Қазақстан Республикасының қызмет көрсету сферасы
КІРІСПЕ
1 Қызмет көрсету сферасының даму тарихына шолу
1.1 Қазақстан Республикасындағы қызмет көрсету сферасының даму тарихы
1.2 Қызмет көрсету сферасының орналасуы мен дамуының факторлары
1.3 Қызмет көрсету сферасын аумақтық ұйымдастырудың принциптері
2 Қазақстан Республикасының қызмет көрсету сферасының орналасуы және дамуы
2.1 Қазақстан Республикасының қызмет көрсету сферасының қазіргі жағдайы және дамуы
2.2 Қызмет көрсету салаларының орналасу ерекшеліктері
2.3 Қостанай қаласындағы қызмет көрсету саласына шолу (Л.Н.Толстой атындағы Қостанай облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы мысалында)
1 Қызмет көрсету сферасының даму тарихына шолу
1.1 Қазақстан Республикасындағы қызмет көрсету сферасының даму тарихы
1.2 Қызмет көрсету сферасының орналасуы мен дамуының факторлары
1.3 Қызмет көрсету сферасын аумақтық ұйымдастырудың принциптері
2 Қазақстан Республикасының қызмет көрсету сферасының орналасуы және дамуы
2.1 Қазақстан Республикасының қызмет көрсету сферасының қазіргі жағдайы және дамуы
2.2 Қызмет көрсету салаларының орналасу ерекшеліктері
2.3 Қостанай қаласындағы қызмет көрсету саласына шолу (Л.Н.Толстой атындағы Қостанай облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы мысалында)
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қызмет көрсету саласы – қоғамдық өндіріс жүйесіндегі қызметтік мәні халыққа қызмет және рухани әл-ауқат көрсету және жүзеге асырумен түсіндірілетін салалардың, кіші салалар және қызмет түрлерінің жиынтығы.Біздің елімізде қызмет көрсету сферасының қарқынды дамуы 90-шы жылдары басталды. Соңғы он жылда қызмет көрсету сферасы экономиканың жеке және қарқынды дамушы секторына айналды. Бұл мемлекеттік қаржыландыруды қысқартумен, халыққа және ұйымдарға ақылы қызмет көрсетулердің үлесінің артуымен байланысты болды. Меншіктің өзгеру процестері және жеке кәсіпкерліктің дамуы көптеген жаңа қызмет көрсету түрлері (бухгалтерлік, брокерлік және т.б. қызметтері) пайда болуына, бәсекенің күшеюіне әкелді.
Қазақстан Республикасында қызмет көрсету сферасы дамуының келесідей ұлттық бағдарламалары жасалған және сәтті жүзеге асырылуда: электроэнергетикадағы жекешелендіру және қайта құрылымдануы, Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп және аудитті дамыту және жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасының қызмет көрсету нарығын дамытудың ұлттық бағдарламасы; қаржылық секторды дамыту бағдарламалары және т.б. ҚР«Мемлекеттік сатып алу туралы» Заңы аясында жүргізілуде.
Республикада біртіндеп қызмет сферасының құқықтық базасы қалыптасуда.Елімізде банктік іс, жолаушыларды және жүкті тасымалдау, білім беру және денсаулық сақтау сфераларында жақсы нормативтік база қалыптасқан.
Қазақстан Республикасы үшін қызмет көрсету секторындағы Қазақстан Республикасы экономикасының трансформациялануы және нарықтық экономикаға көшуі процесінде туындайтын бірнеше мәселелер тән. Ең алдымен, бұл, индустриялық дамыған елдерге қарағанда қызметтерді тұтыну деңгейі абсолютті түрде төмен болып жалғасып отыр. Бұл қызмет көрсетудің көптеген салаларына тән.Сондай-ақ сатып алу қабілеттілігінің тең бөлінбегендігін де есепке алған жөн.
Қазақстан Республикасында қала және ауыл тұрғындары арасында тұтынуда күрделі айырмашылықтар сақталуда. Мұндайда, елдің урбандалу деңгейі қаншалықты төмен болса (бұл Қазақстанға тән), тұрмыстық әл-ауқат (әсіресе қызмет көрсету) таңдау соншалықты бай емес. Бұдан мынадай қорытынды шығаруымызға болады, біздің еліміздегі халықтың көп бөлігінің ұсынылып отырған қызметті пайдалануға мүмкіндігі жоқ және бұл қызмет көрсету саласының даму қарқынын тежейді.
Зерттеудің өзектілігі сол, жоғарыда аталған артықшылықтар мен кемшіліктерін ескере отырып, қызмет көрсету сферасының орналасуы мен дамуын ғылыми тұрғыда негіздеу.
Қазақстан Республикасында қызмет көрсету сферасы дамуының келесідей ұлттық бағдарламалары жасалған және сәтті жүзеге асырылуда: электроэнергетикадағы жекешелендіру және қайта құрылымдануы, Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп және аудитті дамыту және жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасының қызмет көрсету нарығын дамытудың ұлттық бағдарламасы; қаржылық секторды дамыту бағдарламалары және т.б. ҚР«Мемлекеттік сатып алу туралы» Заңы аясында жүргізілуде.
Республикада біртіндеп қызмет сферасының құқықтық базасы қалыптасуда.Елімізде банктік іс, жолаушыларды және жүкті тасымалдау, білім беру және денсаулық сақтау сфераларында жақсы нормативтік база қалыптасқан.
Қазақстан Республикасы үшін қызмет көрсету секторындағы Қазақстан Республикасы экономикасының трансформациялануы және нарықтық экономикаға көшуі процесінде туындайтын бірнеше мәселелер тән. Ең алдымен, бұл, индустриялық дамыған елдерге қарағанда қызметтерді тұтыну деңгейі абсолютті түрде төмен болып жалғасып отыр. Бұл қызмет көрсетудің көптеген салаларына тән.Сондай-ақ сатып алу қабілеттілігінің тең бөлінбегендігін де есепке алған жөн.
Қазақстан Республикасында қала және ауыл тұрғындары арасында тұтынуда күрделі айырмашылықтар сақталуда. Мұндайда, елдің урбандалу деңгейі қаншалықты төмен болса (бұл Қазақстанға тән), тұрмыстық әл-ауқат (әсіресе қызмет көрсету) таңдау соншалықты бай емес. Бұдан мынадай қорытынды шығаруымызға болады, біздің еліміздегі халықтың көп бөлігінің ұсынылып отырған қызметті пайдалануға мүмкіндігі жоқ және бұл қызмет көрсету саласының даму қарқынын тежейді.
Зерттеудің өзектілігі сол, жоғарыда аталған артықшылықтар мен кемшіліктерін ескере отырып, қызмет көрсету сферасының орналасуы мен дамуын ғылыми тұрғыда негіздеу.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қызмет көрсету саласы - қоғамдық өндіріс жүйесіндегі қызметтік мәні халыққа қызмет және рухани әл-ауқат көрсету және жүзеге асырумен түсіндірілетін салалардың, кіші салалар және қызмет түрлерінің жиынтығы.Біздің елімізде қызмет көрсету сферасының қарқынды дамуы 90-шы жылдары басталды. Соңғы он жылда қызмет көрсету сферасы экономиканың жеке және қарқынды дамушы секторына айналды. Бұл мемлекеттік қаржыландыруды қысқартумен, халыққа және ұйымдарға ақылы қызмет көрсетулердің үлесінің артуымен байланысты болды. Меншіктің өзгеру процестері және жеке кәсіпкерліктің дамуы көптеген жаңа қызмет көрсету түрлері (бухгалтерлік, брокерлік және т.б. қызметтері) пайда болуына, бәсекенің күшеюіне әкелді.
Қазақстан Республикасында қызмет көрсету сферасы дамуының келесідей ұлттық бағдарламалары жасалған және сәтті жүзеге асырылуда: электроэнергетикадағы жекешелендіру және қайта құрылымдануы, Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп және аудитті дамыту және жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасының қызмет көрсету нарығын дамытудың ұлттық бағдарламасы; қаржылық секторды дамыту бағдарламалары және т.б. ҚРМемлекеттік сатып алу туралы Заңы аясында жүргізілуде.
Республикада біртіндеп қызмет сферасының құқықтық базасы қалыптасуда.Елімізде банктік іс, жолаушыларды және жүкті тасымалдау, білім беру және денсаулық сақтау сфераларында жақсы нормативтік база қалыптасқан.
Қазақстан Республикасы үшін қызмет көрсету секторындағы Қазақстан Республикасы экономикасының трансформациялануы және нарықтық экономикаға көшуі процесінде туындайтын бірнеше мәселелер тән. Ең алдымен, бұл, индустриялық дамыған елдерге қарағанда қызметтерді тұтыну деңгейі абсолютті түрде төмен болып жалғасып отыр. Бұл қызмет көрсетудің көптеген салаларына тән.Сондай-ақ сатып алу қабілеттілігінің тең бөлінбегендігін де есепке алған жөн.
Қазақстан Республикасында қала және ауыл тұрғындары арасында тұтынуда күрделі айырмашылықтар сақталуда. Мұндайда, елдің урбандалу деңгейі қаншалықты төмен болса (бұл Қазақстанға тән), тұрмыстық әл-ауқат (әсіресе қызмет көрсету) таңдау соншалықты бай емес. Бұдан мынадай қорытынды шығаруымызға болады, біздің еліміздегі халықтың көп бөлігінің ұсынылып отырған қызметті пайдалануға мүмкіндігі жоқ және бұл қызмет көрсету саласының даму қарқынын тежейді.
Зерттеудің өзектілігі сол, жоғарыда аталған артықшылықтар мен кемшіліктерін ескере отырып, қызмет көрсету сферасының орналасуы мен дамуын ғылыми тұрғыда негіздеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазақстан Республикасының қызмет көрсету сферасының орналасуының негізгі мәселелерін, аумақтық ұйымдастырылу ерекшеліктерін, қазіргі даму жағдайын, қарқынын, қызмет көрсету салаларының экономикаға қосар үлесін анықтау, қызмет көрсету сферасының орналасуы мен дамуына кедергі негізгі мәселелерді қарастыру.
Зерттеу жұмысының міндеттері: Жоғарыда аталған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер қойылды:
* Қазақстан Республикасындағы қызмет көрсету сферасының орналасуы мен дамуының факторларын анықтау;
* Қызмет көрсету сферасын аумақтық ұйымдастырудың ерекшеліктеріне талдау жасау;
* Қазақстан Республикасының қызмет көрсету сферасының қазіргі жағдайы және дамуы, оның экономикадағы рөліне тоқталу;
* Қызмет көрсету салаларының орналасу ерекшеліктеріне сипаттама беру.
Зерттеу жұмысының объектісі: Қазақстан Республикасының қызмет көрсету сферасы
Зерттеу жұмысының теориялық негізі:Қызмет көрсету сферасының зерттелуіне үлес қосқан отандық зерттемелер, ғылыми конференциялардың материалдары және басқа жарияланымдары құрайды. Олардың қатарында Б. Рахимов. Проблемы развития современной сферы услуг в Казахстане, Ə.А. Смайылов Қазақстан Республикасындағы қызмет көрсету және т.б.еңбектері бар.
Зерттеу үрдісінде, сонымен бірге, отандық ақпарат көздері пайдаланылды. Зерттеудің талдамалық базасын Статистика жөніндегі Қазақстан Республикасы агенттігінің ресми статистикалық материалдары, Қостанай облысының статистика департаментінің цифрлік мәліметтері, интернет ресурстары құрады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Зерттеу жұмысының әдісі: Салыстырмалы - аналитикалық, экономикалық-статистикалық, сызбалы талдау, топтастыру, есептік-құрылымдық, жүйелеу әдістері қолданылды.
1 Қызмет көрсету сферасының даму тарихына шолу
0.1 Қазақстан Республикасындағы қызмет көрсету сферасының даму тарихы
Қызмет көрсету саласы халық шаруашылығы мен басқа секторларынан босаған еңбек ресурстарын абсорбоциялау қызметін атқара отырып және жұмыс орындары мен еңбек ресурстарын тұрақтандыруға ықпал жасай отырып, біздің еліміздің экономикасында дамушы рөл атқарады. Қазақстанда қазіргі кезде қызмет көрсету саласы өндірістік саланы өсу қарқыны және пайда болған жаңа қызмет түрлері бойынша, оның нарық пен тұтынушылардың қажеттіліктеріне бейімделуі бойынша басып озды.
Қызмет көрсету саласының тез дамуы 90-жылдары басталған. Қызмет көрсету саласының индустриалды дамыған елдердегі оның жағдайымен салыстырғанда артта қалушылығына қарамастан, соңғы он жылдықта қызмет көрсету саласы экономиканың дербес секторына айналды. Мұның келесідей себептері бар: мемлекеттік қаржыландырудың қысқаруына байланысты халыққа және ұйымдарға ақылы қызмет көрсету үлесі артты, яғни бұл меншіктің түрлену процесі және жеке кәсіпкерліктің дамуының ықпал етуімен байланыстыкөптеген жаңа қызмет түрлері пайда болды (бухгалтерлік қызметтер, брокерлік қызметтер және т.б.), қызмет көрсету кәсіпорындарының арасында бәсекелестік күшейді.
Қызмет көрсету саласы кәсіпкерлер үшін тартымды болды, себебі кейбір салалар бастапқы зор капиталды қажет етпейді, басқалары өздерінің дамымағандығымен байланысты жоғары пайда (қаржылық, трасталық) түсіруге мүмкіндік береді. Қызмет көрсету саласына капитал салу және сауда-делдалдық операциялар ақшаны тез қайтару кезеңділігімен және айналымның бастапқы жоғарғы мөлшерлемелерімен қызмет көрсету саласының кеңеюін алдын-ала анықтап берді.
Ел экономикасының ашықтығымен байланысты, қызмет көрсету саласына сауданың қарқынды даму процестері қатты әсерін тигізді: бұл саладағы айналымның артуы қызмет көрсету секторын кеңейтіп отыр.
Қызмет көрсету саласында қазіргі кезде көкейкесті болып осы секторды басқарудағы құрылымдық өзгерістермен байланысты мәселелер саналады. Бұл өзгерістер - экономиканың ілгері трансформациялану нәтижесі және шаруашылықтың нарықтың әдісіне көшу. Сонымен қатар, олар қызмет көрсету саласындағы экономиканың көпқырлылығындағы өзгерістерді әкеледі.
Қазақстан үшін қызмет саудасы сферасы күрделі және көптүрлі мәселелер кешеніне шоғырландырылған, себебі қызмет саудасындағы әлемдік рыноктарында мемлекеттің бәсекелік қабілеттігі тауарлы рыноктарына қарағанда төмен. Қазақстанның қызмет көрсету нарығы әлсіз дамыған, отандық және шетелдік қызмет көрсетулер үшін тәртіп тіркелген қызмет көрсету сфераларында көлемді заңнамалар мүлдем жоқ деуге болады. Қазақстанның көптеген қызмет көрсету секторлары шетелдік бәсекемен ешқашан таныс болмады (тұрмыстық, коммуналды, кейбір коммуникациялы және т.б.), ал кейбір қызмет көрсету секторлары монопольды құқықтарға ие (көлік, байланыс және т.б.)[1]
Қазақстан Республикасындағы қызмет көрсету саласына дәстүрлі түрде мыналарды жатқызып келді: тұрғын үй және коммуналды шаруашылық; халыққа тұрмыстық қызмет көрсету; денсаулық сақтау және әлеуметтік қамсыздандыру; дене шынықтыру және спорт; білім беру; мәдениет және өнер; ғылым және ғылыми қызмет көрсету; несиелеу; сақтандыру; мемлекеттікбасқару және қорғаныс; коммерциялық емес ұйымдар, үй шаруашылығына қызмет көрсету. Сауда, көлік, байланыс қызметтері, банктік қызметтер материалдық өндіріске жатқызылды. Дегенмен, шетелдік тәжірибеде, қызметтің бұл түрлері шүбәсіз қызмет көрсету саласына жатады. Бұл айырмашылық экономиканың екі секторының - біздің республика мен батыс елдерінің - өндірістік және қызмет көрсету салаларының өлшеусіздігіне әкеп соқтырды.
Қазақстан Республикасы үшін қызмет көрсету секторындағы Қазақстан Республикасы экономикасының трансформациялануы және нарықтық экономикаға көшуі процесінде туындайтын бірнеше мәселелер тән. Ең алдымен, бұл, индустриялық дамыған елдерге қарағанда қызметтерді тұтыну деңгейі абсолютті түрде төмен болып жалғасып отыр. Бұл қызмет көрсетудің көптеген салаларына тән.
Сондай-ақ сатып алу қабілеттілігінің тең бөлінбегендігін де есепке алған жөн. Және сонымен қатар, халықтың түрлі топтарының тұтыну мінез-құлқындағы үлкен айырмашылығын да атап өту қажет. Мамандардың бағалауы бойынша, Қазақстан Республикасында 70% астам халық кедейшілік тауқыметін көруде. Аз қамтылған отбасыларының қызметке жұмсайтын шығындары меншікті салмақтың азғантай мөлшерін құрайды және ол 10-15% қана. Олардың көп үлесі пәтерақы мен көлікке тиесілі болып отыр. Қолда бар деректерге сүйенетін болсақ, Қазақстанның барлық облыстарындағы халықтың түрлі топтары қызмет көрсетуге өз бюджетінен біркелкі үлес жұмсап отырған жоқ, әсіресе бұл үлес ауыл тұрғындарында өте төмен болып отыр. Табыстардың көбеюі шамасына қарай бұл үлес тұрақты түрде артуда.
Қазақстан Республикасында қала және ауыл тұрғындары арасында тұтынуда күрделі айырмашылықтар сақталуда. Мұндайда, елдің урбандалу деңгейі қаншалықты төмен болса (бұл Қазақстанға тән), тұрмыстық әл-ауқат (әсіресе қызмет көрсету) таңдау соншалықты бай емес. Бұдан мынадай қорытынды шығаруымызға болады, біздің еліміздегі халықтың көп бөлігінің ұсынылып отырған қызметті пайдалануға мүмкіндігі жоқ, және бұл қызмет көрсету саласының даму қарқынын тежейді.[2]
Ведомстволық бастау қызмет көрсету саласының қажетті дамуына кедергі болады. Жекеменшік секторларды реттеудегі министрліктердің қызметі бақылау мен үйлестіру арасындағы шатақтың мысалы ретінде қызмет етеді. Аталған саланы мемлекеттік басқару органдары әкімшілік сипатта емес, өз міндеттерін нақты болжау бағалары мен маркетингтік зерттеулер негізінде жүзеге асырылатын үйлестіруші-талдау құрылымдары сипатына ие болуы қажет.
Қазақстанның салық жүйесінің демеушілікпен жебеушілікті дамыту мүмкіндіктерін кідіртуі айқын болып отыр. Салық заңдарына әлеуметтік салаға ынталандыру енгізілімдері сияқты, қаржылық айла-шарғы мүмкіндігіне жол бермейтін ойластырылған, өлшенген өзгертулер мен толықтырулар енгізу қажеттілігі өзінен-өзі айқын көрініп отыр.
Сондай-ақ қызмет көрсету саласында туындаған жайттарға өз қызмет саласының сарапшылары болып қана қоймай, сонымен қатар экономикалық жағдайлар, басқару тетіктері жайында терең білімі бар, адамдармен жұмыс істей алатын білікті менеджерлердің болмауы байланысты болып отыр. Олай болса, ой-өрісі кең басшыларды дайындау, басқару қызметінде тәжірибе алмасу қажеттілігі туындайды.
Түрлі қызмет көрсету салалары қызметкерлерінің жалақысында сәйкессіздік байқалып отыр, мысалы, қаржылық сектор мен денсаулық сақтауда, мәдениетте, білім беру саласында. Халық шаруашылығындағы орташа жалақы өз мөлшері бойынша біркелкі емес, бұлэкономикалық процестермен және өтпелі кезеңдегі экономиканың қиын жағдайымен байланысты болып отыр. Нарыққа өту экономиканың түрлі секторыларындағы жалақыны тұрақтандыру қажеттілігін болжайды.
Әлсіз қаржылық база қызмет көрсету саласында ұйымдардың қақтығысқан маңызды мәселелерінің бірі болып табылады.
Жоғарыда қарастырылған қиындықтарға қарамастан, республика потенциалының өсуімен байланысты қызмет көрсету саласын дамыту мүмкіндігі де артып отыр. Жаңа өндірістерді қалыптастыру есебінен нарықтың қызметтермен толығуы толық көлемде жүзеге асқан жоқ, себебі мұндай кәсіпорындар үшін, әсіресе кооперативтер үшін барлық қызмет аспектілері бойынша шаруашылықтың өзгешеленетін жағдайлар жасалды: материалдық-техникалық қамсыздандыруда, табысты бөлу қағидасында, еңбек қатынастарын реттеуде, қаржылық-несиелік есептерде, бюджетпен салықтық өзара қатынастарда, бағаның екі деңгейін бекіту, яғни бұл кәсіпорындардың әр қайсысы өзінің шаруашылық қағидалары бойынша әрекет етті, бұл өз кезегінде бірыңғай экономикалық жүйеге айқын сәйкессіздік келтіреді.[3]
Бәсекеге қабілетті қызмет көрсету рыногын қалыптастыруда берілген сфера кәсіпорындары және қызмет тұтынушылары бірнеше мәселелермен кездеседі. Осындай мәселелердің бірі жалпы қабылданған стандарттар мен нормаларға қызмет көрсету сапасының сәйкессіздігі. Тұтынушыларды тартуда қызсет көрсету сферасының кәсіпорындары төмен бағалармен кең қызмет көрсету түрлерін ұсынады. Бірақ кәсіпорын белгілі бір тұтынушылық нишаны алған кезде, қызмет көрсету сапасына тұтынушыларды тарту сатысындағыдай үлкен көңіл бөлінбейді. Бұл мәселе қызмет көрсетудің барлық түрлеріне тән және бұл әсіресе жеке меншік мекемелерімен, мейрамхана бизнесімен, денсаулық сақтау, білім беру және шаштараз қызметтерін ұйымдастыру кеінде ерекше байқалады. Егер де бұл процес ылғи да бақылауда болмаса, Қазақстандық қызмет көрсетушілер әлемдік нарыққа шығуда олар жоғары білікті шетелдік компаниялармен бәсекелесе алмайды.
Басқа мәселе көрсетілетін қызмет ассортиметінің шектеулілігі болып табылады. Қазақстан көптеген қызмет көрсетулерді шетелден қызметтерді импорттау себебі - отандық компаниялар олардың дамымағандығына байланысты елдегі қызмет көрсетулерге сұранысты қанағаттандыра алмайды. Ертеректе айтылғандай, Қазақстанда жоғары сұранысқа ие жоғары сапалы іскерлік қызмет көрсетулердің көп бөлігі мүлдем жоқ деп айтуға болады. Қызмет көрсету сфераларында ең басымды бағыттарында мамандарды дайындау қажет, ол болса қызмет көрсету импортын қысқартуға және қосымша жұмыс орындарымен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Сонымен бірге қызмет сферасының нормативті-құқықтық базасыда белгілі бір кемшіліктер бар. Сонымен бірге республикада біртіндеп өндіріс және қызмет сферасының құқықтық базасы қалыптасуда. Қызмет көрсту сферасы дамуының келесідей ұлттық бағдарламалар жасалған және сәтті жүзеге асырылуда: электроэнергетикадағы жекешелендіру және қайта құрылымдануы, Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп және аудитті дамыту және жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасының қызмет көрсету нарығын дамытудың ұлттық бағдарламасы; қаржылық секторды дамыту бағдарламалары және т.б. Мемлекттік сатып алулар туралы Заңы аясында жүргізіуде.
Тәуелсіздік алған жылдан бері Қазақстанда қызмет көрсету сферасын реттеу бойынша бес жүзге жуық құқықтық актілер қабылданған және де қазіргі кезде тағы да ондағандары жасалып, бекітілуде. Қызмет көрсету сферасындағы қазақстандық құқықтық базаның қалыптасуы бойынша іс-әрекетінде ең маңызды міндеттері: кәсіпкерлікті лицензиялау сауда сферасы және халықаралық серіктестікте және тағы басқа заңнамалық базаны жасау.
Барлық қабылданған нормативті актілер қызмет көрсету іс-әрекетті реттеу мақсатында кәсіпкерлікті лицензиялаудың жалпы тәртібін, сонымен қатар қызмет көрсету сферасының жеке секторларындағы іс-әрекетті лицензиялау тәртібін белгілейді. Лицензияланатын қызмет көрсетулерге: банктік іс, жобалық және құрылыстық жұмыстарын сақтандыру, туризм, телерадио хабарлау, білім беру және денсаулық сақтау, байланыс, тасымалдың барлық аяларындағы іс-әрекеттер, шетелдік жұмыс күшін кіргізу және шығару, ойын бизнесі, қоғамдық тамақтану орындарының жұмысы және т.б.
Республикада банктік іс, жолаушыларды және жүкті тасымалдау, білім беру және денсаулық сақтау сфераларында жақсы нормативтік база қалыптасқан.Нормативті құжаттардың қызмет көрсету сферасындағы халықаралық Қазақстан ынтымақтастықтары реттейді. Сонымен бірге Қазақстан қызмет көрсету сферасындағы көптеген халықаралық Конвенцияларға қосылды. 2000 жылдың сәуірінде Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы шеңберінде құрылыс іс-әрекетін жүзеге асыруға лицензияны қабылдау туралы Келісімге қол қойылған. Сыртқы саудада Қазақстан ЕурАзЭҚ (Еуразиялық экономикалық қауымдастық) елдеріне еркін сауда режиміне 1999 жылы 26 ақпанда қол қойылған Кедендік одағы және ортақ экономикалық кеңістік туралы келісімге сәйкес мүмкіндік береді.
Қазақстанмен ең қолайлы режиміне мүмкіндік беру туралы екіжақты келісімге қол қойылған (Эстония, Түркменстан, Индия, Малайзия, Словакия, Канада, ЕО, Швейцария, Чехия, Венгрия, Куба, Румыния).
Соңғы жылдары қазақстандық қызмет көрсету сферасында үлкен үлесті көлік, байланыс, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, білім беру, денсаулық сақтау сияқты салалар құрайды. Жоғары қарқынмен ғылыми-техникалық прогресс әсерінен қалыптасатын көлік, ақпараттық, коммуникациялық, сонымен қатар қаржылық, білім беру және туристік қызметтер дамиды. Кейінгі жылдар аралығында коммерциялық қызметтер, сонымен бірге мемлекеттік басқару қызмет көлемдері жалпы қызмет құрылымында үлкен үлеске ие.
Қазақстандық қызмет көрсету индустриясының қазіргі кездегі жағдайы қызмет көрсету нарығы дамуының аймақтық және көрсетілетін қызмет ассортиментінің біркелкі емес болуы. Көрсетілетін қызметтердің ең кең ассортименті және жоғарғы сапа деңгейі Алматы, Астана қалалары мен Атырау облыстары секілді өнеркәсіптік дамыған аймақтарда шоғырланған.
Қазіргі кезде қызмет көрсету сапасына үлкен көңіл бөлінуде. Қызмет индустриясындағы ерекшеліктері шаруашылық бірліктердің мінез-құлқын және өзара қарым-қатынас нысандарын анықтайтын нормалар мен ережелерді негіздейтін қарама-қайшы өзгерістер болып табылады. Сондықтан қызмет көрсету индустриясының дамуы әлемдік қарқындарға кейбір жағынан ғана сәйкес келеді.
Қызмет көрсету индустриясы әр салада біркелкі дамымаған. Әлеуметтік-тұрмыстық қызмет көрсету, қоғамдық тамақтану, сауда жүйелерінде, санаторлы-курорттық қамтамасыз етуде, нарықтық қатынастар дамуда және қоғам қажеттіліктерін қанағаттандырудың механизмдерін қалыптастыруда. Бірақ денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет сияқты экономика секторларында нарықтық қатынастар шектеулі мүмкіндіктерге ие. Бұнда мемлекеттік кәсіпорындар және ұйымдар маңызды орынға ие рыноктық емес сектор бар. Осыған байланысты мемлекет әлеуметтік қызмет көрсетуге және тұтынуға белсенді араласады.[4]
Импортпен бәсекелеспейтін секторларда, әсіресе шағын бизнес, қызмет көрсету сферасы, қонақ үй бизнесі, құрылыс материалдарын өндіру және т.б. секторларда жұмысбастылық масштабтары одан әрі кеңеюі мүмкін.
Әлеуметтік сферадағы қызмет көрсету мәселелері толық шешілмеді. Халық білім беру, денсаулық сақтау, сонымен қатар мәдени-тәрбиелік көңіл көтеру аясындағы қызмет көрсетулер жеткілікті дамымаған. Төмен табысты халыққа қызмет көрсетулердің кейбіріне әлі күнге дейін қол жеткізе алмай отыр.
Мемлекеттік басқару органдарымен халықтың туристік қызмет көрсетулерге сұранысын қанағаттандыру, туризмнің материалды-техникалық негізін қатайту, туристік маршруттар географиясы мен көптүрлілігін кеңейту бойынша іс-шаралар жүргізілуде. Бірақ туризм инфрақұрылымы баяу дамуда.
Көңіл-көтеру, белсенді демалыс және туризм, отбасылық және балалар үшін демалыс орталықтары жеткіліксіз. Халыққа ақылы қызмет көрсетулердің ішінде жолаушылар тасымалы, байланыс, тұрғын үй-коммуналдық және тұрмыстық қызметтер басым.
Халыққа ақылы қызмет көрсету құрылымында, ұйымдардың сәйкес желілерін орналастыруда елеулі өзгерістер болды. Бірақ қызмет көрсетулердің аумақтық және бағалық қол жеткізу мәселесінің шешімін таппады, ауылдық елді мекендеріндегі тұрғындар қиын жағдайға тап болды. Бұл әсіресе мәдениет, байланыс, спорт, коммуналды қызмет көрсетулеріне қатысты.
Қоғамдық тамақтану және қонақ үй шаруашылық сферасында бірлескен кәсіпорындардың дамуы (түрік, корей, қытай, италиялық кәсіпкерлерінің қатысуымен мейрамханалар және қонақ үйлер), сервисті ұйымдастыру және күрделі жабдықтар мен автокөліктерге кепілді қызмет көрсету (LG, Samsung және т.б. фирмалардың) жоғарғы сапалы қызметтер көрсететін жаңа фирмалардың пайда болуына әкелді.
Осылай Қазақстанда өткен жылдары ерекше жағдайлар орын алды, әсіресе материалды игіліктерді өндіру көлемінің күрт қысқаруы және адамдардың қызмет ету үшін жаңа сфераларды таңдау, өндіру және түтыну арасындағы тауарлы нысандағы байланыстың қарқынды дамуы, сонымен қатар делдалдық, кеңес беру, сақтандыру, риэлтерлік, жарнамалық және басқа да жаңа қызмет көрсетулер кең тарап кетті.
Байқап отырғанымыздай, қазіргі таңда қызмет көрсету сферасы Қазақстан экономикасында маңызды орынға ие, себебі қызмет көрсету сферасы көптеген жұмыс орындарын қалыптастырады және ішкі ұлттық өнімге елеулі үлесін қосады. Қазіргі кезде нарық өндіріс және қызметтерді бөлудің жаңа нысандары мен әдістерін талап етеді, халыққа кепілді әлеуметтік қызмет көрсету көлемімен қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік ақша-қаражаттарын жұмсаудың үнемді тәртібін болжайды.[5]
1.2 Қызмет көрсету сферасының орналасуы мен дамуының факторлары
Қызмет көрсету - заттық нысан сипатына ие болатын және тұтынылу құны еңбектің заттық өнімінен өзгеше түрде нақты еңбектің пайдалы нәтижесінен көрініс табатын арнайы еңбек өнімі. Дәрігер, мұғалім, актер, шаштараз, т.б. көрсететін қызмет осындай еңбек өніміне жатады. Олардың еңбегімен сатып алу және сату нысаны, тұтыну заты бола алатын бейзаттық нысандағы белгілі бір өнім өндіріледі. Алайда қызмет көрсету ұрлана алмайды, бірақ оны өндіру мен тұтыну үдерісі уақыт жағынан үйлес келеді.
Қызмет көрсету бейматериалдық (жаттықтырушылардың, заңгерлердің, актерлердің, банк қызметкерлерінің, т.б.) және материалдыққызмет көрсету (тұрмыстық техниканы жөндеу, жеке тапсырыспен киім тігу, т.б.) түрлеріне бөлінеді. Материалдық қызмет көрсету жағдайында материалдық зат өндіріс нәтижесі және тұтыну нысаны болып табылады.
Қызмет көрсету аясының ілгерілеуі үшін іргелі негізі болып табылатын материалдық өндірістің дамуы, сондай-ақ қызмет көрсету аясындағы еңбек бөлінісі қызмет көрсету түрлерін кеңейте түседі. Қызмет көрсету мазмұнына қарай жеке адамға үйде қызмет көрсету (аспаздар, үй қызметшілері, т.б.), жаңа бұйымдар жасайтын қызмет көрсету (халықтың жеке тапсырыстары бойынша тұрғын үйлер салу, киім-кешекті не аяқ киімді жеке-дара тапсырыс бойынша тігу, т.б.), бұрын пайдаланылған тауарлардың тұтынылу қасиетін қалпына келтіру (тұрғын үйлерді, тұрмыстық техниканы, т.б. жөндеу), зияткерлік қызмет көрсету (жаттықтырушылық, жарнама, т.б.), білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет аясындағы қызмет көрсету, көлік, пошта телекоммуникация көрсететін қызмет, банктер мен сақтандыру қоғамдарының қызмет көрсетуі, сауықтыру мекемелерінің, қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының қызмет көрсетуі түрлеріне жіктеледі.
Тұтынушы үшін қоғамдық тұтыну қорларын бөлу тұрғысынан қызмет көрсету ақылы (қызмет көрсетуге тұтынушы ақы төлейтін) және ақысыз (бюджеттік қаражат есебінен көрсетілетін) қызмет көрсету түрлеріне бөлінеді.[6]
Қызмет көрсету өндірістік қатынастардың сипатына қарай түрлі әлеуметтік-экономикалық нысанда болуы мүмкін. Тауар ретінде қызмет көрсету екі жақты құрылымға ие болады: арнайы тұтыну құны (нақты еңбектің пайдалы нәтижесі) мен құн (қызмет көрсетудегі қоғамдық қажетті еңбек) сипатында көрініс табады. Демек, қызмет көрсету аясы өзінің тіршілік етуі мен дамуына қажетті қорды өзі ғана ұдайы өндіреді, ал осы аяға жұмсалған еңбек қызмет көрсету өндірісіне қатысушылар табысының көзі болып табылады, бірақ ол материалдық өндірісте жасалған құнды қызмет көрсету аясының пайдасына қайта бөлу нәтижесі болып табылмайды.
Қоғамдық еңбек бөлінісі құрылымында қызмет көрсету аясы экономиканың "бірінші" секторына жататын ауыл шаруашылығы мен "екінші" секторына жататын өнеркәсіптен өзгеше түрде заттай тауарлар сияқты жалпы ұлттық өнім мен ұлттық табыстың құрамына кіреді. Қоғамдық өндіріс жүйесіндегі қызмет көрсету аясының үлесі елдің экономикалық дамуы деңгейінің өзіндік көрсеткіші болып табылады.
Қызмет көрсету саласы - қоғамдық өндіріс жүйесіндегі қызметтік мәні халыққа қызмет және рухани әл-ауқат көрсету және жүзеге асырумен түсіндірілетін салалардың, кіші салалар және қызмет түрлерінің жиынтығы.[7]
Қызмет көрсетудің тауары - қызмет болып табылады және өзіне лайықты бағасы да болады. Бірақ мәдени қызмет көрсетулерде үнемі төлем ақы төлене бермейді. Өндіріс немесе қызмет көрсету ежелден бері халық шаруашылығының бір бөлігі болып келеді. Халыққа қызмет көрсету бұл қоғамның рухани-мәдени өсуіне үлкен әсерін тигізді.
Қызмет көрсетудің ерекшеліктері мыналар: 1) Сезбеушілік, яғни олардың материялдық емес сипаты, басқа сөзбен айқанда қызмет көрсету клиентке, оған қызмет көрсету процесі аяқталғанға дейін айтарлықтай түрде ұсынылмайды. 2) Қызмет көрсетуді сақтауға болмайды, яғни қызмет көрсетуді ұсыну және тұтыну процесі бір мезгілде өтеді және тұтынушылар бұл процеке тікелей қатысушылар болып табылады. 3) Қызмет көрсету - бұл қызмет көрсетілместен бұрын оның сапалы және сапасыз екендігін білу мүмкін емес. 4) Өз сапасы бойынша өзгергіштік, олар қаншалықты көбінесе қызметкердің маман дәрежесіне оның жеке ерекшеліктері мен көңіл-күйіне тәуелді.
Қызмет көрсетудің тауардан негізгі және принципті айырмашылығы мынада тауар материалданған және өндірушіден шеттетілген еңбек нәтижесі тауарды тұтынушыға дейін жеткізу процесі процедураның стандартта жиынтығы арқылы жүзеге асырылады (өнімді көтерме және жеке саудаға, беру және оны әрі қарай жатқызу, қызмет көрсетуді жасау кезінде сақтау және сату кездері болмайды). Қоғамдық күшпен өндірістің дамуы шаруашылық қызметке сұранысты өсірді. Қызмет экономикада басты роль ойнап, қызмет сферасы және қызмет рыногы пайда болды. Қазіргі заманғы экономикадағы өзекті тенденцияның бірі ұсынылған қызмет көрсетудің феноменді өсуі болып табылады.
Қызмет көрсету саласындағы динамикалық өсудің өзекті факторы болып технологиялық прогресс табылды.
Жаңа технологиялар тұтынушыларға қызмет көрсетумен айналысатын, ұйымдардағы бизнесті жүргізу әдістерін радикалды өзгертеді. Технологиялық прогресс басқада қызметтердің түрлеріне ықпал етеді: әуелік тасымалдаудан бастап, бөлшекті саудаға дейін. Техникалық ойдың қарқынды дамуы әрекеттердің жаңа түрлерінің пайда болуына, сервистің жетілдірілген жүйелерін жасауға әкеледі. Технологиялық прогресс базасында экономиканың дамуы сервистік қызметтің өсуіне ықпал етеді. Кез-келген физикалық тауар, әсіресе жоғары технологиялық және ұзақ мерзімді қолданылатын, қызмет көрсету қажеттігін тудырады. Бұйымның сипаттамасына тәуелді қызметтерге енгізіле алады:
♦ тасымалдау және жинау;
♦ қондыру және құру;
♦ қоректендіру;
♦ техқызмет;
♦ тазарту;
♦ экологиялық өтелдеу.
Қызмет көрсету саласына экономикалық факторлардың ықпалы ЖІӨ жалпы динамикасымен, тұтынушы тауарлар сұранымының өзгеруімен, халықтың жұмыспен қамтылуымен, оның табысының деңгейімен шартталады. Қызмет көрсету саласында іскерлік және қаржылық қызмет көрсетудің ролі артуда (франчайзинг, лизинг және т.б.)
Экономиканың барлық саласына тұтас, оның ішінде қызмет көрсетуге, сыртқы ортаның ықпалы жүйесіндегі демографиялық фактордың маңызын бағалау мүмкін емес. Мысалы, американдықтың өмірінің ұзақтығы 76 жас, ұлттың қартаюы өтуде, бұл қызмет нарығының көптеп пайда болуына әкелді: сақтандыру қызметінің нарығы (өмірді сақтандыру, салымдарды сақтандыру және т.б.). Нарықтың бұл түрінің дамуының мысалы бола алатындар Жапония мен АҚШ.
Табиғат ортасы қызмет көрсету саласына ықпал ететін маңызды фактор болып табылады. Ауыл шаруашылығының және өнеркәсіптің дамуы табиғи факторлардың өзіне ықпал етуін сезінеді. Және де, тапшы шикізат ресурстарына, сонымен қатар экологиялық проблемаларға көңіл аударылады. Туризм секілді салалар бірінші кезекте табиғат факторларына тәуелді болады.
Сервис индустриясына мемлекеттік реттеуші ықпалды ырықтандыру болып табылатын, негізгі вектор болып саяси-құқықтық фактор табылады. Мысалы, көптеген сервистік салалар (көлік, байланыс, банк және басқалары) дәстүрлі түрде, өнеркәсіпке қарағанда, мемлекет жағынан қатаң реттеуге түседі.
Мемлекеттік реттеудің босаңсуы, темір жол, автомобиль және жүктік тасымалдауларды, банкілік істер сияқты салаларда көптеген шектеулердің жоғалуына немесе минималдануына әкелді.
Мәдени ортаның факторлары қызмет көрсету аясында көптеген проблемаларды туғызуға қабілетті. Мәдени айрмашылықты бағаламау, мысалы, АҚШ пен Франция арасындағы, өз уақытында Уолт Дис - ней компаниясы үшін кезінде проблема болып табылды. [8]
Қызмет көрсету саласына тұрмыс деңгейін жетілдіру мен жақсартудағы, адамдардың материалдық және мәдени әл-ауқатын көтерудегі көрнекті рөлі жатады. Ол материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарды үнемдеуге мүмкіндік береді, қызметкердің бос уақытын көбейтеді, олардың еңбегіндегі шығармашылық мазмұнын арттырады, жұмыс уақытынан тыс тиімсіз шығындарды азайтады, адам өмірін аса қолайлы және жағымды етеді.
Қызмет көрсету саласы экономиканың ең перспективтік, жедел қарқынмен дамушы салаларының бірі болып табылады. Ол қызметтің кең ауқымын қамтиды: сауда және көліктен қаржыландыруға, сақтандыруға және әртүрлі тектегі делдалдыққа дейін. Экономикалық жүйенің түпкілікті өзгеру процесі, командалық-әкімшілік экономикадан нарықтық экономикаға өту қызмет көрсету саласына, әлеуметтік салаға аса қатты әсерін тигізді.
Дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей, өндірістің күрделенуі мен нарықтың тауарлармен толтырылуынан қызметке сұраныс та өсіп отыр. Қоғам қаншалықты экономикалық әлсіз болса, оның шаруашылық қызметі көп жағдайда тек заттай әл-ауқат өндірісімен ғана шектеліп қояды. Экономикалық деңгей қаншалықты жоғары болса, индустрия негізі қаншалықты дамыған және еңбек өндірісі жоғары болса, қоғамның шаруашылық қызметі соншалықты күрделене түседі: қызмет көрсетуге бағытталған шаруашылық құрылымы өзгереді және еңбек қызметінің мәні артады.
Қызмет көрсету экономикада әрқашан да маңызды роль атқарып келді. Бір қызметтердің экономикадағы рөлі өндірістің салаға қызмет көрсетумен, өндіріс жүйесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін материалдық өндіріс өнімдерін бөлу және тұтыну процестерімен тығыз байланысты. Басқа қызметтердің рөлі - жұмыс күшін дамытуды қамтамасыз етумен, білім беру және мәдени-технологиялық деңгейдің артуымен, денсаулықты нығайту және еңбекке қабілеттілікті дамытумен, демалысты қамтамасыз етумен байланысты. Соңғы 10-20 жылдары әлемде осы саладағы қызмет ететіндер саны жылдам өсе бастады, оған себептердің қатарында өндірістегі жетілдіру жұмыспен қамтылғандардың аз санымен көп мөлшерде тауар өндіруге мүмкіндік бергендігімен түсіндіріледі. Бұл түрлі тектегі қызмет көрсетумен айналысқан қызметкерлердің едәуір бөлігін босатуға мүмкіндік туғызды.[9]
Тағы бір маңызды фактор - сирек кездесетін немесе бірнеше онжылдық бұрын мүлдем болмаған, компьютер қолдануға негізделген қызмет түрлеріне өмір берген технологиялық прогресс. Сонымен қатар қызмет көрсету саласының аса қарқынмен өсуі өндірушілерге бұрын өздері айналысқан қызмет көрсету түрлерін бөтен фирмаларға "беруге" мүмкіндік туғызды. Бұл факторлар жиынтықта тұрып қызмет көрсету саласында еңбекпен қамтылғандар санының артуына әкеп соқтырды.
Қызмет көрсету сферасы тауарлы өндіріспен салыстырғанда біртекті емес, бірақ барлық қызметтер оларды тауарлардан ерекшелейтін жалпы ерекшеліктерге ие. Сонымен қатар осы сфераның даму эволюциясы туралы отандық және шетел экономистерінің көзқарастары әртүрлі.
Қызметтердің әртүрлілігі экономистердің қызметтерді әртүрлі факторларға негізделе отырып классификациялауына әкеледі. Американдық экономист Стентон коммерциялық негіздегі қызметтерді он топқа бөледі:
1) Баспанамен қамтамасыз ету қызметтері.
2) Отбасыларға қызмет көрсету (пәтерді жөндеу, жинау және т.б.).
3) Демалыс және көңіл көтеру.
4) Индивидуалды санитарлы-гигиеналық қызметтер көрсету (кір жуу, құрғақ тазарту, косметикалық қызметтер және т.б.).
5) Медициналық және басқа денсаулық қызметтері.
6) Жеке білім беру.
7) Бизнес аясындағы және басқа да білікті іскерлік қызметтер (құқықтық, бухгалтерлік, кеңестік және т.б.).
8) Сақтандыру және қаржылық қызметтер.
9) Көлік қызметтері.
10) Коммуникация аясындағы қызметтер.[10]
Экономист Джадд негізгі үш қағиданы бөліп, өзінің қызмет классификациясының схемасын ұсынды:
oo клиент иемденетін, бірақ жеке меншікті иемденуші құқығында пайдаланбайтын физикалық тауарлармен байланысты қызметтер;
oo клиенттің жеке меншігі болып табылатын физикалық тауарлармен байланысты қызметтер;
oo физикалық тауарлармен байланыссыз қызметтер.
70-жылдардың соңында қызмет классификациялауының белгілер құрамы кеңейтілген және тереңдеген. Қызметтің әртүрлі компоненттерінің сезілуі мен сезілмейтіндік түсініктері енгізілді; қызметтер индивидуалды және ұжымдық болып бөлінді.[11]
Қызмет көрсету сферасындағы өзгерістерді ынталандырушы факторлардың бірі - тұтынушыларды тез және ыңғайлы қызмет көрсетуге ұмтылу. Ол қазіргі технологияларды пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Сондай ақ электронды байланыс қызметті өндірушілер мен тұтынушылардың жақындауына жағдай жасайды.
Әлемдік тәжірибеде кең тараған классификация Әлемдік Сауда Ұйымының шеңберінде қызмет саудасын реттеу мақсатында Тарифтер және Сауда бойынша Басты Келісім (ГАТТ) Секретариатымен ұсынылған. Осы классификацияға сәйкес қызмет көрсетулер Қызмет Саудасы бойынша Басты Келісімнің (ГАТТ) 12 секторына бөлінген:
1) Іскерлік (коммерциялық) қызметтер.
2) Пошта және электробайланыс қызметтері.
3) Құрылыстық және олармен байланысты инжинерингтік қызметтер.
4) Сауда және дистрибьютерлік қызметтер.
5) Білім беру аясындағы қызметтер.
6) Қоршаған ортаны қорғаумен байланысты қызметтер.
7) Сақтандыруды қосатын қаржылық қызметтер.
8) Денсаулық сақтау және әлеуметтік аясындағы қызметтер.
9) Туризм және саяхатпен байланысты қызметтер.
10) Демалысты, мәдениет және спортты ұйымдастыру аясындағы қызметтер.
11) Көлік қызметтер.
12) Жоғарыда келтілілмеген басқа да қызметтер, сонымен қатар кәсіпкерлік іс-әрекетке байланысты басқа да қызметтер.
Қызметтерді классификациялауда басқа тәсілдер де қолданылады. Әлеуметтік мәні бойынша және функционалды мәні бойынша классификациялауды бөліп көрсетуге болады.
К.Маркс бойынша қызметтер мен тауардар құнын анықтаудың классификациялық нысанына сәйкес барлық қызметтерді үш ірі блокка бөлуге болады (Сызба):
1) Өндіріс, тұтыну сферасындағы қызметтер (құрылыс, көлік, телекоммуникациялық және т.б.).
2) Іскерлік қызметтер (сауда, қаржылық, сақтандыру және т.б.).
3) Әлеуметтік сфера қызметтері (денсаулық сақтау, білім беру, басқару және т.б.).
ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ СФЕРАСЫ
Өндірістік қызметтер
Іскерлік қызметтер
Әлеуметтік қызметтер
1) Білікті қызмет
2) Лизингтік қызмет
3) Пошта және электробайланыс қызметі
4) Құрылыс қызметі
5) Қоршаған ортаны қорғау қызметі
6) Туристік қызмет
7) Көлік қызметі
8) Басқалары
1) Білікті қызмет
2) Есептегіш техника қызметі
3) Жылжымайтын мүлікпен байланысты қызметтер
4) Қаржылық делдал аясындағы қызметтер
5) Сауда
6) Басқалары
1) Білім беру қызметтері
2) Денсаулық сақтау қызметтері
3) Мәдениет қызметтері
4) Мемлекеттік емес ұйымдардың, діни және қоғамдық бірлестік қызметтері
5) Басқару және қауіпсіздік жүйесінің қызметтері
6) Басқалары
[12]
Қызмет көрсету секторының тез өсуі ғылым және ғылыми қызмет көрсету, білім беру, мәдениет және шығармашылық, денсаулық сақтау және дене тәрбиесі, тұрғын-үй коммуналдық және тұрмыстық қызмет көрсету, әлеуметтік қамсыздандыру, демалыс индустриясының, қаржы секторының дамуы есебінен болып отыр. Егер қазіргі кезең ғылым және ғылыми технология рөлімен байланысты болса, келесі кезең адам білімі, экспертті жүйе және жасанды интеллект құралдарына негізделеді. Бұл жағдайда жоғары басымдылыққа өзінің ғылыми потенциалын ұтымды пайдалана алатын мемлекет ие болады. Қызметтердің әртүрлі түрлері халықаралық айналысқа қатысу дәрежесімен сипатталады. Денсаулық сақтау және білім беру сияқты тұтыну қызметтері дамыған елдерімен әлемдік рыноктарға ендіріледі.
Он жыл бұрын экспорттық салалық құрылымында көлік қызметтері басымдылыққа ие болды, бірақ келесі жылдары жоғары қарқынды өсімге туризм және басқа да қызметтер тән болды.
Басқа да қызметтер категориясына банктік және сақтандыру, коммуникациялық және ақпараттық, сонымен қатар соңғы уақытта айтарлықтай мәнге ие кеңес беру қызметтері жатады.
Кеңес беру бизнесі - бұл клиенттерге ақпарат, экспертизалар, кеңес беру түріндегі әртүрлі мәселелер бойынша шешімдерді жасау немесе басқаруда, нарықты зерттеуде, әртүрлі шараларды жасау және жүзеге асыруда келісім-шарттар бойынша тікелей қатысу. Техникалық емес іскерлік қызметтер қарқынды дамуда - персоналды жинау қоғаммен байланыс, фирмада әлеуметтік климатты қалыптастыру және т.б. жұмыстары.
Іскерлік қызмет көрсетулерге телекоммуникациялы және несиелік-қаржылық қызметтер кіреді. Инвестицияларды салу, телекоммуникациялық, ақша-қаржылық қызметтерге, сақтандыруларға, іскерлік қызметтерге, компьютерлік қызметтерге, көтерме саудаға, денсаулық сақтауға көбірек өсті.
Тез дамушы салаларға адамдардың бос уақытын өткізу, олардың әлеуметтік және мәдени талаптарын қанағаттандыратын қызметтер кіреді. Алғашқы орында туризм, белсенді демалыс нысандары және т.б.
Қызмет көрсетудің басқа да салаларына қалыпты қарқын тән. Көлік және сауда салаларының динамикасы қарама-қарсы.
Тұрмыстық техниканы киімді, аяқ-киімді жөндеу, химиялық тазалау сияқты қызмет көрсетулер төмен қарқынмен дамуда. Ауыстырушы тауарларды өндірушілер жолынан бәсекенің және адамның өмір сүру деңгейі мен стиліндегі өзгерістер әсерінен олардың үлесі көптеген елдерде қысқартуда, ескі тауарды жөндеуден гөрі жаңа және сәнді тауарды сатып алған үнемді.
Сөйтіп әлемдік қызмет көрсетулер сферасының динамикасында экономикалық өсу, адам өмірінің сапасын және қоғамның гуманизациясын қамтамасыз ететін күрделі ғылыми сиымды, сонымен қатар әлеуметтік қызмет түрлеріне ілгері жылжу байқалады.
Мемлекеттің қандай да бір қызмет түрлеріне мамандануы экономикалық даму деңгейіне тәуелді. Өнеркәсіптік дамыған мемлекеттерде қаржылық, телекоммуникациялық, ақпараттық және іскерлік қызметтер салалары басым. Дамушы мемлекетерге көлік, туристік және қаржылық қызмет көрсетілуге мамандануға тән. [13]
0.3 Қызмет көрсету сферасын аумақтық ұйымдастырудың принциптері
Қызмет көрсетудің қандай түрі болса да оның өзіндік ұйымдасқан құрылымы болады. Оған пайдаланушының есімі, деңгейлері бойынша байланыс жасау түрлері жатады.
Халық пункітінің әр түрлі деңгейі бойынша ортақ қызмет көрсететін ұжым пирамида пішіндес орналасады. Соның нәтижесінде қызмет көрсету түрлері барлық халықтың пунктерімен байланыста болып тұрады.
Әкімшілік ауданға - аудан орталығымен байланыста болатын әр түрлі типтегі шаруашылық топтары мен халық пунктінің бөлімі кіреді.Бұндай әкімшілік шаруашылық ұжымының территориясы барлық жағдайларда халықтық пунктерімен тікелей байланыста болу керек. Бұл байланыстар мына түрлермен анықталады: өндіруші, әкімшілік, транспорттық және т.б. Типтік мысал: ауылшаруашылық аудандардағы шаруа - ұжымы байланыстары - бұл бірізді жалғасулар: ферма аралық (бригадирлік) ауыл бөлімше орталығы (бригада) - шаруашылық орталығы - аудан орталығы. Бұл қарапайым кестеден ауылшарушылық ірімшік өндіретін ауыл немесе жақын теміржол станциясымен бөлімше пунктерінің күрделі байланысын коруге болады. Халыққа қызмет көрсетудің бұл түрінде өндіруші жолдамасы мен ұжымдық байланыс дәліз пішіндес болып келеді. Басты тармақты бөлімшеге қызмет көрсету орталығы, ал одан төменгі бөлікте өндіруші бөлімшелер орналасады.
Әр түрлі географиялық орналасу жағдайларға байланысты бірдей типтегі халықтық бөлімшелерінде әр түрлі рөлдермен ойнауы мүмкін, бірақ олардың барлығының негізгі категориялары ұқсас болады. Мысалы, аудан орталығы - саяси, әкімшілік және барлық ауданның шараушылық - өндіруші орталығы, сонымен қоса мәдени - тұрмыстық, медициналық және сауда қызметін атқарады.
Аудандық халықтың территориялық баспалдақ жүйесі аудан орталығындағы қызмет көрсетудің көптеген түрлерімен шектеседі.
Халыққа қызмет көрсету деңгейлерін басқаруда бірқатар әдістемелік мәселелердің қатары көрінеді.
Ортақ және қиынырақ мәселеге әсіресе әр түрлі қызмет түрлерінің ұқсастығы мен салыстыру деңгейлерін бағалауда туындайды.
Қызмет көрсетудің әдістемелік тәсілдері әр түрлі авторлардың бағалауы бойынша түрліше болып қалыптасады.
Қызмет көрсетудің интегралды дәрежесін бағалауда әр түрлі авторлар ұсынған әдістемелік амалдар бар.
Қызмет көрсетудің деңгейі ұғымына кіретін негізгі элементтері:
1. Қызмет түрлерінің толығымен болуы (кешенді)
2. Сандық қатынасы бойынша халықты қызметпен қамтамасыз ету
3. Қызмет сапасы
4. Территориялық жеткіліктілік.
Қызмет көрсету сферасын кеңістік - уақыт қатынасында адамдардың материалдық және рухани байлыққа қатынасын қарастыру үш территориялық деңгейде бөлуге мүмкіндік береді: 1) елден облысқа дейін; 2) агломерация ішінде, кей кездерде толық облыс масштабына жететін, негізінен облыс іші масштабындағы аудандар шекараларында орналасады; 3) жеке елдімекен шегіндк (Листенгурт Ф.М.). Әр деңгейде арнайы ғылыми зерттеудің ерекшеліктерінің басымдылығы болады. Бірінші деңгей үшін зерттеулердің аймақтық әдістерінде географиялық әдістеме басым болатыны сөзсіз, екінші географиялық және қалақұрылыстық әдістемелердің тоғысуы орны болып келеді.; үшінші деңгей қалақұрылысы компентенциясы негізіне келеді.[14]
Қала құрылысына қызмет көрсету теориясы 50 жылдардың соңы мен 60 жылдардың бірінші жартысында қалыптасты, орналастырудың үш негізгі типі болады: 1) ауылдық, негізгі еңбек орнына жақын орналасқан тұрғын үйлердің жай тенденциясына негізделген; 2) қалалық, оған тұрғын үй - еңбектің бір орны - жалпы қалалық маңыздағы қызмет көрсету орны функциональды құрылым байланысына тән; 3) селоаралық, елдімекендердегі топтар шегіндегі дамыған еңбек құрылымы және мәдени - тұрмыстық байланыс.
Соңғы жылдары ауылдағы тұрмыстық қызмет көрсету кәсіпорындары тез дамып келеді, мектептердің материалдық - техникалық базалары жаңарып, кеңеюде, сондай-ақ бұл құбылыс денсаулық сақтау және басқа мекемелерге де тән; сумен қамту, газбен қамту жүйесі орталықтандырылған.
Селолық аудандарда қызмет көрсету сферасының мекемелері мен кәсіпорындарының айтарлықтай кешені бар, бірақ бұ кешендер одан әрі тез даму мен жетілдіруді қажет етеді.
Қызмет көрсетудің территоиялық ұйымдастырылуы халықтың орналасу ерекшелігіне байланысты. Сондықтан да барлық қызмет көрсету орталықтарын оптимальды ұйымдастырудың негізгі мәселері ауылға да, қалаға да ортақ болып табылады. Ауылдағы тұрмыстық қызмет көрсетуді ұйымдастырудың өзіндік ерекшелігі бар.
Географиялық зерттеулердің жалпы аймағы ауылдық жерлерде қызмет көрсету сферасын ұйымдастыру үшін және ауылда қызмет көсету сферасының типі бойынша территорияларды аудандастыратын жағдайы анализімен көрсетіледі. Қызмет көрсету сферасын ұйымдастыру типі бойынша территорияларды аудандастыруды жүргізетін, жалпы және арнайы карталарда кездесетін жалпы ақпаратты географтар саралайтын бұл аймақтардың бірі.
Аудандастырудың екінші типі қызмет көрсету жүйесін территориялық ұйымдастырудың біртүрлілігі белгісі бойынша территорияларды бөлуді қарастырады. Сондай-ақ бұл теориялық және практикалық маңызға ие. Бұндай территориялық жүйелерді зерттеу - қызмет көрсету географиясының орталықтандырылған мақсаттарының бірі.
Қызмет көрсету сферасын аумақтық ұйымдастырудың жүйесi ауылдық жердегі және қаладағы қызмет көрсету болып ажыратылады. Қалалық жүйе үш деңгейден тұрады: 1) қала; 2) тұрғын аудан; 3)шағынаудан. Әр деңгей үшiн қызмет көрсету саласының мекемелерiнің өз жиынтығы қалыптасады. Үлкен қалаларда шағынаудандардың тұрғындары 20 мың адам, аудандарда 100-150 мың адамға дейін жетеді. Ал халық саны аз қалаларда шағын аудандар 4-6 мың тұрғынмен шектелген. Шағын аудандарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қызмет көрсету саласы - қоғамдық өндіріс жүйесіндегі қызметтік мәні халыққа қызмет және рухани әл-ауқат көрсету және жүзеге асырумен түсіндірілетін салалардың, кіші салалар және қызмет түрлерінің жиынтығы.Біздің елімізде қызмет көрсету сферасының қарқынды дамуы 90-шы жылдары басталды. Соңғы он жылда қызмет көрсету сферасы экономиканың жеке және қарқынды дамушы секторына айналды. Бұл мемлекеттік қаржыландыруды қысқартумен, халыққа және ұйымдарға ақылы қызмет көрсетулердің үлесінің артуымен байланысты болды. Меншіктің өзгеру процестері және жеке кәсіпкерліктің дамуы көптеген жаңа қызмет көрсету түрлері (бухгалтерлік, брокерлік және т.б. қызметтері) пайда болуына, бәсекенің күшеюіне әкелді.
Қазақстан Республикасында қызмет көрсету сферасы дамуының келесідей ұлттық бағдарламалары жасалған және сәтті жүзеге асырылуда: электроэнергетикадағы жекешелендіру және қайта құрылымдануы, Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп және аудитті дамыту және жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасының қызмет көрсету нарығын дамытудың ұлттық бағдарламасы; қаржылық секторды дамыту бағдарламалары және т.б. ҚРМемлекеттік сатып алу туралы Заңы аясында жүргізілуде.
Республикада біртіндеп қызмет сферасының құқықтық базасы қалыптасуда.Елімізде банктік іс, жолаушыларды және жүкті тасымалдау, білім беру және денсаулық сақтау сфераларында жақсы нормативтік база қалыптасқан.
Қазақстан Республикасы үшін қызмет көрсету секторындағы Қазақстан Республикасы экономикасының трансформациялануы және нарықтық экономикаға көшуі процесінде туындайтын бірнеше мәселелер тән. Ең алдымен, бұл, индустриялық дамыған елдерге қарағанда қызметтерді тұтыну деңгейі абсолютті түрде төмен болып жалғасып отыр. Бұл қызмет көрсетудің көптеген салаларына тән.Сондай-ақ сатып алу қабілеттілігінің тең бөлінбегендігін де есепке алған жөн.
Қазақстан Республикасында қала және ауыл тұрғындары арасында тұтынуда күрделі айырмашылықтар сақталуда. Мұндайда, елдің урбандалу деңгейі қаншалықты төмен болса (бұл Қазақстанға тән), тұрмыстық әл-ауқат (әсіресе қызмет көрсету) таңдау соншалықты бай емес. Бұдан мынадай қорытынды шығаруымызға болады, біздің еліміздегі халықтың көп бөлігінің ұсынылып отырған қызметті пайдалануға мүмкіндігі жоқ және бұл қызмет көрсету саласының даму қарқынын тежейді.
Зерттеудің өзектілігі сол, жоғарыда аталған артықшылықтар мен кемшіліктерін ескере отырып, қызмет көрсету сферасының орналасуы мен дамуын ғылыми тұрғыда негіздеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазақстан Республикасының қызмет көрсету сферасының орналасуының негізгі мәселелерін, аумақтық ұйымдастырылу ерекшеліктерін, қазіргі даму жағдайын, қарқынын, қызмет көрсету салаларының экономикаға қосар үлесін анықтау, қызмет көрсету сферасының орналасуы мен дамуына кедергі негізгі мәселелерді қарастыру.
Зерттеу жұмысының міндеттері: Жоғарыда аталған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер қойылды:
* Қазақстан Республикасындағы қызмет көрсету сферасының орналасуы мен дамуының факторларын анықтау;
* Қызмет көрсету сферасын аумақтық ұйымдастырудың ерекшеліктеріне талдау жасау;
* Қазақстан Республикасының қызмет көрсету сферасының қазіргі жағдайы және дамуы, оның экономикадағы рөліне тоқталу;
* Қызмет көрсету салаларының орналасу ерекшеліктеріне сипаттама беру.
Зерттеу жұмысының объектісі: Қазақстан Республикасының қызмет көрсету сферасы
Зерттеу жұмысының теориялық негізі:Қызмет көрсету сферасының зерттелуіне үлес қосқан отандық зерттемелер, ғылыми конференциялардың материалдары және басқа жарияланымдары құрайды. Олардың қатарында Б. Рахимов. Проблемы развития современной сферы услуг в Казахстане, Ə.А. Смайылов Қазақстан Республикасындағы қызмет көрсету және т.б.еңбектері бар.
Зерттеу үрдісінде, сонымен бірге, отандық ақпарат көздері пайдаланылды. Зерттеудің талдамалық базасын Статистика жөніндегі Қазақстан Республикасы агенттігінің ресми статистикалық материалдары, Қостанай облысының статистика департаментінің цифрлік мәліметтері, интернет ресурстары құрады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Зерттеу жұмысының әдісі: Салыстырмалы - аналитикалық, экономикалық-статистикалық, сызбалы талдау, топтастыру, есептік-құрылымдық, жүйелеу әдістері қолданылды.
1 Қызмет көрсету сферасының даму тарихына шолу
0.1 Қазақстан Республикасындағы қызмет көрсету сферасының даму тарихы
Қызмет көрсету саласы халық шаруашылығы мен басқа секторларынан босаған еңбек ресурстарын абсорбоциялау қызметін атқара отырып және жұмыс орындары мен еңбек ресурстарын тұрақтандыруға ықпал жасай отырып, біздің еліміздің экономикасында дамушы рөл атқарады. Қазақстанда қазіргі кезде қызмет көрсету саласы өндірістік саланы өсу қарқыны және пайда болған жаңа қызмет түрлері бойынша, оның нарық пен тұтынушылардың қажеттіліктеріне бейімделуі бойынша басып озды.
Қызмет көрсету саласының тез дамуы 90-жылдары басталған. Қызмет көрсету саласының индустриалды дамыған елдердегі оның жағдайымен салыстырғанда артта қалушылығына қарамастан, соңғы он жылдықта қызмет көрсету саласы экономиканың дербес секторына айналды. Мұның келесідей себептері бар: мемлекеттік қаржыландырудың қысқаруына байланысты халыққа және ұйымдарға ақылы қызмет көрсету үлесі артты, яғни бұл меншіктің түрлену процесі және жеке кәсіпкерліктің дамуының ықпал етуімен байланыстыкөптеген жаңа қызмет түрлері пайда болды (бухгалтерлік қызметтер, брокерлік қызметтер және т.б.), қызмет көрсету кәсіпорындарының арасында бәсекелестік күшейді.
Қызмет көрсету саласы кәсіпкерлер үшін тартымды болды, себебі кейбір салалар бастапқы зор капиталды қажет етпейді, басқалары өздерінің дамымағандығымен байланысты жоғары пайда (қаржылық, трасталық) түсіруге мүмкіндік береді. Қызмет көрсету саласына капитал салу және сауда-делдалдық операциялар ақшаны тез қайтару кезеңділігімен және айналымның бастапқы жоғарғы мөлшерлемелерімен қызмет көрсету саласының кеңеюін алдын-ала анықтап берді.
Ел экономикасының ашықтығымен байланысты, қызмет көрсету саласына сауданың қарқынды даму процестері қатты әсерін тигізді: бұл саладағы айналымның артуы қызмет көрсету секторын кеңейтіп отыр.
Қызмет көрсету саласында қазіргі кезде көкейкесті болып осы секторды басқарудағы құрылымдық өзгерістермен байланысты мәселелер саналады. Бұл өзгерістер - экономиканың ілгері трансформациялану нәтижесі және шаруашылықтың нарықтың әдісіне көшу. Сонымен қатар, олар қызмет көрсету саласындағы экономиканың көпқырлылығындағы өзгерістерді әкеледі.
Қазақстан үшін қызмет саудасы сферасы күрделі және көптүрлі мәселелер кешеніне шоғырландырылған, себебі қызмет саудасындағы әлемдік рыноктарында мемлекеттің бәсекелік қабілеттігі тауарлы рыноктарына қарағанда төмен. Қазақстанның қызмет көрсету нарығы әлсіз дамыған, отандық және шетелдік қызмет көрсетулер үшін тәртіп тіркелген қызмет көрсету сфераларында көлемді заңнамалар мүлдем жоқ деуге болады. Қазақстанның көптеген қызмет көрсету секторлары шетелдік бәсекемен ешқашан таныс болмады (тұрмыстық, коммуналды, кейбір коммуникациялы және т.б.), ал кейбір қызмет көрсету секторлары монопольды құқықтарға ие (көлік, байланыс және т.б.)[1]
Қазақстан Республикасындағы қызмет көрсету саласына дәстүрлі түрде мыналарды жатқызып келді: тұрғын үй және коммуналды шаруашылық; халыққа тұрмыстық қызмет көрсету; денсаулық сақтау және әлеуметтік қамсыздандыру; дене шынықтыру және спорт; білім беру; мәдениет және өнер; ғылым және ғылыми қызмет көрсету; несиелеу; сақтандыру; мемлекеттікбасқару және қорғаныс; коммерциялық емес ұйымдар, үй шаруашылығына қызмет көрсету. Сауда, көлік, байланыс қызметтері, банктік қызметтер материалдық өндіріске жатқызылды. Дегенмен, шетелдік тәжірибеде, қызметтің бұл түрлері шүбәсіз қызмет көрсету саласына жатады. Бұл айырмашылық экономиканың екі секторының - біздің республика мен батыс елдерінің - өндірістік және қызмет көрсету салаларының өлшеусіздігіне әкеп соқтырды.
Қазақстан Республикасы үшін қызмет көрсету секторындағы Қазақстан Республикасы экономикасының трансформациялануы және нарықтық экономикаға көшуі процесінде туындайтын бірнеше мәселелер тән. Ең алдымен, бұл, индустриялық дамыған елдерге қарағанда қызметтерді тұтыну деңгейі абсолютті түрде төмен болып жалғасып отыр. Бұл қызмет көрсетудің көптеген салаларына тән.
Сондай-ақ сатып алу қабілеттілігінің тең бөлінбегендігін де есепке алған жөн. Және сонымен қатар, халықтың түрлі топтарының тұтыну мінез-құлқындағы үлкен айырмашылығын да атап өту қажет. Мамандардың бағалауы бойынша, Қазақстан Республикасында 70% астам халық кедейшілік тауқыметін көруде. Аз қамтылған отбасыларының қызметке жұмсайтын шығындары меншікті салмақтың азғантай мөлшерін құрайды және ол 10-15% қана. Олардың көп үлесі пәтерақы мен көлікке тиесілі болып отыр. Қолда бар деректерге сүйенетін болсақ, Қазақстанның барлық облыстарындағы халықтың түрлі топтары қызмет көрсетуге өз бюджетінен біркелкі үлес жұмсап отырған жоқ, әсіресе бұл үлес ауыл тұрғындарында өте төмен болып отыр. Табыстардың көбеюі шамасына қарай бұл үлес тұрақты түрде артуда.
Қазақстан Республикасында қала және ауыл тұрғындары арасында тұтынуда күрделі айырмашылықтар сақталуда. Мұндайда, елдің урбандалу деңгейі қаншалықты төмен болса (бұл Қазақстанға тән), тұрмыстық әл-ауқат (әсіресе қызмет көрсету) таңдау соншалықты бай емес. Бұдан мынадай қорытынды шығаруымызға болады, біздің еліміздегі халықтың көп бөлігінің ұсынылып отырған қызметті пайдалануға мүмкіндігі жоқ, және бұл қызмет көрсету саласының даму қарқынын тежейді.[2]
Ведомстволық бастау қызмет көрсету саласының қажетті дамуына кедергі болады. Жекеменшік секторларды реттеудегі министрліктердің қызметі бақылау мен үйлестіру арасындағы шатақтың мысалы ретінде қызмет етеді. Аталған саланы мемлекеттік басқару органдары әкімшілік сипатта емес, өз міндеттерін нақты болжау бағалары мен маркетингтік зерттеулер негізінде жүзеге асырылатын үйлестіруші-талдау құрылымдары сипатына ие болуы қажет.
Қазақстанның салық жүйесінің демеушілікпен жебеушілікті дамыту мүмкіндіктерін кідіртуі айқын болып отыр. Салық заңдарына әлеуметтік салаға ынталандыру енгізілімдері сияқты, қаржылық айла-шарғы мүмкіндігіне жол бермейтін ойластырылған, өлшенген өзгертулер мен толықтырулар енгізу қажеттілігі өзінен-өзі айқын көрініп отыр.
Сондай-ақ қызмет көрсету саласында туындаған жайттарға өз қызмет саласының сарапшылары болып қана қоймай, сонымен қатар экономикалық жағдайлар, басқару тетіктері жайында терең білімі бар, адамдармен жұмыс істей алатын білікті менеджерлердің болмауы байланысты болып отыр. Олай болса, ой-өрісі кең басшыларды дайындау, басқару қызметінде тәжірибе алмасу қажеттілігі туындайды.
Түрлі қызмет көрсету салалары қызметкерлерінің жалақысында сәйкессіздік байқалып отыр, мысалы, қаржылық сектор мен денсаулық сақтауда, мәдениетте, білім беру саласында. Халық шаруашылығындағы орташа жалақы өз мөлшері бойынша біркелкі емес, бұлэкономикалық процестермен және өтпелі кезеңдегі экономиканың қиын жағдайымен байланысты болып отыр. Нарыққа өту экономиканың түрлі секторыларындағы жалақыны тұрақтандыру қажеттілігін болжайды.
Әлсіз қаржылық база қызмет көрсету саласында ұйымдардың қақтығысқан маңызды мәселелерінің бірі болып табылады.
Жоғарыда қарастырылған қиындықтарға қарамастан, республика потенциалының өсуімен байланысты қызмет көрсету саласын дамыту мүмкіндігі де артып отыр. Жаңа өндірістерді қалыптастыру есебінен нарықтың қызметтермен толығуы толық көлемде жүзеге асқан жоқ, себебі мұндай кәсіпорындар үшін, әсіресе кооперативтер үшін барлық қызмет аспектілері бойынша шаруашылықтың өзгешеленетін жағдайлар жасалды: материалдық-техникалық қамсыздандыруда, табысты бөлу қағидасында, еңбек қатынастарын реттеуде, қаржылық-несиелік есептерде, бюджетпен салықтық өзара қатынастарда, бағаның екі деңгейін бекіту, яғни бұл кәсіпорындардың әр қайсысы өзінің шаруашылық қағидалары бойынша әрекет етті, бұл өз кезегінде бірыңғай экономикалық жүйеге айқын сәйкессіздік келтіреді.[3]
Бәсекеге қабілетті қызмет көрсету рыногын қалыптастыруда берілген сфера кәсіпорындары және қызмет тұтынушылары бірнеше мәселелермен кездеседі. Осындай мәселелердің бірі жалпы қабылданған стандарттар мен нормаларға қызмет көрсету сапасының сәйкессіздігі. Тұтынушыларды тартуда қызсет көрсету сферасының кәсіпорындары төмен бағалармен кең қызмет көрсету түрлерін ұсынады. Бірақ кәсіпорын белгілі бір тұтынушылық нишаны алған кезде, қызмет көрсету сапасына тұтынушыларды тарту сатысындағыдай үлкен көңіл бөлінбейді. Бұл мәселе қызмет көрсетудің барлық түрлеріне тән және бұл әсіресе жеке меншік мекемелерімен, мейрамхана бизнесімен, денсаулық сақтау, білім беру және шаштараз қызметтерін ұйымдастыру кеінде ерекше байқалады. Егер де бұл процес ылғи да бақылауда болмаса, Қазақстандық қызмет көрсетушілер әлемдік нарыққа шығуда олар жоғары білікті шетелдік компаниялармен бәсекелесе алмайды.
Басқа мәселе көрсетілетін қызмет ассортиметінің шектеулілігі болып табылады. Қазақстан көптеген қызмет көрсетулерді шетелден қызметтерді импорттау себебі - отандық компаниялар олардың дамымағандығына байланысты елдегі қызмет көрсетулерге сұранысты қанағаттандыра алмайды. Ертеректе айтылғандай, Қазақстанда жоғары сұранысқа ие жоғары сапалы іскерлік қызмет көрсетулердің көп бөлігі мүлдем жоқ деп айтуға болады. Қызмет көрсету сфераларында ең басымды бағыттарында мамандарды дайындау қажет, ол болса қызмет көрсету импортын қысқартуға және қосымша жұмыс орындарымен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Сонымен бірге қызмет сферасының нормативті-құқықтық базасыда белгілі бір кемшіліктер бар. Сонымен бірге республикада біртіндеп өндіріс және қызмет сферасының құқықтық базасы қалыптасуда. Қызмет көрсту сферасы дамуының келесідей ұлттық бағдарламалар жасалған және сәтті жүзеге асырылуда: электроэнергетикадағы жекешелендіру және қайта құрылымдануы, Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп және аудитті дамыту және жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасының қызмет көрсету нарығын дамытудың ұлттық бағдарламасы; қаржылық секторды дамыту бағдарламалары және т.б. Мемлекттік сатып алулар туралы Заңы аясында жүргізіуде.
Тәуелсіздік алған жылдан бері Қазақстанда қызмет көрсету сферасын реттеу бойынша бес жүзге жуық құқықтық актілер қабылданған және де қазіргі кезде тағы да ондағандары жасалып, бекітілуде. Қызмет көрсету сферасындағы қазақстандық құқықтық базаның қалыптасуы бойынша іс-әрекетінде ең маңызды міндеттері: кәсіпкерлікті лицензиялау сауда сферасы және халықаралық серіктестікте және тағы басқа заңнамалық базаны жасау.
Барлық қабылданған нормативті актілер қызмет көрсету іс-әрекетті реттеу мақсатында кәсіпкерлікті лицензиялаудың жалпы тәртібін, сонымен қатар қызмет көрсету сферасының жеке секторларындағы іс-әрекетті лицензиялау тәртібін белгілейді. Лицензияланатын қызмет көрсетулерге: банктік іс, жобалық және құрылыстық жұмыстарын сақтандыру, туризм, телерадио хабарлау, білім беру және денсаулық сақтау, байланыс, тасымалдың барлық аяларындағы іс-әрекеттер, шетелдік жұмыс күшін кіргізу және шығару, ойын бизнесі, қоғамдық тамақтану орындарының жұмысы және т.б.
Республикада банктік іс, жолаушыларды және жүкті тасымалдау, білім беру және денсаулық сақтау сфераларында жақсы нормативтік база қалыптасқан.Нормативті құжаттардың қызмет көрсету сферасындағы халықаралық Қазақстан ынтымақтастықтары реттейді. Сонымен бірге Қазақстан қызмет көрсету сферасындағы көптеген халықаралық Конвенцияларға қосылды. 2000 жылдың сәуірінде Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы шеңберінде құрылыс іс-әрекетін жүзеге асыруға лицензияны қабылдау туралы Келісімге қол қойылған. Сыртқы саудада Қазақстан ЕурАзЭҚ (Еуразиялық экономикалық қауымдастық) елдеріне еркін сауда режиміне 1999 жылы 26 ақпанда қол қойылған Кедендік одағы және ортақ экономикалық кеңістік туралы келісімге сәйкес мүмкіндік береді.
Қазақстанмен ең қолайлы режиміне мүмкіндік беру туралы екіжақты келісімге қол қойылған (Эстония, Түркменстан, Индия, Малайзия, Словакия, Канада, ЕО, Швейцария, Чехия, Венгрия, Куба, Румыния).
Соңғы жылдары қазақстандық қызмет көрсету сферасында үлкен үлесті көлік, байланыс, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, білім беру, денсаулық сақтау сияқты салалар құрайды. Жоғары қарқынмен ғылыми-техникалық прогресс әсерінен қалыптасатын көлік, ақпараттық, коммуникациялық, сонымен қатар қаржылық, білім беру және туристік қызметтер дамиды. Кейінгі жылдар аралығында коммерциялық қызметтер, сонымен бірге мемлекеттік басқару қызмет көлемдері жалпы қызмет құрылымында үлкен үлеске ие.
Қазақстандық қызмет көрсету индустриясының қазіргі кездегі жағдайы қызмет көрсету нарығы дамуының аймақтық және көрсетілетін қызмет ассортиментінің біркелкі емес болуы. Көрсетілетін қызметтердің ең кең ассортименті және жоғарғы сапа деңгейі Алматы, Астана қалалары мен Атырау облыстары секілді өнеркәсіптік дамыған аймақтарда шоғырланған.
Қазіргі кезде қызмет көрсету сапасына үлкен көңіл бөлінуде. Қызмет индустриясындағы ерекшеліктері шаруашылық бірліктердің мінез-құлқын және өзара қарым-қатынас нысандарын анықтайтын нормалар мен ережелерді негіздейтін қарама-қайшы өзгерістер болып табылады. Сондықтан қызмет көрсету индустриясының дамуы әлемдік қарқындарға кейбір жағынан ғана сәйкес келеді.
Қызмет көрсету индустриясы әр салада біркелкі дамымаған. Әлеуметтік-тұрмыстық қызмет көрсету, қоғамдық тамақтану, сауда жүйелерінде, санаторлы-курорттық қамтамасыз етуде, нарықтық қатынастар дамуда және қоғам қажеттіліктерін қанағаттандырудың механизмдерін қалыптастыруда. Бірақ денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет сияқты экономика секторларында нарықтық қатынастар шектеулі мүмкіндіктерге ие. Бұнда мемлекеттік кәсіпорындар және ұйымдар маңызды орынға ие рыноктық емес сектор бар. Осыған байланысты мемлекет әлеуметтік қызмет көрсетуге және тұтынуға белсенді араласады.[4]
Импортпен бәсекелеспейтін секторларда, әсіресе шағын бизнес, қызмет көрсету сферасы, қонақ үй бизнесі, құрылыс материалдарын өндіру және т.б. секторларда жұмысбастылық масштабтары одан әрі кеңеюі мүмкін.
Әлеуметтік сферадағы қызмет көрсету мәселелері толық шешілмеді. Халық білім беру, денсаулық сақтау, сонымен қатар мәдени-тәрбиелік көңіл көтеру аясындағы қызмет көрсетулер жеткілікті дамымаған. Төмен табысты халыққа қызмет көрсетулердің кейбіріне әлі күнге дейін қол жеткізе алмай отыр.
Мемлекеттік басқару органдарымен халықтың туристік қызмет көрсетулерге сұранысын қанағаттандыру, туризмнің материалды-техникалық негізін қатайту, туристік маршруттар географиясы мен көптүрлілігін кеңейту бойынша іс-шаралар жүргізілуде. Бірақ туризм инфрақұрылымы баяу дамуда.
Көңіл-көтеру, белсенді демалыс және туризм, отбасылық және балалар үшін демалыс орталықтары жеткіліксіз. Халыққа ақылы қызмет көрсетулердің ішінде жолаушылар тасымалы, байланыс, тұрғын үй-коммуналдық және тұрмыстық қызметтер басым.
Халыққа ақылы қызмет көрсету құрылымында, ұйымдардың сәйкес желілерін орналастыруда елеулі өзгерістер болды. Бірақ қызмет көрсетулердің аумақтық және бағалық қол жеткізу мәселесінің шешімін таппады, ауылдық елді мекендеріндегі тұрғындар қиын жағдайға тап болды. Бұл әсіресе мәдениет, байланыс, спорт, коммуналды қызмет көрсетулеріне қатысты.
Қоғамдық тамақтану және қонақ үй шаруашылық сферасында бірлескен кәсіпорындардың дамуы (түрік, корей, қытай, италиялық кәсіпкерлерінің қатысуымен мейрамханалар және қонақ үйлер), сервисті ұйымдастыру және күрделі жабдықтар мен автокөліктерге кепілді қызмет көрсету (LG, Samsung және т.б. фирмалардың) жоғарғы сапалы қызметтер көрсететін жаңа фирмалардың пайда болуына әкелді.
Осылай Қазақстанда өткен жылдары ерекше жағдайлар орын алды, әсіресе материалды игіліктерді өндіру көлемінің күрт қысқаруы және адамдардың қызмет ету үшін жаңа сфераларды таңдау, өндіру және түтыну арасындағы тауарлы нысандағы байланыстың қарқынды дамуы, сонымен қатар делдалдық, кеңес беру, сақтандыру, риэлтерлік, жарнамалық және басқа да жаңа қызмет көрсетулер кең тарап кетті.
Байқап отырғанымыздай, қазіргі таңда қызмет көрсету сферасы Қазақстан экономикасында маңызды орынға ие, себебі қызмет көрсету сферасы көптеген жұмыс орындарын қалыптастырады және ішкі ұлттық өнімге елеулі үлесін қосады. Қазіргі кезде нарық өндіріс және қызметтерді бөлудің жаңа нысандары мен әдістерін талап етеді, халыққа кепілді әлеуметтік қызмет көрсету көлемімен қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік ақша-қаражаттарын жұмсаудың үнемді тәртібін болжайды.[5]
1.2 Қызмет көрсету сферасының орналасуы мен дамуының факторлары
Қызмет көрсету - заттық нысан сипатына ие болатын және тұтынылу құны еңбектің заттық өнімінен өзгеше түрде нақты еңбектің пайдалы нәтижесінен көрініс табатын арнайы еңбек өнімі. Дәрігер, мұғалім, актер, шаштараз, т.б. көрсететін қызмет осындай еңбек өніміне жатады. Олардың еңбегімен сатып алу және сату нысаны, тұтыну заты бола алатын бейзаттық нысандағы белгілі бір өнім өндіріледі. Алайда қызмет көрсету ұрлана алмайды, бірақ оны өндіру мен тұтыну үдерісі уақыт жағынан үйлес келеді.
Қызмет көрсету бейматериалдық (жаттықтырушылардың, заңгерлердің, актерлердің, банк қызметкерлерінің, т.б.) және материалдыққызмет көрсету (тұрмыстық техниканы жөндеу, жеке тапсырыспен киім тігу, т.б.) түрлеріне бөлінеді. Материалдық қызмет көрсету жағдайында материалдық зат өндіріс нәтижесі және тұтыну нысаны болып табылады.
Қызмет көрсету аясының ілгерілеуі үшін іргелі негізі болып табылатын материалдық өндірістің дамуы, сондай-ақ қызмет көрсету аясындағы еңбек бөлінісі қызмет көрсету түрлерін кеңейте түседі. Қызмет көрсету мазмұнына қарай жеке адамға үйде қызмет көрсету (аспаздар, үй қызметшілері, т.б.), жаңа бұйымдар жасайтын қызмет көрсету (халықтың жеке тапсырыстары бойынша тұрғын үйлер салу, киім-кешекті не аяқ киімді жеке-дара тапсырыс бойынша тігу, т.б.), бұрын пайдаланылған тауарлардың тұтынылу қасиетін қалпына келтіру (тұрғын үйлерді, тұрмыстық техниканы, т.б. жөндеу), зияткерлік қызмет көрсету (жаттықтырушылық, жарнама, т.б.), білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет аясындағы қызмет көрсету, көлік, пошта телекоммуникация көрсететін қызмет, банктер мен сақтандыру қоғамдарының қызмет көрсетуі, сауықтыру мекемелерінің, қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының қызмет көрсетуі түрлеріне жіктеледі.
Тұтынушы үшін қоғамдық тұтыну қорларын бөлу тұрғысынан қызмет көрсету ақылы (қызмет көрсетуге тұтынушы ақы төлейтін) және ақысыз (бюджеттік қаражат есебінен көрсетілетін) қызмет көрсету түрлеріне бөлінеді.[6]
Қызмет көрсету өндірістік қатынастардың сипатына қарай түрлі әлеуметтік-экономикалық нысанда болуы мүмкін. Тауар ретінде қызмет көрсету екі жақты құрылымға ие болады: арнайы тұтыну құны (нақты еңбектің пайдалы нәтижесі) мен құн (қызмет көрсетудегі қоғамдық қажетті еңбек) сипатында көрініс табады. Демек, қызмет көрсету аясы өзінің тіршілік етуі мен дамуына қажетті қорды өзі ғана ұдайы өндіреді, ал осы аяға жұмсалған еңбек қызмет көрсету өндірісіне қатысушылар табысының көзі болып табылады, бірақ ол материалдық өндірісте жасалған құнды қызмет көрсету аясының пайдасына қайта бөлу нәтижесі болып табылмайды.
Қоғамдық еңбек бөлінісі құрылымында қызмет көрсету аясы экономиканың "бірінші" секторына жататын ауыл шаруашылығы мен "екінші" секторына жататын өнеркәсіптен өзгеше түрде заттай тауарлар сияқты жалпы ұлттық өнім мен ұлттық табыстың құрамына кіреді. Қоғамдық өндіріс жүйесіндегі қызмет көрсету аясының үлесі елдің экономикалық дамуы деңгейінің өзіндік көрсеткіші болып табылады.
Қызмет көрсету саласы - қоғамдық өндіріс жүйесіндегі қызметтік мәні халыққа қызмет және рухани әл-ауқат көрсету және жүзеге асырумен түсіндірілетін салалардың, кіші салалар және қызмет түрлерінің жиынтығы.[7]
Қызмет көрсетудің тауары - қызмет болып табылады және өзіне лайықты бағасы да болады. Бірақ мәдени қызмет көрсетулерде үнемі төлем ақы төлене бермейді. Өндіріс немесе қызмет көрсету ежелден бері халық шаруашылығының бір бөлігі болып келеді. Халыққа қызмет көрсету бұл қоғамның рухани-мәдени өсуіне үлкен әсерін тигізді.
Қызмет көрсетудің ерекшеліктері мыналар: 1) Сезбеушілік, яғни олардың материялдық емес сипаты, басқа сөзбен айқанда қызмет көрсету клиентке, оған қызмет көрсету процесі аяқталғанға дейін айтарлықтай түрде ұсынылмайды. 2) Қызмет көрсетуді сақтауға болмайды, яғни қызмет көрсетуді ұсыну және тұтыну процесі бір мезгілде өтеді және тұтынушылар бұл процеке тікелей қатысушылар болып табылады. 3) Қызмет көрсету - бұл қызмет көрсетілместен бұрын оның сапалы және сапасыз екендігін білу мүмкін емес. 4) Өз сапасы бойынша өзгергіштік, олар қаншалықты көбінесе қызметкердің маман дәрежесіне оның жеке ерекшеліктері мен көңіл-күйіне тәуелді.
Қызмет көрсетудің тауардан негізгі және принципті айырмашылығы мынада тауар материалданған және өндірушіден шеттетілген еңбек нәтижесі тауарды тұтынушыға дейін жеткізу процесі процедураның стандартта жиынтығы арқылы жүзеге асырылады (өнімді көтерме және жеке саудаға, беру және оны әрі қарай жатқызу, қызмет көрсетуді жасау кезінде сақтау және сату кездері болмайды). Қоғамдық күшпен өндірістің дамуы шаруашылық қызметке сұранысты өсірді. Қызмет экономикада басты роль ойнап, қызмет сферасы және қызмет рыногы пайда болды. Қазіргі заманғы экономикадағы өзекті тенденцияның бірі ұсынылған қызмет көрсетудің феноменді өсуі болып табылады.
Қызмет көрсету саласындағы динамикалық өсудің өзекті факторы болып технологиялық прогресс табылды.
Жаңа технологиялар тұтынушыларға қызмет көрсетумен айналысатын, ұйымдардағы бизнесті жүргізу әдістерін радикалды өзгертеді. Технологиялық прогресс басқада қызметтердің түрлеріне ықпал етеді: әуелік тасымалдаудан бастап, бөлшекті саудаға дейін. Техникалық ойдың қарқынды дамуы әрекеттердің жаңа түрлерінің пайда болуына, сервистің жетілдірілген жүйелерін жасауға әкеледі. Технологиялық прогресс базасында экономиканың дамуы сервистік қызметтің өсуіне ықпал етеді. Кез-келген физикалық тауар, әсіресе жоғары технологиялық және ұзақ мерзімді қолданылатын, қызмет көрсету қажеттігін тудырады. Бұйымның сипаттамасына тәуелді қызметтерге енгізіле алады:
♦ тасымалдау және жинау;
♦ қондыру және құру;
♦ қоректендіру;
♦ техқызмет;
♦ тазарту;
♦ экологиялық өтелдеу.
Қызмет көрсету саласына экономикалық факторлардың ықпалы ЖІӨ жалпы динамикасымен, тұтынушы тауарлар сұранымының өзгеруімен, халықтың жұмыспен қамтылуымен, оның табысының деңгейімен шартталады. Қызмет көрсету саласында іскерлік және қаржылық қызмет көрсетудің ролі артуда (франчайзинг, лизинг және т.б.)
Экономиканың барлық саласына тұтас, оның ішінде қызмет көрсетуге, сыртқы ортаның ықпалы жүйесіндегі демографиялық фактордың маңызын бағалау мүмкін емес. Мысалы, американдықтың өмірінің ұзақтығы 76 жас, ұлттың қартаюы өтуде, бұл қызмет нарығының көптеп пайда болуына әкелді: сақтандыру қызметінің нарығы (өмірді сақтандыру, салымдарды сақтандыру және т.б.). Нарықтың бұл түрінің дамуының мысалы бола алатындар Жапония мен АҚШ.
Табиғат ортасы қызмет көрсету саласына ықпал ететін маңызды фактор болып табылады. Ауыл шаруашылығының және өнеркәсіптің дамуы табиғи факторлардың өзіне ықпал етуін сезінеді. Және де, тапшы шикізат ресурстарына, сонымен қатар экологиялық проблемаларға көңіл аударылады. Туризм секілді салалар бірінші кезекте табиғат факторларына тәуелді болады.
Сервис индустриясына мемлекеттік реттеуші ықпалды ырықтандыру болып табылатын, негізгі вектор болып саяси-құқықтық фактор табылады. Мысалы, көптеген сервистік салалар (көлік, байланыс, банк және басқалары) дәстүрлі түрде, өнеркәсіпке қарағанда, мемлекет жағынан қатаң реттеуге түседі.
Мемлекеттік реттеудің босаңсуы, темір жол, автомобиль және жүктік тасымалдауларды, банкілік істер сияқты салаларда көптеген шектеулердің жоғалуына немесе минималдануына әкелді.
Мәдени ортаның факторлары қызмет көрсету аясында көптеген проблемаларды туғызуға қабілетті. Мәдени айрмашылықты бағаламау, мысалы, АҚШ пен Франция арасындағы, өз уақытында Уолт Дис - ней компаниясы үшін кезінде проблема болып табылды. [8]
Қызмет көрсету саласына тұрмыс деңгейін жетілдіру мен жақсартудағы, адамдардың материалдық және мәдени әл-ауқатын көтерудегі көрнекті рөлі жатады. Ол материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарды үнемдеуге мүмкіндік береді, қызметкердің бос уақытын көбейтеді, олардың еңбегіндегі шығармашылық мазмұнын арттырады, жұмыс уақытынан тыс тиімсіз шығындарды азайтады, адам өмірін аса қолайлы және жағымды етеді.
Қызмет көрсету саласы экономиканың ең перспективтік, жедел қарқынмен дамушы салаларының бірі болып табылады. Ол қызметтің кең ауқымын қамтиды: сауда және көліктен қаржыландыруға, сақтандыруға және әртүрлі тектегі делдалдыққа дейін. Экономикалық жүйенің түпкілікті өзгеру процесі, командалық-әкімшілік экономикадан нарықтық экономикаға өту қызмет көрсету саласына, әлеуметтік салаға аса қатты әсерін тигізді.
Дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей, өндірістің күрделенуі мен нарықтың тауарлармен толтырылуынан қызметке сұраныс та өсіп отыр. Қоғам қаншалықты экономикалық әлсіз болса, оның шаруашылық қызметі көп жағдайда тек заттай әл-ауқат өндірісімен ғана шектеліп қояды. Экономикалық деңгей қаншалықты жоғары болса, индустрия негізі қаншалықты дамыған және еңбек өндірісі жоғары болса, қоғамның шаруашылық қызметі соншалықты күрделене түседі: қызмет көрсетуге бағытталған шаруашылық құрылымы өзгереді және еңбек қызметінің мәні артады.
Қызмет көрсету экономикада әрқашан да маңызды роль атқарып келді. Бір қызметтердің экономикадағы рөлі өндірістің салаға қызмет көрсетумен, өндіріс жүйесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін материалдық өндіріс өнімдерін бөлу және тұтыну процестерімен тығыз байланысты. Басқа қызметтердің рөлі - жұмыс күшін дамытуды қамтамасыз етумен, білім беру және мәдени-технологиялық деңгейдің артуымен, денсаулықты нығайту және еңбекке қабілеттілікті дамытумен, демалысты қамтамасыз етумен байланысты. Соңғы 10-20 жылдары әлемде осы саладағы қызмет ететіндер саны жылдам өсе бастады, оған себептердің қатарында өндірістегі жетілдіру жұмыспен қамтылғандардың аз санымен көп мөлшерде тауар өндіруге мүмкіндік бергендігімен түсіндіріледі. Бұл түрлі тектегі қызмет көрсетумен айналысқан қызметкерлердің едәуір бөлігін босатуға мүмкіндік туғызды.[9]
Тағы бір маңызды фактор - сирек кездесетін немесе бірнеше онжылдық бұрын мүлдем болмаған, компьютер қолдануға негізделген қызмет түрлеріне өмір берген технологиялық прогресс. Сонымен қатар қызмет көрсету саласының аса қарқынмен өсуі өндірушілерге бұрын өздері айналысқан қызмет көрсету түрлерін бөтен фирмаларға "беруге" мүмкіндік туғызды. Бұл факторлар жиынтықта тұрып қызмет көрсету саласында еңбекпен қамтылғандар санының артуына әкеп соқтырды.
Қызмет көрсету сферасы тауарлы өндіріспен салыстырғанда біртекті емес, бірақ барлық қызметтер оларды тауарлардан ерекшелейтін жалпы ерекшеліктерге ие. Сонымен қатар осы сфераның даму эволюциясы туралы отандық және шетел экономистерінің көзқарастары әртүрлі.
Қызметтердің әртүрлілігі экономистердің қызметтерді әртүрлі факторларға негізделе отырып классификациялауына әкеледі. Американдық экономист Стентон коммерциялық негіздегі қызметтерді он топқа бөледі:
1) Баспанамен қамтамасыз ету қызметтері.
2) Отбасыларға қызмет көрсету (пәтерді жөндеу, жинау және т.б.).
3) Демалыс және көңіл көтеру.
4) Индивидуалды санитарлы-гигиеналық қызметтер көрсету (кір жуу, құрғақ тазарту, косметикалық қызметтер және т.б.).
5) Медициналық және басқа денсаулық қызметтері.
6) Жеке білім беру.
7) Бизнес аясындағы және басқа да білікті іскерлік қызметтер (құқықтық, бухгалтерлік, кеңестік және т.б.).
8) Сақтандыру және қаржылық қызметтер.
9) Көлік қызметтері.
10) Коммуникация аясындағы қызметтер.[10]
Экономист Джадд негізгі үш қағиданы бөліп, өзінің қызмет классификациясының схемасын ұсынды:
oo клиент иемденетін, бірақ жеке меншікті иемденуші құқығында пайдаланбайтын физикалық тауарлармен байланысты қызметтер;
oo клиенттің жеке меншігі болып табылатын физикалық тауарлармен байланысты қызметтер;
oo физикалық тауарлармен байланыссыз қызметтер.
70-жылдардың соңында қызмет классификациялауының белгілер құрамы кеңейтілген және тереңдеген. Қызметтің әртүрлі компоненттерінің сезілуі мен сезілмейтіндік түсініктері енгізілді; қызметтер индивидуалды және ұжымдық болып бөлінді.[11]
Қызмет көрсету сферасындағы өзгерістерді ынталандырушы факторлардың бірі - тұтынушыларды тез және ыңғайлы қызмет көрсетуге ұмтылу. Ол қазіргі технологияларды пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Сондай ақ электронды байланыс қызметті өндірушілер мен тұтынушылардың жақындауына жағдай жасайды.
Әлемдік тәжірибеде кең тараған классификация Әлемдік Сауда Ұйымының шеңберінде қызмет саудасын реттеу мақсатында Тарифтер және Сауда бойынша Басты Келісім (ГАТТ) Секретариатымен ұсынылған. Осы классификацияға сәйкес қызмет көрсетулер Қызмет Саудасы бойынша Басты Келісімнің (ГАТТ) 12 секторына бөлінген:
1) Іскерлік (коммерциялық) қызметтер.
2) Пошта және электробайланыс қызметтері.
3) Құрылыстық және олармен байланысты инжинерингтік қызметтер.
4) Сауда және дистрибьютерлік қызметтер.
5) Білім беру аясындағы қызметтер.
6) Қоршаған ортаны қорғаумен байланысты қызметтер.
7) Сақтандыруды қосатын қаржылық қызметтер.
8) Денсаулық сақтау және әлеуметтік аясындағы қызметтер.
9) Туризм және саяхатпен байланысты қызметтер.
10) Демалысты, мәдениет және спортты ұйымдастыру аясындағы қызметтер.
11) Көлік қызметтер.
12) Жоғарыда келтілілмеген басқа да қызметтер, сонымен қатар кәсіпкерлік іс-әрекетке байланысты басқа да қызметтер.
Қызметтерді классификациялауда басқа тәсілдер де қолданылады. Әлеуметтік мәні бойынша және функционалды мәні бойынша классификациялауды бөліп көрсетуге болады.
К.Маркс бойынша қызметтер мен тауардар құнын анықтаудың классификациялық нысанына сәйкес барлық қызметтерді үш ірі блокка бөлуге болады (Сызба):
1) Өндіріс, тұтыну сферасындағы қызметтер (құрылыс, көлік, телекоммуникациялық және т.б.).
2) Іскерлік қызметтер (сауда, қаржылық, сақтандыру және т.б.).
3) Әлеуметтік сфера қызметтері (денсаулық сақтау, білім беру, басқару және т.б.).
ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ СФЕРАСЫ
Өндірістік қызметтер
Іскерлік қызметтер
Әлеуметтік қызметтер
1) Білікті қызмет
2) Лизингтік қызмет
3) Пошта және электробайланыс қызметі
4) Құрылыс қызметі
5) Қоршаған ортаны қорғау қызметі
6) Туристік қызмет
7) Көлік қызметі
8) Басқалары
1) Білікті қызмет
2) Есептегіш техника қызметі
3) Жылжымайтын мүлікпен байланысты қызметтер
4) Қаржылық делдал аясындағы қызметтер
5) Сауда
6) Басқалары
1) Білім беру қызметтері
2) Денсаулық сақтау қызметтері
3) Мәдениет қызметтері
4) Мемлекеттік емес ұйымдардың, діни және қоғамдық бірлестік қызметтері
5) Басқару және қауіпсіздік жүйесінің қызметтері
6) Басқалары
[12]
Қызмет көрсету секторының тез өсуі ғылым және ғылыми қызмет көрсету, білім беру, мәдениет және шығармашылық, денсаулық сақтау және дене тәрбиесі, тұрғын-үй коммуналдық және тұрмыстық қызмет көрсету, әлеуметтік қамсыздандыру, демалыс индустриясының, қаржы секторының дамуы есебінен болып отыр. Егер қазіргі кезең ғылым және ғылыми технология рөлімен байланысты болса, келесі кезең адам білімі, экспертті жүйе және жасанды интеллект құралдарына негізделеді. Бұл жағдайда жоғары басымдылыққа өзінің ғылыми потенциалын ұтымды пайдалана алатын мемлекет ие болады. Қызметтердің әртүрлі түрлері халықаралық айналысқа қатысу дәрежесімен сипатталады. Денсаулық сақтау және білім беру сияқты тұтыну қызметтері дамыған елдерімен әлемдік рыноктарға ендіріледі.
Он жыл бұрын экспорттық салалық құрылымында көлік қызметтері басымдылыққа ие болды, бірақ келесі жылдары жоғары қарқынды өсімге туризм және басқа да қызметтер тән болды.
Басқа да қызметтер категориясына банктік және сақтандыру, коммуникациялық және ақпараттық, сонымен қатар соңғы уақытта айтарлықтай мәнге ие кеңес беру қызметтері жатады.
Кеңес беру бизнесі - бұл клиенттерге ақпарат, экспертизалар, кеңес беру түріндегі әртүрлі мәселелер бойынша шешімдерді жасау немесе басқаруда, нарықты зерттеуде, әртүрлі шараларды жасау және жүзеге асыруда келісім-шарттар бойынша тікелей қатысу. Техникалық емес іскерлік қызметтер қарқынды дамуда - персоналды жинау қоғаммен байланыс, фирмада әлеуметтік климатты қалыптастыру және т.б. жұмыстары.
Іскерлік қызмет көрсетулерге телекоммуникациялы және несиелік-қаржылық қызметтер кіреді. Инвестицияларды салу, телекоммуникациялық, ақша-қаржылық қызметтерге, сақтандыруларға, іскерлік қызметтерге, компьютерлік қызметтерге, көтерме саудаға, денсаулық сақтауға көбірек өсті.
Тез дамушы салаларға адамдардың бос уақытын өткізу, олардың әлеуметтік және мәдени талаптарын қанағаттандыратын қызметтер кіреді. Алғашқы орында туризм, белсенді демалыс нысандары және т.б.
Қызмет көрсетудің басқа да салаларына қалыпты қарқын тән. Көлік және сауда салаларының динамикасы қарама-қарсы.
Тұрмыстық техниканы киімді, аяқ-киімді жөндеу, химиялық тазалау сияқты қызмет көрсетулер төмен қарқынмен дамуда. Ауыстырушы тауарларды өндірушілер жолынан бәсекенің және адамның өмір сүру деңгейі мен стиліндегі өзгерістер әсерінен олардың үлесі көптеген елдерде қысқартуда, ескі тауарды жөндеуден гөрі жаңа және сәнді тауарды сатып алған үнемді.
Сөйтіп әлемдік қызмет көрсетулер сферасының динамикасында экономикалық өсу, адам өмірінің сапасын және қоғамның гуманизациясын қамтамасыз ететін күрделі ғылыми сиымды, сонымен қатар әлеуметтік қызмет түрлеріне ілгері жылжу байқалады.
Мемлекеттің қандай да бір қызмет түрлеріне мамандануы экономикалық даму деңгейіне тәуелді. Өнеркәсіптік дамыған мемлекеттерде қаржылық, телекоммуникациялық, ақпараттық және іскерлік қызметтер салалары басым. Дамушы мемлекетерге көлік, туристік және қаржылық қызмет көрсетілуге мамандануға тән. [13]
0.3 Қызмет көрсету сферасын аумақтық ұйымдастырудың принциптері
Қызмет көрсетудің қандай түрі болса да оның өзіндік ұйымдасқан құрылымы болады. Оған пайдаланушының есімі, деңгейлері бойынша байланыс жасау түрлері жатады.
Халық пункітінің әр түрлі деңгейі бойынша ортақ қызмет көрсететін ұжым пирамида пішіндес орналасады. Соның нәтижесінде қызмет көрсету түрлері барлық халықтың пунктерімен байланыста болып тұрады.
Әкімшілік ауданға - аудан орталығымен байланыста болатын әр түрлі типтегі шаруашылық топтары мен халық пунктінің бөлімі кіреді.Бұндай әкімшілік шаруашылық ұжымының территориясы барлық жағдайларда халықтық пунктерімен тікелей байланыста болу керек. Бұл байланыстар мына түрлермен анықталады: өндіруші, әкімшілік, транспорттық және т.б. Типтік мысал: ауылшаруашылық аудандардағы шаруа - ұжымы байланыстары - бұл бірізді жалғасулар: ферма аралық (бригадирлік) ауыл бөлімше орталығы (бригада) - шаруашылық орталығы - аудан орталығы. Бұл қарапайым кестеден ауылшарушылық ірімшік өндіретін ауыл немесе жақын теміржол станциясымен бөлімше пунктерінің күрделі байланысын коруге болады. Халыққа қызмет көрсетудің бұл түрінде өндіруші жолдамасы мен ұжымдық байланыс дәліз пішіндес болып келеді. Басты тармақты бөлімшеге қызмет көрсету орталығы, ал одан төменгі бөлікте өндіруші бөлімшелер орналасады.
Әр түрлі географиялық орналасу жағдайларға байланысты бірдей типтегі халықтық бөлімшелерінде әр түрлі рөлдермен ойнауы мүмкін, бірақ олардың барлығының негізгі категориялары ұқсас болады. Мысалы, аудан орталығы - саяси, әкімшілік және барлық ауданның шараушылық - өндіруші орталығы, сонымен қоса мәдени - тұрмыстық, медициналық және сауда қызметін атқарады.
Аудандық халықтың территориялық баспалдақ жүйесі аудан орталығындағы қызмет көрсетудің көптеген түрлерімен шектеседі.
Халыққа қызмет көрсету деңгейлерін басқаруда бірқатар әдістемелік мәселелердің қатары көрінеді.
Ортақ және қиынырақ мәселеге әсіресе әр түрлі қызмет түрлерінің ұқсастығы мен салыстыру деңгейлерін бағалауда туындайды.
Қызмет көрсетудің әдістемелік тәсілдері әр түрлі авторлардың бағалауы бойынша түрліше болып қалыптасады.
Қызмет көрсетудің интегралды дәрежесін бағалауда әр түрлі авторлар ұсынған әдістемелік амалдар бар.
Қызмет көрсетудің деңгейі ұғымына кіретін негізгі элементтері:
1. Қызмет түрлерінің толығымен болуы (кешенді)
2. Сандық қатынасы бойынша халықты қызметпен қамтамасыз ету
3. Қызмет сапасы
4. Территориялық жеткіліктілік.
Қызмет көрсету сферасын кеңістік - уақыт қатынасында адамдардың материалдық және рухани байлыққа қатынасын қарастыру үш территориялық деңгейде бөлуге мүмкіндік береді: 1) елден облысқа дейін; 2) агломерация ішінде, кей кездерде толық облыс масштабына жететін, негізінен облыс іші масштабындағы аудандар шекараларында орналасады; 3) жеке елдімекен шегіндк (Листенгурт Ф.М.). Әр деңгейде арнайы ғылыми зерттеудің ерекшеліктерінің басымдылығы болады. Бірінші деңгей үшін зерттеулердің аймақтық әдістерінде географиялық әдістеме басым болатыны сөзсіз, екінші географиялық және қалақұрылыстық әдістемелердің тоғысуы орны болып келеді.; үшінші деңгей қалақұрылысы компентенциясы негізіне келеді.[14]
Қала құрылысына қызмет көрсету теориясы 50 жылдардың соңы мен 60 жылдардың бірінші жартысында қалыптасты, орналастырудың үш негізгі типі болады: 1) ауылдық, негізгі еңбек орнына жақын орналасқан тұрғын үйлердің жай тенденциясына негізделген; 2) қалалық, оған тұрғын үй - еңбектің бір орны - жалпы қалалық маңыздағы қызмет көрсету орны функциональды құрылым байланысына тән; 3) селоаралық, елдімекендердегі топтар шегіндегі дамыған еңбек құрылымы және мәдени - тұрмыстық байланыс.
Соңғы жылдары ауылдағы тұрмыстық қызмет көрсету кәсіпорындары тез дамып келеді, мектептердің материалдық - техникалық базалары жаңарып, кеңеюде, сондай-ақ бұл құбылыс денсаулық сақтау және басқа мекемелерге де тән; сумен қамту, газбен қамту жүйесі орталықтандырылған.
Селолық аудандарда қызмет көрсету сферасының мекемелері мен кәсіпорындарының айтарлықтай кешені бар, бірақ бұ кешендер одан әрі тез даму мен жетілдіруді қажет етеді.
Қызмет көрсетудің территоиялық ұйымдастырылуы халықтың орналасу ерекшелігіне байланысты. Сондықтан да барлық қызмет көрсету орталықтарын оптимальды ұйымдастырудың негізгі мәселері ауылға да, қалаға да ортақ болып табылады. Ауылдағы тұрмыстық қызмет көрсетуді ұйымдастырудың өзіндік ерекшелігі бар.
Географиялық зерттеулердің жалпы аймағы ауылдық жерлерде қызмет көрсету сферасын ұйымдастыру үшін және ауылда қызмет көсету сферасының типі бойынша территорияларды аудандастыратын жағдайы анализімен көрсетіледі. Қызмет көрсету сферасын ұйымдастыру типі бойынша территорияларды аудандастыруды жүргізетін, жалпы және арнайы карталарда кездесетін жалпы ақпаратты географтар саралайтын бұл аймақтардың бірі.
Аудандастырудың екінші типі қызмет көрсету жүйесін территориялық ұйымдастырудың біртүрлілігі белгісі бойынша территорияларды бөлуді қарастырады. Сондай-ақ бұл теориялық және практикалық маңызға ие. Бұндай территориялық жүйелерді зерттеу - қызмет көрсету географиясының орталықтандырылған мақсаттарының бірі.
Қызмет көрсету сферасын аумақтық ұйымдастырудың жүйесi ауылдық жердегі және қаладағы қызмет көрсету болып ажыратылады. Қалалық жүйе үш деңгейден тұрады: 1) қала; 2) тұрғын аудан; 3)шағынаудан. Әр деңгей үшiн қызмет көрсету саласының мекемелерiнің өз жиынтығы қалыптасады. Үлкен қалаларда шағынаудандардың тұрғындары 20 мың адам, аудандарда 100-150 мың адамға дейін жетеді. Ал халық саны аз қалаларда шағын аудандар 4-6 мың тұрғынмен шектелген. Шағын аудандарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz