізінде қабылданған міндеттеменнің
мөлшері алынған ТМҚ сомасымен бірдей дәрежеде болады.
Ұйымға түскен активтер мен міндеттемелердің сомасына сай тарихи құн
қалыптасады. Яғни сатып алудағы нақтылы өзіндік құн сомасы активтер мен
міндеттемелердің тарихи құнының бастапқы негізін құрайды.
Бастапқы құнмен бағалау әдісі көпшілік жағдайда басқа да бағалау
әдістерімен қисынды түрде ұштастырылып қолданылады. Мысалға, ұзақ мерзімді
сипаттағы активтер өз құнын амортизация есептеу арқылы төмендетіп отырады.
Амортизацияланған активтер бухгалтерлік баланста қалдық құнымен, яғри
бұлардың бастапқы құнынан есептелінген амортизациялық соманы шегергендегі
қалған сомамен көрсетіледі.
Қалпынакелтірілген құн. Активтер жұмсалған ақша қаражаты сомасы
немесе бұлардың эквивалентімен есепке алынып бағаланады. Бухгалтерлік есеп
тәжірибесінде негізгі құралдарды қайта бағалау нәтижесінде қалпына келтіру
құны қолданылып, пайдаланудағы негізгі құралдар қалпына келтіру құнымен
бағаланып көрсетіледі.
Әр жылдағы құнсыздану прцесінің пайда болуына байланысты негізгі
құралдардың басқыда көрсетілген құны едәуір төмендеп кетуі мүмкін.
Сондықтан негізгі құралдар әр кезеңде қайта бағаланып, бұлардың қайта
бағаланғандығы құнын қалпына келтіру құн деп аталынып, бухгалтерлік баласқа
жазылып отырады. Егер негізгі құралдар өздерінің бастапқыдағы өндіргіштік
қасиетін сақтаоған жағдайда, қалпына келтіру қолданылады.
Бухгалтерлік есеп ережесіне тән қайта бағалаланғандағы негізгі
құралдардың объектілерінің құнына қосымша қосылған сомалар ұйым
активтерінің құрамында көрсетіліп жазылады, ал негізгі құралдар
активтерінің бастапқы құны төмендетілген жағдайдағы сомалар шығындар
счетына жазылады. Міндеттемелерді бағалау бұларды қабылдап алу кезіндегі
уақытта жарияланған Қазақстан Ркһеспубликасы Ұлттық банкісінің валюталық
курсына сай бағаланады.
Сатудағы мүмкін болатын немесе сатудың құны. Қалыпты жағдайда және
қазіргі
уақытта активтерді сатудан түсетін түсімдер ақшалай өлшеммен немесе
бұлардың эквиваленттерінің сомасымен бағаланып, активтер құрамында
көрсетіледі. Сатудың құны терминін қолдану арқылы орын алған ұтымдылықтың
дәрежесін анықтауға да болады. Сатудың құнын анықтайтын сома материалды
объектілерді жоюдың мерзімі келген кезде анықталады. Басқаша айтқанда
активтерді мүмкіндігінше сатуда ұтымды бағамен сатқан кездегі түсетін
соманы айтуға болады. Сату нәтижесіндегі таза сату құн барлық сатуға
байланысты жұмсалған шығындарды бастапқы құн сомасынан шегергендегі қалған
сома- сатылған құн деп аталынады.
Нарықтық құн деп базарлы саудаға түскен активтерді сату нәтижесінде
алынған ақша қаражаттарының сомасын айтамыз. Бірқатар активтер мен
міндеттемелер нарықтық бағамен немесе тарихи бағаның ең төменгі дәрежесімен
және ағымдағы нарықтық бағамен балануы мүмкін. Нарықтық құн немсе осы
кездегі базарлы саудаға түскен физикалық және технологиялық бірдей
қасиеттегі ұқсас мүліктердің құны арнайы құжаттар рәсімдеу арқылы немесе
сараптаушы эксперттердің бағалануымен анықталып бекітіледі.
Әділеттік құн. Бұл терминмен ХҚЕС бір біріне тәуелді емес. Ол
бірінің қаржылық жағдайын бірі жақсы түсінетін танымал жақтардың әрекетке
түсуінің нәтижесінде қолданылады. Тұрақты рыног жағдайында әділеттілік
құнмен активтер сатып алған кезде қолдалынатын бағалаудың бұл түрін
нарықтық құнмен ауыстыруға болады.
Айта кететін мәселе : орыс тіліне аударылған оқулықтар мен оқу
құралдарына бағалаудың бұл түрі- анық немесе шын қойылған баға деп
аталынған. Қалай аталғанына қарамастан әділеттілік құнды қолдану арқылы
әрекетке түсішу жақтар ақша қаражаттарын немесе бұлардың эквиваленттерін
активтерге айналдырып, бағалап отыруына болады.
Әділеттілік құн тек қана ұйымдардың үздіксіздік принципі жағдайында
ғана қолданылады. Яғни ұйымдар банкротқа ұшырап, жойылмауы және өз
қызметінің көлемін қысқартпауы керек.
Активтердің әрқайсысын бағалау. Ең әуелі активтер ағымдағы және ұзақ
мерзімді болып екіге бөлінеді. Өтеушілігі жоғары активтерге ақшалар ,
нарықтық құнды қағаздар, депозиттер, алдағы кезең шығындары, төленбеген
счет- фактуралар, дайын өнімдер, аяқталмаған өндіріс, шикізаттар мен басқа
да материалды қаражаттар жатады. Есеп тәжірибесінде ұйымның ақшалары
валютаның ағымдағы құнымен бағаланады, нарықтық құнды қағаздар- бастапқы
құнымен немесе сату бағасынан төмен бағамен, депозиттер және алдағы кезең
шығындары- бастапқы құнымен, төленбеген счеттардағы сомалар күмәнді қағаз
резервін шегергеннен кейін қалған құнымен, дайын өнімдер мен аяқталмаған
өндіріс табиғи жағдайдан пайда болған, кем шыққан сомаларды шегергенннен
кейін қалған құн бойынша және ағымдағы нарықтық құнның төменгі дәрежесімен
бағаланады.
Өтеушілігі төмендеу активтерге ғимараттар, құрылғылар мен жабдықтар,
аспаптар, орнатылған жабдықтар, тасымалдау құралдары,т.б ұзақ мерзімді
активтер жатады. Өтеушілігі төмендеу
активтер бұларға есептелінген амортизациялық тозу сомасын шегергеннен кейін
қалған бастапқы құнымен бағаланады.
Біздер жоғарыда активтерге тән бірнеше типтік баптарды қарастырдық.
Ендігі жерде пассивтерге тән жекеленген баптарды бағалауға тоқталамыз.
Өз қызметі үшін ұйымдар қаржыландыру көздерін көбейтуді мақсат
тұтатыны белгілі. Қаржы көздері негізгі құралдар алуды , құрылыс салуды,
ұзақ мерзімді басқа активтер алу мүмкіндігін, сондай- ақ шикізаттар және
материалды құндылықтар мен басқа да ағымдағы активтер алу мүмкіндігін
қамтамасыз етуі керек. Біздер қаржы көздері, меншікті капитал, қзақ және
қысқа мерзімді міндеттемелерден тұратынын білеміз. Меншікті капитал деп –
осы ұйымға заңды және құқылы тұлғалардың салған ақшасын айтамыз. Меншікті
капитал үшін салынған ақша түптің түбінде акия ұстаушыларға дивиденд
түрінде қайтарылады.
Ал меншікті капитал – ұйымның алған жалпы міндеттемесінің белгілі бір
бөлігі болып есептелінеді. Ұзақ мерзімге есептелініп алынған міндеттемелер
қзақ мерзімділік болып танылған.
Қысқа мерзімді міндеттемелер есеп жүргізу ережесіне сәйкес бір жыл
ішінде жабылады. Бухгалтерлік баланста сырттан алынған міндеттемелердің
көлемі жеке көрсетеді. Ұйым қызметінің жақсы жағдайда өрістеуіне байланысты
бухгалтерлік баланс мәліметтері негізінде ұйымның нетто- активтер құнын
есепиеп шығаруға да болады.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, біздер үздіксіздік
принципіне тән активтер мен міндеттелерді бағалаудың негізгі әдісі-
тарихи құнмен бағалау екендігін, ал бағалаудың басқа да әдістері қосымша,
көмекші әдістер екендігін және бұл әдістер ұйымдардың қаржылық қызметі
жөнінідегі ақпараттарды анық алып пайдалануды қамтамасыз ететіндігін
түсіндік.
Нарықтық қатнастар мен әрекеттерге түсуші жақтардың сұранысын
қанағаттандыру мақсатында дайындалып ұсынылған есеп ақпараттары сапалы және
сенімді, анық және түсінікті, сондай- ақ талдау мен шешім қабылдауға
ыңғайлы дайындалған жағдайда қаржылық қорытынды есеп жүйесі тұнық болады.
Есептің тұнықтылығы жариялылық және жауапкершілік ұғымдарымен
толықтырылады.
Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттарында жариялық ұғымы
ақпараттарды жақсы қолдана білу мен бұларды ұсыну жөніндегі әдіснамалық
процеске, сондай- ақ ақпараттарды дер кезінде жариялау мен тарату арқылы
болжау стратегиясы жөнінде шешім қабылдау үшін қажет деп танылған. Болжау
стратегиясы өткен уақыттағы мәліметтер мен ақпараттарға негізделген. Өткен
уақытта нақтылы орын алған ақпараттарға сай алдағы кезеңдер үшін
сратегиялық болжау жасалынатындығын білген жөн. Жасалынған стратегиялық
болжау жөніндегі ақпараттар, пайдаланушыларға қажетті уақытта және дер
кезінде ұсынылатындығын да түсіну керек. Егер ақпараттар қажетті уақытта
және дер кезінде пайдаланушыларға ары қарай және алдағы кезеңдер үшін шешім
қабылдау мақсатында берілмесе, онда ақпараттар мағынасыз болады.
Жауапкершілік деп – қорытынды есеп дайындаушы тұлғалардың
жауапкершілігін айтамыз. Жауапкершілік нарыққа қатыысушы жақтардың және
үкімет органдарының сұранысына жауап беруі керек. Жауапкершілікке түскен
тұлғалар өз әрекеттеріне, орындалған фактілер мазмұнына және осы ұйымда
іске асырыланатын экономикалық саясаттың жақсы қалыптасуына, сондай- ақ
қабылданған шешімдердің нәтижелігіне жауапты болып табылады.
Жауапкершілік негізінен нарыққа қатысушы үш топқа атап айтқанда: 1)
қарыз алушылар мен қарыз берушілерге, 2) қаржы салымшы инвесторларға, 3)
мемлекеттік органдар және басқа да қаржы институттарының сұранысын
қанағаттандыруға бағытталған. Сыртқы пайдаланушылар сұранысы үшін
жасалынатын қаржылық қорытынды есеп мәліметтерін алдын ала ойланған
мақсатта бұрмалауға, өтірік есеп беруге, есеп ақпараттарын боямалауға
болмайды.
Жариялылық пен жауапкершілік қаржылық есеп қорытындысы жөніндегі
ақпараттарды өзара байланыстырушы және бекітуші категорияларға жатады. Өз
кезегңнде жариялылық категориясы жауапкершілік категориясының деңгейін, ал
жаупкершілік категориясы қаржылық қорытынды есептің тұнықтық категориясын
сипаттайды. Өзара байланыстағы тұнықтық, жариялылық және жауапкершілік
категориялары жүргізілген есеп ақпараттарының тәртібін анықтауға тікелей
әсер етеді. Айтылған категориялардың барлығы да жоғары дәрежеде шешім
қабылдаудың сапасын және экономикалық тиімділіктің деңгейін арттыруға,
сондай- ақ бұлар инвестициялық саясат жағдайын жақсартуға және қаржылық
тәуекелшілікті басқаруға арналған.
Қаржылық қорытынды есеп жекелегн есеп объектілерінің түрлерін,
бұлардың экономикалық мазмұнына қарай ірілендірілген топтарға жинақтаудан
туындайтын ұйымның қаржылық жағдайын сипатттаушы көрсеткіштер жүйесінен
тұрады. Жинақталған есеп объектілері қаржылық қорытынды есептің
элементтерін құрайды.
Ұйымдардың қаржылық жағдайын өлшеп бағалаушы негізгі элементтерге
активтер, меншікті капитал және міндеттемелер жатады. Ұйымдардың
экономикалық тиімділігін сипаттаушы элементтерге таза пайда немесе шеккен
зиян, ал түскен таза пайданы өлшеу- алынған табыс пен жұмсалған шығындрады
салыстырып өлшеу арқылы жүргізіледі. Қаржылық қорытынды есеп дайындау
барысынрда осы жоғарыда айтлған элементтер есеп ақпараттарын
пайдаланушылардың экономикалық шешім қабылдауына ыңғайлы болуы үшін арнайы
үлгідегі бухгалтерлік балансқа сабақтастық жолдарымен орналасуы керек.
Қаржылық қорытынды есептің көптеген элементтерінің мазмұны
Қазақстандық тұжырымдамалық негізде қаралған. Ресми түрдегі осы
тұжырымдамалық құжатта қаржылық қорытынды есеп жөніндегі ұғым және оның
сипаты, сондай- ақ активтерді, пассивтерді, табыстар мен шығындарды,
меншікті капитал мен міндеттемелерді танудың мазмұны мен қасиеттері
берілген. Бұл тұжырымдамада қаржылық қорытынды есептің құрамдас
элементтері, капитал қалыптастыру және оның қозғалысы ақпараттарды танып
білудің критерийлері, бұлардың мақсаты мен құрылымы, сондай- ақ қаржылық
қорытынды есепиің негізгі элементтерін есеп тәжірибесінде қолдану
жөніндегі ұсыныстар қаралған.
Қазақстандық 30 қаржылық қорытынды тапсыру стандартына сай қаржылық
қорытынды есптің негізгі мақсаты:
- ұйымның қаржылық жағдайы;
- ұйымның қызметінің нәтижесі;
- ұйымның қаржылық жағдайының өзгерісі жөнінде анық және толық
ақпараттар даярлау боып анықталған.
Аталған стандарт халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттарына
негізделіп, Қазақстан Республикасы 26 желтоқсан 1995 жылғы № 2732
Бухгалтерлік есеп қаржылық қорытынды жөніндегі заңына сәйкес қаржылық
қорытынды есеп үлгілерінің барлығын жасау үшін қолданылады.
30 Қаржылық қорытынды тапсыру стандарты төменде жүйеленген
негіздерден тұрады.
Қаржылық қорытынды есептің құрамы
І
І І І І І
Бухгалтерлік баланс
Бухгалтерлік баланс. Ұйымдар меншігіндегі активтер, меншікті капитал
және міндеттемелерді белгілі бір мерзімге қарай жинақтап көрсетуді
қамтамасыз етеді. Баланстық қорытынды немесе бухгалтерлік баланс ұйымның
қаржылық жағдайының бейнесі тұрғысында қаралуы да мүмкін.
Қорытынды есеп құрамындағы бухгалтерлік баланстың мәні өте жоғары.
Осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz