Дәстүрлі сабақ пен дәстүрлі емес сабақтар
КІРІСПЕ
І Географияны оқытудың мақсаты, географиялық білімнің мазмұны
1.1 Мектеп географиясының негізгі міндеттері, ұйымдастыру формасы
1.2 Сабақ . оқу процесін ұйымдастырудың ең тиімді түрі
1.3 Дәстүрлі сабақ пен дәстүрлі емес сабақтың айырмашылығы
ІІ Дәстүрлі емес сабақтар . мектеп оқушыларының танымдық қызығушылығын арттыру құралы
2.1 Дәстүрлі емес сабақ технологиялары арқылы білім берудің педагогикалық негіздері
2.2 Дәстүрлі емес сабақтардың түрлері
2.3 Дебат технологиясын география сабақтарында қолдану әдістемесі
І Географияны оқытудың мақсаты, географиялық білімнің мазмұны
1.1 Мектеп географиясының негізгі міндеттері, ұйымдастыру формасы
1.2 Сабақ . оқу процесін ұйымдастырудың ең тиімді түрі
1.3 Дәстүрлі сабақ пен дәстүрлі емес сабақтың айырмашылығы
ІІ Дәстүрлі емес сабақтар . мектеп оқушыларының танымдық қызығушылығын арттыру құралы
2.1 Дәстүрлі емес сабақ технологиялары арқылы білім берудің педагогикалық негіздері
2.2 Дәстүрлі емес сабақтардың түрлері
2.3 Дебат технологиясын география сабақтарында қолдану әдістемесі
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан бері, елдің сана-сезімінде түбегейлі өзгерістер болды. Бұл өзгерістер Қазақстан мемлекетін дүние жүзілік экономикалық қауымдастыққа толық мүше етуімен қатар, еліміздің ішкі нарығын да әлемдік деңгейге көтерді. Мұнымен қоса, білім мен ғылым саласының алдында да жаңа талаптар пайда болды. Оның дәлелі – «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы». Бұл тұжырымдама еліміздің білім жүйесінде реформалық өзгерістер жасау қажеттілігінен туындайтын басты бағыт - бағдарды айқындайды.
Жалпы білім беру жүйесінде үйреншікті дағдыдан үйлесімді, күрделі сабақтастықтарды қамтуға ұмтылатын көп деңгейлі оқужүйесін орнықтыру, жаңа оқу бағдарламаларымен қатар, оқу стандарттарын дайындау, жаңа ақпараттық, компьютерлік жабдықтармен жұмыс істеуге көшу қазіргі заман талаптарынан туындап отыр.
Білім беруді дамытудағы негізгі мақсат – білім беру жүйесінің барлық деңгейінде қоғамның жаңа талаптарына сәйкес келетін білімді, кәсіби біліктілігі жоғары жастарды тәрбиелеуге қол жеткізетін сапалы, бәсекеге қабілетті білім ордаларын қалыптастыру. Осы тұрғыдан келгенде, үздіксіз білім беру жүйесінің базалық буыны саналатын орта білім беру мекемелерінің жастарға саналы тәрбие, сапалы білім беріп, ұлтжанды азамат етіп қалыптастыруда атқарар рөлі зор екені даусыз. Ал мектепте жасұрпаққа сапалы білім беруде жаратылыстану ғылымдарының алар орны ерекше.
Мектептiң бiлiм беру жүйесiнде жас ұрпақты жан - жақты дамыту мен тәрбиелеуде: олардың жалпы мәдениетiн қалыптастыруда, тұлғаны шығармашылыққа тәрбиелеуде, өзiнiң табиғат пен қоғам алдындағы жауапкершiлiгiн сезiнуде, Жер бетiнде тiршiлiктi сақтауда география пәнi үлкен рөл атқарады. Мектеп географиясында, пәннің өзіндік ерекшеліктерімен анықталатын, өзіне тән білімдік – тәрбиелік мүмкіндіктері бар.
Қазіргі кезде география пәнін оқытуға көп міндеттер жүктеледі. Себебі, ғылым мен техниканың ілгерілеуі, түрлі ақпарат көздерінің молаюы, білім беру жүйесінің түрленуі, мектеп, ұстаз алдына көптеген жауапкершілік жүктейді. География пәнін оқыту мұғалімнен жан-жақты жауапкершілікті, дайындықты қажет етеді.
Жалпы білім беру жүйесінде үйреншікті дағдыдан үйлесімді, күрделі сабақтастықтарды қамтуға ұмтылатын көп деңгейлі оқужүйесін орнықтыру, жаңа оқу бағдарламаларымен қатар, оқу стандарттарын дайындау, жаңа ақпараттық, компьютерлік жабдықтармен жұмыс істеуге көшу қазіргі заман талаптарынан туындап отыр.
Білім беруді дамытудағы негізгі мақсат – білім беру жүйесінің барлық деңгейінде қоғамның жаңа талаптарына сәйкес келетін білімді, кәсіби біліктілігі жоғары жастарды тәрбиелеуге қол жеткізетін сапалы, бәсекеге қабілетті білім ордаларын қалыптастыру. Осы тұрғыдан келгенде, үздіксіз білім беру жүйесінің базалық буыны саналатын орта білім беру мекемелерінің жастарға саналы тәрбие, сапалы білім беріп, ұлтжанды азамат етіп қалыптастыруда атқарар рөлі зор екені даусыз. Ал мектепте жасұрпаққа сапалы білім беруде жаратылыстану ғылымдарының алар орны ерекше.
Мектептiң бiлiм беру жүйесiнде жас ұрпақты жан - жақты дамыту мен тәрбиелеуде: олардың жалпы мәдениетiн қалыптастыруда, тұлғаны шығармашылыққа тәрбиелеуде, өзiнiң табиғат пен қоғам алдындағы жауапкершiлiгiн сезiнуде, Жер бетiнде тiршiлiктi сақтауда география пәнi үлкен рөл атқарады. Мектеп географиясында, пәннің өзіндік ерекшеліктерімен анықталатын, өзіне тән білімдік – тәрбиелік мүмкіндіктері бар.
Қазіргі кезде география пәнін оқытуға көп міндеттер жүктеледі. Себебі, ғылым мен техниканың ілгерілеуі, түрлі ақпарат көздерінің молаюы, білім беру жүйесінің түрленуі, мектеп, ұстаз алдына көптеген жауапкершілік жүктейді. География пәнін оқыту мұғалімнен жан-жақты жауапкершілікті, дайындықты қажет етеді.
1. Ш. Кәрібаева. Географияны оқыту туралы//«География және табиғат» №5, 2005
2. Қаженбаев Е. Географияны оқыту әдістемесі. – Атырау: 2002. – 115 б.
3. Кәрібаева Шолпан. Білім стандартының ерекшелігі.//«Білім» №4, 2004
4. Понурова Г.А. Проблемный подход в обучении географии в средней школе. – М.: 1991. – 91 с.
5. Белевич И.В.,Строев К.Ф. Методика преподавания географии. М.: Просвещение, 1974г-128с.
6. Голов В.П. Средства обучения географии и условия их эффективного использования. – М.: 1987. – 121 с.
7. Методика обучения географии в средней школе// под ред. Панчешниковой Л.М. – М.: Просвещение, 1983. – 320 с.
8. Есназарова Ұ.Ә. География сабақтары. – Алматы: 2009. – 67 б.
9. Методика обучения географии в школе// под ред. Л.М. Панчешниковой. – М.: 1997. – 221 с.
10. Душина И.В., Понурова Г.А. Методика преподования географии. – М.: 1982. – 101 с.
11. С. Бахишева. Инновациялық үрдістер және география пәні мұғалімі. // «Білім» № 2 (12) 2003
12. Тұрғанбаева Оразкүл. География пәні мұғалімі//«Білім» №2, 2006
13. Нурбекова Ж., Даутова А.З. Технология проектирования мультимедийных обучающих систем. – Павлодар, 2003. – 59 с.
14. Қаженбаев Е. Географиялық ойындар. – Атырау: 2002. – 25 б.
15. Пидкасистый П.И., Хайдаров Ж.С. Технология игры в обучении и развитии. – М.: Роспедагентство, 1996. – 268 с.
16. Инновационные процессы в школе: организация и управление. – Владимир: 1995. – 69 с.
17. Актуальные вопросы формирования интереса в обучении/ Под. Ред.Г.И.Щукиной. М.: Педагогика,1984г-97с.
18. Президенттің Қазақстан халқына жолдауынан үзінді. Білім беру//«Білім» №2 (16) 2004
19. Кушимова Г.А. Методика преподавания географии в средней школе. Алматы: Казахский университет, 2003г-64с.
20. Матрусова И.С. Методика обучения географии в средней школе. М.: Просвещение, 1985г-235с.
21. Молдахметова О. География курсындағы инновациялық әдістер. // «География және табиғат» №2, 2005
22. Даринский А.В. Методика преподавания географии. М.: Просвещение,1975г -105с.
23. Герасимова Г.П.,Коринская В.А. Методы и формы организации обучения географии. М.: Просвещение, 1964г -256с.
24. Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Тараз, 2003 Б-137-139.
25. М.Жанпейсова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде. А, 2002. - 4-6б.
26. Шпильман Н.А, Шпильман И.А. Новые технологии в географии. // Қазақстан географиясы және экологиясы. №3, 2007
27. Таможняя Е.А. Компьютерные технологий: возможности использования.// География в школое 2002, №3. с 42-51.
28. Жантемірова Айнұр. Мультимедия технологияларын қолдану туралы. // «География және табиғат» №3, 2008
2. Қаженбаев Е. Географияны оқыту әдістемесі. – Атырау: 2002. – 115 б.
3. Кәрібаева Шолпан. Білім стандартының ерекшелігі.//«Білім» №4, 2004
4. Понурова Г.А. Проблемный подход в обучении географии в средней школе. – М.: 1991. – 91 с.
5. Белевич И.В.,Строев К.Ф. Методика преподавания географии. М.: Просвещение, 1974г-128с.
6. Голов В.П. Средства обучения географии и условия их эффективного использования. – М.: 1987. – 121 с.
7. Методика обучения географии в средней школе// под ред. Панчешниковой Л.М. – М.: Просвещение, 1983. – 320 с.
8. Есназарова Ұ.Ә. География сабақтары. – Алматы: 2009. – 67 б.
9. Методика обучения географии в школе// под ред. Л.М. Панчешниковой. – М.: 1997. – 221 с.
10. Душина И.В., Понурова Г.А. Методика преподования географии. – М.: 1982. – 101 с.
11. С. Бахишева. Инновациялық үрдістер және география пәні мұғалімі. // «Білім» № 2 (12) 2003
12. Тұрғанбаева Оразкүл. География пәні мұғалімі//«Білім» №2, 2006
13. Нурбекова Ж., Даутова А.З. Технология проектирования мультимедийных обучающих систем. – Павлодар, 2003. – 59 с.
14. Қаженбаев Е. Географиялық ойындар. – Атырау: 2002. – 25 б.
15. Пидкасистый П.И., Хайдаров Ж.С. Технология игры в обучении и развитии. – М.: Роспедагентство, 1996. – 268 с.
16. Инновационные процессы в школе: организация и управление. – Владимир: 1995. – 69 с.
17. Актуальные вопросы формирования интереса в обучении/ Под. Ред.Г.И.Щукиной. М.: Педагогика,1984г-97с.
18. Президенттің Қазақстан халқына жолдауынан үзінді. Білім беру//«Білім» №2 (16) 2004
19. Кушимова Г.А. Методика преподавания географии в средней школе. Алматы: Казахский университет, 2003г-64с.
20. Матрусова И.С. Методика обучения географии в средней школе. М.: Просвещение, 1985г-235с.
21. Молдахметова О. География курсындағы инновациялық әдістер. // «География және табиғат» №2, 2005
22. Даринский А.В. Методика преподавания географии. М.: Просвещение,1975г -105с.
23. Герасимова Г.П.,Коринская В.А. Методы и формы организации обучения географии. М.: Просвещение, 1964г -256с.
24. Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Тараз, 2003 Б-137-139.
25. М.Жанпейсова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде. А, 2002. - 4-6б.
26. Шпильман Н.А, Шпильман И.А. Новые технологии в географии. // Қазақстан географиясы және экологиясы. №3, 2007
27. Таможняя Е.А. Компьютерные технологий: возможности использования.// География в школое 2002, №3. с 42-51.
28. Жантемірова Айнұр. Мультимедия технологияларын қолдану туралы. // «География және табиғат» №3, 2008
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан бері, елдің сана-сезімінде түбегейлі өзгерістер болды. Бұл өзгерістер Қазақстан мемлекетін дүние жүзілік экономикалық қауымдастыққа толық мүше етуімен қатар, еліміздің ішкі нарығын да әлемдік деңгейге көтерді. Мұнымен қоса, білім мен ғылым саласының алдында да жаңа талаптар пайда болды. Оның дәлелі - Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. Бұл тұжырымдама еліміздің білім жүйесінде реформалық өзгерістер жасау қажеттілігінен туындайтын басты бағыт - бағдарды айқындайды.
Жалпы білім беру жүйесінде үйреншікті дағдыдан үйлесімді, күрделі сабақтастықтарды қамтуға ұмтылатын көп деңгейлі оқужүйесін орнықтыру, жаңа оқу бағдарламаларымен қатар, оқу стандарттарын дайындау, жаңа ақпараттық, компьютерлік жабдықтармен жұмыс істеуге көшу қазіргі заман талаптарынан туындап отыр.
Білім беруді дамытудағы негізгі мақсат - білім беру жүйесінің барлық деңгейінде қоғамның жаңа талаптарына сәйкес келетін білімді, кәсіби біліктілігі жоғары жастарды тәрбиелеуге қол жеткізетін сапалы, бәсекеге қабілетті білім ордаларын қалыптастыру. Осы тұрғыдан келгенде, үздіксіз білім беру жүйесінің базалық буыны саналатын орта білім беру мекемелерінің жастарға саналы тәрбие, сапалы білім беріп, ұлтжанды азамат етіп қалыптастыруда атқарар рөлі зор екені даусыз. Ал мектепте жасұрпаққа сапалы білім беруде жаратылыстану ғылымдарының алар орны ерекше.
Мектептiң бiлiм беру жүйесiнде жас ұрпақты жан - жақты дамыту мен тәрбиелеуде: олардың жалпы мәдениетiн қалыптастыруда, тұлғаны шығармашылыққа тәрбиелеуде, өзiнiң табиғат пен қоғам алдындағы жауапкершiлiгiн сезiнуде, Жер бетiнде тiршiлiктi сақтауда география пәнi үлкен рөл атқарады. Мектеп географиясында, пәннің өзіндік ерекшеліктерімен анықталатын, өзіне тән білімдік - тәрбиелік мүмкіндіктері бар.
Қазіргі кезде география пәнін оқытуға көп міндеттер жүктеледі. Себебі, ғылым мен техниканың ілгерілеуі, түрлі ақпарат көздерінің молаюы, білім беру жүйесінің түрленуі, мектеп, ұстаз алдына көптеген жауапкершілік жүктейді. География пәнін оқыту мұғалімнен жан-жақты жауапкершілікті, дайындықты қажет етеді.
Географияны оқытудың негізгі формасы - сабақ. Ал сабақты түрлендіріп, әдіс-тәсілді үнемі жетілдіру - оқушылардың үлгерімін, танымын жақсартып, қызғушылығын арттырады. Осы орайда дәстүрлі емес сабақтардың негізгі міндеті анықталады. Себебі дәстүрлі емес сабақтар интеграциялық сабақ пән аралық байланысты жетілдіру мақсатына байланысты пайда болған.
Дәстүрлі емес сабақта оқушы мұғалімнің түсіндіргендерін ғана меңгеріп қоймай, мұғаліммен тікелей пікірталасқа көшеді. Оқушы белсенді рөл атқарушы ғана емес, жетекші бағытты ұстайды. Ол әлемді тануға, белгісіздікті анықтауға өзі жауап іздейді, шешімдері де әр оқушыда әр түрлі болады. Тапқан шешімін нақты ақиқат деп қабылдамай, ізденісті әрмен қарай жалғастырады. Яғни зерттеудің өзектілігі де сол, оқушының білімді жаңа бір қарқынмен алуындағы дәстүрлі емес сабақтың рөлін анықтау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Жалпы білім беретін мектептерде география пәнін оқытуда жүргізілетін дәстүрлі емес сабақ түрлерін талдап, ондағы әдіс - тәсілдер мен білік - дағдыны қалыптастыру жолдарын айқындау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері: қойылған мақсатқа сәйкес мынадай негізгі міндеттерді нысана еттік:
+ сабақ түрлерін тиімді қолдана отырып, озық әдіс-тәсілді нәтижелі пайдалану;
+ дәстүрлі емес сабақ түрлерін сынып ерекшеліктеріне сай жүргізе отырып, алынған нәтижелерді саралау;
+ пәнді игертуде, пәнаралық ықпалдастықты, ғылыми-әдістемелік сипатты тереңдетіп отыру;
+ жаңа технологиялық жүйені мақсатты пайдалана отырып, географияны оқыту, білім беру сапасын жоғарылату жолдарын айқындау.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі: Тақырыптың мазмұнын ашу үшін бірнеше авторлық ғылыми жұмыстар, баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми мақалалар, сонымен қатар интернет желілеріндегі берілген мәліметтер қолданылды. Атап айтқанда, Қаженбаев Е. Географияны оқыту әдістемесі, Географиялық ойындар, Нурбекова Ж., Даутова А.З. Технология проектирования мультимедийных обучающих систем, И.В.Душина, В.Б.Пятунин, Е.А.Таможняя Методика и технология обучения географии, Душина И.В., Понурова Г.А. Методика преподавания географии, Кушимова Г.А. Методика преподавания географии в средней школе, Матрусова И.С. Методика обучения географии в средней школе сияқты отандық және ресейлік ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс үш тараудан, тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің негізгі міндеттері жоспарланған мәселелер бойынша қарастырылады. Жұмыстың алғашқы тарауында мектеп географиясының негізгі міндеттері, ұйымдастыру формасы сипатталады, оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы - сабақ талданады. Сонымен қатар, дәстүрлі сабақ пен дәстүрлі емес сабақтың айырмашылығы қарастырылады.
Жұмыстың келесі тарауында дәстүрлі емес сабақ технологиялары арқылы білім берудің педагогикалық негіздері айқындалады. Дәстүрлі емес сабақтардың түрлері және оның маңызы кеңінен қарастырылады. Дебат технологиясын география сабақтарында қолдану әдістемесі анықталады. Сондай-ақ, оқу-тәрбие процесінде қолданылатын инновациялық технологиялардың негізгі ерекшеліктері мен сипаттамалары беріледі.
Жұмыстың соңғы тарауында география сабағында дәстүрлі емес сабақ түрлерін қолдану үлгілері ұсынылады.
Дипломдық жұмыс барысында төмендегідей әдістер пайдаланылды: салыстырмалы-аналитикалық, тарихи-топтау, жүйелеу, топтастыру және т.б.
І Географияны оқытудың мақсаты, географиялық білімнің мазмұны
1.1 Мектеп географиясының негізгі міндеттері, ұйымдастыру формасы
Білім берудің негізгі орта деңгейінде географияны оқытудың негізгі мақсаты - жас ұрпақтың бойында Жер ноосферасының құрамдас бөлiгi ретiнде әлемнің біртұтас географиялық бейнесін қалыптастыру болып табылады.
Географиялық бiлiм берудiң бұл мақсаты төмендегi:
- оқушылардың географиялық ойлауын, географиялық мәдениетін қалыптастыруға және географиялық тілді оқып - үйренуіне, еркiн әрi шығармашылықпен ойлауына жағдай жасау;
- оқушыларға географиядан қазiргi дүние толқынына бағдарлана алуына көмектесетiн бiлiм жүйесінің жиынтығын беру;
- картографиялық сауаттылығының қалыптасуы мен дамуына жағдай жасау;
- оқушылардың бойында адамзат тіршілік ететін ортасы Жер туралы біртұтас түсінік қалыптастыру, оның табиғаты мен халқының алуан түрлілігін ашып көрсету;
- негізгі орта білім беру деңгейіндегі қажетті базалық білім минимумын және елтану сипатындағы түсініктер қалыптастыру, оқушыларды Қазақстанның табиғат жағдайлары мен ресурстарының алуан түрлілігімен халқы және шаруашылығымен, ондағы адамзат тіршілігінің алуан түрлілігімен таныстыру;
- жергілікті жердің табиғатына деген ұқыптылығын қалыптастыруға және елжандылық сезімін дамытуға жағдай жасау;
- оқушылардың бойында қоршаған ортаның біртұтастығы мен оның аумақтық алуан түрлiлiгi, әртүрлi елдердiң өзiне тән ерекшелiктерi, адамзат алдында тұрған күрделi проблемалар туралы түсiнiк қалыптастыру сияқты мiндеттердi шешудi талап етедi.
Қоғам идеологиясының өзгерісінде, бағалылық жүйесінде қоғамдық мектеп жүйесінде де жұмыс бағыты да өзгереді.
Қазіргі кезде мектептің, оқулықтардың, оның оқу жоспарында да көптеген өзгерістер болып жатыр. Пән оқулығының мазмұны да оқушыларды тәрбиелеу мен дамытуда үлкен рөл атқарады.[1]
Дидактикада оқытудың мақсатында бағалылық жүйесінде оқушыларда қалыптастыруда анықтайды.
Мектеп - адамды өмірге, табиғи орта иен әлеуметтік ортада өзін дұрыс ұстай білуге, азаматтық және әлеуметтік қызметтерді орындауға дайындайды. Ол оқушының өзін - өзі дамыту, қалыптастыруға бағыттауы тиіс. Мектептің мақсаты - белсенді, шығармашылық, жаңашыл тұлғаны тәрбиелеу.
Оқытудың мақсатының барлық аспектілері орта географиялық білім мазмұны арқылы сипатталады.
Географиялық білімнің мақсатын анықтай отырып, мынаған көңіл аудару қажет. Ол үшін - география дүниені танып - білудегі мектептегі оқулықтың бірі.
Географиялық білімнің мақсаты - оқушыларға географиялық білім жүйесінде және олардың әр қилы жағдайларда шешім қабылдай алуға үйрету болып табылады. Сонымен қатар:
Білімділік мақсаты:
oo Негізгі географиялық объект - табиғи кешен, оның үш деңгейі (ғаламдық, аймақтық және жергілікті), географиялық қабықтың дамуының заңдылықтары, оның кеңестік, яғни территориалды жіктелуі жайлы білім қалыптастыру;
oo Кешендік сипаттағы елтану білімдерін қалыптастыру;
oo Тұтастық түсінігінінен қалыптасатын дүниетанымын дамытуға ықпал жасау, әлем табиғаты біртұтас, ал адам оның бір бөлігі. Оқушылар географиялық қабық пен табиғи кешен және оны құрайтын бөліктер- өздігінен дамитын жүйелер екенін түсінулері керек, географиялық қабықтың дамуы нақты бір заңдар бойынша жүзеге асады, адам осы заңдарды танып білу арқылы қоршаған ортаны өз мақсаттары үшін оның барлық байлығын, алуантүрлілігін және әсемдігін сақтап өзгертуге мүмкіндік береді.
Тәрбиелік мақсаты:
oo Қоғам алдындағы өзінің міндеттерін түсінетін және білім алу үшін еңбек ететін жеке тұлғаның дамуына ықпал жасау; оқу еңбегіне жағымды қатынасты тәрбиелеу;
oo Адам өміріндегі табиғаттың рөлін, адамдардың және олардың шаруашылық әрекетінің табиғатқа әсерін түсіндіре отыра, экологиялық тәрбие беруге көмектесу, географиялық қабықтың заңдылықтарын түсінуге оқушыларды үйрету, табиғатты қоғауда барлық елдердің ынтымақтығының қажеттігін және өзінің туған жерінің табиғатын қорғаудағы жеке өз басының қатысуы;
oo Тұлғаның адамгершілік қасиетін тәрбиелеу: отансүйгіштік, интерноциолизм, табиғатты эстетикалық қабылдау.
Дамытушылық мақсаты:
oo Оқушыны білім алуға үйрету, өздігінен оқуға үйрету:
oo Шығармашылық ойлауын, оқу мәселелерін шешу білімін дамыту;
oo Сөйлеу мәдениетінің, қиялының, кешенді ойлау стилін дамыту;
Аталған тәрбиелік, білімділік және дамытушылық мақсаттардың барлығы - бір - бірімен өте тығыз қарым - қатынаста болады. Жеке тұлғаны дамыту басты басымдылық болып табылады.
Сонымен пәннің негізгі мақсаты - оқушыларда Жер адамдар планетасы екендігі туралы тұтас ой қалыптастыру, табиғаттың және халықтың алуантүрлігі туралы айту, елдермен және халықтармен таныстыру, елтану сипатында негізгі білімдер мен түсініктердің қажетті базалық минимумын қалыптастыру. Осымен қатар басқа маңызды мақсат та шешіледі - оқушылардың табиғаттың алуантүрлігі, халықтың және оның шаруашылық әрекетінде тұтастықты көру үшін жертану сипатындағы заңдылықтарын үйрету, нақты тәртіп, құбылыстардың байланысы осының бәрі табиғатты сақтау, адам өміріндегі табиғи жағдайлардың ролі туралы білімдердің негізінде қошаған орта мәселелерін шешуде халықаралық ынтымақтастықтың қажеттілігін тәрбиелейді.
Мектепте географияны оқыту - мынадай екі қағидаға сүйенеді.Олар:
Оқушыларға фундаментальдық білім мен білікті меңгерту;
Оқыту процесінде қолданбалы білік пен дағдыны қалыптастыру, яғни оқушылардың өмірлік компентенциясын қамтамасыз ету.
Мектеп географиясында оқушыны жеке тұлға ретінде қалыптастыру, яғни ол былай анықталады:
1) Бұл пәнді оқу кеңістіктегі ойлаудың негізін, яғни жер, аудан, территория. Ұғымның мәнін анықтауға, табиғаттың дамуы, шаруашылықтың дамуы, халықтың даму аспектісін анықтайды;
2) Географияны оқу әрбір адамның қоршаған қарым - қатынасын, геоэкологиялық танымын қалыптастыруға, экологиялық мәдениетін одан әрі дамуынаықпал етеді;
3) Географияны оқыту арқылы кейбір экономикалық білімді, еңбекке қабілетін қалыптастыруды ұйымдастырады;
4) Географияны оқу барысында - оқушылар карталармен жұмыс жасауға үйренеді.
Мектеп оқушысына географиялық білім берудің мақсаты - оқушыға географиялық білім мен біліктілікті меңгертуге, оны әр түрлі жағдайда қолдана білуге үйрету.
Ұзақ жылдар бойы географиялық білімнің негізгі мақсаты - оқушының ғылыми білімді қоршаған орта туралы алуы болды. Ол кезде оқушыға айналаны өз еркімен танып - білуге көмектесу міндеті тұрды. Танып - білудегі объект мектеп емес, өлі және тірі табиғат арқылы білу қажеттігі дәлелденді. Осы уақытқа дейін мектеп географиясының мақсаты ғылымның негізі туралы білім қалыптастыру бағыты болып келді, сондықтан үнемі оның ғылыми деңгейі көтеріліп, қарастырылды. Сондықтан пән ғылыми тәрізді болды, оны игеру оқушыға қиын болды, оған деген қызығушылық төмендей берді. Қазіргі уақытта географиялық білім оқушыларды әр түрлі ақпараттарды пайдаланып, оларды картада бейнелеуге, жергілікті жерді бақылауға, өз аймағына өлкетанулық жұмыстарын жүргізуге көмектеседі.
Географиялық білімнің мақсаты, олар өздерінің міндеттерін орындауды көздейді.
Мектеп географиясының міндеттері мен мақсаттары кең әрі алуан түрлі. Олар: теориялық ой - өрісі және қолданбалы.
1) Оқушылардың қазіргі географиялық кеңістікті әр түрлі деңгейінде игеруі, яғни әлемнің географиясының бейнесі туралы білім қалыптастыру;
2) Географиялық қабықтағы өтіп жатқан геосаяси және басқа да табиғи, экологиялық, экономикалық, әлеуметтік үрдістер туралы ұғымды қалыптастыру;
3) Оқушылардың табиғат, халық және шаруашылық туралы білім жүйесін меңгеруді ұйымдастыру;
4) Табиғат пен қоғамның бір - біріне әсерінің, қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты тиімді пайдаланудың ерекшеліктерінің маңызын ашу;
5) Табиғат компоненттерін, табиғи кешеннің дамуы мен құрылысының заңдылықтарын, олардың бір - бірімен байланыстарын қарау;
6) Оқушылардың өз бетінше географиялық ақпарат көздерімен жұмыс істеуін дамыту, табиғатқа және өндіріске бақылау жүргізу;
7) Оқушыларды географиялық ғылымның негізгі әдісімен таныстыру, олардың танымдық және практикалық біліктілігін (бақылау, қоршаған ландшафтты эстетикалық қабылдау) қалыптастыру.
Пәнге танымдық қызығушылықты қалыптастыруда бөлімдерді және тақырыптарды немесе жекелеген сабақтарды, серуендерді, олимпиадаларды ұйымдастырудың алдында берілетін мақсаттық бағдарлардың атқаратын рөлі аз емес. Тапсырмаларды кесте, жоспар, сынып тақтасындағы, экрандағы, плакаттағы негізгі білім мен біліктердің тізбесі түрінде беруге болады.
Оқу үрдістерінде мектеп оқушыларының түрлі географиялық ақпарат көздерімен оқу қызметін ұйымдастыру үлкен рөл атқарады. Географияны оқытқан кезде географиялық нысандар мен құбылыстардың қасиеттері мен көріністерін тапқан сан алуан оқу құралдарының көп түрі қолданылатыны белгілі.
География пәнінен әдістемелік білімдер оқушыларда оқыту жұмысында (талдау және карталарды салыстыру, географиялық объектілерді салыстыру, сипаттамаларды құру және т.б.) интеллектуалдық және тәжірбиелілік арнайы тәсілдерді қалыптастыруға бағытталған. География пәнінің бағдарламасында білім мен ептілікті бекітетін тәжірбиелік жұмыстардың тізімі бар. Ептілік (білімнің операционды бөлігі) оқу материалын тереңірек түсіну үшін қажет, байланыстардың себеп - салдарын анықтау, оқушыларды өздігінен білім алуға және географиялық білімдерді күнделікті өмірде қолдануға дайындайды.
География пәнінің мазмұны шығармашылық әрекет тәжірбиесі және әлемге, қызметке сезімдік - бағалаушылық қатынас тәжірбиесі сияқты компонентерді қалыптастыру үшін үлкен мүмкіндікке ие. Бұл екі компонент оқулықтардың қосымша мәтіндерінде және түсіндірме сипаттарында, сұрақтар мен тапсырмалар ретінде оқушының шығармашылық ойлауына және сезімдік сферасының дамуына арналған.
Негізгі әдістемелік шарт - ұстаздың пәннің құрылымын және мазмұнын, оның мақсаттары мен міндеттерін жақсы білуі. География пәнінің құрылымында салынған теориялық білімдерді қалыптастырудың дедуктивті әдісі ұстаздан оқушыларда абстрактылы ойлауды дамытуда жұмыс жасауды талап етеді. Жалпы жертанулық білімдерді қалыптастырғанда оқу танымдық үрдісі - нақтыдан абсртактылыға және абстрактылыдан нақтыға өтетін күрделі диалектикалық өту екендігін мұғалім есте сақтауы қажет, мұнда абстрактылы нақты болмысты оқудың тәсілі ретінде қолданылады. Міне, осы үшін пәнді оқыту барысында оқушыларға теориялық абстрактылы білімдер (түсініктер енгізіледі, байланыстар, заңдылықтар, географиялық аймақтықтың заңдары қарастырылады) ұсынылады, олар елтану бөлімін оқыған кезде білім теңізінде бағдар ретінде қолданылады, нақты табиғи объектілерді, құбылыстарды, үрдістерді оқығанда тірек және тәсілдер ретінде пайдаланылады.
Теориялық білімдерді қалыптастыру - күрделі және ұзақ үрдіс. Сондықтан пәнді оқыған кезде оқушылардан барлық ұғымдарды, байланыстарды, заңдылықтарды толық білуді талап ету жөнсіз. Оқушылардың бір бөлігі оларды бірте - бірте игереді және жылдың соңында ғылым негізін толығымен игеріп алады.
Екінші әдістемелік шарт - құрлықтарды, мұхиттарды, құрлықтардың ірі аймақтарын, елдерін оқығанда типологиялық әдісін ескеру. Аталған объектілердің әр қайсысы типтік жоспар бойынша оқытылады, бұның барлығы оқушының өзіндік әрекетін ұлғайтуға мүмкіндік береді, оқыту жұмысын танымдық әректінің үш деңгейінде ұйымдастыру, білім көздерінен, сонымен бірге танымдық әрекеттің сипатынан түсіндірмелі - иллюстративтіден және репродуктивтіден зерттеушілікке дейін әртүрлі әдістерді қолдану.
Басқа мектеп пәндерімен ішкі және пәнаралық байланыс орнату география пәні мазмұнының тағы бір шарты. Пәннің жалпы жертануды құраушысы - биологиямен, физикамен, математикамен, ал елтанулық құраушысы - тарихпен, сурет өнерімен байланысын орнатуды талап етеді.
Төртінші шарт - географияның маңызды әдістерінің бірі ретінде салыстыру тәсілін қолдану. Оқушыларды параллельді немесе бірізді слыстыру ережелеріне арнайы оқыту керек. Салыстырған кезде алдымен оларды салыстыратын белгілері таңдалады, оларды сәйкестендіреді, ұқсастықтары мен айырмашылықтары туралы қорытынды жасайды, анықталған деректердің себептерін түсіндіреді.
Маңызды шарт - көп оқыту құралдарын қолдану (суреттер, картографиялық, кестелер) және олардың байланысы, бұл оқып жатқан құбылыстар мен объектілерді толық сипаттауға мүмкіндік береді. Аса көп көңіл экрандық құралдарға және интерактивті құралдарға бөлінеді. Компьютерлік бағдарламаларды, мультимедиялық оқулықтарды қолдану білімдерді нәтижелі қалыптастыруға әсер етіп қана қоймайды, сонымен бірге ептілікті де қалыптастырады, өйткені игерген материал бойынша оқу нәтижелерін сынауға және жаңа білімдер алу үшін оқушыларды белсенді әрекет етуге ниеттейді.
Оқушының өзіндік танымдық дамуына әсер ететін оқулықпен және басқа да оқу кешенін құрайтын құралдармен жүйелі жұмыс жасау қажет. Алғашқы сабақтардан оқушыларды оқулықпен жұмыс істеуге мақсатталған түрде үйрету керек, оны оқудың барлық сатыларында қолдану, бұл жұмысты әр түрлі және қызықты ету.
Проблемалық оқыту технологиясының мүмкіндіктерін мақсатты қолдану. Пән мазмұны сабақта интеллектуалдық қиындықтар тудыратын жағдайларды жасайды, бұл кезде оқушылар байланыстардағы айырмашылықтарды белгілейді, гипотезаны ұсынады және проблемалық тапсырмалардың шешу жолдарын іздеуді жүзеге асырады, жауабын табады. Мысалы, Оңтүстік Американың батысында, Андыда, халықтың тығыздығы жоғары қоныстанған облыс орналасқан. Бірақ, тауларда өмір сүру өте қиын және бұндағы халықтың тығыздығы негізінен төмен. Оқушылар тарихқа жүгініп, дұрыс жауапты табулары керек.[2]
География пәнінің құрылымы жалпылау сабақтарының топтамасын өткізуге мүмкіндік береді, мұнда оқушының шығармашылық тәжірбиесінің, әлемге сезімдік - бағалаушылық қатынасының тәжірбиесіне үлкен назар дамуына бөлінеді. Оқушылар әлемнің бүтіндігінің және оның танымдылығының, барлық табиғат үрдістерінің өзара байланыстарының дүниетанымдық қорытындыларын жасайды, жеке табиғат компоненттерін және бүтін территориялардың дамуын болжауға және бағалауға үйренеді.
Білімнің қалыптасуындағы маңызды шарт - логикалық ойлаудың тәсілдеріне оқушыларды үйретуге көңіл бөлу. Бұл жұмыста мұғалімге нақты көмекті логикалық тірек конспектілерін немесе логикалық тірек белгілерді құру көрсетеді.
География пәні құрылымының әдістемелік тәсілдердің негізгі компоненттерін қалыптастыруда алуан түрлі және мұғалімнің педагогикалық шығармашылығының облысы болып табылады.
Сонымен, география пәнінің құрылымының басты міндеті - оқушыларда адамдар планетасы ретінде Жер табиғатының бірегейлігі туралы ой қалыптастыру, табиғат және адам арасындағы өзара қатынасының ерекшеліктерін анықтау, Жердегі өмірді барлық қырынан көрсету.
Бүгінгі география пәнінің мектеп оқушылары назарын әдеттен тыс фактілерге, үрдістерге, табиғат феномендеріне аударуға зор мүмкіншіліктері бар. Бұл пән оқушыларының ойлау белсенділігін туғызады, жаңаға деген құмарлығын арттырады және баланың білімге деген сүйіспеншілігін оятады. Мектеп географиясының мазмұны мен оны басқа пәндермен кіріктіру мектеп оқушыларын оқытудағы негізгі оқу базасы болып табылады.
Сонымен, географиялық білімнің мақсаты өте кең және оның міндеті өте алуан түрлі. Бұл - болашақ ұрпақты тәрбиелеудің сенімді негізі болып табылады.[3.4]
1.2 Сабақ - оқу процесін ұйымдастырудың ең тиімді түрі
Бүгінде еліміздің мектептерінің тəжірибесінде оқушыларға келелі тəлім-тəрбие берудің бірден-бір формасы да, құралы да сабақ өз маңызын жойған емес.
Сабақ - оқу процесін ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Бұл оқу барысында педагог дəл белгіленген уақыт аралығында оқушылардың тұрақты тобымен (сыныбымен) шəкірттерге игерілуі тиіс пəн негіздерін қабылдауына тиімді жағдайлар жасап, қажетті жұмыс түрлерін, құрал-жабдықтары мен əдістерін қолданып, танымдық жəне басқа да іс-əрекеттерді ұйымдастырады, онымен бірге оқушыларды тəрбиелеп, олардың шығармашыл қабілеттері мен рухани күштерінің көзін ашып, жетілдіріп, дамыта түседі.
Əр сабақ негізгі бірліктерден құралады. Олар - жаңа материалды түсіндіру, бекіту, қайталау, білім, ептілік, дағдыларды тексеру. Бұлардың əрбірі мұғалім мен оқушының қандай да өзіндік сипатына ие іс-əрекетімен ұштасады. Аталған бірліктер сан қилы байланысқа түсіп, сабақ құрылымының, оның кезеңдері арасындағы көптеген сан жəне сападағы көрініс береді.
Сабақ құрылымы - бұл белгілі бірізділікті жəне өзара қарым-қатынасқа келген дəріс бірліктерінің байланыс тұтастығы. Құрылым əрқашан дидактикалық мақсатқа, оқу материалының мазмұнына, оқушылардың жас айырмашылықтары мен ұжым сипатындағы сынып ерекшеліктеріне тəуелді. Сабақ құрылымының көптүрлілігі сабақ типтерінің де сан алуандығына жол ашады.
Сабақ жас мөлшері біркелкі топтан құрылған және оқытудың бірдей бағдарламасы құрылған және тұрақты құрамы бар, сабақ үнемі оқу кестесімен өтілетін және оқытудың бірдей бағдарламасы құрылған жағдайда іс-тәжірибеде қолданылады. Сондықтан ол оқу-тәрбие үрдісінің барлық компоненттерін қамтиды: мақсат, мазмұн құрал, әдістер, ұйымдастыру мен басқару қызметі, оның дидактикалық элементтері.[5]
Сабақтың маңызы мен берілу мәні сабақ үрдісінде біртұтастық динамикалық жүйеге саяды, сөйтіп, ұжымдықтан - жеке, яғни мұғалімнің оқушыға, нәтижесінде, оқушының білім меңгеруі оның икемі мен қабілетіне сәйкестеніп, өзіндік іс-әрекетінде тәжірибеде сұрыпталып, бір жағынан қарым-қатынас мәдениеті дамыса; екінші жағынан, оқушылардың қабілеттілігі шыңдалады. Нәтижесінде, сабақ түрлері сапасында оқыту үрдісін алға жылжытады, ал екінші жағынан оқытуды ұйымдастыру түрі ретінде рөл атқарады, мұғалімнің сабақты ұйымдастырудың негізгі талаптарын айқындайды, мұның бәрі дерлік оқытудың заңдары мен прицинциптерін тұйындайды.
Сабақ - педагогтік шығармашылықта құрылады және сондықтан да ол біртұтастық жүйемен оқшаулануға тиіс. Кіші бөліктердің өзара іштей байланысы бірігіп, оқушылар мен мұғалімнің іс-әрекеті дамуының бір тектес логикаға бейімделуіне бағыт жасайды.
Сабақтың талабын орындау мен оны түсінуге байланысты, мұның өзі әлеуметтік сұранымға қатысты анықталып, оқушылардың жеке басының қажетсінуіне орай құрылады, оқыту мақсаты, міндеттері, заңдары мен принциптері басшылыққа алынып, жоғарыдағы іс-әрекеттің мазмұнын айқындайды. Жалпы талаптардың ішінде, бүгінгі сабаққа сәйкес келетін, болып қарауға олатын жіктеме төмендегідей: (И.П.Подласый)
- ғылым жетістіктерінің жаңа түрін озық іс тәжірибені, оқу-тәрбие үрдісінің негізгі заңдарына құрылған сабақты;
- сабақты өту үрдісінде, барлық дидактикалық принциптер мен ережелер;
- оқушылардың санасын қалыптастыруға әсер етерлік, пәнаралық байланысты;
- бұрынғы білімнің байланыстыруға, оны меңгеруде икем-қабілетін және оқушылардың білім сапасын арттыру барысындағы тіректік ұғымдарға сілтеме жасау;
- тұлғаны жан-жақты дамытудың белсенді және түрінің қажеттілігі;
- педагог оқу-құралдарын ұтымды қолдануы;
- алған білімнің, өндірістік қызметпен, оқушының жеке іс-тәжірибесімен байланысты жүзеге асыруы;
- білімнің, икемнің, қабілетін тәжірибеде қалыптастыру, оны ойлау - амалы мен іс-әрекетке тиімді қолдануы;
- сабақты диагностикалау, жоспарлау, жобалау және болжау алуы.[6]
Әрбір сабақ тұтас педагогтың процестің функциясын жүзеге асыруға бағытталған: оқыту, дамыту, тәрбиелеу. Соның нәтижесінде сабақ көпжоспарлы, құрылымы әр түрлі болып келуі мүмкін. Сабақ құрылымының ерекше көп тараған түрі болып келуі мүмкін. Сабақ құрылымының ерекше көп тараған түрі барлық дидактикалық міндеттерді шешуге: білімді енгізу, жаңа материалды зерделеу, өткен материалды бекіту, бақылау, оқушылардың білімін бағалау, үйге тапсырма берумен байланысты.
Көріп отырғанымыздай, сабақтың құрылымы кездейсоқ болмайды, ол оқыту үрдісінің заңдылықтарын жүзеге асырады, жаңа сабақты меңгерту логикасын ішкі психологиялық құбылыс ретінде, оқушының өзіндік ойлау іс-әрекетінің заңын,жеке таным қабілеті сапасында алып, мұғалім қызметінің түрін және оқушыны педагогтік үрдістің субъектісі ретінде алады.
Сабақ элементтері, ішінара бөліктердің өзара біртұтастығында аталған заңдар жүзеге асады, өзектілігі анықталып, оқушылардың жаңа ұғымдық түсініктер қалыптасады, сөйтіп, іс-әрекет тәсілдерін меңгеріп оны тәжірибеде қолдануға төселеді. Педагогикалық жүйеде бұлар оқытудың кезеңдері сияқты, негізгісі, өзгертуге болмайтын, әр сабақта дидактикалық бірліктегі міндеттерді жинақтап, сабақтың дидактикалық құрылымының компоненті сапасында келеді. Міне, осы компоненттер сабаққа қажетті шарттар мен бағдарламалық материалдарды меңгеруге жеткілікті біліктілік пен икем, қабілеттерді және оқушылардың ойлау әрекетінің белсенділігін өздігінен қалыптастыру, олардың өмірге бейімделуге және интеллектуалдық қабілетін дамыту - оқушыларды өмірге бейімделуге және еңбек етуге жаттықтыруға тиісті қадам.
Сабақта оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыру. Сабақта оқушының оқу қызметін ұйымдастыру бұл оқушы мен мұғалімнің сырттай үйлесімді қызметі, оның өзі белгілі бір пен тәртіп талабынан құрылады. Мынандай бағыттарға бөлінеді: фронтальды - мұғалімнің барлық оқушылардың жеке және өзіндік жұмысын басқаруы, жеке- өзіндік
Жұмыс әр оқушының топтық және жұптық қызметі. Мұғалімнің оқу қызметін фронтальді ұйымдастыруы барлық оқушылардың іс-әрекетінің бірлікте болуын басқару, яғни барлық оқушылар бірдей тапсырманы орындайды, жұмыс бәріне ортақ, барлық сынып талқылайды, нәтижені салыстырады, жинақтайды. Бұл тәсіл оқушылар мен ұстаз арасындағы сенімді нығайтып, ұжымдық сезімді тәрбиелейді, пікірлерді талқылауы ширайды, басқаның ойын, өзінің ой-түйіндерімен салыстырады, қателерін табуға жаттығады. Мұғалімге қойылатын басты талап оқушылардың ішінен ең тиімді ой-тұжырымды дәл таба білуі, оны алдын ала болжауы, оқу ситуациясын туғызуы, сабақтың міндеттеріне жауап іздеуі; барлық айтқысы келген ынталы оқушыны ықыласпен таңдауы, оны мәдени тұрғыда қолдауы, мұнымен бірге қажетті сәттерде түзетулер енгізуі, әр оқушының мүмкіндігіне жол ашу.
Фронтальды оқытуды ұйымдастыру проблемалық, ақпараттық және түсіндірмелі иллюстративті мазмұнда және репродуктивті және шығармашылық тапсырмалармен келуі мүмкін. Мұнда шығармашылық негізге құрылған тапсырма бірнеше шағын тапсырмаларға бөлінеді, жұмыстың бұл түрі барлық оқушылардың белсенділікпен іс-әрекетте болуына жағдай туғызады. Бірақ, сабақтың бұл түрінде көптеген кемшіліктер бар, жұмыс барысында оқушылар әр түрлі деңгейде өз мүмкіндігіне қарай білімін арттыра алмайды, бәрінің білімі бір мөлшерде оқшауланбайды, әсіресе, нашар үлгеретін оқушыға мұғалімнің көмегі үнемі қажет болса, ал қабілеті өте жоғары оқушыда уақыт артық қалады.
Сол себепті сабақтың тиімділігін арттыру үшін сабақтан басқа түрлері де пайдалану керек.[7]
Бүгінгі дидактикада сабақ типтерінің жалпылай қабылданған нақты классификациясы жоқ. Мұның басты себебі - сабақта мұғалім мен оқушы арасындағы өзара байланысқа түсетін ықпалдас іс-əрекеттердің алдын ала болжамға келе бермейтін күрделілігі мен көп тараптылығында.
Бүгінгі дидактика сабақ типтерін олардың басты сипатына орай төмендегіше топтастырады:
дидактикалық мақсаттарға байланысты сабақ типтері:
- жаңа білім материалын хабарлау;
- білімді бекіту;
- ептіліктер мен дағдыларды қалыптастырып, бекіту;
- қорытындылау;
- білім, ептілік жəне дағдыларды тексеру (бақылау) сабағы.
Оқу дəрістерін өткізу тəсілі бойынша сабақ типтері:
- оқу саяхаттары;
- кино-теле-сабақтар;
- өзіндік жұмыс сабақтары жəне т.б.
Дəріс бірліктерінің басымдылығын негізге алған арнайы сабақ типтері:
- жаңа материалды игеру;
- бекіту;
- қайталау;
- білімді бақылау, тексеру.
Егер арнайы сабақ типтерінің мақсаттары мен жұмыс түрлері не олардың элементтері бір дəрісте тоғысатын болса, ондай сабақты аралас сабақ деп атау қабылданған.
Сабақтан басқа да, жоғары да айтылғандай, оқуды ұйымдастырудың əртүрлі формасы баршылық. Солар арасында аса ерекше көзге түсетіні - дəрісбаян (лекция).
Дəрісбаян - оқу процесінің өзіндік анайы құрылымымен танылған тəлім-тəрбие формасы. Дəрістің басынан ақырына дейін оқытушы жаңа оқу материалын баяндап, ұсынады, ал оқушылар сол материалды белсенділікпен қабылдайды. Дəрісбаян оқу ақпаратын ұсынудың ең тиімді тəсіл жолы, себебі оқу материалы қисыны нақтыланған формада шоғырландырылып беріледі. Мұндай сабақ аяқ асты, суырып салмалыққа мүмкіндік береді, осыдан дəріс тыңдармандардың белсенділік көтеріңкілігіне дем беріп, сабаққа араласып отыруына қолдау-қуаттау көрсетеді, сонымен бірге оқу процесіне шығармашыл сипат ендіріп, сабақ ақпаратына болған қызығушылықты арттырады.
Дидактикалық мақсаттарына жəне оқу процесіндегі орнына байланысты дəрісбаян: кіріспе, айқындау (установочная), ағымдық, қорытындылау жəне шолу- түрлерімен ажыралады.
Оқу дəрістерін өткізу əдіс-тəсілдеріне орай дəрісбаян түрлері төмендегідей:
- ақпараттық дəрісбаян - түсіндірме-көрнекілік əдіспен өткізілетін дəстүрлі, ежелден келе жатқан оқу түрі;
- проблемді дəрісбаян - оқу материалының ұсынылуы шешімі қажет болған сұрақтар, мəселе-міндеттер, жағдай-ситуациялар қолданумен өтілетін оқу формасы. Таным процесі-ғылыми ізденіс, диалог, талдау, əрқилы көзқарастарды салыстыру жəне т.б. жолдармен орындалатын оқу шарты;
- көрнекілі (визуалды) дəрісбаян - оқу материалын техникалық оқу құралдарын, аудио, теледидар қолдану арқылы, түсіндірме бере отырып, оқыту жүйесі;
- бинарлы дəрісбаян (диалогты дəрісбаян) - оқу материалын екі оқытушының - бірі ғалым, екіншісі - практик немесе екі ғылыми бағыт өкілдерінің сұхбаты негізінде жеткізу формасы;
- шатастыру дəрісбаяны (лекция провокация) - мұндай дəрістер алдын ала жоспарланған қателіктермен беріледі. Мұндағы мақсат - оқушылар ынтасына дем беріп, ұсынылып жатқан материалға бақылау қоюға жəне көзделген олқылықтарды байқауға үйрету. Дəрісбаян соңында тыңдаушылар білімі сарапқа салынып, жіберілген қателіктерге талдау беріледі;
- дəрісбаян - конференция - ғылыми-практикалық сабақ түрінде күн ілгері белгіленген, оқу бағдарламасына сəйкес проблемалар төңірегінде баяндамалар тыңдау жолымен өткізіледі. Сабақ аяғында оқытушы қорытынды жасайды, ақпаратты толықтырады əрі нақтылайды, негізгі тұжырымдар жасайды;
- Кеңес дəрісбаяндар сұрақ-жауап не сұрақ-жауап-сөз-жарыс күйінде материалды оқушыға жеткізу формасы;
- Екеу дəрісбаяны (лекции вдвоем)- бір пəн не тақырып бойынша екі маман бір уақытта дəріс жүргізеді. Оқушылар қатысына орай оқытушы рейтингі анықталады.
Дəрісбаян түрлері басқа да негіздемелер бойынша:
- жалпы мақсаттарына байланысты оқыту-ағарту, үгіттік, насихаттық, тəрбиелік, дамытушылық дəрісбаяндары ажыралады;
- мазмұны бойынша; академиялық жəне ғылыми көпшілік дəрісбаяндары белгілі;
- ықпал-əсеріне орай: көңіл-күй, түсінім, иландыру деңгейіндегі дəрісбаяндар қолданылуда.
Құрылымдық жағынан, əдетте, дəрісбаян үш: кіріспе, негізгі жəне қорытынды - бөлімнен тұрады. Кіріспе бөлімде тақырып нақтыланады, жоспар мен міндеттер таныстырылады, негізгі жəне қосымша əдебиеттер көретіледі, өтілген материалдармен байланыстар түзіледі, тақырыптың теориялық жəне практикалық маңызы сипатталады. Негізгі бөлімде проблема мазмұны ашылып, өзекті идеялар мен ұстанымдар нақтыланады, олар арасындағы байланыстар, қатынастар көрсетіліп, құбылыстар талданады, қалыптасқан тəжірибе мен ғылыми зерттеулерге баға беріледі, даму болашағы жөнінде жол - жоба анықталады. Қорытынды бөлім қызметтерінің мəні - мазмұн нақтылы үйретіліп, негізгі теориялық көзқарастар қысқаша қайталанып, жалпыланады, қорытынды ой-сөз жүйесіне келтіріліп, сұрақтарға жауаптар беріледі.
Семинар -меңгеріліп жатқан мəселелер, баяндамалар мен рефераттарды ұжымдық талқылау формасында өтетін оқу дəрісі. Семинарлардың басқа сабақтардан өзгешелігі - оқушылардың оқу-танымдық іс-əрекеттері көбіне олардың өзіндік жұмыстары негізінде ұйымдастырылады. Семинар желісінде тұңғыш дерек көздерінен, құжаттардан, қосымша əдебиеттерден, оқудан тыс ізденістер барысында алынған оқушылардың білімдері тереңдетіледі, жүйеге келтіріледі жəне бақыланады; дүниетанымдық бағыт-ұстанымдары , бағалау-сұрыптау ой-пікірлері жүйелі бекімге келтіріледі.
Жүргізу тəсіліне орай семинарлардың бірнеше түрі бар. Олардың ішінде аса кең тарағаны - семинар-сұхбат : оқытушының қысқа кіріс сөзі жəне қорытындылауымен жоспарға сəйкес кең əрі ашық сұхбат-əңгімелесу формасында өтеді. Семинарға жоспар сұрақтары бойынша барша оқушылардың мұқият дайындығы қажет, бұл тақырып бойынша белсенді талқы, пікір-талас ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Жоспардың əр сұрағы бойынша жеке оқушылар хабарламалары тыңдалады, соңынан олар басқа оқушылар тарапынан талқыланады əрі толықтырылады.
Кейде семинар қатысушылары сұрақтарды өзара бөліп алады да, баяндамалар, хабарламалар дайындайды, кейін олар семинар сабағында тыңдалады жəне талқыланады.
Семинардың ерекше түрі семинар-сөз-жарыс. Ол қандай да бір проблеманың шешілу жолдарын айқындау мақсатындағы ұжымдық талқыға арналады. Мұндай семинардың мақсаты - дүниетанымдық бағыт-бағдар бекіту, бағалау пікірлерін қалыптастыру, пікірталас жүргізу ептіліктерін дамыту, өз көзқарастары мен ұстанымдарын қорғауға үйрету, өз ойын қисынды да анық баяндауға баулу.
Оқу конференциясы - білім арттыру, бекіту жəне жетілдіруге бағытталған оқу ұйымдастыру формасы. Əдетте, мұндай форма бірнеше топтардың қатысуымен өткізіледі.
Зертхана-практикалық сабақтар, практикумдар - оқушылардың мұғалімдер тапсырмалары жəне басшылығында зертханалық тəжірибе жұмыстар орындауына арналған оқу ұйымдастыру формасы. Бұл оқу түрі пəн кабинеттерінде , зертханаларда, шеберханаларда, оқу-тəжірибе алаңдарында, оқушылардың өндірістік бригадаларының қатысуымен өндіріс комбинаттарында өткізіледі.
Мұндай дəрістердің негізгі дидактикалық мақсаттары - өтілген теориялық материалдардың эксперименталды негіздемесіне көз жеткізу; эксперимент техникасын меңгерту; тəжірибелер өткізу арқылы оқу-тұрмыстық міндеттерді шешу ептіліктерін қалыптастыру; əрқилы оқу жабдықтары мен техникалық құралдарды пайдалануға дағдыландыру.
Бұл сабақтар сонымен бірге бағдарламадағы ірі бөлімдерде берілген теориялық материалдар игерімін бақылау, қадағалау үшін қолданылады.
Факультатив сабақтар - оқу пəндерін оқушылардың өз таңдауы жəне қызығуларына орай тереңдете оқуына арналып, шəкірттердің ғылыми-теориялық білімдері мен практикалық ептіліктерін дамытуды көздейді.
Білім беру міндеттеріне сəйкес факультатив түрлері келесідей:
- негізгі оқу пəндерін тереңдете игеру;
- қосымша пəндерді (логика, риторика, шет ел тілдері жəне т.б.) меңгеру;
- мамандық (стенография, компьютерлі, бағдарлама түзу) алуға байланысты қосымша пəндерді өту;
Факультатив бағыттары теориялық, тəжірибелік немесе аралас болуы мүмкін.
Оқу саяхаттары -əрқилы нысандар мен қоршаған дүние құбылыстарын оқушылардың тікелей бақылау жəне зерттеуіне арналып, өндіріс, мұражай, көрме, табиғат аясы жағдайларында жүргізілетін оқу ұйымдастыру формасы.
Бақылау нысандарына байланысты оқу саяхаттары өндірістік , табиғат тану, өлке тану, əдеби, жағрапиялық жəне т.б. болып ажыралады.
Білімдену мақсаттарына тəуелді тақырыптық жəне шолу саяхаттары жүргізіледі. Тақырыптық саяхаттар бір не бірнеше оқу пəндерінің өзара байланысты тақырыптарына арналады (мысалы, физика жəне химия, биология жəне география). Ал шолу саяхаттары өте кең тақырыптар шеңберінде өткізілуі мүмкін.
Оқу бағдарламасындағы орнына орай саяхаттар кіріспе, ағымды, қорытынды ретінде ұйымдастырылады.
Қалаған саяхат жалпы оқу жүйесінің маңызға ие сипатты бөлігі ретінде пайдаланылғаны жөн.
Саяхаттық оқу формасының дамыған түрі - бұл экспедиция - экологиялық жағдайлармен таныуға , тарихи деректер, жəне ауызекі əдебиет материалдарын жинауға бағышталған оқу жорықтары.
Оқу жоспарлары мен бағдарламаларына сəйкес білім орындарының оқушылары курстық жоба не курстық жұмыс жазады. Мұндай жұмыстар жалпығылымдық , математикалық не арнайы пəндер бойынша дайындалады. Оларды орындау барысында студенттер техникалық, технологиялық жəне математикалық проблемаларды шешеді.
Өндірістік практика - жоғары мектепте оқу процесін ұйымдастырудың көп формаларының бірі.
Өндірістік практиканың дидактикалық мақсаттары - кəсіби ептіліктер мен дағдылар қалыптастыру, сонымен бірге шынайы болмыста қолдану арқылы игерілген білімдерді кеңіту, бекіту, қорытындылау жəне жүйелеу.
Өндірістік практиканың құрылымы практикалық оқу мазмұнына байланысты айқындалып, нəтижеде ол маманның кəсіби іс-əрекетке болған біртұтас дайындығын, яғни нақты маманның өз біліктілігінің сипаттамасына сəйкес кəсіби қызмет лауазымдарын атқаруға дайын болуын қамтамасыз етуі шарт.
Үйдегі өзіндік жұмыстар - дəрісхана оқуларынан тыс білім игеру процесінің құрамдас бөлігі. Мұндай оқу қызметінің маңызы бүгінгі таңда өте жоғары, себебі қазіргі нарықтық кезең əрбір оқушыдан үздіксіз өзіндік білім жинақтау мен дербес танымдық іс-қызмет дағдыларын қалыптастырып, жетілдіріп баруды талап етуде.
Оқушының ой-өрісі, ерік қабілеті мен ұнамды мінез қасиеттерінің дамуы осы үйдегі өзіндік оқу жұмыстарының дұрыс жолға қойылуынан.
Кеңес - оқу формасы ретінде оқушыға жетімсіз игерілген не тіпті игерілмеген оқу материалы бойынша жəрдем көрсету мақсатында ұйымдастырылады. Пəнді тереңдей меңгеруге қызығу білдірген оқушыларға өз алдына кеңес өткізіледі. Кеңестерде оқушылар емтихан жəне сынақтарда қойылатын талаптармен таныстырылады.
Жеке - дара жəне топтық кеңес түрлері ажыралады.
Емтихан - оқушылар білімін жүйелестіру, анықтау жəне бақылау мақсатында ұйымдастырылатын оқу формасы. Емтихандардың білім игерудегі маңызы - көп күш-қуат талап ететін қиыншылық жағдайларында оқушының ақыл - парасат, ерік, мінез қабілеттерін жүзеге шығарып, жедел дамуына дем беру.
Емтихан өткізудің əрқилы формалары: емтихан билеттеріндегі сұрақтарға жауап беру, шығармашылық жұмыс орындау, жарыстарға қатысу, зерттеу нəтижелерін қорғау, тест сынақтары жəне т.б. - қолданылады.
Сынақ - міндет, мəні бойынша емтихандармен жақын оқу формасы. Сынақты емтихан алдындағы дайындық оқу ісі ретінде қарастыруға да болады.[8]
География сабағын ұйымдастырудың негізгі формасына сабақ, факультатив сабақтар, оқу экскурсиялары, оқушының үй тапсырмасы, жергілікті жерлердегі практикалық жұмыстар, кеңестер, қосымша сабақтар жатады. Бұлардың ішіндегі ең маңыздысы - сабақ.
Оқу процесінде оның тәрбиелік оқытушылық және дамытушылық қызметтері арқылы сабақтың рөлі анықталады.
Сабақтың негізгі сипаты оқытушылық - тәрбиелік және дамытушылық міндеттерін қалыптастыру, мазмұнын таңдау, құрал - жабдықтармен байланыс, оларды оқытуда пайдалану, олардың мазмұны, сабақ барысында оқушылар нәтижелерін сабақты тексеру мен бағалауды ұйымдастыру, оқушылармен, жекелеген оқушылармен жұмыс арқылы сипатталады.
Соңғы уақыттарда сабақтың тиімділігіне, ерекшелігіне көңіл бөлінеді.
География сабағының көптеген аспектілері бар.
Оқу - тәрбие процесінде сабақтың мақсаты мен міндеттері, мазмұны, оқытудың әдістері мен құралдары, оқытуды ұйымдастыру қызметінің негізгі формалары (фронтальді, жекелей, топтық ) сабақтың негізгі коипоненттері болып табылады.
Қазіргі география сабағының негізгі көрсеткіші - оның мақсатын қою болып табылады. Яғни, оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыруда білім мазмұнының барлық компоненттерін: білімін, біліктілігін қалыптастыруға бағытталады.
Сабақтың мақсаты мен мазмұнын анықтауды мынадай сұрақтарға жауап беруі керек, яғни, нені игеру керек, қандай мазмұнын игеру керек және мазмұнының бағалылығын бағыттау қандай болу керек?
Қазіргі география сабағының екінші негізгі көрсеткіші - сабақта мұғалімнің қызметі мен рөлінің өзгеруі. Бұрын сабақты игеру мен меңгерту мұғалімнің міндеті болса, қазіргі уақытта, мұғалім - оқушылардың кеңесшісі және көмекшісі, оқу қызметін ұйымдастырушы. Мұғалім сабақтың мазмұнын, мақсатын, оны игеру жолдарын, оқу тапсырмаларын оқушының анықтауына көмектеседі, кеңес береді. Қазіргі сабақтағы ең бастысы - географиялық ақпарат көздеріне (оқулық, анықтамалық, атлас, жұмыс дәптері, практикум, баспасөз материалдары, т.б.), оқу есептерін шешуге, оқу материалдарының мазмұнын құруға оқушылардың өзіндік танымдық қызметі негізгі рөл атқарады.
Қазіргі география сабағының негізгі көрсеткіштерінің тағы бірі - оқушы мен мұғалімнің бірлесіп қызмет істеуі. Мұнда оқушы қызметі мотивациясына көбірек көңіл бөлінеді.
Қазіргі география сабағының тағы бір негізгі көрсеткіші - оқушының жеке тұлғасын қалыптастыруындағы топтық оқу қызметі.
Оқу процесінде, күнделікті сабақта оқушылар бір - бірімен аз араласады, ал қазіргі уақыттағы сабақ топтық оқыту да оқушының жеке дамуына бағытталады, бірақ онда әрбір оқушының жеке дамуына ерекшеліктері де есепке алынады. Осының нәтижесінде оқушы мен мұғалім арасында тұлғаның көпшілдік, еңбексүйгіштік т.б. жеке қасиеттері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан бері, елдің сана-сезімінде түбегейлі өзгерістер болды. Бұл өзгерістер Қазақстан мемлекетін дүние жүзілік экономикалық қауымдастыққа толық мүше етуімен қатар, еліміздің ішкі нарығын да әлемдік деңгейге көтерді. Мұнымен қоса, білім мен ғылым саласының алдында да жаңа талаптар пайда болды. Оның дәлелі - Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. Бұл тұжырымдама еліміздің білім жүйесінде реформалық өзгерістер жасау қажеттілігінен туындайтын басты бағыт - бағдарды айқындайды.
Жалпы білім беру жүйесінде үйреншікті дағдыдан үйлесімді, күрделі сабақтастықтарды қамтуға ұмтылатын көп деңгейлі оқужүйесін орнықтыру, жаңа оқу бағдарламаларымен қатар, оқу стандарттарын дайындау, жаңа ақпараттық, компьютерлік жабдықтармен жұмыс істеуге көшу қазіргі заман талаптарынан туындап отыр.
Білім беруді дамытудағы негізгі мақсат - білім беру жүйесінің барлық деңгейінде қоғамның жаңа талаптарына сәйкес келетін білімді, кәсіби біліктілігі жоғары жастарды тәрбиелеуге қол жеткізетін сапалы, бәсекеге қабілетті білім ордаларын қалыптастыру. Осы тұрғыдан келгенде, үздіксіз білім беру жүйесінің базалық буыны саналатын орта білім беру мекемелерінің жастарға саналы тәрбие, сапалы білім беріп, ұлтжанды азамат етіп қалыптастыруда атқарар рөлі зор екені даусыз. Ал мектепте жасұрпаққа сапалы білім беруде жаратылыстану ғылымдарының алар орны ерекше.
Мектептiң бiлiм беру жүйесiнде жас ұрпақты жан - жақты дамыту мен тәрбиелеуде: олардың жалпы мәдениетiн қалыптастыруда, тұлғаны шығармашылыққа тәрбиелеуде, өзiнiң табиғат пен қоғам алдындағы жауапкершiлiгiн сезiнуде, Жер бетiнде тiршiлiктi сақтауда география пәнi үлкен рөл атқарады. Мектеп географиясында, пәннің өзіндік ерекшеліктерімен анықталатын, өзіне тән білімдік - тәрбиелік мүмкіндіктері бар.
Қазіргі кезде география пәнін оқытуға көп міндеттер жүктеледі. Себебі, ғылым мен техниканың ілгерілеуі, түрлі ақпарат көздерінің молаюы, білім беру жүйесінің түрленуі, мектеп, ұстаз алдына көптеген жауапкершілік жүктейді. География пәнін оқыту мұғалімнен жан-жақты жауапкершілікті, дайындықты қажет етеді.
Географияны оқытудың негізгі формасы - сабақ. Ал сабақты түрлендіріп, әдіс-тәсілді үнемі жетілдіру - оқушылардың үлгерімін, танымын жақсартып, қызғушылығын арттырады. Осы орайда дәстүрлі емес сабақтардың негізгі міндеті анықталады. Себебі дәстүрлі емес сабақтар интеграциялық сабақ пән аралық байланысты жетілдіру мақсатына байланысты пайда болған.
Дәстүрлі емес сабақта оқушы мұғалімнің түсіндіргендерін ғана меңгеріп қоймай, мұғаліммен тікелей пікірталасқа көшеді. Оқушы белсенді рөл атқарушы ғана емес, жетекші бағытты ұстайды. Ол әлемді тануға, белгісіздікті анықтауға өзі жауап іздейді, шешімдері де әр оқушыда әр түрлі болады. Тапқан шешімін нақты ақиқат деп қабылдамай, ізденісті әрмен қарай жалғастырады. Яғни зерттеудің өзектілігі де сол, оқушының білімді жаңа бір қарқынмен алуындағы дәстүрлі емес сабақтың рөлін анықтау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Жалпы білім беретін мектептерде география пәнін оқытуда жүргізілетін дәстүрлі емес сабақ түрлерін талдап, ондағы әдіс - тәсілдер мен білік - дағдыны қалыптастыру жолдарын айқындау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері: қойылған мақсатқа сәйкес мынадай негізгі міндеттерді нысана еттік:
+ сабақ түрлерін тиімді қолдана отырып, озық әдіс-тәсілді нәтижелі пайдалану;
+ дәстүрлі емес сабақ түрлерін сынып ерекшеліктеріне сай жүргізе отырып, алынған нәтижелерді саралау;
+ пәнді игертуде, пәнаралық ықпалдастықты, ғылыми-әдістемелік сипатты тереңдетіп отыру;
+ жаңа технологиялық жүйені мақсатты пайдалана отырып, географияны оқыту, білім беру сапасын жоғарылату жолдарын айқындау.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі: Тақырыптың мазмұнын ашу үшін бірнеше авторлық ғылыми жұмыстар, баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми мақалалар, сонымен қатар интернет желілеріндегі берілген мәліметтер қолданылды. Атап айтқанда, Қаженбаев Е. Географияны оқыту әдістемесі, Географиялық ойындар, Нурбекова Ж., Даутова А.З. Технология проектирования мультимедийных обучающих систем, И.В.Душина, В.Б.Пятунин, Е.А.Таможняя Методика и технология обучения географии, Душина И.В., Понурова Г.А. Методика преподавания географии, Кушимова Г.А. Методика преподавания географии в средней школе, Матрусова И.С. Методика обучения географии в средней школе сияқты отандық және ресейлік ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс үш тараудан, тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің негізгі міндеттері жоспарланған мәселелер бойынша қарастырылады. Жұмыстың алғашқы тарауында мектеп географиясының негізгі міндеттері, ұйымдастыру формасы сипатталады, оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы - сабақ талданады. Сонымен қатар, дәстүрлі сабақ пен дәстүрлі емес сабақтың айырмашылығы қарастырылады.
Жұмыстың келесі тарауында дәстүрлі емес сабақ технологиялары арқылы білім берудің педагогикалық негіздері айқындалады. Дәстүрлі емес сабақтардың түрлері және оның маңызы кеңінен қарастырылады. Дебат технологиясын география сабақтарында қолдану әдістемесі анықталады. Сондай-ақ, оқу-тәрбие процесінде қолданылатын инновациялық технологиялардың негізгі ерекшеліктері мен сипаттамалары беріледі.
Жұмыстың соңғы тарауында география сабағында дәстүрлі емес сабақ түрлерін қолдану үлгілері ұсынылады.
Дипломдық жұмыс барысында төмендегідей әдістер пайдаланылды: салыстырмалы-аналитикалық, тарихи-топтау, жүйелеу, топтастыру және т.б.
І Географияны оқытудың мақсаты, географиялық білімнің мазмұны
1.1 Мектеп географиясының негізгі міндеттері, ұйымдастыру формасы
Білім берудің негізгі орта деңгейінде географияны оқытудың негізгі мақсаты - жас ұрпақтың бойында Жер ноосферасының құрамдас бөлiгi ретiнде әлемнің біртұтас географиялық бейнесін қалыптастыру болып табылады.
Географиялық бiлiм берудiң бұл мақсаты төмендегi:
- оқушылардың географиялық ойлауын, географиялық мәдениетін қалыптастыруға және географиялық тілді оқып - үйренуіне, еркiн әрi шығармашылықпен ойлауына жағдай жасау;
- оқушыларға географиядан қазiргi дүние толқынына бағдарлана алуына көмектесетiн бiлiм жүйесінің жиынтығын беру;
- картографиялық сауаттылығының қалыптасуы мен дамуына жағдай жасау;
- оқушылардың бойында адамзат тіршілік ететін ортасы Жер туралы біртұтас түсінік қалыптастыру, оның табиғаты мен халқының алуан түрлілігін ашып көрсету;
- негізгі орта білім беру деңгейіндегі қажетті базалық білім минимумын және елтану сипатындағы түсініктер қалыптастыру, оқушыларды Қазақстанның табиғат жағдайлары мен ресурстарының алуан түрлілігімен халқы және шаруашылығымен, ондағы адамзат тіршілігінің алуан түрлілігімен таныстыру;
- жергілікті жердің табиғатына деген ұқыптылығын қалыптастыруға және елжандылық сезімін дамытуға жағдай жасау;
- оқушылардың бойында қоршаған ортаның біртұтастығы мен оның аумақтық алуан түрлiлiгi, әртүрлi елдердiң өзiне тән ерекшелiктерi, адамзат алдында тұрған күрделi проблемалар туралы түсiнiк қалыптастыру сияқты мiндеттердi шешудi талап етедi.
Қоғам идеологиясының өзгерісінде, бағалылық жүйесінде қоғамдық мектеп жүйесінде де жұмыс бағыты да өзгереді.
Қазіргі кезде мектептің, оқулықтардың, оның оқу жоспарында да көптеген өзгерістер болып жатыр. Пән оқулығының мазмұны да оқушыларды тәрбиелеу мен дамытуда үлкен рөл атқарады.[1]
Дидактикада оқытудың мақсатында бағалылық жүйесінде оқушыларда қалыптастыруда анықтайды.
Мектеп - адамды өмірге, табиғи орта иен әлеуметтік ортада өзін дұрыс ұстай білуге, азаматтық және әлеуметтік қызметтерді орындауға дайындайды. Ол оқушының өзін - өзі дамыту, қалыптастыруға бағыттауы тиіс. Мектептің мақсаты - белсенді, шығармашылық, жаңашыл тұлғаны тәрбиелеу.
Оқытудың мақсатының барлық аспектілері орта географиялық білім мазмұны арқылы сипатталады.
Географиялық білімнің мақсатын анықтай отырып, мынаған көңіл аудару қажет. Ол үшін - география дүниені танып - білудегі мектептегі оқулықтың бірі.
Географиялық білімнің мақсаты - оқушыларға географиялық білім жүйесінде және олардың әр қилы жағдайларда шешім қабылдай алуға үйрету болып табылады. Сонымен қатар:
Білімділік мақсаты:
oo Негізгі географиялық объект - табиғи кешен, оның үш деңгейі (ғаламдық, аймақтық және жергілікті), географиялық қабықтың дамуының заңдылықтары, оның кеңестік, яғни территориалды жіктелуі жайлы білім қалыптастыру;
oo Кешендік сипаттағы елтану білімдерін қалыптастыру;
oo Тұтастық түсінігінінен қалыптасатын дүниетанымын дамытуға ықпал жасау, әлем табиғаты біртұтас, ал адам оның бір бөлігі. Оқушылар географиялық қабық пен табиғи кешен және оны құрайтын бөліктер- өздігінен дамитын жүйелер екенін түсінулері керек, географиялық қабықтың дамуы нақты бір заңдар бойынша жүзеге асады, адам осы заңдарды танып білу арқылы қоршаған ортаны өз мақсаттары үшін оның барлық байлығын, алуантүрлілігін және әсемдігін сақтап өзгертуге мүмкіндік береді.
Тәрбиелік мақсаты:
oo Қоғам алдындағы өзінің міндеттерін түсінетін және білім алу үшін еңбек ететін жеке тұлғаның дамуына ықпал жасау; оқу еңбегіне жағымды қатынасты тәрбиелеу;
oo Адам өміріндегі табиғаттың рөлін, адамдардың және олардың шаруашылық әрекетінің табиғатқа әсерін түсіндіре отыра, экологиялық тәрбие беруге көмектесу, географиялық қабықтың заңдылықтарын түсінуге оқушыларды үйрету, табиғатты қоғауда барлық елдердің ынтымақтығының қажеттігін және өзінің туған жерінің табиғатын қорғаудағы жеке өз басының қатысуы;
oo Тұлғаның адамгершілік қасиетін тәрбиелеу: отансүйгіштік, интерноциолизм, табиғатты эстетикалық қабылдау.
Дамытушылық мақсаты:
oo Оқушыны білім алуға үйрету, өздігінен оқуға үйрету:
oo Шығармашылық ойлауын, оқу мәселелерін шешу білімін дамыту;
oo Сөйлеу мәдениетінің, қиялының, кешенді ойлау стилін дамыту;
Аталған тәрбиелік, білімділік және дамытушылық мақсаттардың барлығы - бір - бірімен өте тығыз қарым - қатынаста болады. Жеке тұлғаны дамыту басты басымдылық болып табылады.
Сонымен пәннің негізгі мақсаты - оқушыларда Жер адамдар планетасы екендігі туралы тұтас ой қалыптастыру, табиғаттың және халықтың алуантүрлігі туралы айту, елдермен және халықтармен таныстыру, елтану сипатында негізгі білімдер мен түсініктердің қажетті базалық минимумын қалыптастыру. Осымен қатар басқа маңызды мақсат та шешіледі - оқушылардың табиғаттың алуантүрлігі, халықтың және оның шаруашылық әрекетінде тұтастықты көру үшін жертану сипатындағы заңдылықтарын үйрету, нақты тәртіп, құбылыстардың байланысы осының бәрі табиғатты сақтау, адам өміріндегі табиғи жағдайлардың ролі туралы білімдердің негізінде қошаған орта мәселелерін шешуде халықаралық ынтымақтастықтың қажеттілігін тәрбиелейді.
Мектепте географияны оқыту - мынадай екі қағидаға сүйенеді.Олар:
Оқушыларға фундаментальдық білім мен білікті меңгерту;
Оқыту процесінде қолданбалы білік пен дағдыны қалыптастыру, яғни оқушылардың өмірлік компентенциясын қамтамасыз ету.
Мектеп географиясында оқушыны жеке тұлға ретінде қалыптастыру, яғни ол былай анықталады:
1) Бұл пәнді оқу кеңістіктегі ойлаудың негізін, яғни жер, аудан, территория. Ұғымның мәнін анықтауға, табиғаттың дамуы, шаруашылықтың дамуы, халықтың даму аспектісін анықтайды;
2) Географияны оқу әрбір адамның қоршаған қарым - қатынасын, геоэкологиялық танымын қалыптастыруға, экологиялық мәдениетін одан әрі дамуынаықпал етеді;
3) Географияны оқыту арқылы кейбір экономикалық білімді, еңбекке қабілетін қалыптастыруды ұйымдастырады;
4) Географияны оқу барысында - оқушылар карталармен жұмыс жасауға үйренеді.
Мектеп оқушысына географиялық білім берудің мақсаты - оқушыға географиялық білім мен біліктілікті меңгертуге, оны әр түрлі жағдайда қолдана білуге үйрету.
Ұзақ жылдар бойы географиялық білімнің негізгі мақсаты - оқушының ғылыми білімді қоршаған орта туралы алуы болды. Ол кезде оқушыға айналаны өз еркімен танып - білуге көмектесу міндеті тұрды. Танып - білудегі объект мектеп емес, өлі және тірі табиғат арқылы білу қажеттігі дәлелденді. Осы уақытқа дейін мектеп географиясының мақсаты ғылымның негізі туралы білім қалыптастыру бағыты болып келді, сондықтан үнемі оның ғылыми деңгейі көтеріліп, қарастырылды. Сондықтан пән ғылыми тәрізді болды, оны игеру оқушыға қиын болды, оған деген қызығушылық төмендей берді. Қазіргі уақытта географиялық білім оқушыларды әр түрлі ақпараттарды пайдаланып, оларды картада бейнелеуге, жергілікті жерді бақылауға, өз аймағына өлкетанулық жұмыстарын жүргізуге көмектеседі.
Географиялық білімнің мақсаты, олар өздерінің міндеттерін орындауды көздейді.
Мектеп географиясының міндеттері мен мақсаттары кең әрі алуан түрлі. Олар: теориялық ой - өрісі және қолданбалы.
1) Оқушылардың қазіргі географиялық кеңістікті әр түрлі деңгейінде игеруі, яғни әлемнің географиясының бейнесі туралы білім қалыптастыру;
2) Географиялық қабықтағы өтіп жатқан геосаяси және басқа да табиғи, экологиялық, экономикалық, әлеуметтік үрдістер туралы ұғымды қалыптастыру;
3) Оқушылардың табиғат, халық және шаруашылық туралы білім жүйесін меңгеруді ұйымдастыру;
4) Табиғат пен қоғамның бір - біріне әсерінің, қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты тиімді пайдаланудың ерекшеліктерінің маңызын ашу;
5) Табиғат компоненттерін, табиғи кешеннің дамуы мен құрылысының заңдылықтарын, олардың бір - бірімен байланыстарын қарау;
6) Оқушылардың өз бетінше географиялық ақпарат көздерімен жұмыс істеуін дамыту, табиғатқа және өндіріске бақылау жүргізу;
7) Оқушыларды географиялық ғылымның негізгі әдісімен таныстыру, олардың танымдық және практикалық біліктілігін (бақылау, қоршаған ландшафтты эстетикалық қабылдау) қалыптастыру.
Пәнге танымдық қызығушылықты қалыптастыруда бөлімдерді және тақырыптарды немесе жекелеген сабақтарды, серуендерді, олимпиадаларды ұйымдастырудың алдында берілетін мақсаттық бағдарлардың атқаратын рөлі аз емес. Тапсырмаларды кесте, жоспар, сынып тақтасындағы, экрандағы, плакаттағы негізгі білім мен біліктердің тізбесі түрінде беруге болады.
Оқу үрдістерінде мектеп оқушыларының түрлі географиялық ақпарат көздерімен оқу қызметін ұйымдастыру үлкен рөл атқарады. Географияны оқытқан кезде географиялық нысандар мен құбылыстардың қасиеттері мен көріністерін тапқан сан алуан оқу құралдарының көп түрі қолданылатыны белгілі.
География пәнінен әдістемелік білімдер оқушыларда оқыту жұмысында (талдау және карталарды салыстыру, географиялық объектілерді салыстыру, сипаттамаларды құру және т.б.) интеллектуалдық және тәжірбиелілік арнайы тәсілдерді қалыптастыруға бағытталған. География пәнінің бағдарламасында білім мен ептілікті бекітетін тәжірбиелік жұмыстардың тізімі бар. Ептілік (білімнің операционды бөлігі) оқу материалын тереңірек түсіну үшін қажет, байланыстардың себеп - салдарын анықтау, оқушыларды өздігінен білім алуға және географиялық білімдерді күнделікті өмірде қолдануға дайындайды.
География пәнінің мазмұны шығармашылық әрекет тәжірбиесі және әлемге, қызметке сезімдік - бағалаушылық қатынас тәжірбиесі сияқты компонентерді қалыптастыру үшін үлкен мүмкіндікке ие. Бұл екі компонент оқулықтардың қосымша мәтіндерінде және түсіндірме сипаттарында, сұрақтар мен тапсырмалар ретінде оқушының шығармашылық ойлауына және сезімдік сферасының дамуына арналған.
Негізгі әдістемелік шарт - ұстаздың пәннің құрылымын және мазмұнын, оның мақсаттары мен міндеттерін жақсы білуі. География пәнінің құрылымында салынған теориялық білімдерді қалыптастырудың дедуктивті әдісі ұстаздан оқушыларда абстрактылы ойлауды дамытуда жұмыс жасауды талап етеді. Жалпы жертанулық білімдерді қалыптастырғанда оқу танымдық үрдісі - нақтыдан абсртактылыға және абстрактылыдан нақтыға өтетін күрделі диалектикалық өту екендігін мұғалім есте сақтауы қажет, мұнда абстрактылы нақты болмысты оқудың тәсілі ретінде қолданылады. Міне, осы үшін пәнді оқыту барысында оқушыларға теориялық абстрактылы білімдер (түсініктер енгізіледі, байланыстар, заңдылықтар, географиялық аймақтықтың заңдары қарастырылады) ұсынылады, олар елтану бөлімін оқыған кезде білім теңізінде бағдар ретінде қолданылады, нақты табиғи объектілерді, құбылыстарды, үрдістерді оқығанда тірек және тәсілдер ретінде пайдаланылады.
Теориялық білімдерді қалыптастыру - күрделі және ұзақ үрдіс. Сондықтан пәнді оқыған кезде оқушылардан барлық ұғымдарды, байланыстарды, заңдылықтарды толық білуді талап ету жөнсіз. Оқушылардың бір бөлігі оларды бірте - бірте игереді және жылдың соңында ғылым негізін толығымен игеріп алады.
Екінші әдістемелік шарт - құрлықтарды, мұхиттарды, құрлықтардың ірі аймақтарын, елдерін оқығанда типологиялық әдісін ескеру. Аталған объектілердің әр қайсысы типтік жоспар бойынша оқытылады, бұның барлығы оқушының өзіндік әрекетін ұлғайтуға мүмкіндік береді, оқыту жұмысын танымдық әректінің үш деңгейінде ұйымдастыру, білім көздерінен, сонымен бірге танымдық әрекеттің сипатынан түсіндірмелі - иллюстративтіден және репродуктивтіден зерттеушілікке дейін әртүрлі әдістерді қолдану.
Басқа мектеп пәндерімен ішкі және пәнаралық байланыс орнату география пәні мазмұнының тағы бір шарты. Пәннің жалпы жертануды құраушысы - биологиямен, физикамен, математикамен, ал елтанулық құраушысы - тарихпен, сурет өнерімен байланысын орнатуды талап етеді.
Төртінші шарт - географияның маңызды әдістерінің бірі ретінде салыстыру тәсілін қолдану. Оқушыларды параллельді немесе бірізді слыстыру ережелеріне арнайы оқыту керек. Салыстырған кезде алдымен оларды салыстыратын белгілері таңдалады, оларды сәйкестендіреді, ұқсастықтары мен айырмашылықтары туралы қорытынды жасайды, анықталған деректердің себептерін түсіндіреді.
Маңызды шарт - көп оқыту құралдарын қолдану (суреттер, картографиялық, кестелер) және олардың байланысы, бұл оқып жатқан құбылыстар мен объектілерді толық сипаттауға мүмкіндік береді. Аса көп көңіл экрандық құралдарға және интерактивті құралдарға бөлінеді. Компьютерлік бағдарламаларды, мультимедиялық оқулықтарды қолдану білімдерді нәтижелі қалыптастыруға әсер етіп қана қоймайды, сонымен бірге ептілікті де қалыптастырады, өйткені игерген материал бойынша оқу нәтижелерін сынауға және жаңа білімдер алу үшін оқушыларды белсенді әрекет етуге ниеттейді.
Оқушының өзіндік танымдық дамуына әсер ететін оқулықпен және басқа да оқу кешенін құрайтын құралдармен жүйелі жұмыс жасау қажет. Алғашқы сабақтардан оқушыларды оқулықпен жұмыс істеуге мақсатталған түрде үйрету керек, оны оқудың барлық сатыларында қолдану, бұл жұмысты әр түрлі және қызықты ету.
Проблемалық оқыту технологиясының мүмкіндіктерін мақсатты қолдану. Пән мазмұны сабақта интеллектуалдық қиындықтар тудыратын жағдайларды жасайды, бұл кезде оқушылар байланыстардағы айырмашылықтарды белгілейді, гипотезаны ұсынады және проблемалық тапсырмалардың шешу жолдарын іздеуді жүзеге асырады, жауабын табады. Мысалы, Оңтүстік Американың батысында, Андыда, халықтың тығыздығы жоғары қоныстанған облыс орналасқан. Бірақ, тауларда өмір сүру өте қиын және бұндағы халықтың тығыздығы негізінен төмен. Оқушылар тарихқа жүгініп, дұрыс жауапты табулары керек.[2]
География пәнінің құрылымы жалпылау сабақтарының топтамасын өткізуге мүмкіндік береді, мұнда оқушының шығармашылық тәжірбиесінің, әлемге сезімдік - бағалаушылық қатынасының тәжірбиесіне үлкен назар дамуына бөлінеді. Оқушылар әлемнің бүтіндігінің және оның танымдылығының, барлық табиғат үрдістерінің өзара байланыстарының дүниетанымдық қорытындыларын жасайды, жеке табиғат компоненттерін және бүтін территориялардың дамуын болжауға және бағалауға үйренеді.
Білімнің қалыптасуындағы маңызды шарт - логикалық ойлаудың тәсілдеріне оқушыларды үйретуге көңіл бөлу. Бұл жұмыста мұғалімге нақты көмекті логикалық тірек конспектілерін немесе логикалық тірек белгілерді құру көрсетеді.
География пәні құрылымының әдістемелік тәсілдердің негізгі компоненттерін қалыптастыруда алуан түрлі және мұғалімнің педагогикалық шығармашылығының облысы болып табылады.
Сонымен, география пәнінің құрылымының басты міндеті - оқушыларда адамдар планетасы ретінде Жер табиғатының бірегейлігі туралы ой қалыптастыру, табиғат және адам арасындағы өзара қатынасының ерекшеліктерін анықтау, Жердегі өмірді барлық қырынан көрсету.
Бүгінгі география пәнінің мектеп оқушылары назарын әдеттен тыс фактілерге, үрдістерге, табиғат феномендеріне аударуға зор мүмкіншіліктері бар. Бұл пән оқушыларының ойлау белсенділігін туғызады, жаңаға деген құмарлығын арттырады және баланың білімге деген сүйіспеншілігін оятады. Мектеп географиясының мазмұны мен оны басқа пәндермен кіріктіру мектеп оқушыларын оқытудағы негізгі оқу базасы болып табылады.
Сонымен, географиялық білімнің мақсаты өте кең және оның міндеті өте алуан түрлі. Бұл - болашақ ұрпақты тәрбиелеудің сенімді негізі болып табылады.[3.4]
1.2 Сабақ - оқу процесін ұйымдастырудың ең тиімді түрі
Бүгінде еліміздің мектептерінің тəжірибесінде оқушыларға келелі тəлім-тəрбие берудің бірден-бір формасы да, құралы да сабақ өз маңызын жойған емес.
Сабақ - оқу процесін ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Бұл оқу барысында педагог дəл белгіленген уақыт аралығында оқушылардың тұрақты тобымен (сыныбымен) шəкірттерге игерілуі тиіс пəн негіздерін қабылдауына тиімді жағдайлар жасап, қажетті жұмыс түрлерін, құрал-жабдықтары мен əдістерін қолданып, танымдық жəне басқа да іс-əрекеттерді ұйымдастырады, онымен бірге оқушыларды тəрбиелеп, олардың шығармашыл қабілеттері мен рухани күштерінің көзін ашып, жетілдіріп, дамыта түседі.
Əр сабақ негізгі бірліктерден құралады. Олар - жаңа материалды түсіндіру, бекіту, қайталау, білім, ептілік, дағдыларды тексеру. Бұлардың əрбірі мұғалім мен оқушының қандай да өзіндік сипатына ие іс-əрекетімен ұштасады. Аталған бірліктер сан қилы байланысқа түсіп, сабақ құрылымының, оның кезеңдері арасындағы көптеген сан жəне сападағы көрініс береді.
Сабақ құрылымы - бұл белгілі бірізділікті жəне өзара қарым-қатынасқа келген дəріс бірліктерінің байланыс тұтастығы. Құрылым əрқашан дидактикалық мақсатқа, оқу материалының мазмұнына, оқушылардың жас айырмашылықтары мен ұжым сипатындағы сынып ерекшеліктеріне тəуелді. Сабақ құрылымының көптүрлілігі сабақ типтерінің де сан алуандығына жол ашады.
Сабақ жас мөлшері біркелкі топтан құрылған және оқытудың бірдей бағдарламасы құрылған және тұрақты құрамы бар, сабақ үнемі оқу кестесімен өтілетін және оқытудың бірдей бағдарламасы құрылған жағдайда іс-тәжірибеде қолданылады. Сондықтан ол оқу-тәрбие үрдісінің барлық компоненттерін қамтиды: мақсат, мазмұн құрал, әдістер, ұйымдастыру мен басқару қызметі, оның дидактикалық элементтері.[5]
Сабақтың маңызы мен берілу мәні сабақ үрдісінде біртұтастық динамикалық жүйеге саяды, сөйтіп, ұжымдықтан - жеке, яғни мұғалімнің оқушыға, нәтижесінде, оқушының білім меңгеруі оның икемі мен қабілетіне сәйкестеніп, өзіндік іс-әрекетінде тәжірибеде сұрыпталып, бір жағынан қарым-қатынас мәдениеті дамыса; екінші жағынан, оқушылардың қабілеттілігі шыңдалады. Нәтижесінде, сабақ түрлері сапасында оқыту үрдісін алға жылжытады, ал екінші жағынан оқытуды ұйымдастыру түрі ретінде рөл атқарады, мұғалімнің сабақты ұйымдастырудың негізгі талаптарын айқындайды, мұның бәрі дерлік оқытудың заңдары мен прицинциптерін тұйындайды.
Сабақ - педагогтік шығармашылықта құрылады және сондықтан да ол біртұтастық жүйемен оқшаулануға тиіс. Кіші бөліктердің өзара іштей байланысы бірігіп, оқушылар мен мұғалімнің іс-әрекеті дамуының бір тектес логикаға бейімделуіне бағыт жасайды.
Сабақтың талабын орындау мен оны түсінуге байланысты, мұның өзі әлеуметтік сұранымға қатысты анықталып, оқушылардың жеке басының қажетсінуіне орай құрылады, оқыту мақсаты, міндеттері, заңдары мен принциптері басшылыққа алынып, жоғарыдағы іс-әрекеттің мазмұнын айқындайды. Жалпы талаптардың ішінде, бүгінгі сабаққа сәйкес келетін, болып қарауға олатын жіктеме төмендегідей: (И.П.Подласый)
- ғылым жетістіктерінің жаңа түрін озық іс тәжірибені, оқу-тәрбие үрдісінің негізгі заңдарына құрылған сабақты;
- сабақты өту үрдісінде, барлық дидактикалық принциптер мен ережелер;
- оқушылардың санасын қалыптастыруға әсер етерлік, пәнаралық байланысты;
- бұрынғы білімнің байланыстыруға, оны меңгеруде икем-қабілетін және оқушылардың білім сапасын арттыру барысындағы тіректік ұғымдарға сілтеме жасау;
- тұлғаны жан-жақты дамытудың белсенді және түрінің қажеттілігі;
- педагог оқу-құралдарын ұтымды қолдануы;
- алған білімнің, өндірістік қызметпен, оқушының жеке іс-тәжірибесімен байланысты жүзеге асыруы;
- білімнің, икемнің, қабілетін тәжірибеде қалыптастыру, оны ойлау - амалы мен іс-әрекетке тиімді қолдануы;
- сабақты диагностикалау, жоспарлау, жобалау және болжау алуы.[6]
Әрбір сабақ тұтас педагогтың процестің функциясын жүзеге асыруға бағытталған: оқыту, дамыту, тәрбиелеу. Соның нәтижесінде сабақ көпжоспарлы, құрылымы әр түрлі болып келуі мүмкін. Сабақ құрылымының ерекше көп тараған түрі болып келуі мүмкін. Сабақ құрылымының ерекше көп тараған түрі барлық дидактикалық міндеттерді шешуге: білімді енгізу, жаңа материалды зерделеу, өткен материалды бекіту, бақылау, оқушылардың білімін бағалау, үйге тапсырма берумен байланысты.
Көріп отырғанымыздай, сабақтың құрылымы кездейсоқ болмайды, ол оқыту үрдісінің заңдылықтарын жүзеге асырады, жаңа сабақты меңгерту логикасын ішкі психологиялық құбылыс ретінде, оқушының өзіндік ойлау іс-әрекетінің заңын,жеке таным қабілеті сапасында алып, мұғалім қызметінің түрін және оқушыны педагогтік үрдістің субъектісі ретінде алады.
Сабақ элементтері, ішінара бөліктердің өзара біртұтастығында аталған заңдар жүзеге асады, өзектілігі анықталып, оқушылардың жаңа ұғымдық түсініктер қалыптасады, сөйтіп, іс-әрекет тәсілдерін меңгеріп оны тәжірибеде қолдануға төселеді. Педагогикалық жүйеде бұлар оқытудың кезеңдері сияқты, негізгісі, өзгертуге болмайтын, әр сабақта дидактикалық бірліктегі міндеттерді жинақтап, сабақтың дидактикалық құрылымының компоненті сапасында келеді. Міне, осы компоненттер сабаққа қажетті шарттар мен бағдарламалық материалдарды меңгеруге жеткілікті біліктілік пен икем, қабілеттерді және оқушылардың ойлау әрекетінің белсенділігін өздігінен қалыптастыру, олардың өмірге бейімделуге және интеллектуалдық қабілетін дамыту - оқушыларды өмірге бейімделуге және еңбек етуге жаттықтыруға тиісті қадам.
Сабақта оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыру. Сабақта оқушының оқу қызметін ұйымдастыру бұл оқушы мен мұғалімнің сырттай үйлесімді қызметі, оның өзі белгілі бір пен тәртіп талабынан құрылады. Мынандай бағыттарға бөлінеді: фронтальды - мұғалімнің барлық оқушылардың жеке және өзіндік жұмысын басқаруы, жеке- өзіндік
Жұмыс әр оқушының топтық және жұптық қызметі. Мұғалімнің оқу қызметін фронтальді ұйымдастыруы барлық оқушылардың іс-әрекетінің бірлікте болуын басқару, яғни барлық оқушылар бірдей тапсырманы орындайды, жұмыс бәріне ортақ, барлық сынып талқылайды, нәтижені салыстырады, жинақтайды. Бұл тәсіл оқушылар мен ұстаз арасындағы сенімді нығайтып, ұжымдық сезімді тәрбиелейді, пікірлерді талқылауы ширайды, басқаның ойын, өзінің ой-түйіндерімен салыстырады, қателерін табуға жаттығады. Мұғалімге қойылатын басты талап оқушылардың ішінен ең тиімді ой-тұжырымды дәл таба білуі, оны алдын ала болжауы, оқу ситуациясын туғызуы, сабақтың міндеттеріне жауап іздеуі; барлық айтқысы келген ынталы оқушыны ықыласпен таңдауы, оны мәдени тұрғыда қолдауы, мұнымен бірге қажетті сәттерде түзетулер енгізуі, әр оқушының мүмкіндігіне жол ашу.
Фронтальды оқытуды ұйымдастыру проблемалық, ақпараттық және түсіндірмелі иллюстративті мазмұнда және репродуктивті және шығармашылық тапсырмалармен келуі мүмкін. Мұнда шығармашылық негізге құрылған тапсырма бірнеше шағын тапсырмаларға бөлінеді, жұмыстың бұл түрі барлық оқушылардың белсенділікпен іс-әрекетте болуына жағдай туғызады. Бірақ, сабақтың бұл түрінде көптеген кемшіліктер бар, жұмыс барысында оқушылар әр түрлі деңгейде өз мүмкіндігіне қарай білімін арттыра алмайды, бәрінің білімі бір мөлшерде оқшауланбайды, әсіресе, нашар үлгеретін оқушыға мұғалімнің көмегі үнемі қажет болса, ал қабілеті өте жоғары оқушыда уақыт артық қалады.
Сол себепті сабақтың тиімділігін арттыру үшін сабақтан басқа түрлері де пайдалану керек.[7]
Бүгінгі дидактикада сабақ типтерінің жалпылай қабылданған нақты классификациясы жоқ. Мұның басты себебі - сабақта мұғалім мен оқушы арасындағы өзара байланысқа түсетін ықпалдас іс-əрекеттердің алдын ала болжамға келе бермейтін күрделілігі мен көп тараптылығында.
Бүгінгі дидактика сабақ типтерін олардың басты сипатына орай төмендегіше топтастырады:
дидактикалық мақсаттарға байланысты сабақ типтері:
- жаңа білім материалын хабарлау;
- білімді бекіту;
- ептіліктер мен дағдыларды қалыптастырып, бекіту;
- қорытындылау;
- білім, ептілік жəне дағдыларды тексеру (бақылау) сабағы.
Оқу дəрістерін өткізу тəсілі бойынша сабақ типтері:
- оқу саяхаттары;
- кино-теле-сабақтар;
- өзіндік жұмыс сабақтары жəне т.б.
Дəріс бірліктерінің басымдылығын негізге алған арнайы сабақ типтері:
- жаңа материалды игеру;
- бекіту;
- қайталау;
- білімді бақылау, тексеру.
Егер арнайы сабақ типтерінің мақсаттары мен жұмыс түрлері не олардың элементтері бір дəрісте тоғысатын болса, ондай сабақты аралас сабақ деп атау қабылданған.
Сабақтан басқа да, жоғары да айтылғандай, оқуды ұйымдастырудың əртүрлі формасы баршылық. Солар арасында аса ерекше көзге түсетіні - дəрісбаян (лекция).
Дəрісбаян - оқу процесінің өзіндік анайы құрылымымен танылған тəлім-тəрбие формасы. Дəрістің басынан ақырына дейін оқытушы жаңа оқу материалын баяндап, ұсынады, ал оқушылар сол материалды белсенділікпен қабылдайды. Дəрісбаян оқу ақпаратын ұсынудың ең тиімді тəсіл жолы, себебі оқу материалы қисыны нақтыланған формада шоғырландырылып беріледі. Мұндай сабақ аяқ асты, суырып салмалыққа мүмкіндік береді, осыдан дəріс тыңдармандардың белсенділік көтеріңкілігіне дем беріп, сабаққа араласып отыруына қолдау-қуаттау көрсетеді, сонымен бірге оқу процесіне шығармашыл сипат ендіріп, сабақ ақпаратына болған қызығушылықты арттырады.
Дидактикалық мақсаттарына жəне оқу процесіндегі орнына байланысты дəрісбаян: кіріспе, айқындау (установочная), ағымдық, қорытындылау жəне шолу- түрлерімен ажыралады.
Оқу дəрістерін өткізу əдіс-тəсілдеріне орай дəрісбаян түрлері төмендегідей:
- ақпараттық дəрісбаян - түсіндірме-көрнекілік əдіспен өткізілетін дəстүрлі, ежелден келе жатқан оқу түрі;
- проблемді дəрісбаян - оқу материалының ұсынылуы шешімі қажет болған сұрақтар, мəселе-міндеттер, жағдай-ситуациялар қолданумен өтілетін оқу формасы. Таным процесі-ғылыми ізденіс, диалог, талдау, əрқилы көзқарастарды салыстыру жəне т.б. жолдармен орындалатын оқу шарты;
- көрнекілі (визуалды) дəрісбаян - оқу материалын техникалық оқу құралдарын, аудио, теледидар қолдану арқылы, түсіндірме бере отырып, оқыту жүйесі;
- бинарлы дəрісбаян (диалогты дəрісбаян) - оқу материалын екі оқытушының - бірі ғалым, екіншісі - практик немесе екі ғылыми бағыт өкілдерінің сұхбаты негізінде жеткізу формасы;
- шатастыру дəрісбаяны (лекция провокация) - мұндай дəрістер алдын ала жоспарланған қателіктермен беріледі. Мұндағы мақсат - оқушылар ынтасына дем беріп, ұсынылып жатқан материалға бақылау қоюға жəне көзделген олқылықтарды байқауға үйрету. Дəрісбаян соңында тыңдаушылар білімі сарапқа салынып, жіберілген қателіктерге талдау беріледі;
- дəрісбаян - конференция - ғылыми-практикалық сабақ түрінде күн ілгері белгіленген, оқу бағдарламасына сəйкес проблемалар төңірегінде баяндамалар тыңдау жолымен өткізіледі. Сабақ аяғында оқытушы қорытынды жасайды, ақпаратты толықтырады əрі нақтылайды, негізгі тұжырымдар жасайды;
- Кеңес дəрісбаяндар сұрақ-жауап не сұрақ-жауап-сөз-жарыс күйінде материалды оқушыға жеткізу формасы;
- Екеу дəрісбаяны (лекции вдвоем)- бір пəн не тақырып бойынша екі маман бір уақытта дəріс жүргізеді. Оқушылар қатысына орай оқытушы рейтингі анықталады.
Дəрісбаян түрлері басқа да негіздемелер бойынша:
- жалпы мақсаттарына байланысты оқыту-ағарту, үгіттік, насихаттық, тəрбиелік, дамытушылық дəрісбаяндары ажыралады;
- мазмұны бойынша; академиялық жəне ғылыми көпшілік дəрісбаяндары белгілі;
- ықпал-əсеріне орай: көңіл-күй, түсінім, иландыру деңгейіндегі дəрісбаяндар қолданылуда.
Құрылымдық жағынан, əдетте, дəрісбаян үш: кіріспе, негізгі жəне қорытынды - бөлімнен тұрады. Кіріспе бөлімде тақырып нақтыланады, жоспар мен міндеттер таныстырылады, негізгі жəне қосымша əдебиеттер көретіледі, өтілген материалдармен байланыстар түзіледі, тақырыптың теориялық жəне практикалық маңызы сипатталады. Негізгі бөлімде проблема мазмұны ашылып, өзекті идеялар мен ұстанымдар нақтыланады, олар арасындағы байланыстар, қатынастар көрсетіліп, құбылыстар талданады, қалыптасқан тəжірибе мен ғылыми зерттеулерге баға беріледі, даму болашағы жөнінде жол - жоба анықталады. Қорытынды бөлім қызметтерінің мəні - мазмұн нақтылы үйретіліп, негізгі теориялық көзқарастар қысқаша қайталанып, жалпыланады, қорытынды ой-сөз жүйесіне келтіріліп, сұрақтарға жауаптар беріледі.
Семинар -меңгеріліп жатқан мəселелер, баяндамалар мен рефераттарды ұжымдық талқылау формасында өтетін оқу дəрісі. Семинарлардың басқа сабақтардан өзгешелігі - оқушылардың оқу-танымдық іс-əрекеттері көбіне олардың өзіндік жұмыстары негізінде ұйымдастырылады. Семинар желісінде тұңғыш дерек көздерінен, құжаттардан, қосымша əдебиеттерден, оқудан тыс ізденістер барысында алынған оқушылардың білімдері тереңдетіледі, жүйеге келтіріледі жəне бақыланады; дүниетанымдық бағыт-ұстанымдары , бағалау-сұрыптау ой-пікірлері жүйелі бекімге келтіріледі.
Жүргізу тəсіліне орай семинарлардың бірнеше түрі бар. Олардың ішінде аса кең тарағаны - семинар-сұхбат : оқытушының қысқа кіріс сөзі жəне қорытындылауымен жоспарға сəйкес кең əрі ашық сұхбат-əңгімелесу формасында өтеді. Семинарға жоспар сұрақтары бойынша барша оқушылардың мұқият дайындығы қажет, бұл тақырып бойынша белсенді талқы, пікір-талас ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Жоспардың əр сұрағы бойынша жеке оқушылар хабарламалары тыңдалады, соңынан олар басқа оқушылар тарапынан талқыланады əрі толықтырылады.
Кейде семинар қатысушылары сұрақтарды өзара бөліп алады да, баяндамалар, хабарламалар дайындайды, кейін олар семинар сабағында тыңдалады жəне талқыланады.
Семинардың ерекше түрі семинар-сөз-жарыс. Ол қандай да бір проблеманың шешілу жолдарын айқындау мақсатындағы ұжымдық талқыға арналады. Мұндай семинардың мақсаты - дүниетанымдық бағыт-бағдар бекіту, бағалау пікірлерін қалыптастыру, пікірталас жүргізу ептіліктерін дамыту, өз көзқарастары мен ұстанымдарын қорғауға үйрету, өз ойын қисынды да анық баяндауға баулу.
Оқу конференциясы - білім арттыру, бекіту жəне жетілдіруге бағытталған оқу ұйымдастыру формасы. Əдетте, мұндай форма бірнеше топтардың қатысуымен өткізіледі.
Зертхана-практикалық сабақтар, практикумдар - оқушылардың мұғалімдер тапсырмалары жəне басшылығында зертханалық тəжірибе жұмыстар орындауына арналған оқу ұйымдастыру формасы. Бұл оқу түрі пəн кабинеттерінде , зертханаларда, шеберханаларда, оқу-тəжірибе алаңдарында, оқушылардың өндірістік бригадаларының қатысуымен өндіріс комбинаттарында өткізіледі.
Мұндай дəрістердің негізгі дидактикалық мақсаттары - өтілген теориялық материалдардың эксперименталды негіздемесіне көз жеткізу; эксперимент техникасын меңгерту; тəжірибелер өткізу арқылы оқу-тұрмыстық міндеттерді шешу ептіліктерін қалыптастыру; əрқилы оқу жабдықтары мен техникалық құралдарды пайдалануға дағдыландыру.
Бұл сабақтар сонымен бірге бағдарламадағы ірі бөлімдерде берілген теориялық материалдар игерімін бақылау, қадағалау үшін қолданылады.
Факультатив сабақтар - оқу пəндерін оқушылардың өз таңдауы жəне қызығуларына орай тереңдете оқуына арналып, шəкірттердің ғылыми-теориялық білімдері мен практикалық ептіліктерін дамытуды көздейді.
Білім беру міндеттеріне сəйкес факультатив түрлері келесідей:
- негізгі оқу пəндерін тереңдете игеру;
- қосымша пəндерді (логика, риторика, шет ел тілдері жəне т.б.) меңгеру;
- мамандық (стенография, компьютерлі, бағдарлама түзу) алуға байланысты қосымша пəндерді өту;
Факультатив бағыттары теориялық, тəжірибелік немесе аралас болуы мүмкін.
Оқу саяхаттары -əрқилы нысандар мен қоршаған дүние құбылыстарын оқушылардың тікелей бақылау жəне зерттеуіне арналып, өндіріс, мұражай, көрме, табиғат аясы жағдайларында жүргізілетін оқу ұйымдастыру формасы.
Бақылау нысандарына байланысты оқу саяхаттары өндірістік , табиғат тану, өлке тану, əдеби, жағрапиялық жəне т.б. болып ажыралады.
Білімдену мақсаттарына тəуелді тақырыптық жəне шолу саяхаттары жүргізіледі. Тақырыптық саяхаттар бір не бірнеше оқу пəндерінің өзара байланысты тақырыптарына арналады (мысалы, физика жəне химия, биология жəне география). Ал шолу саяхаттары өте кең тақырыптар шеңберінде өткізілуі мүмкін.
Оқу бағдарламасындағы орнына орай саяхаттар кіріспе, ағымды, қорытынды ретінде ұйымдастырылады.
Қалаған саяхат жалпы оқу жүйесінің маңызға ие сипатты бөлігі ретінде пайдаланылғаны жөн.
Саяхаттық оқу формасының дамыған түрі - бұл экспедиция - экологиялық жағдайлармен таныуға , тарихи деректер, жəне ауызекі əдебиет материалдарын жинауға бағышталған оқу жорықтары.
Оқу жоспарлары мен бағдарламаларына сəйкес білім орындарының оқушылары курстық жоба не курстық жұмыс жазады. Мұндай жұмыстар жалпығылымдық , математикалық не арнайы пəндер бойынша дайындалады. Оларды орындау барысында студенттер техникалық, технологиялық жəне математикалық проблемаларды шешеді.
Өндірістік практика - жоғары мектепте оқу процесін ұйымдастырудың көп формаларының бірі.
Өндірістік практиканың дидактикалық мақсаттары - кəсіби ептіліктер мен дағдылар қалыптастыру, сонымен бірге шынайы болмыста қолдану арқылы игерілген білімдерді кеңіту, бекіту, қорытындылау жəне жүйелеу.
Өндірістік практиканың құрылымы практикалық оқу мазмұнына байланысты айқындалып, нəтижеде ол маманның кəсіби іс-əрекетке болған біртұтас дайындығын, яғни нақты маманның өз біліктілігінің сипаттамасына сəйкес кəсіби қызмет лауазымдарын атқаруға дайын болуын қамтамасыз етуі шарт.
Үйдегі өзіндік жұмыстар - дəрісхана оқуларынан тыс білім игеру процесінің құрамдас бөлігі. Мұндай оқу қызметінің маңызы бүгінгі таңда өте жоғары, себебі қазіргі нарықтық кезең əрбір оқушыдан үздіксіз өзіндік білім жинақтау мен дербес танымдық іс-қызмет дағдыларын қалыптастырып, жетілдіріп баруды талап етуде.
Оқушының ой-өрісі, ерік қабілеті мен ұнамды мінез қасиеттерінің дамуы осы үйдегі өзіндік оқу жұмыстарының дұрыс жолға қойылуынан.
Кеңес - оқу формасы ретінде оқушыға жетімсіз игерілген не тіпті игерілмеген оқу материалы бойынша жəрдем көрсету мақсатында ұйымдастырылады. Пəнді тереңдей меңгеруге қызығу білдірген оқушыларға өз алдына кеңес өткізіледі. Кеңестерде оқушылар емтихан жəне сынақтарда қойылатын талаптармен таныстырылады.
Жеке - дара жəне топтық кеңес түрлері ажыралады.
Емтихан - оқушылар білімін жүйелестіру, анықтау жəне бақылау мақсатында ұйымдастырылатын оқу формасы. Емтихандардың білім игерудегі маңызы - көп күш-қуат талап ететін қиыншылық жағдайларында оқушының ақыл - парасат, ерік, мінез қабілеттерін жүзеге шығарып, жедел дамуына дем беру.
Емтихан өткізудің əрқилы формалары: емтихан билеттеріндегі сұрақтарға жауап беру, шығармашылық жұмыс орындау, жарыстарға қатысу, зерттеу нəтижелерін қорғау, тест сынақтары жəне т.б. - қолданылады.
Сынақ - міндет, мəні бойынша емтихандармен жақын оқу формасы. Сынақты емтихан алдындағы дайындық оқу ісі ретінде қарастыруға да болады.[8]
География сабағын ұйымдастырудың негізгі формасына сабақ, факультатив сабақтар, оқу экскурсиялары, оқушының үй тапсырмасы, жергілікті жерлердегі практикалық жұмыстар, кеңестер, қосымша сабақтар жатады. Бұлардың ішіндегі ең маңыздысы - сабақ.
Оқу процесінде оның тәрбиелік оқытушылық және дамытушылық қызметтері арқылы сабақтың рөлі анықталады.
Сабақтың негізгі сипаты оқытушылық - тәрбиелік және дамытушылық міндеттерін қалыптастыру, мазмұнын таңдау, құрал - жабдықтармен байланыс, оларды оқытуда пайдалану, олардың мазмұны, сабақ барысында оқушылар нәтижелерін сабақты тексеру мен бағалауды ұйымдастыру, оқушылармен, жекелеген оқушылармен жұмыс арқылы сипатталады.
Соңғы уақыттарда сабақтың тиімділігіне, ерекшелігіне көңіл бөлінеді.
География сабағының көптеген аспектілері бар.
Оқу - тәрбие процесінде сабақтың мақсаты мен міндеттері, мазмұны, оқытудың әдістері мен құралдары, оқытуды ұйымдастыру қызметінің негізгі формалары (фронтальді, жекелей, топтық ) сабақтың негізгі коипоненттері болып табылады.
Қазіргі география сабағының негізгі көрсеткіші - оның мақсатын қою болып табылады. Яғни, оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыруда білім мазмұнының барлық компоненттерін: білімін, біліктілігін қалыптастыруға бағытталады.
Сабақтың мақсаты мен мазмұнын анықтауды мынадай сұрақтарға жауап беруі керек, яғни, нені игеру керек, қандай мазмұнын игеру керек және мазмұнының бағалылығын бағыттау қандай болу керек?
Қазіргі география сабағының екінші негізгі көрсеткіші - сабақта мұғалімнің қызметі мен рөлінің өзгеруі. Бұрын сабақты игеру мен меңгерту мұғалімнің міндеті болса, қазіргі уақытта, мұғалім - оқушылардың кеңесшісі және көмекшісі, оқу қызметін ұйымдастырушы. Мұғалім сабақтың мазмұнын, мақсатын, оны игеру жолдарын, оқу тапсырмаларын оқушының анықтауына көмектеседі, кеңес береді. Қазіргі сабақтағы ең бастысы - географиялық ақпарат көздеріне (оқулық, анықтамалық, атлас, жұмыс дәптері, практикум, баспасөз материалдары, т.б.), оқу есептерін шешуге, оқу материалдарының мазмұнын құруға оқушылардың өзіндік танымдық қызметі негізгі рөл атқарады.
Қазіргі география сабағының негізгі көрсеткіштерінің тағы бірі - оқушы мен мұғалімнің бірлесіп қызмет істеуі. Мұнда оқушы қызметі мотивациясына көбірек көңіл бөлінеді.
Қазіргі география сабағының тағы бір негізгі көрсеткіші - оқушының жеке тұлғасын қалыптастыруындағы топтық оқу қызметі.
Оқу процесінде, күнделікті сабақта оқушылар бір - бірімен аз араласады, ал қазіргі уақыттағы сабақ топтық оқыту да оқушының жеке дамуына бағытталады, бірақ онда әрбір оқушының жеке дамуына ерекшеліктері де есепке алынады. Осының нәтижесінде оқушы мен мұғалім арасында тұлғаның көпшілдік, еңбексүйгіштік т.б. жеке қасиеттері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz