Банктік несиелендіру және оның Қазақстандағы дамуы
КІРІСПЕ 3
БӨЛІМ 1 БАНКТІК НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДАМУЫ 6
1.1 Банктік несиелендірудің негізгі ережелері 6
1.2 Кіші және орта бизнес . банктік қызмет көрсету
саласының обьектісі ретінде 9
БӨЛІМ 2 ҚАЗАҚСТАНДА КІШІ ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ
ДАМУЫНЫҢ АНАЛИЗІ 25
2.1 Кіші және орта бизнестің 2000.2004ж.ж. аралығындағы
динамикасы 25
2.2 Кіші және орта бизнесті банктермен несиелендіру анализі 39
2.3 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктермен кіші және
орта бизнеске несие берудің шарттарының салыстырмалы анализі 50
БӨЛІМ 3 БАНКТЕРМЕН КІШІ ЖӘНЕ ОРТА
БИЗНЕСТІ НЕСИЕЛЕНДІРУДЕГІ ҚАТЫНАСТАРДЫ
ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ 54
ҚОРТЫНДЫ 65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 68
БӨЛІМ 1 БАНКТІК НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДАМУЫ 6
1.1 Банктік несиелендірудің негізгі ережелері 6
1.2 Кіші және орта бизнес . банктік қызмет көрсету
саласының обьектісі ретінде 9
БӨЛІМ 2 ҚАЗАҚСТАНДА КІШІ ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ
ДАМУЫНЫҢ АНАЛИЗІ 25
2.1 Кіші және орта бизнестің 2000.2004ж.ж. аралығындағы
динамикасы 25
2.2 Кіші және орта бизнесті банктермен несиелендіру анализі 39
2.3 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктермен кіші және
орта бизнеске несие берудің шарттарының салыстырмалы анализі 50
БӨЛІМ 3 БАНКТЕРМЕН КІШІ ЖӘНЕ ОРТА
БИЗНЕСТІ НЕСИЕЛЕНДІРУДЕГІ ҚАТЫНАСТАРДЫ
ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ 54
ҚОРТЫНДЫ 65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 68
Несие – қайтарымдылық, мерзімдік, пайыз түріндегі төлем шартында ақшалай формада берілетін ссудалық капиталдың қозғалысы. Несие латынның “kreditum” (қарыз)сөзінен шыққан.Сонымен қатар бұл сөзді “сенемін” деп те аударады. Құқықтық және экономикалық көз қараста, несие – бұл шарт, заңды және жеке тұлғалар арасындағы қарыз немесе ссуда жайлы келісім.
Несиенің формаларын қарастырып, оның ішінде банктік несиеге тоқталатын болсақ, несиелендірудің бұл формасы өте кең тараған. Яғни бактер уақытша қаржылық көмекті қажет ететін субьектілерге өз қарыздарын береді. Несиелендірудің банктік формасындағы қарыз қаражаттарының көлемі, басқа формаларда берілетін қарыз қаражаттарынан едәуір ұлкен.Бұл кездейсоқ жағдай емес. Банк, көбінесе негізгі қызметі несиелік іс болып келетін ерекше субьект болып табылады. Ол қайтарымдық негізде ақша қаражаттарының көпреттік айналымын жүзеге асырады[1,б.124].
Несиелендірудің банктік формасының бірінші ерекшелігі, банк операцияларды көбінесе, өзінің қаражаттарымен емес, тартылған қаражаттармен жүзеге асырады. Бір субьектілерден ақшаны қарызға алып, оларды қайта бөліп, басқа заңды немесе жеке тұлғаларға уақытша қолдануға несие береді
Екінші ерекшелігі, банк шаруашылық субьектілердің салымдары мен счеттарындағы салынған уақытша бос және қамтылмаған ақша қаражаттарды тарылтады.
Несиенің бұл формасының келесі ерекшелігі келесі жағдаймен сипатталады.Банк жай ғана ақша қаражаттарын емес, капитал түріндегі қаражаттарды тарылтады. Бұл қарыз алушы банктен алған қаражаттарын тек қана несиені берушіге ғана емес, сонымен қатар ссудалық пайызды қайтаруға мүмкіндік беретін, пайда табу үшін тиімді қолдануы керектігін білдіреді.
Банктік несие әмбебап болып келеді, өйткені банк арқылы қайта бөлінген қарыз капиталы экономиканың барлық салаларында қолданыс табады. Бұл ерекшелік оның даму себебі қызметін атқарады. Қарыз мәмлесінің де сипаты бар, онда ақшалай капитал өнеркәсіптік капита бөлектенген. Кредитордың мақсаты - пайыз түрінде табыс алу. Қарыз алушыға қайтарымдылық, мерзімділік және төлеу жағдайларында карыз капиталын ұсынушы банк мекеме кредитор ретінде көрінеді.
Қоғамдық капиталдың ұдайы өндірілуі тұрғысында, банктік несие қарыз капиталына (қарыз алушылар қаражаттарды жұмыс істеп тұрған капиталдың көлемін ұлғайтуға пайдаланғанда) және ақшалай қарызға (қарыз алуы, қаражатты өздерінің қарыздық міндеттемелерін өтеу үшін ғана) бөлінеді.
Банктік несие, қоғамның барлық топтарының ақшалай табыстарын және жинақтарын капиталға айналдыра отырып, капиталдың корлануына қызмет етеді.
Нақты банктік несиелендіруге келетін болсақ, несиелендірудің субьектісі кім бола алады?
Несиенің формаларын қарастырып, оның ішінде банктік несиеге тоқталатын болсақ, несиелендірудің бұл формасы өте кең тараған. Яғни бактер уақытша қаржылық көмекті қажет ететін субьектілерге өз қарыздарын береді. Несиелендірудің банктік формасындағы қарыз қаражаттарының көлемі, басқа формаларда берілетін қарыз қаражаттарынан едәуір ұлкен.Бұл кездейсоқ жағдай емес. Банк, көбінесе негізгі қызметі несиелік іс болып келетін ерекше субьект болып табылады. Ол қайтарымдық негізде ақша қаражаттарының көпреттік айналымын жүзеге асырады[1,б.124].
Несиелендірудің банктік формасының бірінші ерекшелігі, банк операцияларды көбінесе, өзінің қаражаттарымен емес, тартылған қаражаттармен жүзеге асырады. Бір субьектілерден ақшаны қарызға алып, оларды қайта бөліп, басқа заңды немесе жеке тұлғаларға уақытша қолдануға несие береді
Екінші ерекшелігі, банк шаруашылық субьектілердің салымдары мен счеттарындағы салынған уақытша бос және қамтылмаған ақша қаражаттарды тарылтады.
Несиенің бұл формасының келесі ерекшелігі келесі жағдаймен сипатталады.Банк жай ғана ақша қаражаттарын емес, капитал түріндегі қаражаттарды тарылтады. Бұл қарыз алушы банктен алған қаражаттарын тек қана несиені берушіге ғана емес, сонымен қатар ссудалық пайызды қайтаруға мүмкіндік беретін, пайда табу үшін тиімді қолдануы керектігін білдіреді.
Банктік несие әмбебап болып келеді, өйткені банк арқылы қайта бөлінген қарыз капиталы экономиканың барлық салаларында қолданыс табады. Бұл ерекшелік оның даму себебі қызметін атқарады. Қарыз мәмлесінің де сипаты бар, онда ақшалай капитал өнеркәсіптік капита бөлектенген. Кредитордың мақсаты - пайыз түрінде табыс алу. Қарыз алушыға қайтарымдылық, мерзімділік және төлеу жағдайларында карыз капиталын ұсынушы банк мекеме кредитор ретінде көрінеді.
Қоғамдық капиталдың ұдайы өндірілуі тұрғысында, банктік несие қарыз капиталына (қарыз алушылар қаражаттарды жұмыс істеп тұрған капиталдың көлемін ұлғайтуға пайдаланғанда) және ақшалай қарызға (қарыз алуы, қаражатты өздерінің қарыздық міндеттемелерін өтеу үшін ғана) бөлінеді.
Банктік несие, қоғамның барлық топтарының ақшалай табыстарын және жинақтарын капиталға айналдыра отырып, капиталдың корлануына қызмет етеді.
Нақты банктік несиелендіруге келетін болсақ, несиелендірудің субьектісі кім бола алады?
1.Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары//Алматы. Атамұра 2003 , б.123-125
2.Лаврушин О.И. Банковское дело. М.: ЮНИТИ . 1999,б.76
3.Банковское дело Под редакцией Сейткасимова Г.С. //Алматы. Қаржы- қаражат 1999.б. 75-81
4.Андруцкий Р.А. Проблемы предпринимательства и поиск решений// АльПари 2003, № 4-5, б.51-55
5.Туржанов С. Алализ основных проьлем развития малого и среднего бизнеса в РК.// Экономика и статистика.2003, № 3-4, б.54
6.Г.Ким. Особенности кредитования малого и среднего бизнеса. // Вестник КазНУ, Серия экономическая, 2004, №4, б. 76
7.Искакова З. Банки в развитии региональной экономики Казахстана //Финансы Казахстана 2004, №9, б. 37-46.
8.Досанов Д., О.Курманов. Малый бизнес: Мировой опыт и Казахстанская реальность// Саясат 2003,№12, б. 67
9.Ильясов А.А. Кредитование комерческими банками малого и среднего предпренемательства в Казахстане. // Вестник КазНУ 2004, № 57, б.113-117
10. Мақыш С.Б. Банктік несиелік тәуекелдерді бағалау және басқару //Вестник КазНУ, Серия экономическая, 2004, № 4, б. 74-77
11. Тукаев А. Малые предприятия Казахстана в контексте индустриально- инновационного развития // Экономика и статистика, 2004, № 1, б.124
12.Пресс – релиз Банки Казахстана 2003, № 9, б. 7
13.Зарубина В. Роль финансовой Оценки предприятии в инвестиционном развитии. // Экономика и статистика,2004, № 1,б.26
14.Статистический бюллетень РК 2004,б.254-258
15.РК Атентство статистики Статистический бюллетень 2003-2004,б.95-99
16.Статистический пресс- бюллетень 2005, № 2,б. 61
17.Тургулова А.К. Проблемы и перспективы обеспечения финансовыми ресурсами реального сектора экономики.// Банки Казахстана 2005,№ 3 ,б.52
18.Хасенов А.Е.Қарағанды облысы кіші және орта бизнесінің даму жағдайы.// Орталық Қазақстан. 2004, 19 наурыз,б. 5
19.Бухваль, Виленский А. Развитие и поддержка малого и среднего бизнес.// Вопросы экономики 2002,№ 7, б. 10
20. Гловацкая. Н., Лазуренко С., Нешитов А. Эффективность поддержки малого предпринимательства.//Вопросы экономики 2002, №7, б.32-35
21.Нурсеитова Н. Нурсеит Н. Текущеще состояние развития и кредитования малого бизнеса.// Экономика и статистика 2003,.№ 2, б.17
22..Ким Г., С. Ташенов О проблемах кредитования малого и среднего бизнеса. // Саясат 2004,№8, б. 46
23.Есентугелов К.К. К вопросу расширении кредитования малого и среднего бизнеса // АльПари 2002.№ 6, б.59
24. Национальный банк РК Пресс – релиз № 007 от 2.февраля //Банки Казахстана 2005, №2,б 8-9
25.Калдияров Д., Аюпов Е. Приоритетные напровления кредитования предприятии малого и среднего бизнеса. // Транзитная экономика 2004,№ 6, б.61-70
26.Мигун И.В. О кредитовании ЕБРР малого и среднего бизнеса в старанах Центральной азии и Восточной европы //Деньги и кредит 2004, № 7, б.65.
27.Туржанов С. О проблемных вопросах в малом и среднем бижнесе. // Вестнив предпренимателя 2004,№ 5, б. 87-90
28. Смаилоав А.К. Проблемы кредитования малого с реднего бизнеса РК// Мир финансов 2005, №3, б. 85
29.Г.Калкабаева Новые подходы к определению возможности предостовления банковского кредита.// Финансы Казахстана 2003, №5, б. 65-66
30.Нурсейт Н. Кредитования малого и среднего бизнеса //РЦБ 2005, №3, б 51-52.
31.Дауранов И. А. Рудских Сегодня и завтра предпринимательства . //Банки Казахстана 2005,№1, б. 37
32.Новиков В. Малое предпринимательство и банки : пути расходятса //РЦБ 2004, №6, б.49.
33.Сайденов А. Елемесов А. Кредитования малого и среднего бизнеса //Мир финансов 2004, № 9, б. 34
34.Сагиндыков Е. Кіші және орта кәсіпкерліктін даму жолдары, болашағы.\\ АльПари 2002,№4-5, б.88
35.Жапаров А.К. Қащақстанда несиелік бюроларды дамыту жолдарымен сұрақтары.// Вестник КазНУ 2004, № 5, б.45
36. ҚР Президентінің Қазақстан Халқына жолдауы. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» //Астана 2005.18 ақпан.
2.Лаврушин О.И. Банковское дело. М.: ЮНИТИ . 1999,б.76
3.Банковское дело Под редакцией Сейткасимова Г.С. //Алматы. Қаржы- қаражат 1999.б. 75-81
4.Андруцкий Р.А. Проблемы предпринимательства и поиск решений// АльПари 2003, № 4-5, б.51-55
5.Туржанов С. Алализ основных проьлем развития малого и среднего бизнеса в РК.// Экономика и статистика.2003, № 3-4, б.54
6.Г.Ким. Особенности кредитования малого и среднего бизнеса. // Вестник КазНУ, Серия экономическая, 2004, №4, б. 76
7.Искакова З. Банки в развитии региональной экономики Казахстана //Финансы Казахстана 2004, №9, б. 37-46.
8.Досанов Д., О.Курманов. Малый бизнес: Мировой опыт и Казахстанская реальность// Саясат 2003,№12, б. 67
9.Ильясов А.А. Кредитование комерческими банками малого и среднего предпренемательства в Казахстане. // Вестник КазНУ 2004, № 57, б.113-117
10. Мақыш С.Б. Банктік несиелік тәуекелдерді бағалау және басқару //Вестник КазНУ, Серия экономическая, 2004, № 4, б. 74-77
11. Тукаев А. Малые предприятия Казахстана в контексте индустриально- инновационного развития // Экономика и статистика, 2004, № 1, б.124
12.Пресс – релиз Банки Казахстана 2003, № 9, б. 7
13.Зарубина В. Роль финансовой Оценки предприятии в инвестиционном развитии. // Экономика и статистика,2004, № 1,б.26
14.Статистический бюллетень РК 2004,б.254-258
15.РК Атентство статистики Статистический бюллетень 2003-2004,б.95-99
16.Статистический пресс- бюллетень 2005, № 2,б. 61
17.Тургулова А.К. Проблемы и перспективы обеспечения финансовыми ресурсами реального сектора экономики.// Банки Казахстана 2005,№ 3 ,б.52
18.Хасенов А.Е.Қарағанды облысы кіші және орта бизнесінің даму жағдайы.// Орталық Қазақстан. 2004, 19 наурыз,б. 5
19.Бухваль, Виленский А. Развитие и поддержка малого и среднего бизнес.// Вопросы экономики 2002,№ 7, б. 10
20. Гловацкая. Н., Лазуренко С., Нешитов А. Эффективность поддержки малого предпринимательства.//Вопросы экономики 2002, №7, б.32-35
21.Нурсеитова Н. Нурсеит Н. Текущеще состояние развития и кредитования малого бизнеса.// Экономика и статистика 2003,.№ 2, б.17
22..Ким Г., С. Ташенов О проблемах кредитования малого и среднего бизнеса. // Саясат 2004,№8, б. 46
23.Есентугелов К.К. К вопросу расширении кредитования малого и среднего бизнеса // АльПари 2002.№ 6, б.59
24. Национальный банк РК Пресс – релиз № 007 от 2.февраля //Банки Казахстана 2005, №2,б 8-9
25.Калдияров Д., Аюпов Е. Приоритетные напровления кредитования предприятии малого и среднего бизнеса. // Транзитная экономика 2004,№ 6, б.61-70
26.Мигун И.В. О кредитовании ЕБРР малого и среднего бизнеса в старанах Центральной азии и Восточной европы //Деньги и кредит 2004, № 7, б.65.
27.Туржанов С. О проблемных вопросах в малом и среднем бижнесе. // Вестнив предпренимателя 2004,№ 5, б. 87-90
28. Смаилоав А.К. Проблемы кредитования малого с реднего бизнеса РК// Мир финансов 2005, №3, б. 85
29.Г.Калкабаева Новые подходы к определению возможности предостовления банковского кредита.// Финансы Казахстана 2003, №5, б. 65-66
30.Нурсейт Н. Кредитования малого и среднего бизнеса //РЦБ 2005, №3, б 51-52.
31.Дауранов И. А. Рудских Сегодня и завтра предпринимательства . //Банки Казахстана 2005,№1, б. 37
32.Новиков В. Малое предпринимательство и банки : пути расходятса //РЦБ 2004, №6, б.49.
33.Сайденов А. Елемесов А. Кредитования малого и среднего бизнеса //Мир финансов 2004, № 9, б. 34
34.Сагиндыков Е. Кіші және орта кәсіпкерліктін даму жолдары, болашағы.\\ АльПари 2002,№4-5, б.88
35.Жапаров А.К. Қащақстанда несиелік бюроларды дамыту жолдарымен сұрақтары.// Вестник КазНУ 2004, № 5, б.45
36. ҚР Президентінің Қазақстан Халқына жолдауы. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» //Астана 2005.18 ақпан.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
БӨЛІМ 1 БАНКТІК НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДАМУЫ 6
1.1 Банктік несиелендірудің негізгі ережелері 6
1.2 Кіші және орта бизнес – банктік қызмет көрсету
саласының обьектісі ретінде
9
БӨЛІМ 2 ҚАЗАҚСТАНДА КІШІ ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ
ДАМУЫНЫҢ АНАЛИЗІ
25
2.1 Кіші және орта бизнестің 2000-2004ж.ж. аралығындағы
динамикасы
25
2.2 Кіші және орта бизнесті банктермен несиелендіру анализі
39
2.3 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктермен кіші және
орта бизнеске несие берудің шарттарының салыстырмалы анализі 50
БӨЛІМ 3 БАНКТЕРМЕН КІШІ ЖӘНЕ ОРТА
БИЗНЕСТІ НЕСИЕЛЕНДІРУДЕГІ ҚАТЫНАСТАРДЫ
ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ
54
ҚОРТЫНДЫ
65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 68
БӨЛІМ 1 БАНКТІК НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДАМУЫ
1. Банктік несиелендірудің негізгі ережелері
Несие – қайтарымдылық, мерзімдік, пайыз түріндегі төлем шартында
ақшалай формада берілетін ссудалық капиталдың қозғалысы. Несие латынның
“kreditum” (қарыз)сөзінен шыққан.Сонымен қатар бұл сөзді “сенемін” деп те
аударады. Құқықтық және экономикалық көз қараста, несие – бұл шарт, заңды
және жеке тұлғалар арасындағы қарыз немесе ссуда жайлы келісім.
Несиенің формаларын қарастырып, оның ішінде банктік несиеге тоқталатын
болсақ, несиелендірудің бұл формасы өте кең тараған. Яғни бактер уақытша
қаржылық көмекті қажет ететін субьектілерге өз қарыздарын береді.
Несиелендірудің банктік формасындағы қарыз қаражаттарының көлемі, басқа
формаларда берілетін қарыз қаражаттарынан едәуір ұлкен.Бұл кездейсоқ жағдай
емес. Банк, көбінесе негізгі қызметі несиелік іс болып келетін ерекше
субьект болып табылады. Ол қайтарымдық негізде ақша қаражаттарының
көпреттік айналымын жүзеге асырады[1,б.124].
Несиелендірудің банктік формасының бірінші ерекшелігі, банк
операцияларды көбінесе, өзінің қаражаттарымен емес, тартылған
қаражаттармен жүзеге асырады. Бір субьектілерден ақшаны қарызға алып,
оларды қайта бөліп, басқа заңды немесе жеке тұлғаларға уақытша қолдануға
несие береді
Екінші ерекшелігі, банк шаруашылық субьектілердің салымдары мен
счеттарындағы салынған уақытша бос және қамтылмаған ақша қаражаттарды
тарылтады.
Несиенің бұл формасының келесі ерекшелігі келесі жағдаймен
сипатталады.Банк жай ғана ақша қаражаттарын емес, капитал түріндегі
қаражаттарды тарылтады. Бұл қарыз алушы банктен алған қаражаттарын тек
қана несиені берушіге ғана емес, сонымен қатар ссудалық пайызды қайтаруға
мүмкіндік беретін, пайда табу үшін тиімді қолдануы керектігін білдіреді.
Банктік несие әмбебап болып келеді, өйткені банк арқылы қайта
бөлінген қарыз капиталы экономиканың барлық салаларында қолданыс табады.
Бұл ерекшелік оның даму себебі қызметін атқарады. Қарыз мәмлесінің де
сипаты бар, онда ақшалай капитал өнеркәсіптік капита бөлектенген.
Кредитордың мақсаты - пайыз түрінде табыс алу. Қарыз алушыға қайтарымдылық,
мерзімділік және төлеу жағдайларында карыз капиталын ұсынушы банк
мекеме кредитор ретінде көрінеді.
Қоғамдық капиталдың ұдайы өндірілуі тұрғысында, банктік несие қарыз
капиталына (қарыз алушылар қаражаттарды жұмыс істеп тұрған капиталдың
көлемін ұлғайтуға пайдаланғанда) және ақшалай қарызға (қарыз алуы,
қаражатты өздерінің қарыздық міндеттемелерін өтеу үшін ғана) бөлінеді.
Банктік несие, қоғамның барлық топтарының ақшалай табыстарын және
жинақтарын капиталға айналдыра отырып, капиталдың корлануына қызмет етеді.
Нақты банктік несиелендіруге келетін болсақ, несиелендірудің субьектісі
кім бола алады?
Банк ісінің классикалық позициясынан қарастыратын болсақ, несиенің
субьектісі болып, жұмысқа қабілетті және экономикалық және несиелік
шарттарды жасай алатын, материалды және басқада кепілдемесі бар заңды және
жеке тұлға. Несие алушы ретінде, банкке сенім ұялататын, жеке меншігі бар,
белгілі материалды және құқықтық кепілдемесі бар, несие ұйымына пайыз
төлеп, несиені қайтара алатын әрбір субьект бола алады. Несие алу
субьектісі әр денгейдегі бола алады, жеке түлғадан бастап, кәсіпорын,
фирма, мемлекетке дейін.
Қазіргі таңда несие субьектілерінің келесі классификациасы қабылданған.
▪ мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелер
▪ Кооперативтер.
▪ Жеке еңбек қызметімен айналысатын азаматтармен жалға алушылар.
▪ Басқада банктер.
▪ Басқада шаруашылықтар, билік орындары, ортақ мекемелер, халықаралық
үйымдар мен бірлестіктер.
Несиелерді алушы субьектілер бойынша бөлу, несиелендіру жүйесінде
жіктелі түсінігін туындатады. Несиені түрлері, экономикалық және
үйымдастырушылық қатынастағы нақты несие шартына сай, қатынастар жиынтығы
көрсетеді. Несие түрлері тек қана оларды алатын субьек түрі бойынша ғана
емес, басқада критериялар бойынша бөлінеді. Оларға мыналар жатады:
▪ Капитал қозғалысымен несиенің қозғалысы
▪ Несиені қолдану саласы.
▪ Несие мерзімі.
▪ Несиенің қамтамасыз етілуі.
Несиенің капитал қозғалысы мен қатынасын екі типке бөлуге болады. Ақша
ссудасы және капитал ссудасы. Ақша ссудасы тұтыну немесе басқада
мақсаттармен байланысты. Мұнда несие қоғамдық өнімнің өсімін тудырмай,
ұсталып кетіп алдынала сақталған қордан қайтарылады. Капитал қарызы өнімнің
ұсталып кетуін емес, керісінше өның өсуін білдіреді. Несие алушы бұл жерде
алған қаражаттарды тиімді қолданып алған пайда негізінде несиемен
пайыздарды қайтарулары қажет. Капитал ссудасы банктік несиенін көп тараған
түрі.
Қолдану саласы бойынша несиелер өндіріс саласы және айналым саласы
болып бөлінеді. Қазіргі тәжірибе бойынша, қалыпты экономика позициясы
боынша қалыптасқандай, қаражаттарды өндіріс саласына емес, операциялардың
пайдалалығы мен айналамдылығы жылдам, айналым саласына салу жақсы
дамыған[2,б.76].
Мерзіміне байланысты банктік несие, қысқа мерзімді, орта мерзімді ұзақ
мерзімді болып бөлінеді.
Дәстүрлі казіргі кезеңнің несиелік ісі кысқа мерзімді несиенің көп
болуымен ерекшеленеді. Көптеген нарықтық экономикалы елдердің позициясы
бойынша, бұл өтелу мерзімі бір жылдан аспайтын несиелер.
Ұзақ мерзімді несиелерге, мерзімі 10 жылдан асатын несиелер жатады.
Бұл несие негізгі капиталды, қаржылық активтерді құруға керекті қаражаттар
қажеттілігіне қызмет жасайды.
Орта мерзімді қаражаттарға, қолдану мерзімі 1-6 жылға дейінгі несиелер
жатады.
Несиелендірудің және банк ссудаларының жіктелуінің маңызды элементі
болып, олардың қамтамасыз етілуі жатады.Осы кезде ссудалар, тура, жанама
қамтамасыз етілулері мүмкін немесе мүлдем қамтамасыз етілмеулері де мүмкін.
Әлемдік тәжірибеде несиелер жиі, қамтамасыз етілген, қамтамасыз етілмеген
немесе жартылай қамтамасыз етілген болып бөлінеді.
Әлемдік несиелік тәжірибеде несиенің қамтамасыз етілуіне байланысты әр
түрлі көз қарастар бар. Орталықтандырылған банк жүйесінде, ең сенімді
болып, тауарлы - материалды қамтамасыз етілген, несиелер саналды. Батыс
банктері мұнымен келіспеді. Олардың тәжірибесіне сүйенсек керісінше тауарлы
– материалды қамтамасыз етілі әліде оның дер кезінде қайтарылуына кепіл
бола алмайды. Мысалға несие өнімнің жылдық қорына негізделіп беріледі,
тауарды сату нарығын таппайды, бұндай несиенің,тауарлы – материалды
кепілдемесі болғанымен, оны сенімді несие санатына жатқызу қиын. Керісінше
несиенің қайтарылуы қиындай түседі.
Барлық мәселе несиені қамтамасыз етудің сапасында болуы мүмкін. Егерде
кепілдеме бар болып, ол ликвидті болып, қажетті мөлшерде болса, бұндай
кепілдемені жоққа шығармаған жөн.
Банк несиелерін, несиелендіру обьектілері бойынша бөлуге болады.
Мысалға, саудада несиелендірудің обьектісі ретінде, тауар айналымдағы
тауарлар бола алады.
Ұзақ мерзімді несиелер мынадай обьектілерді несиелендіруге бағытталады.
• өндірістік жобаларды несиелендіру
• өндірістік обьектілерді кеңейту және техникалық жабдықтарды
реконструкциялау.
• техника жабдықтар, көлік құралдарын сатып алу.
• өндіріске арналмаған обьектілердің құрылысы.
Банктік несиенің обьектісі жеке және жиынтық бола алады. Егерде несие
беріліп тұрған зат басқа ссудалардан бөлектенсе,онда жеке болады.
Мысалға банк өз клиентінің тек қана шикізат өнімді жинауға деген
қажеттілігін несиелендіре алады.
Жеке обьектіге карсы жанама обьектіні ала аламыз Бұнда, несие, бір-
бірінен бөлектетілмеген және бір обьектіге біріктілілген көптеген
обьектілерге беріледі.Кейбір кездерде несие алушыда, несие алатын
натуралды - заттық кепілдемесі болмауы мүмкін. Бұл кездерде обьект ретінде
, несие алушының қосымша қаржыға деген қажеттігі бола алады. Сондықтанда
обьект тек қана материалды сезгіштік жағдайдағы затты ғана білдірмей,
сонымен қатар несие алуға қажеттілік туғызатын материалды процесс бола
алады.
Банктер өз саясатын қайта қарастыра отырып және несиенің берілуі мен
қызметтің басқа түрлері арасындағы қолайлы арақатынасты табуға тырысады.
Мысалы, кария инженеринг жүйесі - әр түрлі экономикалық кеңес берумен қоса
алғандағы, қаржылай қызмет көрсетулердің толық комплектісін ұсыну
дамытылады[3,б.79].
Кредитор ретінде банктердің ролі біршама төмендегеніне қарамастан, ол
едәуір шамада қысқаруы мүмкін деп есептеуге негіз жоқ. Өйткені көптеген
кәсіпорынның қосымша қаражаттарға деген қажеттіліктері, бірінші кезекте,
банктік несиесі есебінен қанағаттандырылуы мүмкін, ол өнеркәсіптік ком
ниялар үшін, жеке тұлғалар үшін де қарыз қаражатта алудың анағұрлым ыңғайлы
формасы болып келеді. осылайша, несиелік жүйенің негізін ірі банктер
құрайды, банктік несие өзінің басымдық жағдайында қалады
1.2 Кіші және орта бизнес - банктік қызмет көрсету
саласының обьектісі ретінде
Кіші және орта кәсіпкерлік Республиканың әлеуметтік-экономикалық және
саяси дамуының маңызды факторы болып саналады. Кіші және орта бизнестің
субьектілерінін дамуы көптеген мәселелерді шешуге ықпалын тигізеді. Атап
өтетін болсақ, кедейшілікпен күрес, жана жұмыс орындарының пайда болуы,
экономиканың көтерілуі, инновациялық технологияларды ынталандыру және тағы
да басқа. Экономиканың осы сегментінде мықты ұлттық интелектуалды
потенциал, инновациялық техникалық ресурстар, венчурлық капитал
шоғырланған. Кіші және орта бизнес ұлкен бизнестің негізі және оны
дамытатын бастау болып табылады.
Алғаш рет "кәсіпкерлік" терминін Р. Кантильон енгізген. Кантильонның
айтуы бойынша, кәсіпкер - бұл тұрақты табысы жоқ адам.
Кәсіпкердің ең басты қасиеті, ол тәуекелге бара білуі.
Кәсіпкерліктің дамуы ең алдымен, дербес инициативті қызметке
негізделіп, жеке табыс немесе пайда табуға бағытталған, тәуекелге барып, өз
қызметіне жауап бере алатын, адамдардың жана сатысының пайда болуы болып
табылыды.
Тарихи кіші кәсіпкерлік, локальді тауарлар мен қызметтер нарығына
бағытталған дербес шаруашылық қызмет болып табылды. Бұндай кәсіпорындар
үлкен капиталдан тәуелсіз, салық төлеп, мемлекет қолдауын қажет етпей өз
ара кооперацияға түспеді. Бұл - классикалық кіші жіне орта бизнес. Еңбек
бөлінісі дамып, капитал шоғырланып, көлік құралдарының тиімділігі артқан
сайын біртіндеп ірі фирмалар пайда болды.
Дәстүрлі кіші бизнестің қызмет ету саласы - тауарлардын аз сериялы
жеке өндірісі, бөлшек сауда, қонақ үйлік және қоғамдық тамақтандыру ,
құрылыс, көлік және денсаулық саласы болды.
Бұл - кіші кәсіпкерліктің алғашқы түрі, нарықтық қатынастардың дамып,
алғашқы капиталдың жинақталуының негізгі буыны болып табылады. Міне осы
азсериялы және жеке кіші кәсіпкерлік, кіші және орта буржуазияның негізі
болып , капитализмнің тірегі болды. Кәсіпкерліктің бұл түрі қазірде кең
таралған.
Кіші және орта бизнестін екінші кең таралған түрі, ірі кәсіпорындарға
арналған бөлшектер мен қызметтердің жабдықтаушылары. Ірі электро
техникалық, электрондық және автомобильді монополиялардың, жабдықтаушылары
және дайын бұйымдарға қызмет көрсететін мыңдаған кіші және орта фирмалар
бар.Кәсіпкерліктің бұл түрі экономиканың дұрыс қызмет етуіне қажет; өндіріс
өсіп, еңбек бөлінісі кеңейіп, ғылыми техникалық прогресс дамыған сайын,
оның көлемі де кеңейеді.
Қарастырылып отырған кәсіпорындардың үшінші түрі, мәні бойынша өндірістік
кооперациялардын негізі болып келетін, шағын және орта акционерлік,
жарналық қоғамдардын тобы болып табылады. Кіші және орта кооперациялық
компаниялар , елде бәсекені қамтамасыз етіп, бағаны тұрақтандырып,
жұмыссыздықты төмендетіп, салық базасын толтырып, жергілікті экономиканың
дамуына жағдай жасайды.
Нарықтық экономикаға көшу барысында кіші және орта кәсіпкерліктің
ерекше жаңа түрі пайда болды. Бұл кәсіпорындар былай айтқанда ештеңе
өндірмейді Тауар тапшылығы жағдайында, олар мемлекеттік кәсіпорындарда,
тауарларды арзан бағаға сатып алып, қаптап, нарықтық бағаға сатып
отырған. Шикізаттан бастап дайын өнімге дейін шығарған тауарлары үлкен
сұранысқа ие кәсіпорындар, жоғарыда қарастырған кіші және орта
компаниялармен қоршауда болды десе де болады.
Бесінші және соңғы кіші және орта бизнестегі кәсіпорындардың түрі,
мемлекет тарапынан жеңілдіктер жасалған мемлекеттерде көбінен таралған.
Алдағы қарастырған кәсіпкерлік түріне ұқсас оларда жалған кәсіпкерлер
болып табылады. Олардың негізгі мақсаты капиталдың ұдайы өндірісін дамыту
емес, салықтарды үнемдеу барысында пайда табу[4,б.52].
Кіші бизнес - нарықтық экономиканың негізі. Ол, экономикалық
реформалардың магистралды бағыты бола алады. Қазіргі таңда біз , Қазақстан
экономикасының нарықтық қатынастардың өміршеңдік жүйесіне толықтай енуіне
куә болып отырмыз, алайда оларды әліде толықтай тәуелсіз және жоғары
дамыған деп айту әлі ерте. Сонда да нарықтық экономиканың потенциалын
тиімді қолдану барысында және Қазақстан экономикасының өндірістік шикізат
секторының, банк жүйесінің дамуы барысында және әлемдік нарықта тиімді
коньюктура жағдайында қазіргі таңға дейін қол жеткізбеген қарқынмен өсуде.
Кейінгі төрт жылда ЖІӨ 39,1% өсіп, елде инвистициялық өсім жоғарылайды.
Негізгі капиталға жасалған инвестиция көлемі 102% өседі. Қазақстанда бұндай
өсім бұрынғы совет экономикасының дамуының ең жақсы жылдарында да
байқалмаған. Қазақстанда ұзақ мерзімді тұрақты экономикалық өсімге
бірқалыпты көшуге барлық жағдай жасалған және бұндай жайдайды өз кіші және
орта бизнесімізді дамытуға тиімді пайдаланбау, біздің тарабымыздан жасалған
үлкен қателік болып табылады. Кіші бизнес Қазақстан экономикасының
дамуында алатын орны өте зор. Бұған, кіші және орта бизнестің өндірісті,
экспортты дамытудағы маңызы, және дамыған және дамушы елдердегі алатын
орнын қарастырып, айтуға болады.
Кіші бизнес ұлттық экономиканы дамытудың лидері бола отырып, ол,
өндіріс, сату, қызмет көрсету, өнімді соңғы тұтынушыға дейін жеткізуде
маңызды орын алады. Соны мен қатар кіші және орта бизнес өкілдеріне
халықты жұмыспен қамту мәселесін шешуде үлкен сенім артылады. Қарқынды
түрде дамып келе жатқан кіші және орта бизнес, экономикалық құрылымдарды
тұрып қалуынан сақтап, төменгі сатылардан бастап бәсекені жандандырады.
Нарықты зерттеумен айналысып, жаңа өңімдерді өндіре отырып, кіші және орта
бизнес экономикалық өсімге жағдай жасайды.
Жұмыс орындарын ашып, жұмыссыздықты төмендетумен қатар , кіші және орта
бизнес, бәсеке қабілетті, қарқынды, диверсификациаланған экономиканы құруда
өз үлесін қосады. Нарықтық жағдайда кіші және орта бизнестің дамуын
сараптай келе, оларда ірі кәсіпорындармен салыстырғанда, тек қана әлсіз
жақтары емес (шектелген мүмкіндік, тәуекелдіктін жоғары болуы,
менеджменттін төмен деңгейі, әріптестердін сенімсіздігі және т.б) ,
сонымен қатар мықты жақтары да бар. Экономистердің тұжырымдамаларына
сүйене отырып, келесі артықшылықтарын атап өтуге болады:
• Кіші және орта кәсіпкерлік нарықтын тез өзгеретін жағдайына
бейімделіп, икемделіп, нарықтық бәсекелестіктің дамуында үлкен орын
алады, сонымен қатар тұтыну нарығын тауар мен толтыру мәселелерін
шешіп, кәсіпкерлік құрылымның жылдам бәсеке қабілетті буыны бола
отырып, көп салалы өндірісті жүзеге асыра алады.
• Материалдар мен шикізатты қолдану коэффиценттері жоғары және ірі
кәсіпорындарға тиімсіз материалдарды да қолдана алады.
• Шағын инновациялық кәсіпкерлік бір салада тоқтап қалмай барлық
салаларды қамтиды.
• Кіші шағын фирмалар ірі компанияларға қарағанда ғылыми техникалық
зерттеулер нәтижелерін, инновацияларды өндіріс пен өнеркәсіпке жылдам
енгізеді.
• Ірі кәсіпорындар ғылыми зерттеулер мен тәжірибелерді жүргізуге
мүмкіншілігі әлде қайда көп болса да, күрделі басқару пирамидалары
себебінен инновациялық процесс баяу атқарылады. Сондықтан ірі фирмалар
сыртқы орта әсеріне икемсіз болып келеді. Ал кіші инновациялық,
өндірістік кәсіпорындар, сыртқы ортаға тез икемделіп, жауап қайтарып,
процесс бағытын жылдам өзгертуге қабілетті.
• Кіші және орта бизнесті құруға көп шығын, қымбат құралдар қажет емес.
Оларды құру мерзімі минималды, салынған қаржы өзін-өзі тез ақтайды
және шикізатты тиімді қолдану денгейі де өте жоғары.
• Кіші кәсіпорындар жергілікті нарық қажеттілігіне икемделеді.
Сұраныстың аз болуына сәйкес және тұтынушылардың жеке қажеттілігін
түбегейлі зерттеу қажеттілігі салдарынан, ірі фирмалар бұл нарықта
жұмыс істей алмайды.
• Қазақстанда өте актуалды болып тұрған тұрғындардың өмір сүру денгейі
артып. Халықтың ауылдан қалаға бағытталған миграциясы азаяды[5,б.54].
Кіші бизнес ғылыми техникалық прогресстін жаңалықтарын тез қабылдап,
жаңа ерекше өнімдерді шығаруға тез бейімделіп, техникалық жағдайын тез және
арзанға жаңартып, капитал салымдарының тез өзін өзі ақтауын қамтамасыз
етеді. Егерде кіші кәсіпкерлік дамыған технологаялық базаға негізделсе,
өндірісті басқаруда, үйымдастыруда прогрессивті формаларды қолданса, яғни
дамыған өндірістік қатынастарды қамтамасыз етсе ғана үлкен жетістіктерге
жетеді. Егерде прогрессивті өзгерістер болып, кіші және орта бизнес
мемлекет тарабынан қаржылық, материалды, құқықтық қолдау тапса,
экономиканың кіші секторының тиімділігі және оның Қазақстан экономикасының
нарыққа ауысуы және құрылуындағы орны арта түседі.
Шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау көрсетудің бағытына, масштабына
көптеген жылдар бойы жағымсыз әсер етуші факторлардың бірі, шағын бизнес
түсінігінің айқынсыздығы болып табылады.Жалпы кәсіпкерліктін қандай көлемін
кіші және орта бизнске жатқызу керектігі түсініксіз болды. Осыдан кіші
кәсіпкерлікке арналған,салық саясатында, салық және кедендік жеңілдіктер
саясатындағы көптеген түсініспеушіліктер туындады, соның салдарынан бұл
жеңілдіктермен көбінесе ірі кәсіпорындар қолданып, керісінше кіші
кәсіпкерлікке зияның тигізді.
Қазақстан Республикасының Президентінің" Кіші кәсіпкерлікті белсендіру
және мемлекеттік қолдауды күшейту шаралары туралы" Жарлығы
қабылданғаннан кейін, кіші кәсіпкерліктің құқықтық статусы анықталды., ал
1997 жылы үкіметтің арнайы қаулысы шыққаннан кейін, кіші кәсіпкерліктін
статусы, сандық нормативтері және жалпы активтерінің құнының лимиті
айқындалды.
Осы нормативтерге сәйкес кішіге мынандай көлемде жұмыскерлері бар
кәсіпорындар жатады:
▪ Өндіріс саласында және құрылыста - 50 адамға дейін.
▪ Ауылшаруашылығында және ауылшаруашылық өнімдерін өндеу саласында
- 50 адамға дейін.
▪ Көлік және байланыс саласында - 25 адам.
▪ Ғылым және инновациялық қызмет саласы , венчурлы комапнияларды
қосқанда -20 адам.
▪ Бөлшек сауда және тұрмыстық қызмет көрсет саласында - 30 адамға
дейін.
▪ Басқа салаларда, басқа қызметті жүзеге асырғанда. - 50 адамға
дейін.
Орта кәсіпкерлікте жұмыс істейтін адамдар саны кіші кәсіпкерліктін
шегінен аспай , сонымен қатар 500 адамнан көп болмауы керек .
Осылайша кіші бизнес деп біз, кіші кәсіпкерлік критериясына жататын
заңды және жеке тұлғаларды түсінеміз.
Қазіргі таңда Қазақстан алдында кіші және орта бизнестің белсенділігін
арттыру мәселесі тұр., бұл мәселені шешу ең алдымен мына сұрақтарға жауап
табу керек.
- Экономиканың ұзақ мерзімді тұрақты өсуін қамтамасыз ету, бұл мәселе
кіші және орта бизнестін елдің өндірістік құрылымындағы үлестің аздығымен
байланысты. Бұл көрсеткіш 14% құрайды. Батыс Европа елдерінде 35-50%:
Дамыған елдерде 60-70% құрайды. Бұл Қазақстанда бар потенциалға сәйкес
келмейді, ішкі нарықта сырттан әкелген тауарлар басым, қөптеген ірі
фирмалар қажетті материалдармен қосымша бөліктерді өзімізде де
бөліктерді жасауға мүмкіндік бола тұра, сырттан алады.
- Дамыған елдерде кіші және орта бизнеске экономикада жұмыспен
қамтылғандардың көп бөлігі келеді, бұл жұмыссыздық мәселесін шешеді.
Қазақстанда кіші кәсіпкерлік саласында жұмыспен қамтылғандардың үлесі
19,7 % Батыс Европа елдерінде 40-60%, дамыған елдерде 90% құрайды.
- Регионалды аспектідегі экономиканың дамуының бір қалыпсыздығы, бұл
республикадаға кіші және орта денгейдегі қалашықтардың құлдырауы.
Жекелеген аудандарда жұмыссыздық деңгейі 30-50% құрайды.
- Экономиканың шикізатқа бейімделуі, оның құрылымында ірі фирмалардың
үлесінің жоғары болуы және кіші және орта бизнестің қажетті деңгейде
дамымауына байланысты ел экономикасының сыртқы және ішкі келеңсіз
әсерлерге төтеп беруінің әлсіздігі.
- Сонымен қатар қоғамның әлеуметтік және саяси тұрақтылығының кепілі
болып табылатын орта класты құру және нарықтық реформалардың әлеуметтік
базасын құру мақсатында, нарықтық өзгерістерді қоғамның барлық
бөліктеріне тарату.
Жанадан құрылып келе жатқан кіші және орта бизнестің барлық
мәселерінің ішінен Қазақстан Республикасының Президенті, екі негізгісін
атап көрсетті: біріншіден өз қызметі барысында кіші бизнеспен жанасатын
мемлекеттік органдармен қызметткерлердің жалғасып келе жатқан
ауыртпашылығы.; екіншіден ұзақ мерзімді несиелердің жоқтығы. Оның айтуы
бойынша :
▪ тез өзін өзі ақтайтын жобаларды іздеп қолдау керек.
▪ региондар денгейінде бірлесіп қызмет істеу керек.
▪ Несие алу процессін жылдамдатып, жеңілдету керек.
Осылайша кіші бизнестің құрылуы стихиялы түрде болмауы керек. Осы
процесстегі басты орынды регионалды органдар жүзеге асыруы керек , өйткені
кіші бизнес көбінесе жергілікті нарықта қызмет жасайды. Сонымен қатар
проблеманы шешу жолы ретінде несиелендіруді қарастыруға болады. Қазіргі
таңда Қазақстан банктері үшін кіші және орта бизнесті несиелендірудегі
маңызың, пайдасын және бұл алынған несиелердің бизнесті дамытудагы үлесін
қарастыратын болсақ. Ен алдымен банктерге тоқталуымыз қажет.
Банктердің негізгі экономикалық қызметі - жеке тұлғалардың кәсіпкерлік
фирмалардың , үйымдардың, кәсіпорындардың инвестициялық және тұтынушылық
мақсаттарын қаржыландыруды жүзеге асыру үшін несиемен қамтамасыз ету.
Банктердін осы несиелік қызметін қалай жүзеге асыру денгейінен, қызмет
көрсетілетін клиентерінің қаржылық жағдайы тәуелді болып табылады, өйткені
банк несиелері, жаңа кәсіпорындардың пайда болуын , жұмыс орындарының
көбеюін және олардың экономикалық өмір сүру қабілетін қамтамасыз етеді .
Қазақстандық банк жүйесі үшін алып сатарлық табыс негізінде есейіп,
өмір сүру үшін күрес, яғни "қысқа " ақша стратегия кезеңі аяқталды
немесе аяқталуға жақын. Қазіргі таңда Қазақстан банктері үшін жаңа
кезең, жаңа стратегия уақыты басталды. Бұл - нақты экономиканы ұзақ және
орта мерзімді несиелендіру, қаржылық қызмет көрсету шекарасы мен сапасының
өсуі, стратегиялық клиенттер үшін күрес[6,б.65].
Еліміздің банктерінің шикізат, әсіресе мұнай секторын несиелендіруге
қатысу мүмкіндігінің аз болуына байланысты, оларға өз қарыз қаражаттарын
яғни жедел және жинақ қаражаттарын, тәуекелі жоғары , алайда табысы мол
салаға салуға бейімделуі қажет. Бұндай сала, кіші және орта бизнес болып
табылады. Бір жағынан кіші бизнес көп қаражаттарды қажет етпейді, қысқа
немесе орта мерзімге алады, ұдайы өндіріс цикл аз болады және сандық
көлемінің көп болуы мен ерекшеленеді. Кіші бизнестің бұл ерекшелігі жоғары
несиелік тәуекелді жауып несиелендірудің тиімділігін артырады. Алайда,
банктер мен кіші бизнесті несиелендіру деңгейі әліде төмен десе де болады.
Кіші бизнес саласы негізгі сала деп айтылып, оның несиеге деген мұқтаждығы
өсіп келе жатқаны мен банктердің барлық берген несиесінің төрттен бір
бөлігі ғана осы салаға берілген несие болып табылады. Кіші орта бизнестің
ел экономикасында алатын үлесі артып, мемлекет тарапынан да қолдауға ие
болуда. Әсіресе, өндіріс саласында кіші кәсіпкерлік жылдамдамаған сайын
оған қажетті шикізат материал көп салалы технологиялар мен жаңа техникаға
деген сұраныс өседі. Яғни мемлекет қолдау негізінде, ғылыми технологияларға
негізделген инновациялық шағын фирмалардың маңыздылығы артады. Ал бұның
барлығы өз кезегінде кіші кәсіпорындарды банктік несиелендірудің объектісі
ретінде және ұзақ мерзімді ресурс жетіспеушілігі жағдайында банк қызметінің
негізгі стратегиясы қылдырса, екінші жағынан несиелендіруді осы түрінің
тәуекелін төмендетеді. Өз кезегінде кіші кәсіпорындар үкімет пен жергілікті
билік органдарының қолдауына тұрарлықты болып, банктердің лайықты
стратегиялық әріптесіне айналулары қажет. Ол үшін кәсіпорындар өз кезегінде
мынандай жағдайларды жүзеге асырады:
▪ Өз қаржылық қызметінің транспаренттігін қамтамасыз етіп, әлемдік
стандарттарға сәйкес, қаржылық бухгалтериялық есебін жүргізулері қажет.
▪ Менеджмент саласында, кадрларын біліктілігін арттыру.
▪ Өз табыстарын тиімді қолданып, кәсіпорынның қаржыларын арттыру.
▪ Өз өнімін белсенді жарнамалап, өнімін өткізетін нарықты тауып, сапаны
арттыру факторы және өнімнің бәсеке қабілеттілігін арттыру жолында
франчайзингті қолдану.
▪ Банктер өз тарабынан жақсы экономикалық орта сенімді клиенттер
тәуекелдің аз болуды қамтамасыз етеді. Банктер кәсіпкерлердің бизнесті
жүргізе деңгейін арттыруына жағдай жасап, бизнес-жоспарларды құруда
кеңес беріп, жақсы экономикалық ортаны жасауды белсенді қатысулары
қажет. Бұндай тәжірибе көптеген шетел банктерінде қолданылады. Банктер
кіші кәсіпкерлікке әр түрлі қызмет көрсететін арнайы бөлімшелерді ашып
оларға есеп-кассалық қызметтен бастап, қаржылық конслтингке дейін
қызмет көрсетеді. Қазіргі таңдағы банктерден мыналар талап етіледі.
▪ Несие және қарыз капиталын арттыру
▪ Несие бойынша пайыздық ставкаларды төмендету.
▪ Мерзімді салымдар бойынша және ұзақ мерзімді депозиттердін өсуін
ынталандыру [6,б.61].
Қостанай облысының тамақ, жеңіл, текстильді өндіріс, етті өндеу,
металды өндеу, құрылыс бағыттары, егін саласындағы 15 кәсіпорынның жағдайы
жайлы сұрау жіргізгенде, келесі мәселелердің бар екендігін көрсетті.
▪ Тиімді және қол жеткізерлік несиелік көздердің жоқтығы.
▪ Жаңа технологиялар, жана құрылғылар қажет. Банктік жоғары пайыздар
тиімді емес.
▪ Төмен пайызды несиелік көздін мүлдем жоқтығы.
▪ Айналым қаржыларының жоқтығы және несиелік көздің қымбаттығы.
▪ Банктік несиелердің жоғары пайыздық ставкалары және негізгі
қаражаттарды қайтарудың аз мерзімі.
▪ Несие алудың қиындығы.
Қарағанды және Павлодардың бірнеше кәсіпорындарынан сұрау жүргізгенде,
оларда, банктердің өздерінің несие алушыларға деген психологиясын өзгерту
керек дегенмен келісті. Аймақтық банктердің және бөлімшелердің,
инвестициялық қызметке деген институтционалды қабілеті жоқ деп, толық
кепілмен айта аламыз.Әмбебап, коммерциялық, несиелік мекеме бола отырып,
кейбір банктер, ұзақ мерзімді ресурстық базаны құруға жағдай жасайтын
тұрақты клиенттерінің жоқтығымен ерекшеленеді. Бұның өзі сол аймақтың және
кіші және орта бизнестің дамуына кедергі келтіреді десе де болады.
Прогрессивті банктік саясат және жоғары ұйымдастырушылық жұмыс негізінде,
банктермен қарыздардың мерзімін көбейту, оларға, тек қана сауда және
коммерциялық бизнесті несиелендіру мен шектелмей, нақты сектормен кіші және
орта бизнеске ұзақ несиелерді беруге жағдай жасар еді [7,б.37].
Сонымен қатар кіші және орта бизнесті несиелендірудің банктерге берері
мол. Яғни кіші және орта бизнес банктер үшін өте маңызды сала болып
табылады. Бұл саладағы тәуекел өте жоғары болғанымен, қазіргі таңдағы
банктердің табысының негізгі көзі осы сала болып табылады. Біртіндеп бұны
еліміздің банктері де түсінуде.
Алайда әлі де өз шешімін күтіп тұрған мәселелер өте көп. Осы
мәселелерді шешуде шетел тәжірибесіне жүгінетін болсақ, экономикасы бізге
жақын шетел мемлекеттерінде кіші бизнес нарықтық экономиканың негізі
болып табылып, шаруашылық жүргізудің маңызды формасы болып табылады. Оның
дамуына толығымен жағдай жасаған.
Кейінгі он жылдықта, кәсіпкерліктің мәселесіне қатысы бар барлық
денгейлерде мемлекеттік, қоғамдық және ғылыми құрылымдағы қатынастарға
байланысты шетелдердегі кіші және орта бизнестің жағдайы , нақты
экономикалық және әлеуметтік проблемаларды шешудегі шаруашылық кіші
формаларының үлесін арттыру жолындағы түсінігіміз артты. Алайда бірқатар
жағдайларға байланысты осындай қатынастар, дамыған мемлекеттердің
тәжірибесін зерттеумен шектеледі.
Әрине бұндай тәжірибелердің барлығы кіші кәсіпкерлікті ұзақ мерзімді
даму стратегиясын жасауда алатын орны зор. Осындай шетел тәжірибесін
зерттеу, кіші бизнеске қатысты құқықтық, үйымдастырушылық және
институционалды саясатты жасауда көмегін тигізді. Алайда дамыған елдердін
тәжірибесі көптеген компаненттерінде мүлдем басқа экономикалық, әлеуметтік
- институционалды факторлармен ерекшеленеді, сондықтанда Қазақстанда осы
тәжірибелерді қолдану аясы шектелген. Бірақта шетел тәжірибесінің біздін
экономикаға да келетін жақтары бар . Соларға тоқталатын болсақ, әлемдік
шаруашылық жүйеде БҰҰ -ның мәліметтері бойынша Кіші және орта бизнес жұмыс
істеп жүрген халықтың 50 % жұмыс берушілері болып табылады. Жапония,
Италия, Швейцария мемлекеттерінің кіші кәсіпорындарында жұмыс күшінің көп
бөлігі шоғырланған.
АҚШ- тың кіші және орта бизнесі 23 млн. компанияларды қамтып. ЖҰӨ
жартысынан көбін өндіреді және жұмысқа қабілетті халықтың 54% жұмыспен
қамтамасыз етеді, жаңа жұмыс орындарының құрудың негізгі көзі болып
табылады.
АҚШ - тың кіші және орта бизнесінің әкімшілігі (КБӘ) кіші және орта
бизнестің сұрақтарын шешумен айналысатын орталық құрылымы болып табылады.
Ол АҚШ - тың басқада құрылымдарының жұмысын реттейді, барлық штаттарда 100
аса бөлімдері, жергілікті кіші бизнеске көмек көрсетудін 1000 астам
орталықтары бар.
Кіші және орта бизнестін әкімшілігінің негізгі қызметі жанадан құрылып
жатқан компанияларға банктік несиелерді алудағы кепілдемелерді беру болып
табылады. Кепілдемелер негізінен 10-25 жылға алынатын және 2,75% пайыздық
ставкамен берілетін несиелерге беріледі.
Сонымен қатар Кіші және орта бизнестің әкімшілігі кіші бизнестін
қатысуымен болып жатқан міндеттемелерді береді; фирмалардың дамуына және
АҚШ - тың үкіметінің тапсырысы бойынша, ғылыми -техникалық зерттеулерді
жүргізуге гранттарды береді; кіші бизнеске өз тауарларын щетел нарығында
сатып, жылжытуға көмек көрсетеді. Келеңсіз оқиғалардан кейін( табиғи
катастрофа) кіші кәсіпкерлікке қайта жұмыс істеуіне көмек көрсету; қоғамның
әр түрлі топтарына арналған бағдарламалар.
2000 жылы Кіші және орта бизнес әкімшілігі 491 мың кәсіпорындарға 42
млрд. долл. көлемінде грант, кіші компаниялардың акционерлі капиталына
3,24 млрд. долл. инвестициялады, келенсіз оқиғалар әсерінен зардап шеккен
кәсіпорындарға 728 млн долл. көлеміндегі 30 мың қарыз берді.
Ұлыбритания Үкіметіде кіші кәсіпкерлікке, жана жұмыс орындарын құрудың
және бюджеттін әлеуметтік міндеттемелерің төмендетудің негізгі көзі
ретінде, дамытуға үлкен назар аударуда. Жұмыс істеп тұрған 3,7 млн.
ұлттық компаниялардың 7 мыңы ірі компания болып табылады, орта
кәсіпорындар саны( 250 адамға дейін) 24 мын заңды тұлғалар. 2001 жылы
жанадан құрылған компаниялардың 98% кіші бизнес саласындағы компаниялар
болып табылады.
Ұлыбританиядағы кіші бизнеске жасалатын мемлекеттік қолдаудың барлық
кешенін үкіметтік орган- Кіші бизнесті қолдаудың ұйымы жүзеге асырады.
Өзінің құрылымы және мақсаттары бойынша АҚШ- тын Кіші бизнес әкімшілігімен
сәйкес келеді. Кіші бизнесті қолдау үйымы негізінен кіші бизнеспен жана
технологияларды игеруге компаниялар арасында қатынастарды дұрыстап,
қаржыландыруға жол ашып, осы бағытта бағдарламалар кешенін ұсынады. Кіші
бизнесті қолдау ұйымының негізгі бағыттарының бірі болып кәсіпкерлерге,
тіркеумен байланысты және бюрократиялық шараларға көмектесуге қолдау
жасайды.
Кіші бизнесті қолдау ұйымы британдық университеттердің және
колледждердің ғылыми – зерттеу потенциялын кеңінен қолданалы. Кіші бизнес
үшін вуздардың ғылыми - зерттеу базаларын қолдануға мүмкіндік беріп,
сонымен қатар екі жылға жоғары курс студенттерін( технолог мамандар,
дизайнерлер, заңгерлер, басқару саласының мамандары) тәжірибеден өткізіп,
компанияда атқарып жатқан жұмысына сәйкес саладағы ғылыми – зерттеу
жұмыстарын жүзеге асыра алады.
Кіші бизнесті қолдау ұйымы 2003 жылы, 3 млн - ға жуық сұраныс алып,
жүзеге асыруда. Ұйымның 2002 - 2003 жылға арналған бюджеті 353 млн фунт
стерлингті құрады.
Қазақстан Ұлыбританиядан кіші бизнесті қолдау ұйымының қызметінің
бөлігін қабылдады. Соның негізінде Кіші кәсіпкерлікті қолдау қоры құрылды.
Оның басты мақсаты Қазақстанның кіші және орта бизнесінің дамуына қолдау
жасап, қолдап, қызмет етуіне қолайлы жағдайды туғызу болып табылады.
Италия экономикасындағы кіші және орта кәсіпкерліктің орны өте үлкен .
90 жылдардың соңында олардың үлесіне, өндірістік кәсіпорындардың жалпы
санының 99,7%, экономикада жұмыспен қамтылғандардың 74%, өндірілген
өндірістік өнімнің құнының 60%, экспорттың жалпы санының 40% тиеді
Италияда кіші және орта бизнеске қолдау көрсетудің тармақталған жүйесі
жұмыс істейді. Бұл қызметтің басты координаторы- Италияның өндіріс
министірлігі. Ол салалық және регионалдық ұйымдарды біріктіретін Италияндық
конфедерациясымен бірлесіп жұмыс істейді. Едәуір көмекті жергілікті
банктерді және қаржылық ұйымдарды тартып, консорциумдарды құратын сауда
палаталары көрсетеді. Құқықтық база , кіші және орта бизнесте жаңа
технологияларды игеруде, қаржылық және ұйымдастырушылық көмекті алудың
механизмін анықтайды.
Кәсіпорындарға қайтарымсыз ссудаларды беру келесі бағыттармен жүзеге
асады.
- жоғары технологиялық құрылғыларды сатып алу (инновациялық жүйелер)
- Еңбек өнімділігін арттыратын құжаттар, қосымша бағдарламалар, ноу- хау
түріндегі жаңа технологияларды сатып алу.
- Құрамына кітетін кәсіпорындарға қызмет көрсету мақсатында
консорциумдарды құру.
- “Пилотты”жаңа инновациялық кәсіпорындарды құру. .
Қолдау қайтарымсыз ссудалар түрінде жүзеге асырылады. Заңнын әсер ету
аясына бар кіші және орта бизнестің қайта құрылуы, жаңаруы, реконверсиясы,
кеңеюі жобалары кірмейді.
Испанияда кіші және орта кәсіпкерлікті қолдаудын екі негізгі
бағдарламасы жұмыс істейді. Бұл бағдарламалар испандық кіші және орта
өнеркәсіптік кәсіпорындардың институты арқылы жүзеге асырылады. Өзара
кепілдемелік қоғамымен, әрәптестік қатынастар компаниясы арқылы. Кәсіпкер
кепілдемені алу үшін, қажетті несиені соммасы пропорционалды болып келетін
қоғамның акциясының үлесін сатып алуы керек немесе несиенің 5 % тең
сомманы,кепілдемелік қорға салуы керек.
Болгарияда кіші және орта бизнесиі несиелендіру мәселесімен 1999 жылы
құрылған “ Кәсіпкерлікті қолдау банкі” айналысады. Негізгі акционері
болып, қаржы министірлігі түріндегі мемлекет болып табылады. Кіші және
орта кәсіпкерлік жайлы заңына сәйкес банк тек қана осы саладағы
кәсіпорындарды несиелендіреді. Осындай мақсатта олар, жанадан құрылып келе
жатқан немесе жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарға қысқа мерзімді , орта
мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді береді. Банктін несиелік сызығы,
алынған жер, ғимараттар, көлік, жабдықтар мен көлік құралдарын; лицензия,
петент түріндегі материалды емес активтер; импортты және экспортты
дамытумен қатар басқа салаларды дамыту үшін ашылады.
Банк несиелері, инвестициялық жобалардың құнының 75% дейін құрауы
керек, ал қалған қаражаттарды кәсіпорындар өз қаражаттар есебінен төлеулері
қажет. Несиелер 1 ден 7 жылға дейінгі мерзімде беріледі және қарыз бойынша
бірінші траншты төлеудің мерзімі 2 жылға дейін кейіндетілуі мүмкін.
Несиенің максималды көлемі 500 мың евро.
Кіші және орта бизнеске қолдау көрсететін мекемелердің саны тек
қана өндірісі дамыған мемлекеттермен ғана шектелмейді.Жақын көршілерімізбен
де, бұл саладағы жинақтаған тәжірибесі де біздің тарабымыздан зерттеуді
қажет етеді. Осылайша кіші және орта бизнес әлемнің көптеген
мемлекеттерінде экономикалық дамудың локомотиві болып табылады. Енді
нақтылай осы саланың қаржыландырылуына тоқталатын болсақ, дамыған
мемлекеттердің тәжірибесін ескере отырып, Қазақстанда қолдануға көп келетін
әлемдік тәжірибеде қолданылатын кіші және орта бизнеске қатысты қаржылық
саясаттың әдістерімен қағидаларына тоқталып кетейік. Мысалға АҚШ-та жақса
дамыған кіші бизнес секторында Кіші бизнесті қолдау әкімшілігімен қаржылық
қолдаудың үш негізггі түріне негізделген – тура, аралас және кепілдемелік
несиелер берудін оңдаған бағдарламалары бар.
Тура қарыздар кіші кәсіпкерлерге мемлекеттік көздерден беріледі. Оның
пайыздық ставкасы, жалпы банк ставкасымен бірге өзгеріп отырады. Аралас
қарыздардың негізгі көзі, мемлекеттік және жеке қаражаттар. Кіші бизнесті
қолдау әкімшілігінің үлесі жалпы қарыз соммасының 75% аспауы керек. Бұл
сомма 150 мың долл. көп болмау қажет. Қазіргі таңда кепілдемелік қарыздар
кеңінен таралған Кіші бизнесті қолдау әкімшілігінің қаржылық көмегінің
90% осы кепілдемелік карыз түрінде жүзеге асады. Кіші кәсіпкерлікті қолдау
әкімшілігі егерде несие алушы өз қарызын қайтара алмаған жағдайда, банкке
үлесін қайтарады. Кіші кәсіпкерлікті қолдау әкімшілігінің қаржысын алу
үшін кәсіпорын көптеген шарттарға сәйкес келуі қажет. Біріншіден, ол кіші
болуы керек. Яғни Кіші бизнесті қолдау әкімшілігінің талаптарына сай келуі
қажет. Айта кету керек, бұл нормативтер кәсіпорынның экономика секторына
және жұмыс істеу саласына байланысты диверсификацияланған. Сонымен қатар
бір секторда нормативті көрсеткіш ретінде жұмыскерлер саны алынса (өндеу
және өндіру кәсіпорындары), екіншілерінде айналым көлемі (құрылыс, көтерме
және бөлшек сауда , қызмет көрсету) алынады.
Кіші бизнеске көмек көрсетудің келесі түрі субсидиялар Бұндай қолдай
түрі Канадада кеңінен қолданылады. Кейіңгі үш оң жылдықта 100 мың
көлеміндегі дамуға арналған субсидияларды 280 мың ұсақ кәсіпорындар 8 млрд
долл. көлемінде алды.
Японияда кіші кәсіпкерлікке қаржылық қолдау көрсетумен, толығымен
мемлекеттік жеке меншіктегі кіші бизнесті қаржыландыратын корпорациялар
айналысады. Корпорациялардың несиелік қоры мемлекеттік бюджет есебінен
құрылады. Несеинің шектік көлемі: негізгі капиталға 400 млн йен 10 жыл
мерзімге дейін, айналым қаражаттарына 200 млн йен 5 жыл мерзімінде.
Пайыздық ставка, ірі кәсіпорындар үшін арлалған коммерциялық несиенін 1
минималды көрсеткішіне тең[8,б.67].
Қазақстандағы өтпелі кезеңге байланысты қаржыландырудың барлық
түрлерін қолдану келе бермейді.Мысалға субсидиялардың өзінің кемшіліктері
бар. Қайтарымсыздығы, оларды кіші кәсіпкерлікпен толығымен тиімді
қолдануына ынталандырмайды.
Қазақстан экономикасының жалпы жағдайын және бюджет тапшылығының
көлемін ескере отырып, кіші бизнесті қаржыландырудың ең тиімді көзі
ретінде қазіргі таңдағы тек қана банктік несиелендіруді қарастыра аламыз.
Сонымен қатар мынаны ескерген жөн. Кіші кәсіпкерлік нарығының банк
секторының беретіні мол. Бизнестің кіші масштаптары қаржылық
операциялардың жеңілдетілген түрін беріп, банктерге қосымша пайда табуға
жағдай жасайды. Алайда қазіргі жағдайға тән тұрақсыздық несие берушіге
қосымша қиындықтарды туғызады. Кіші кәсіпорындар сырттай қаржыландыруға
өте тапшы, алайда осындай кәсіпорындардың банкроттығының және жойылуының
пайызы жоғары болуы, оларға несие беретің ұйымдардың тәуекелін арттырады.
Қазіргі танда екінші дәрежелі банктерде кіші жіне орта бизнесті
несиелендіру Европалық Даму және Қайта құру Банкінің несиелік сызығы
бойынша несие беру кеңінен дамыған.
Несиелендіруді жақсылап жұзеге асыру үшін арнайы регламент жасалады.
Бұл регламент бағдарламаның кіші және орта бизнес субьектілерін
несиелендіру тәжірибесі негізінде жасалып, олардың (жеке тұлғалар жеке
кәсіпкерлер, заңды тұлғалар) несие алу тәртібін регламенттейді.
Бұл құжат қандайда бір нақты банкте Европалық Қайта құру және Даму
Банкінің сызығы бойынша кіші және орта бизнес субьектілерін қаржыландыру
тәртіптерімен жағдайын реттейді. Ол банктің Басқармасының шешімімен және
Қазақстанның Кіші Бизнесі Жобасының Координаторымен бекітіліп, осы
Бағдарламаға қатысатын банктердің барлық филиалдарында міндетті түрде
қолданылуы керек.
Тиімді қызмет көрсету үшін потенциалды нарық үшке бөлінген және осыған
байланысты Регламентте әр топқа сәйкес бағдарлама дайындалған.
- Экспрес – микро. Көбінесе кіші гірім бизнесі бар және несиені тек
қана аз уақытқа алуға мүдделі жеке түлғалармен жеке
кәсіпкерлер.
Осындай клиенттерге арнап максималды жеңілдетілген жағдай
жасалған және осы арқылы несиені екі- үш күнде алуға болады.
- Микро бизнес : Жедел қызмет көрсетуді қажет ететін жеке тұлғалар
мен жеке кәсіпкерлер. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін Регламентте несие
алу жағдайларын максималды жеңілдету жағдайлары қарастырылған.
- Кіші бизнес: жеке кәсіпкерлермен заңды тұлғалар. Негізгі мақсаты
барлық мүмкін тәуекелдердің үлесін және несиені қайтармаумен байланысты
тәуекелдерді төмендету болып табылады[9,б.113].
Біздің ойымызша қаржылық қызмет көрсетудің басқада дәстүрлі емес
түрлерін кеңінен қолдану керек.Лизингтік несие арқылы кіші және орта
бизнесті қаржыландырудың жүйесі былай болып келеді. Кәсіпорын жаңа кұрал
жабдық алғысы келеді, банк бұл қызметті қаржыландырып төлейді, яғни
жабдықтың құнының 100% төлейді, кәсіпорын оны банктен жалға алады немесе
кейін сатып алу шартымен алады Осындай несиенің мерзімі екі жылдан
бастап алты жылға дейін. Сонымен қатар, жылжымайтын мүлік лизингі де бар;
банкпен бір ғимаратты салып, оны кәсіпорынға кейінгі сатып алу шартымен
жалға беру. Факторингтік операцияларда, төлеушімен өз міндеттемелерін(
төлем талаптары) орындамаған жағдайда, банктін факторингтік бөлімшесіне
беріледі және соңғысы келісім шартта көрсетілген талаптын соммасына
сәйкес пайызын төлейді.Осылайша уақықы өтіп кеткен қарыздың бір бөлімшеден
екіші бөлімшеге ауысуы болады.
Нарықтық экономикада кіші және орта кәсіпкерлікпен несиелік ұйымдардың
қызмет етуі, бір жағынан - несие алушының несиені қайтару қабілетінің
критериларын анықтауды қажет етсе, екінші жағынан - несиені беру
жағдайларымен оны қолдану қағидаларының сараптамасын жасауды қажет етеді.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында кәсіпорыннын несие
қабілеттігін есептегенде шаруашылық – қаржылық қызметінің көптеген
көрсеткіштер қолданылады. Солардың кейбіреулеріне тоқтайтын болсақ :
▪ қаржылық жабу коэффиценті, ол кәсіпорынның жалпы несие
қабілеттілігін көрсетеді, ағымдық активтердің ағымдық
міндеттемелерге қатынасы.
▪ Ағымдық ликвидтілігінің коэффиценті. Ақша қаражаттарының,
есептегі қаражаттардың және кәсіпорынның айналым активтерінің
ағымдық міндеттемелерге қатынасы.
▪ Абсалютті ликвидтілік коэффиценті. Кәсіпорынның ақшалай
қаражаттарының ағымдық міндеттемелерге қатынасы.
▪ Меншік қаражаттармен тартылған қаражаттардың қатынасы
коэффиценті. Ол кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын көрсетеді.
Дербестік коэффиценті – меншік қаражаттардың баланс қортындысына
қатынасы.
Клиенттердің ісімен олардың коммерциялық банкке беретін кепілдемесі
негізінде, банктерге,несиелендірудің мерзімін және көлемін анықтап, кіші
және орта бизнесті қаржыландырудың өзіндік жоспарын жасау керек.Оларға
несие берудін келесі тәртібі болуы мүмкін: клиенттің ісін(досье) жасау,
қаржыландыру жоспарын жасау, егерде ссуда оның шығысының 50-80% жауып
тұрса, берілетін несие мен, кәсіпорынның қызметінің нәтижесін салыстыру,
кәсіпорынның несие қабілеттілігіне байланысты класын анықтау, несие
бойынша пайыздық ставканы таңдау, несиенің қайтарылу мерзімін анықтау,
несиенің өзін өзі ақтау мерзімі, несиені жабудың жиілігін, шартты жасау, әр
этаптардағы шарттың сақталуын қадағалау, егерде шарттың орындалмаса немесе
орындалуы кешіксе, екі жақ бірлесе отырып жағдайды жақсартуға бағытталған
шаралар жүргізіледі[10,б.74].
Кіші кәсіпорындарды несиелендіруге, коммерциялық банктер құрылымының
жүйесін құру үлкен мәселелерлің бірі болып табылады. Осындай қызмет етуге
банктерды ынталандыру үшін, жалпы жеңілдіктерден басқа да(мысалға, пайыз
ставкасын 1,5 төмендету), қосымша жеңілдіктер мен артықшылықтар жүйесін
жасау қажет. Мысалға, кіші және орта бизнеске салыңған қаражаттан тапқан
пайдаға салық салудан толығы мен немесе бөлшектеп босату, сонымен қатар,
Ұлттық банкпен бірлесе отырып, кіші бизнестегі кәсіпкерлерді мақсатты
несиелендірудегі коммерциялық банктерге жеңілдіктердің орнын толтыру.
Коммерциялық банктерді кіші бизнеске несие беруге ынталандыру,
қарыздарды қайта есептеуді үйымдастырғанда болады. Өйткені, осындай қайта
есептеу бағдарламасының артықшылығы, банктін меншік қаражаттарына
ауыртпашылық салмай, қарыздар портфелінің өсуіне әкеп соқтырады.
Кәсіпкерлікті қаржыландырудың тағы да бір сырттай көзі болып, бірлесіп
инвестициялау болуы мүмкін, істеліп жатқан жұмыстың түріне және екі жақтын
келісіміне байланысты, қаржыландыру толығымен алдынала немесе жартылай
төленуі мүмкін.
Каржыландырудың тағы да бір түрі ретінде, капиталды акциялар немесе
басқада құнды қағаздарды шығару немесе сату арқылы тарту болып табылады.
Алайда бұл түрдін кемшілігі болып, қаржыландырылып отырған кәсіпорынның
толықтай немесе жартылай дербестігінен айырылу мүмкіндігі.
Коммерциялық банктер, отандық қаржылық - өндірістік топтар мен кіші
және орта бизнес арасындағы қатынасты, шартты жалдық және субподрятты
қатынастар арқылы ұйымдастыра алуына мүмкіндік бар. Бұл кіші
кәсіпорындардың икемділігін, мобилділігін және ынтасын ірі кәсіпорындардын
қуаты мен ықпалын қосуға мүмкіндік беретін еді.
Кіші бизнесті қаржыландыруға, несиелік бағдарламалар және көптеген
қалалық аймақтық қорлар қатыса алады. Көптеген кіші фирмалардың қызметі
жергілікті нарықпен байланысты болғандықтан, мәселелерді жергілікті билік
өкілдерімен бірлесе отырып шешу қажет. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
БӨЛІМ 1 БАНКТІК НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДАМУЫ 6
1.1 Банктік несиелендірудің негізгі ережелері 6
1.2 Кіші және орта бизнес – банктік қызмет көрсету
саласының обьектісі ретінде
9
БӨЛІМ 2 ҚАЗАҚСТАНДА КІШІ ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ
ДАМУЫНЫҢ АНАЛИЗІ
25
2.1 Кіші және орта бизнестің 2000-2004ж.ж. аралығындағы
динамикасы
25
2.2 Кіші және орта бизнесті банктермен несиелендіру анализі
39
2.3 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктермен кіші және
орта бизнеске несие берудің шарттарының салыстырмалы анализі 50
БӨЛІМ 3 БАНКТЕРМЕН КІШІ ЖӘНЕ ОРТА
БИЗНЕСТІ НЕСИЕЛЕНДІРУДЕГІ ҚАТЫНАСТАРДЫ
ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ
54
ҚОРТЫНДЫ
65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 68
БӨЛІМ 1 БАНКТІК НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДАМУЫ
1. Банктік несиелендірудің негізгі ережелері
Несие – қайтарымдылық, мерзімдік, пайыз түріндегі төлем шартында
ақшалай формада берілетін ссудалық капиталдың қозғалысы. Несие латынның
“kreditum” (қарыз)сөзінен шыққан.Сонымен қатар бұл сөзді “сенемін” деп те
аударады. Құқықтық және экономикалық көз қараста, несие – бұл шарт, заңды
және жеке тұлғалар арасындағы қарыз немесе ссуда жайлы келісім.
Несиенің формаларын қарастырып, оның ішінде банктік несиеге тоқталатын
болсақ, несиелендірудің бұл формасы өте кең тараған. Яғни бактер уақытша
қаржылық көмекті қажет ететін субьектілерге өз қарыздарын береді.
Несиелендірудің банктік формасындағы қарыз қаражаттарының көлемі, басқа
формаларда берілетін қарыз қаражаттарынан едәуір ұлкен.Бұл кездейсоқ жағдай
емес. Банк, көбінесе негізгі қызметі несиелік іс болып келетін ерекше
субьект болып табылады. Ол қайтарымдық негізде ақша қаражаттарының
көпреттік айналымын жүзеге асырады[1,б.124].
Несиелендірудің банктік формасының бірінші ерекшелігі, банк
операцияларды көбінесе, өзінің қаражаттарымен емес, тартылған
қаражаттармен жүзеге асырады. Бір субьектілерден ақшаны қарызға алып,
оларды қайта бөліп, басқа заңды немесе жеке тұлғаларға уақытша қолдануға
несие береді
Екінші ерекшелігі, банк шаруашылық субьектілердің салымдары мен
счеттарындағы салынған уақытша бос және қамтылмаған ақша қаражаттарды
тарылтады.
Несиенің бұл формасының келесі ерекшелігі келесі жағдаймен
сипатталады.Банк жай ғана ақша қаражаттарын емес, капитал түріндегі
қаражаттарды тарылтады. Бұл қарыз алушы банктен алған қаражаттарын тек
қана несиені берушіге ғана емес, сонымен қатар ссудалық пайызды қайтаруға
мүмкіндік беретін, пайда табу үшін тиімді қолдануы керектігін білдіреді.
Банктік несие әмбебап болып келеді, өйткені банк арқылы қайта
бөлінген қарыз капиталы экономиканың барлық салаларында қолданыс табады.
Бұл ерекшелік оның даму себебі қызметін атқарады. Қарыз мәмлесінің де
сипаты бар, онда ақшалай капитал өнеркәсіптік капита бөлектенген.
Кредитордың мақсаты - пайыз түрінде табыс алу. Қарыз алушыға қайтарымдылық,
мерзімділік және төлеу жағдайларында карыз капиталын ұсынушы банк
мекеме кредитор ретінде көрінеді.
Қоғамдық капиталдың ұдайы өндірілуі тұрғысында, банктік несие қарыз
капиталына (қарыз алушылар қаражаттарды жұмыс істеп тұрған капиталдың
көлемін ұлғайтуға пайдаланғанда) және ақшалай қарызға (қарыз алуы,
қаражатты өздерінің қарыздық міндеттемелерін өтеу үшін ғана) бөлінеді.
Банктік несие, қоғамның барлық топтарының ақшалай табыстарын және
жинақтарын капиталға айналдыра отырып, капиталдың корлануына қызмет етеді.
Нақты банктік несиелендіруге келетін болсақ, несиелендірудің субьектісі
кім бола алады?
Банк ісінің классикалық позициясынан қарастыратын болсақ, несиенің
субьектісі болып, жұмысқа қабілетті және экономикалық және несиелік
шарттарды жасай алатын, материалды және басқада кепілдемесі бар заңды және
жеке тұлға. Несие алушы ретінде, банкке сенім ұялататын, жеке меншігі бар,
белгілі материалды және құқықтық кепілдемесі бар, несие ұйымына пайыз
төлеп, несиені қайтара алатын әрбір субьект бола алады. Несие алу
субьектісі әр денгейдегі бола алады, жеке түлғадан бастап, кәсіпорын,
фирма, мемлекетке дейін.
Қазіргі таңда несие субьектілерінің келесі классификациасы қабылданған.
▪ мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелер
▪ Кооперативтер.
▪ Жеке еңбек қызметімен айналысатын азаматтармен жалға алушылар.
▪ Басқада банктер.
▪ Басқада шаруашылықтар, билік орындары, ортақ мекемелер, халықаралық
үйымдар мен бірлестіктер.
Несиелерді алушы субьектілер бойынша бөлу, несиелендіру жүйесінде
жіктелі түсінігін туындатады. Несиені түрлері, экономикалық және
үйымдастырушылық қатынастағы нақты несие шартына сай, қатынастар жиынтығы
көрсетеді. Несие түрлері тек қана оларды алатын субьек түрі бойынша ғана
емес, басқада критериялар бойынша бөлінеді. Оларға мыналар жатады:
▪ Капитал қозғалысымен несиенің қозғалысы
▪ Несиені қолдану саласы.
▪ Несие мерзімі.
▪ Несиенің қамтамасыз етілуі.
Несиенің капитал қозғалысы мен қатынасын екі типке бөлуге болады. Ақша
ссудасы және капитал ссудасы. Ақша ссудасы тұтыну немесе басқада
мақсаттармен байланысты. Мұнда несие қоғамдық өнімнің өсімін тудырмай,
ұсталып кетіп алдынала сақталған қордан қайтарылады. Капитал қарызы өнімнің
ұсталып кетуін емес, керісінше өның өсуін білдіреді. Несие алушы бұл жерде
алған қаражаттарды тиімді қолданып алған пайда негізінде несиемен
пайыздарды қайтарулары қажет. Капитал ссудасы банктік несиенін көп тараған
түрі.
Қолдану саласы бойынша несиелер өндіріс саласы және айналым саласы
болып бөлінеді. Қазіргі тәжірибе бойынша, қалыпты экономика позициясы
боынша қалыптасқандай, қаражаттарды өндіріс саласына емес, операциялардың
пайдалалығы мен айналамдылығы жылдам, айналым саласына салу жақсы
дамыған[2,б.76].
Мерзіміне байланысты банктік несие, қысқа мерзімді, орта мерзімді ұзақ
мерзімді болып бөлінеді.
Дәстүрлі казіргі кезеңнің несиелік ісі кысқа мерзімді несиенің көп
болуымен ерекшеленеді. Көптеген нарықтық экономикалы елдердің позициясы
бойынша, бұл өтелу мерзімі бір жылдан аспайтын несиелер.
Ұзақ мерзімді несиелерге, мерзімі 10 жылдан асатын несиелер жатады.
Бұл несие негізгі капиталды, қаржылық активтерді құруға керекті қаражаттар
қажеттілігіне қызмет жасайды.
Орта мерзімді қаражаттарға, қолдану мерзімі 1-6 жылға дейінгі несиелер
жатады.
Несиелендірудің және банк ссудаларының жіктелуінің маңызды элементі
болып, олардың қамтамасыз етілуі жатады.Осы кезде ссудалар, тура, жанама
қамтамасыз етілулері мүмкін немесе мүлдем қамтамасыз етілмеулері де мүмкін.
Әлемдік тәжірибеде несиелер жиі, қамтамасыз етілген, қамтамасыз етілмеген
немесе жартылай қамтамасыз етілген болып бөлінеді.
Әлемдік несиелік тәжірибеде несиенің қамтамасыз етілуіне байланысты әр
түрлі көз қарастар бар. Орталықтандырылған банк жүйесінде, ең сенімді
болып, тауарлы - материалды қамтамасыз етілген, несиелер саналды. Батыс
банктері мұнымен келіспеді. Олардың тәжірибесіне сүйенсек керісінше тауарлы
– материалды қамтамасыз етілі әліде оның дер кезінде қайтарылуына кепіл
бола алмайды. Мысалға несие өнімнің жылдық қорына негізделіп беріледі,
тауарды сату нарығын таппайды, бұндай несиенің,тауарлы – материалды
кепілдемесі болғанымен, оны сенімді несие санатына жатқызу қиын. Керісінше
несиенің қайтарылуы қиындай түседі.
Барлық мәселе несиені қамтамасыз етудің сапасында болуы мүмкін. Егерде
кепілдеме бар болып, ол ликвидті болып, қажетті мөлшерде болса, бұндай
кепілдемені жоққа шығармаған жөн.
Банк несиелерін, несиелендіру обьектілері бойынша бөлуге болады.
Мысалға, саудада несиелендірудің обьектісі ретінде, тауар айналымдағы
тауарлар бола алады.
Ұзақ мерзімді несиелер мынадай обьектілерді несиелендіруге бағытталады.
• өндірістік жобаларды несиелендіру
• өндірістік обьектілерді кеңейту және техникалық жабдықтарды
реконструкциялау.
• техника жабдықтар, көлік құралдарын сатып алу.
• өндіріске арналмаған обьектілердің құрылысы.
Банктік несиенің обьектісі жеке және жиынтық бола алады. Егерде несие
беріліп тұрған зат басқа ссудалардан бөлектенсе,онда жеке болады.
Мысалға банк өз клиентінің тек қана шикізат өнімді жинауға деген
қажеттілігін несиелендіре алады.
Жеке обьектіге карсы жанама обьектіні ала аламыз Бұнда, несие, бір-
бірінен бөлектетілмеген және бір обьектіге біріктілілген көптеген
обьектілерге беріледі.Кейбір кездерде несие алушыда, несие алатын
натуралды - заттық кепілдемесі болмауы мүмкін. Бұл кездерде обьект ретінде
, несие алушының қосымша қаржыға деген қажеттігі бола алады. Сондықтанда
обьект тек қана материалды сезгіштік жағдайдағы затты ғана білдірмей,
сонымен қатар несие алуға қажеттілік туғызатын материалды процесс бола
алады.
Банктер өз саясатын қайта қарастыра отырып және несиенің берілуі мен
қызметтің басқа түрлері арасындағы қолайлы арақатынасты табуға тырысады.
Мысалы, кария инженеринг жүйесі - әр түрлі экономикалық кеңес берумен қоса
алғандағы, қаржылай қызмет көрсетулердің толық комплектісін ұсыну
дамытылады[3,б.79].
Кредитор ретінде банктердің ролі біршама төмендегеніне қарамастан, ол
едәуір шамада қысқаруы мүмкін деп есептеуге негіз жоқ. Өйткені көптеген
кәсіпорынның қосымша қаражаттарға деген қажеттіліктері, бірінші кезекте,
банктік несиесі есебінен қанағаттандырылуы мүмкін, ол өнеркәсіптік ком
ниялар үшін, жеке тұлғалар үшін де қарыз қаражатта алудың анағұрлым ыңғайлы
формасы болып келеді. осылайша, несиелік жүйенің негізін ірі банктер
құрайды, банктік несие өзінің басымдық жағдайында қалады
1.2 Кіші және орта бизнес - банктік қызмет көрсету
саласының обьектісі ретінде
Кіші және орта кәсіпкерлік Республиканың әлеуметтік-экономикалық және
саяси дамуының маңызды факторы болып саналады. Кіші және орта бизнестің
субьектілерінін дамуы көптеген мәселелерді шешуге ықпалын тигізеді. Атап
өтетін болсақ, кедейшілікпен күрес, жана жұмыс орындарының пайда болуы,
экономиканың көтерілуі, инновациялық технологияларды ынталандыру және тағы
да басқа. Экономиканың осы сегментінде мықты ұлттық интелектуалды
потенциал, инновациялық техникалық ресурстар, венчурлық капитал
шоғырланған. Кіші және орта бизнес ұлкен бизнестің негізі және оны
дамытатын бастау болып табылады.
Алғаш рет "кәсіпкерлік" терминін Р. Кантильон енгізген. Кантильонның
айтуы бойынша, кәсіпкер - бұл тұрақты табысы жоқ адам.
Кәсіпкердің ең басты қасиеті, ол тәуекелге бара білуі.
Кәсіпкерліктің дамуы ең алдымен, дербес инициативті қызметке
негізделіп, жеке табыс немесе пайда табуға бағытталған, тәуекелге барып, өз
қызметіне жауап бере алатын, адамдардың жана сатысының пайда болуы болып
табылыды.
Тарихи кіші кәсіпкерлік, локальді тауарлар мен қызметтер нарығына
бағытталған дербес шаруашылық қызмет болып табылды. Бұндай кәсіпорындар
үлкен капиталдан тәуелсіз, салық төлеп, мемлекет қолдауын қажет етпей өз
ара кооперацияға түспеді. Бұл - классикалық кіші жіне орта бизнес. Еңбек
бөлінісі дамып, капитал шоғырланып, көлік құралдарының тиімділігі артқан
сайын біртіндеп ірі фирмалар пайда болды.
Дәстүрлі кіші бизнестің қызмет ету саласы - тауарлардын аз сериялы
жеке өндірісі, бөлшек сауда, қонақ үйлік және қоғамдық тамақтандыру ,
құрылыс, көлік және денсаулық саласы болды.
Бұл - кіші кәсіпкерліктің алғашқы түрі, нарықтық қатынастардың дамып,
алғашқы капиталдың жинақталуының негізгі буыны болып табылады. Міне осы
азсериялы және жеке кіші кәсіпкерлік, кіші және орта буржуазияның негізі
болып , капитализмнің тірегі болды. Кәсіпкерліктің бұл түрі қазірде кең
таралған.
Кіші және орта бизнестін екінші кең таралған түрі, ірі кәсіпорындарға
арналған бөлшектер мен қызметтердің жабдықтаушылары. Ірі электро
техникалық, электрондық және автомобильді монополиялардың, жабдықтаушылары
және дайын бұйымдарға қызмет көрсететін мыңдаған кіші және орта фирмалар
бар.Кәсіпкерліктің бұл түрі экономиканың дұрыс қызмет етуіне қажет; өндіріс
өсіп, еңбек бөлінісі кеңейіп, ғылыми техникалық прогресс дамыған сайын,
оның көлемі де кеңейеді.
Қарастырылып отырған кәсіпорындардың үшінші түрі, мәні бойынша өндірістік
кооперациялардын негізі болып келетін, шағын және орта акционерлік,
жарналық қоғамдардын тобы болып табылады. Кіші және орта кооперациялық
компаниялар , елде бәсекені қамтамасыз етіп, бағаны тұрақтандырып,
жұмыссыздықты төмендетіп, салық базасын толтырып, жергілікті экономиканың
дамуына жағдай жасайды.
Нарықтық экономикаға көшу барысында кіші және орта кәсіпкерліктің
ерекше жаңа түрі пайда болды. Бұл кәсіпорындар былай айтқанда ештеңе
өндірмейді Тауар тапшылығы жағдайында, олар мемлекеттік кәсіпорындарда,
тауарларды арзан бағаға сатып алып, қаптап, нарықтық бағаға сатып
отырған. Шикізаттан бастап дайын өнімге дейін шығарған тауарлары үлкен
сұранысқа ие кәсіпорындар, жоғарыда қарастырған кіші және орта
компаниялармен қоршауда болды десе де болады.
Бесінші және соңғы кіші және орта бизнестегі кәсіпорындардың түрі,
мемлекет тарапынан жеңілдіктер жасалған мемлекеттерде көбінен таралған.
Алдағы қарастырған кәсіпкерлік түріне ұқсас оларда жалған кәсіпкерлер
болып табылады. Олардың негізгі мақсаты капиталдың ұдайы өндірісін дамыту
емес, салықтарды үнемдеу барысында пайда табу[4,б.52].
Кіші бизнес - нарықтық экономиканың негізі. Ол, экономикалық
реформалардың магистралды бағыты бола алады. Қазіргі таңда біз , Қазақстан
экономикасының нарықтық қатынастардың өміршеңдік жүйесіне толықтай енуіне
куә болып отырмыз, алайда оларды әліде толықтай тәуелсіз және жоғары
дамыған деп айту әлі ерте. Сонда да нарықтық экономиканың потенциалын
тиімді қолдану барысында және Қазақстан экономикасының өндірістік шикізат
секторының, банк жүйесінің дамуы барысында және әлемдік нарықта тиімді
коньюктура жағдайында қазіргі таңға дейін қол жеткізбеген қарқынмен өсуде.
Кейінгі төрт жылда ЖІӨ 39,1% өсіп, елде инвистициялық өсім жоғарылайды.
Негізгі капиталға жасалған инвестиция көлемі 102% өседі. Қазақстанда бұндай
өсім бұрынғы совет экономикасының дамуының ең жақсы жылдарында да
байқалмаған. Қазақстанда ұзақ мерзімді тұрақты экономикалық өсімге
бірқалыпты көшуге барлық жағдай жасалған және бұндай жайдайды өз кіші және
орта бизнесімізді дамытуға тиімді пайдаланбау, біздің тарабымыздан жасалған
үлкен қателік болып табылады. Кіші бизнес Қазақстан экономикасының
дамуында алатын орны өте зор. Бұған, кіші және орта бизнестің өндірісті,
экспортты дамытудағы маңызы, және дамыған және дамушы елдердегі алатын
орнын қарастырып, айтуға болады.
Кіші бизнес ұлттық экономиканы дамытудың лидері бола отырып, ол,
өндіріс, сату, қызмет көрсету, өнімді соңғы тұтынушыға дейін жеткізуде
маңызды орын алады. Соны мен қатар кіші және орта бизнес өкілдеріне
халықты жұмыспен қамту мәселесін шешуде үлкен сенім артылады. Қарқынды
түрде дамып келе жатқан кіші және орта бизнес, экономикалық құрылымдарды
тұрып қалуынан сақтап, төменгі сатылардан бастап бәсекені жандандырады.
Нарықты зерттеумен айналысып, жаңа өңімдерді өндіре отырып, кіші және орта
бизнес экономикалық өсімге жағдай жасайды.
Жұмыс орындарын ашып, жұмыссыздықты төмендетумен қатар , кіші және орта
бизнес, бәсеке қабілетті, қарқынды, диверсификациаланған экономиканы құруда
өз үлесін қосады. Нарықтық жағдайда кіші және орта бизнестің дамуын
сараптай келе, оларда ірі кәсіпорындармен салыстырғанда, тек қана әлсіз
жақтары емес (шектелген мүмкіндік, тәуекелдіктін жоғары болуы,
менеджменттін төмен деңгейі, әріптестердін сенімсіздігі және т.б) ,
сонымен қатар мықты жақтары да бар. Экономистердің тұжырымдамаларына
сүйене отырып, келесі артықшылықтарын атап өтуге болады:
• Кіші және орта кәсіпкерлік нарықтын тез өзгеретін жағдайына
бейімделіп, икемделіп, нарықтық бәсекелестіктің дамуында үлкен орын
алады, сонымен қатар тұтыну нарығын тауар мен толтыру мәселелерін
шешіп, кәсіпкерлік құрылымның жылдам бәсеке қабілетті буыны бола
отырып, көп салалы өндірісті жүзеге асыра алады.
• Материалдар мен шикізатты қолдану коэффиценттері жоғары және ірі
кәсіпорындарға тиімсіз материалдарды да қолдана алады.
• Шағын инновациялық кәсіпкерлік бір салада тоқтап қалмай барлық
салаларды қамтиды.
• Кіші шағын фирмалар ірі компанияларға қарағанда ғылыми техникалық
зерттеулер нәтижелерін, инновацияларды өндіріс пен өнеркәсіпке жылдам
енгізеді.
• Ірі кәсіпорындар ғылыми зерттеулер мен тәжірибелерді жүргізуге
мүмкіншілігі әлде қайда көп болса да, күрделі басқару пирамидалары
себебінен инновациялық процесс баяу атқарылады. Сондықтан ірі фирмалар
сыртқы орта әсеріне икемсіз болып келеді. Ал кіші инновациялық,
өндірістік кәсіпорындар, сыртқы ортаға тез икемделіп, жауап қайтарып,
процесс бағытын жылдам өзгертуге қабілетті.
• Кіші және орта бизнесті құруға көп шығын, қымбат құралдар қажет емес.
Оларды құру мерзімі минималды, салынған қаржы өзін-өзі тез ақтайды
және шикізатты тиімді қолдану денгейі де өте жоғары.
• Кіші кәсіпорындар жергілікті нарық қажеттілігіне икемделеді.
Сұраныстың аз болуына сәйкес және тұтынушылардың жеке қажеттілігін
түбегейлі зерттеу қажеттілігі салдарынан, ірі фирмалар бұл нарықта
жұмыс істей алмайды.
• Қазақстанда өте актуалды болып тұрған тұрғындардың өмір сүру денгейі
артып. Халықтың ауылдан қалаға бағытталған миграциясы азаяды[5,б.54].
Кіші бизнес ғылыми техникалық прогресстін жаңалықтарын тез қабылдап,
жаңа ерекше өнімдерді шығаруға тез бейімделіп, техникалық жағдайын тез және
арзанға жаңартып, капитал салымдарының тез өзін өзі ақтауын қамтамасыз
етеді. Егерде кіші кәсіпкерлік дамыған технологаялық базаға негізделсе,
өндірісті басқаруда, үйымдастыруда прогрессивті формаларды қолданса, яғни
дамыған өндірістік қатынастарды қамтамасыз етсе ғана үлкен жетістіктерге
жетеді. Егерде прогрессивті өзгерістер болып, кіші және орта бизнес
мемлекет тарабынан қаржылық, материалды, құқықтық қолдау тапса,
экономиканың кіші секторының тиімділігі және оның Қазақстан экономикасының
нарыққа ауысуы және құрылуындағы орны арта түседі.
Шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау көрсетудің бағытына, масштабына
көптеген жылдар бойы жағымсыз әсер етуші факторлардың бірі, шағын бизнес
түсінігінің айқынсыздығы болып табылады.Жалпы кәсіпкерліктін қандай көлемін
кіші және орта бизнске жатқызу керектігі түсініксіз болды. Осыдан кіші
кәсіпкерлікке арналған,салық саясатында, салық және кедендік жеңілдіктер
саясатындағы көптеген түсініспеушіліктер туындады, соның салдарынан бұл
жеңілдіктермен көбінесе ірі кәсіпорындар қолданып, керісінше кіші
кәсіпкерлікке зияның тигізді.
Қазақстан Республикасының Президентінің" Кіші кәсіпкерлікті белсендіру
және мемлекеттік қолдауды күшейту шаралары туралы" Жарлығы
қабылданғаннан кейін, кіші кәсіпкерліктің құқықтық статусы анықталды., ал
1997 жылы үкіметтің арнайы қаулысы шыққаннан кейін, кіші кәсіпкерліктін
статусы, сандық нормативтері және жалпы активтерінің құнының лимиті
айқындалды.
Осы нормативтерге сәйкес кішіге мынандай көлемде жұмыскерлері бар
кәсіпорындар жатады:
▪ Өндіріс саласында және құрылыста - 50 адамға дейін.
▪ Ауылшаруашылығында және ауылшаруашылық өнімдерін өндеу саласында
- 50 адамға дейін.
▪ Көлік және байланыс саласында - 25 адам.
▪ Ғылым және инновациялық қызмет саласы , венчурлы комапнияларды
қосқанда -20 адам.
▪ Бөлшек сауда және тұрмыстық қызмет көрсет саласында - 30 адамға
дейін.
▪ Басқа салаларда, басқа қызметті жүзеге асырғанда. - 50 адамға
дейін.
Орта кәсіпкерлікте жұмыс істейтін адамдар саны кіші кәсіпкерліктін
шегінен аспай , сонымен қатар 500 адамнан көп болмауы керек .
Осылайша кіші бизнес деп біз, кіші кәсіпкерлік критериясына жататын
заңды және жеке тұлғаларды түсінеміз.
Қазіргі таңда Қазақстан алдында кіші және орта бизнестің белсенділігін
арттыру мәселесі тұр., бұл мәселені шешу ең алдымен мына сұрақтарға жауап
табу керек.
- Экономиканың ұзақ мерзімді тұрақты өсуін қамтамасыз ету, бұл мәселе
кіші және орта бизнестін елдің өндірістік құрылымындағы үлестің аздығымен
байланысты. Бұл көрсеткіш 14% құрайды. Батыс Европа елдерінде 35-50%:
Дамыған елдерде 60-70% құрайды. Бұл Қазақстанда бар потенциалға сәйкес
келмейді, ішкі нарықта сырттан әкелген тауарлар басым, қөптеген ірі
фирмалар қажетті материалдармен қосымша бөліктерді өзімізде де
бөліктерді жасауға мүмкіндік бола тұра, сырттан алады.
- Дамыған елдерде кіші және орта бизнеске экономикада жұмыспен
қамтылғандардың көп бөлігі келеді, бұл жұмыссыздық мәселесін шешеді.
Қазақстанда кіші кәсіпкерлік саласында жұмыспен қамтылғандардың үлесі
19,7 % Батыс Европа елдерінде 40-60%, дамыған елдерде 90% құрайды.
- Регионалды аспектідегі экономиканың дамуының бір қалыпсыздығы, бұл
республикадаға кіші және орта денгейдегі қалашықтардың құлдырауы.
Жекелеген аудандарда жұмыссыздық деңгейі 30-50% құрайды.
- Экономиканың шикізатқа бейімделуі, оның құрылымында ірі фирмалардың
үлесінің жоғары болуы және кіші және орта бизнестің қажетті деңгейде
дамымауына байланысты ел экономикасының сыртқы және ішкі келеңсіз
әсерлерге төтеп беруінің әлсіздігі.
- Сонымен қатар қоғамның әлеуметтік және саяси тұрақтылығының кепілі
болып табылатын орта класты құру және нарықтық реформалардың әлеуметтік
базасын құру мақсатында, нарықтық өзгерістерді қоғамның барлық
бөліктеріне тарату.
Жанадан құрылып келе жатқан кіші және орта бизнестің барлық
мәселерінің ішінен Қазақстан Республикасының Президенті, екі негізгісін
атап көрсетті: біріншіден өз қызметі барысында кіші бизнеспен жанасатын
мемлекеттік органдармен қызметткерлердің жалғасып келе жатқан
ауыртпашылығы.; екіншіден ұзақ мерзімді несиелердің жоқтығы. Оның айтуы
бойынша :
▪ тез өзін өзі ақтайтын жобаларды іздеп қолдау керек.
▪ региондар денгейінде бірлесіп қызмет істеу керек.
▪ Несие алу процессін жылдамдатып, жеңілдету керек.
Осылайша кіші бизнестің құрылуы стихиялы түрде болмауы керек. Осы
процесстегі басты орынды регионалды органдар жүзеге асыруы керек , өйткені
кіші бизнес көбінесе жергілікті нарықта қызмет жасайды. Сонымен қатар
проблеманы шешу жолы ретінде несиелендіруді қарастыруға болады. Қазіргі
таңда Қазақстан банктері үшін кіші және орта бизнесті несиелендірудегі
маңызың, пайдасын және бұл алынған несиелердің бизнесті дамытудагы үлесін
қарастыратын болсақ. Ен алдымен банктерге тоқталуымыз қажет.
Банктердің негізгі экономикалық қызметі - жеке тұлғалардың кәсіпкерлік
фирмалардың , үйымдардың, кәсіпорындардың инвестициялық және тұтынушылық
мақсаттарын қаржыландыруды жүзеге асыру үшін несиемен қамтамасыз ету.
Банктердін осы несиелік қызметін қалай жүзеге асыру денгейінен, қызмет
көрсетілетін клиентерінің қаржылық жағдайы тәуелді болып табылады, өйткені
банк несиелері, жаңа кәсіпорындардың пайда болуын , жұмыс орындарының
көбеюін және олардың экономикалық өмір сүру қабілетін қамтамасыз етеді .
Қазақстандық банк жүйесі үшін алып сатарлық табыс негізінде есейіп,
өмір сүру үшін күрес, яғни "қысқа " ақша стратегия кезеңі аяқталды
немесе аяқталуға жақын. Қазіргі таңда Қазақстан банктері үшін жаңа
кезең, жаңа стратегия уақыты басталды. Бұл - нақты экономиканы ұзақ және
орта мерзімді несиелендіру, қаржылық қызмет көрсету шекарасы мен сапасының
өсуі, стратегиялық клиенттер үшін күрес[6,б.65].
Еліміздің банктерінің шикізат, әсіресе мұнай секторын несиелендіруге
қатысу мүмкіндігінің аз болуына байланысты, оларға өз қарыз қаражаттарын
яғни жедел және жинақ қаражаттарын, тәуекелі жоғары , алайда табысы мол
салаға салуға бейімделуі қажет. Бұндай сала, кіші және орта бизнес болып
табылады. Бір жағынан кіші бизнес көп қаражаттарды қажет етпейді, қысқа
немесе орта мерзімге алады, ұдайы өндіріс цикл аз болады және сандық
көлемінің көп болуы мен ерекшеленеді. Кіші бизнестің бұл ерекшелігі жоғары
несиелік тәуекелді жауып несиелендірудің тиімділігін артырады. Алайда,
банктер мен кіші бизнесті несиелендіру деңгейі әліде төмен десе де болады.
Кіші бизнес саласы негізгі сала деп айтылып, оның несиеге деген мұқтаждығы
өсіп келе жатқаны мен банктердің барлық берген несиесінің төрттен бір
бөлігі ғана осы салаға берілген несие болып табылады. Кіші орта бизнестің
ел экономикасында алатын үлесі артып, мемлекет тарапынан да қолдауға ие
болуда. Әсіресе, өндіріс саласында кіші кәсіпкерлік жылдамдамаған сайын
оған қажетті шикізат материал көп салалы технологиялар мен жаңа техникаға
деген сұраныс өседі. Яғни мемлекет қолдау негізінде, ғылыми технологияларға
негізделген инновациялық шағын фирмалардың маңыздылығы артады. Ал бұның
барлығы өз кезегінде кіші кәсіпорындарды банктік несиелендірудің объектісі
ретінде және ұзақ мерзімді ресурс жетіспеушілігі жағдайында банк қызметінің
негізгі стратегиясы қылдырса, екінші жағынан несиелендіруді осы түрінің
тәуекелін төмендетеді. Өз кезегінде кіші кәсіпорындар үкімет пен жергілікті
билік органдарының қолдауына тұрарлықты болып, банктердің лайықты
стратегиялық әріптесіне айналулары қажет. Ол үшін кәсіпорындар өз кезегінде
мынандай жағдайларды жүзеге асырады:
▪ Өз қаржылық қызметінің транспаренттігін қамтамасыз етіп, әлемдік
стандарттарға сәйкес, қаржылық бухгалтериялық есебін жүргізулері қажет.
▪ Менеджмент саласында, кадрларын біліктілігін арттыру.
▪ Өз табыстарын тиімді қолданып, кәсіпорынның қаржыларын арттыру.
▪ Өз өнімін белсенді жарнамалап, өнімін өткізетін нарықты тауып, сапаны
арттыру факторы және өнімнің бәсеке қабілеттілігін арттыру жолында
франчайзингті қолдану.
▪ Банктер өз тарабынан жақсы экономикалық орта сенімді клиенттер
тәуекелдің аз болуды қамтамасыз етеді. Банктер кәсіпкерлердің бизнесті
жүргізе деңгейін арттыруына жағдай жасап, бизнес-жоспарларды құруда
кеңес беріп, жақсы экономикалық ортаны жасауды белсенді қатысулары
қажет. Бұндай тәжірибе көптеген шетел банктерінде қолданылады. Банктер
кіші кәсіпкерлікке әр түрлі қызмет көрсететін арнайы бөлімшелерді ашып
оларға есеп-кассалық қызметтен бастап, қаржылық конслтингке дейін
қызмет көрсетеді. Қазіргі таңдағы банктерден мыналар талап етіледі.
▪ Несие және қарыз капиталын арттыру
▪ Несие бойынша пайыздық ставкаларды төмендету.
▪ Мерзімді салымдар бойынша және ұзақ мерзімді депозиттердін өсуін
ынталандыру [6,б.61].
Қостанай облысының тамақ, жеңіл, текстильді өндіріс, етті өндеу,
металды өндеу, құрылыс бағыттары, егін саласындағы 15 кәсіпорынның жағдайы
жайлы сұрау жіргізгенде, келесі мәселелердің бар екендігін көрсетті.
▪ Тиімді және қол жеткізерлік несиелік көздердің жоқтығы.
▪ Жаңа технологиялар, жана құрылғылар қажет. Банктік жоғары пайыздар
тиімді емес.
▪ Төмен пайызды несиелік көздін мүлдем жоқтығы.
▪ Айналым қаржыларының жоқтығы және несиелік көздің қымбаттығы.
▪ Банктік несиелердің жоғары пайыздық ставкалары және негізгі
қаражаттарды қайтарудың аз мерзімі.
▪ Несие алудың қиындығы.
Қарағанды және Павлодардың бірнеше кәсіпорындарынан сұрау жүргізгенде,
оларда, банктердің өздерінің несие алушыларға деген психологиясын өзгерту
керек дегенмен келісті. Аймақтық банктердің және бөлімшелердің,
инвестициялық қызметке деген институтционалды қабілеті жоқ деп, толық
кепілмен айта аламыз.Әмбебап, коммерциялық, несиелік мекеме бола отырып,
кейбір банктер, ұзақ мерзімді ресурстық базаны құруға жағдай жасайтын
тұрақты клиенттерінің жоқтығымен ерекшеленеді. Бұның өзі сол аймақтың және
кіші және орта бизнестің дамуына кедергі келтіреді десе де болады.
Прогрессивті банктік саясат және жоғары ұйымдастырушылық жұмыс негізінде,
банктермен қарыздардың мерзімін көбейту, оларға, тек қана сауда және
коммерциялық бизнесті несиелендіру мен шектелмей, нақты сектормен кіші және
орта бизнеске ұзақ несиелерді беруге жағдай жасар еді [7,б.37].
Сонымен қатар кіші және орта бизнесті несиелендірудің банктерге берері
мол. Яғни кіші және орта бизнес банктер үшін өте маңызды сала болып
табылады. Бұл саладағы тәуекел өте жоғары болғанымен, қазіргі таңдағы
банктердің табысының негізгі көзі осы сала болып табылады. Біртіндеп бұны
еліміздің банктері де түсінуде.
Алайда әлі де өз шешімін күтіп тұрған мәселелер өте көп. Осы
мәселелерді шешуде шетел тәжірибесіне жүгінетін болсақ, экономикасы бізге
жақын шетел мемлекеттерінде кіші бизнес нарықтық экономиканың негізі
болып табылып, шаруашылық жүргізудің маңызды формасы болып табылады. Оның
дамуына толығымен жағдай жасаған.
Кейінгі он жылдықта, кәсіпкерліктің мәселесіне қатысы бар барлық
денгейлерде мемлекеттік, қоғамдық және ғылыми құрылымдағы қатынастарға
байланысты шетелдердегі кіші және орта бизнестің жағдайы , нақты
экономикалық және әлеуметтік проблемаларды шешудегі шаруашылық кіші
формаларының үлесін арттыру жолындағы түсінігіміз артты. Алайда бірқатар
жағдайларға байланысты осындай қатынастар, дамыған мемлекеттердің
тәжірибесін зерттеумен шектеледі.
Әрине бұндай тәжірибелердің барлығы кіші кәсіпкерлікті ұзақ мерзімді
даму стратегиясын жасауда алатын орны зор. Осындай шетел тәжірибесін
зерттеу, кіші бизнеске қатысты құқықтық, үйымдастырушылық және
институционалды саясатты жасауда көмегін тигізді. Алайда дамыған елдердін
тәжірибесі көптеген компаненттерінде мүлдем басқа экономикалық, әлеуметтік
- институционалды факторлармен ерекшеленеді, сондықтанда Қазақстанда осы
тәжірибелерді қолдану аясы шектелген. Бірақта шетел тәжірибесінің біздін
экономикаға да келетін жақтары бар . Соларға тоқталатын болсақ, әлемдік
шаруашылық жүйеде БҰҰ -ның мәліметтері бойынша Кіші және орта бизнес жұмыс
істеп жүрген халықтың 50 % жұмыс берушілері болып табылады. Жапония,
Италия, Швейцария мемлекеттерінің кіші кәсіпорындарында жұмыс күшінің көп
бөлігі шоғырланған.
АҚШ- тың кіші және орта бизнесі 23 млн. компанияларды қамтып. ЖҰӨ
жартысынан көбін өндіреді және жұмысқа қабілетті халықтың 54% жұмыспен
қамтамасыз етеді, жаңа жұмыс орындарының құрудың негізгі көзі болып
табылады.
АҚШ - тың кіші және орта бизнесінің әкімшілігі (КБӘ) кіші және орта
бизнестің сұрақтарын шешумен айналысатын орталық құрылымы болып табылады.
Ол АҚШ - тың басқада құрылымдарының жұмысын реттейді, барлық штаттарда 100
аса бөлімдері, жергілікті кіші бизнеске көмек көрсетудін 1000 астам
орталықтары бар.
Кіші және орта бизнестін әкімшілігінің негізгі қызметі жанадан құрылып
жатқан компанияларға банктік несиелерді алудағы кепілдемелерді беру болып
табылады. Кепілдемелер негізінен 10-25 жылға алынатын және 2,75% пайыздық
ставкамен берілетін несиелерге беріледі.
Сонымен қатар Кіші және орта бизнестің әкімшілігі кіші бизнестін
қатысуымен болып жатқан міндеттемелерді береді; фирмалардың дамуына және
АҚШ - тың үкіметінің тапсырысы бойынша, ғылыми -техникалық зерттеулерді
жүргізуге гранттарды береді; кіші бизнеске өз тауарларын щетел нарығында
сатып, жылжытуға көмек көрсетеді. Келеңсіз оқиғалардан кейін( табиғи
катастрофа) кіші кәсіпкерлікке қайта жұмыс істеуіне көмек көрсету; қоғамның
әр түрлі топтарына арналған бағдарламалар.
2000 жылы Кіші және орта бизнес әкімшілігі 491 мың кәсіпорындарға 42
млрд. долл. көлемінде грант, кіші компаниялардың акционерлі капиталына
3,24 млрд. долл. инвестициялады, келенсіз оқиғалар әсерінен зардап шеккен
кәсіпорындарға 728 млн долл. көлеміндегі 30 мың қарыз берді.
Ұлыбритания Үкіметіде кіші кәсіпкерлікке, жана жұмыс орындарын құрудың
және бюджеттін әлеуметтік міндеттемелерің төмендетудің негізгі көзі
ретінде, дамытуға үлкен назар аударуда. Жұмыс істеп тұрған 3,7 млн.
ұлттық компаниялардың 7 мыңы ірі компания болып табылады, орта
кәсіпорындар саны( 250 адамға дейін) 24 мын заңды тұлғалар. 2001 жылы
жанадан құрылған компаниялардың 98% кіші бизнес саласындағы компаниялар
болып табылады.
Ұлыбританиядағы кіші бизнеске жасалатын мемлекеттік қолдаудың барлық
кешенін үкіметтік орган- Кіші бизнесті қолдаудың ұйымы жүзеге асырады.
Өзінің құрылымы және мақсаттары бойынша АҚШ- тын Кіші бизнес әкімшілігімен
сәйкес келеді. Кіші бизнесті қолдау үйымы негізінен кіші бизнеспен жана
технологияларды игеруге компаниялар арасында қатынастарды дұрыстап,
қаржыландыруға жол ашып, осы бағытта бағдарламалар кешенін ұсынады. Кіші
бизнесті қолдау ұйымының негізгі бағыттарының бірі болып кәсіпкерлерге,
тіркеумен байланысты және бюрократиялық шараларға көмектесуге қолдау
жасайды.
Кіші бизнесті қолдау ұйымы британдық университеттердің және
колледждердің ғылыми – зерттеу потенциялын кеңінен қолданалы. Кіші бизнес
үшін вуздардың ғылыми - зерттеу базаларын қолдануға мүмкіндік беріп,
сонымен қатар екі жылға жоғары курс студенттерін( технолог мамандар,
дизайнерлер, заңгерлер, басқару саласының мамандары) тәжірибеден өткізіп,
компанияда атқарып жатқан жұмысына сәйкес саладағы ғылыми – зерттеу
жұмыстарын жүзеге асыра алады.
Кіші бизнесті қолдау ұйымы 2003 жылы, 3 млн - ға жуық сұраныс алып,
жүзеге асыруда. Ұйымның 2002 - 2003 жылға арналған бюджеті 353 млн фунт
стерлингті құрады.
Қазақстан Ұлыбританиядан кіші бизнесті қолдау ұйымының қызметінің
бөлігін қабылдады. Соның негізінде Кіші кәсіпкерлікті қолдау қоры құрылды.
Оның басты мақсаты Қазақстанның кіші және орта бизнесінің дамуына қолдау
жасап, қолдап, қызмет етуіне қолайлы жағдайды туғызу болып табылады.
Италия экономикасындағы кіші және орта кәсіпкерліктің орны өте үлкен .
90 жылдардың соңында олардың үлесіне, өндірістік кәсіпорындардың жалпы
санының 99,7%, экономикада жұмыспен қамтылғандардың 74%, өндірілген
өндірістік өнімнің құнының 60%, экспорттың жалпы санының 40% тиеді
Италияда кіші және орта бизнеске қолдау көрсетудің тармақталған жүйесі
жұмыс істейді. Бұл қызметтің басты координаторы- Италияның өндіріс
министірлігі. Ол салалық және регионалдық ұйымдарды біріктіретін Италияндық
конфедерациясымен бірлесіп жұмыс істейді. Едәуір көмекті жергілікті
банктерді және қаржылық ұйымдарды тартып, консорциумдарды құратын сауда
палаталары көрсетеді. Құқықтық база , кіші және орта бизнесте жаңа
технологияларды игеруде, қаржылық және ұйымдастырушылық көмекті алудың
механизмін анықтайды.
Кәсіпорындарға қайтарымсыз ссудаларды беру келесі бағыттармен жүзеге
асады.
- жоғары технологиялық құрылғыларды сатып алу (инновациялық жүйелер)
- Еңбек өнімділігін арттыратын құжаттар, қосымша бағдарламалар, ноу- хау
түріндегі жаңа технологияларды сатып алу.
- Құрамына кітетін кәсіпорындарға қызмет көрсету мақсатында
консорциумдарды құру.
- “Пилотты”жаңа инновациялық кәсіпорындарды құру. .
Қолдау қайтарымсыз ссудалар түрінде жүзеге асырылады. Заңнын әсер ету
аясына бар кіші және орта бизнестің қайта құрылуы, жаңаруы, реконверсиясы,
кеңеюі жобалары кірмейді.
Испанияда кіші және орта кәсіпкерлікті қолдаудын екі негізгі
бағдарламасы жұмыс істейді. Бұл бағдарламалар испандық кіші және орта
өнеркәсіптік кәсіпорындардың институты арқылы жүзеге асырылады. Өзара
кепілдемелік қоғамымен, әрәптестік қатынастар компаниясы арқылы. Кәсіпкер
кепілдемені алу үшін, қажетті несиені соммасы пропорционалды болып келетін
қоғамның акциясының үлесін сатып алуы керек немесе несиенің 5 % тең
сомманы,кепілдемелік қорға салуы керек.
Болгарияда кіші және орта бизнесиі несиелендіру мәселесімен 1999 жылы
құрылған “ Кәсіпкерлікті қолдау банкі” айналысады. Негізгі акционері
болып, қаржы министірлігі түріндегі мемлекет болып табылады. Кіші және
орта кәсіпкерлік жайлы заңына сәйкес банк тек қана осы саладағы
кәсіпорындарды несиелендіреді. Осындай мақсатта олар, жанадан құрылып келе
жатқан немесе жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарға қысқа мерзімді , орта
мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді береді. Банктін несиелік сызығы,
алынған жер, ғимараттар, көлік, жабдықтар мен көлік құралдарын; лицензия,
петент түріндегі материалды емес активтер; импортты және экспортты
дамытумен қатар басқа салаларды дамыту үшін ашылады.
Банк несиелері, инвестициялық жобалардың құнының 75% дейін құрауы
керек, ал қалған қаражаттарды кәсіпорындар өз қаражаттар есебінен төлеулері
қажет. Несиелер 1 ден 7 жылға дейінгі мерзімде беріледі және қарыз бойынша
бірінші траншты төлеудің мерзімі 2 жылға дейін кейіндетілуі мүмкін.
Несиенің максималды көлемі 500 мың евро.
Кіші және орта бизнеске қолдау көрсететін мекемелердің саны тек
қана өндірісі дамыған мемлекеттермен ғана шектелмейді.Жақын көршілерімізбен
де, бұл саладағы жинақтаған тәжірибесі де біздің тарабымыздан зерттеуді
қажет етеді. Осылайша кіші және орта бизнес әлемнің көптеген
мемлекеттерінде экономикалық дамудың локомотиві болып табылады. Енді
нақтылай осы саланың қаржыландырылуына тоқталатын болсақ, дамыған
мемлекеттердің тәжірибесін ескере отырып, Қазақстанда қолдануға көп келетін
әлемдік тәжірибеде қолданылатын кіші және орта бизнеске қатысты қаржылық
саясаттың әдістерімен қағидаларына тоқталып кетейік. Мысалға АҚШ-та жақса
дамыған кіші бизнес секторында Кіші бизнесті қолдау әкімшілігімен қаржылық
қолдаудың үш негізггі түріне негізделген – тура, аралас және кепілдемелік
несиелер берудін оңдаған бағдарламалары бар.
Тура қарыздар кіші кәсіпкерлерге мемлекеттік көздерден беріледі. Оның
пайыздық ставкасы, жалпы банк ставкасымен бірге өзгеріп отырады. Аралас
қарыздардың негізгі көзі, мемлекеттік және жеке қаражаттар. Кіші бизнесті
қолдау әкімшілігінің үлесі жалпы қарыз соммасының 75% аспауы керек. Бұл
сомма 150 мың долл. көп болмау қажет. Қазіргі таңда кепілдемелік қарыздар
кеңінен таралған Кіші бизнесті қолдау әкімшілігінің қаржылық көмегінің
90% осы кепілдемелік карыз түрінде жүзеге асады. Кіші кәсіпкерлікті қолдау
әкімшілігі егерде несие алушы өз қарызын қайтара алмаған жағдайда, банкке
үлесін қайтарады. Кіші кәсіпкерлікті қолдау әкімшілігінің қаржысын алу
үшін кәсіпорын көптеген шарттарға сәйкес келуі қажет. Біріншіден, ол кіші
болуы керек. Яғни Кіші бизнесті қолдау әкімшілігінің талаптарына сай келуі
қажет. Айта кету керек, бұл нормативтер кәсіпорынның экономика секторына
және жұмыс істеу саласына байланысты диверсификацияланған. Сонымен қатар
бір секторда нормативті көрсеткіш ретінде жұмыскерлер саны алынса (өндеу
және өндіру кәсіпорындары), екіншілерінде айналым көлемі (құрылыс, көтерме
және бөлшек сауда , қызмет көрсету) алынады.
Кіші бизнеске көмек көрсетудің келесі түрі субсидиялар Бұндай қолдай
түрі Канадада кеңінен қолданылады. Кейіңгі үш оң жылдықта 100 мың
көлеміндегі дамуға арналған субсидияларды 280 мың ұсақ кәсіпорындар 8 млрд
долл. көлемінде алды.
Японияда кіші кәсіпкерлікке қаржылық қолдау көрсетумен, толығымен
мемлекеттік жеке меншіктегі кіші бизнесті қаржыландыратын корпорациялар
айналысады. Корпорациялардың несиелік қоры мемлекеттік бюджет есебінен
құрылады. Несеинің шектік көлемі: негізгі капиталға 400 млн йен 10 жыл
мерзімге дейін, айналым қаражаттарына 200 млн йен 5 жыл мерзімінде.
Пайыздық ставка, ірі кәсіпорындар үшін арлалған коммерциялық несиенін 1
минималды көрсеткішіне тең[8,б.67].
Қазақстандағы өтпелі кезеңге байланысты қаржыландырудың барлық
түрлерін қолдану келе бермейді.Мысалға субсидиялардың өзінің кемшіліктері
бар. Қайтарымсыздығы, оларды кіші кәсіпкерлікпен толығымен тиімді
қолдануына ынталандырмайды.
Қазақстан экономикасының жалпы жағдайын және бюджет тапшылығының
көлемін ескере отырып, кіші бизнесті қаржыландырудың ең тиімді көзі
ретінде қазіргі таңдағы тек қана банктік несиелендіруді қарастыра аламыз.
Сонымен қатар мынаны ескерген жөн. Кіші кәсіпкерлік нарығының банк
секторының беретіні мол. Бизнестің кіші масштаптары қаржылық
операциялардың жеңілдетілген түрін беріп, банктерге қосымша пайда табуға
жағдай жасайды. Алайда қазіргі жағдайға тән тұрақсыздық несие берушіге
қосымша қиындықтарды туғызады. Кіші кәсіпорындар сырттай қаржыландыруға
өте тапшы, алайда осындай кәсіпорындардың банкроттығының және жойылуының
пайызы жоғары болуы, оларға несие беретің ұйымдардың тәуекелін арттырады.
Қазіргі танда екінші дәрежелі банктерде кіші жіне орта бизнесті
несиелендіру Европалық Даму және Қайта құру Банкінің несиелік сызығы
бойынша несие беру кеңінен дамыған.
Несиелендіруді жақсылап жұзеге асыру үшін арнайы регламент жасалады.
Бұл регламент бағдарламаның кіші және орта бизнес субьектілерін
несиелендіру тәжірибесі негізінде жасалып, олардың (жеке тұлғалар жеке
кәсіпкерлер, заңды тұлғалар) несие алу тәртібін регламенттейді.
Бұл құжат қандайда бір нақты банкте Европалық Қайта құру және Даму
Банкінің сызығы бойынша кіші және орта бизнес субьектілерін қаржыландыру
тәртіптерімен жағдайын реттейді. Ол банктің Басқармасының шешімімен және
Қазақстанның Кіші Бизнесі Жобасының Координаторымен бекітіліп, осы
Бағдарламаға қатысатын банктердің барлық филиалдарында міндетті түрде
қолданылуы керек.
Тиімді қызмет көрсету үшін потенциалды нарық үшке бөлінген және осыған
байланысты Регламентте әр топқа сәйкес бағдарлама дайындалған.
- Экспрес – микро. Көбінесе кіші гірім бизнесі бар және несиені тек
қана аз уақытқа алуға мүдделі жеке түлғалармен жеке
кәсіпкерлер.
Осындай клиенттерге арнап максималды жеңілдетілген жағдай
жасалған және осы арқылы несиені екі- үш күнде алуға болады.
- Микро бизнес : Жедел қызмет көрсетуді қажет ететін жеке тұлғалар
мен жеке кәсіпкерлер. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін Регламентте несие
алу жағдайларын максималды жеңілдету жағдайлары қарастырылған.
- Кіші бизнес: жеке кәсіпкерлермен заңды тұлғалар. Негізгі мақсаты
барлық мүмкін тәуекелдердің үлесін және несиені қайтармаумен байланысты
тәуекелдерді төмендету болып табылады[9,б.113].
Біздің ойымызша қаржылық қызмет көрсетудің басқада дәстүрлі емес
түрлерін кеңінен қолдану керек.Лизингтік несие арқылы кіші және орта
бизнесті қаржыландырудың жүйесі былай болып келеді. Кәсіпорын жаңа кұрал
жабдық алғысы келеді, банк бұл қызметті қаржыландырып төлейді, яғни
жабдықтың құнының 100% төлейді, кәсіпорын оны банктен жалға алады немесе
кейін сатып алу шартымен алады Осындай несиенің мерзімі екі жылдан
бастап алты жылға дейін. Сонымен қатар, жылжымайтын мүлік лизингі де бар;
банкпен бір ғимаратты салып, оны кәсіпорынға кейінгі сатып алу шартымен
жалға беру. Факторингтік операцияларда, төлеушімен өз міндеттемелерін(
төлем талаптары) орындамаған жағдайда, банктін факторингтік бөлімшесіне
беріледі және соңғысы келісім шартта көрсетілген талаптын соммасына
сәйкес пайызын төлейді.Осылайша уақықы өтіп кеткен қарыздың бір бөлімшеден
екіші бөлімшеге ауысуы болады.
Нарықтық экономикада кіші және орта кәсіпкерлікпен несиелік ұйымдардың
қызмет етуі, бір жағынан - несие алушының несиені қайтару қабілетінің
критериларын анықтауды қажет етсе, екінші жағынан - несиені беру
жағдайларымен оны қолдану қағидаларының сараптамасын жасауды қажет етеді.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында кәсіпорыннын несие
қабілеттігін есептегенде шаруашылық – қаржылық қызметінің көптеген
көрсеткіштер қолданылады. Солардың кейбіреулеріне тоқтайтын болсақ :
▪ қаржылық жабу коэффиценті, ол кәсіпорынның жалпы несие
қабілеттілігін көрсетеді, ағымдық активтердің ағымдық
міндеттемелерге қатынасы.
▪ Ағымдық ликвидтілігінің коэффиценті. Ақша қаражаттарының,
есептегі қаражаттардың және кәсіпорынның айналым активтерінің
ағымдық міндеттемелерге қатынасы.
▪ Абсалютті ликвидтілік коэффиценті. Кәсіпорынның ақшалай
қаражаттарының ағымдық міндеттемелерге қатынасы.
▪ Меншік қаражаттармен тартылған қаражаттардың қатынасы
коэффиценті. Ол кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын көрсетеді.
Дербестік коэффиценті – меншік қаражаттардың баланс қортындысына
қатынасы.
Клиенттердің ісімен олардың коммерциялық банкке беретін кепілдемесі
негізінде, банктерге,несиелендірудің мерзімін және көлемін анықтап, кіші
және орта бизнесті қаржыландырудың өзіндік жоспарын жасау керек.Оларға
несие берудін келесі тәртібі болуы мүмкін: клиенттің ісін(досье) жасау,
қаржыландыру жоспарын жасау, егерде ссуда оның шығысының 50-80% жауып
тұрса, берілетін несие мен, кәсіпорынның қызметінің нәтижесін салыстыру,
кәсіпорынның несие қабілеттілігіне байланысты класын анықтау, несие
бойынша пайыздық ставканы таңдау, несиенің қайтарылу мерзімін анықтау,
несиенің өзін өзі ақтау мерзімі, несиені жабудың жиілігін, шартты жасау, әр
этаптардағы шарттың сақталуын қадағалау, егерде шарттың орындалмаса немесе
орындалуы кешіксе, екі жақ бірлесе отырып жағдайды жақсартуға бағытталған
шаралар жүргізіледі[10,б.74].
Кіші кәсіпорындарды несиелендіруге, коммерциялық банктер құрылымының
жүйесін құру үлкен мәселелерлің бірі болып табылады. Осындай қызмет етуге
банктерды ынталандыру үшін, жалпы жеңілдіктерден басқа да(мысалға, пайыз
ставкасын 1,5 төмендету), қосымша жеңілдіктер мен артықшылықтар жүйесін
жасау қажет. Мысалға, кіші және орта бизнеске салыңған қаражаттан тапқан
пайдаға салық салудан толығы мен немесе бөлшектеп босату, сонымен қатар,
Ұлттық банкпен бірлесе отырып, кіші бизнестегі кәсіпкерлерді мақсатты
несиелендірудегі коммерциялық банктерге жеңілдіктердің орнын толтыру.
Коммерциялық банктерді кіші бизнеске несие беруге ынталандыру,
қарыздарды қайта есептеуді үйымдастырғанда болады. Өйткені, осындай қайта
есептеу бағдарламасының артықшылығы, банктін меншік қаражаттарына
ауыртпашылық салмай, қарыздар портфелінің өсуіне әкеп соқтырады.
Кәсіпкерлікті қаржыландырудың тағы да бір сырттай көзі болып, бірлесіп
инвестициялау болуы мүмкін, істеліп жатқан жұмыстың түріне және екі жақтын
келісіміне байланысты, қаржыландыру толығымен алдынала немесе жартылай
төленуі мүмкін.
Каржыландырудың тағы да бір түрі ретінде, капиталды акциялар немесе
басқада құнды қағаздарды шығару немесе сату арқылы тарту болып табылады.
Алайда бұл түрдін кемшілігі болып, қаржыландырылып отырған кәсіпорынның
толықтай немесе жартылай дербестігінен айырылу мүмкіндігі.
Коммерциялық банктер, отандық қаржылық - өндірістік топтар мен кіші
және орта бизнес арасындағы қатынасты, шартты жалдық және субподрятты
қатынастар арқылы ұйымдастыра алуына мүмкіндік бар. Бұл кіші
кәсіпорындардың икемділігін, мобилділігін және ынтасын ірі кәсіпорындардын
қуаты мен ықпалын қосуға мүмкіндік беретін еді.
Кіші бизнесті қаржыландыруға, несиелік бағдарламалар және көптеген
қалалық аймақтық қорлар қатыса алады. Көптеген кіші фирмалардың қызметі
жергілікті нарықпен байланысты болғандықтан, мәселелерді жергілікті билік
өкілдерімен бірлесе отырып шешу қажет. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz