Меңдіқара ауданының экономикалық дамуы
Кіріспе
І Меңдіқара ауданының әлеуметтік.экономикалық дамуында физикалық.географиялық жағдайының рөлі
1.1 Меңдіқара ауданының әкімшілік аумақтық құрылымы
1.2 Меңдіқара ауданының экономикалық дамуына физикалық.географиялық жағдайының әсер
ІІ Меңдіқара ауданының әлеуметтік.экономикалық дамуының қазіргі жағдайы
2.1 Меңдіқара ауданының экономикалық жағдайына сипаттама
2.2 Аймақтың әлеуметтік саласын талдау
2.3 Аймақтың инфрақұрылымдық кешенін дамытуды талдау
2.4 Меңдіқара ауданының әлеуметтік.экономикалық дамуындағы елді.мекендердің рөлі
ІІІ Дипломдық жұмыс материалын Қазақстанның әлеуметтік . экономикалық географиясы курсында қолдану үлгісі
3.1 Меңдіқара ауданының табиғи жағдайлары мен қорлары, халқы мен экономикалық тұрғыдан дамуы
Қорытынды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І Меңдіқара ауданының әлеуметтік.экономикалық дамуында физикалық.географиялық жағдайының рөлі
1.1 Меңдіқара ауданының әкімшілік аумақтық құрылымы
1.2 Меңдіқара ауданының экономикалық дамуына физикалық.географиялық жағдайының әсер
ІІ Меңдіқара ауданының әлеуметтік.экономикалық дамуының қазіргі жағдайы
2.1 Меңдіқара ауданының экономикалық жағдайына сипаттама
2.2 Аймақтың әлеуметтік саласын талдау
2.3 Аймақтың инфрақұрылымдық кешенін дамытуды талдау
2.4 Меңдіқара ауданының әлеуметтік.экономикалық дамуындағы елді.мекендердің рөлі
ІІІ Дипломдық жұмыс материалын Қазақстанның әлеуметтік . экономикалық географиясы курсында қолдану үлгісі
3.1 Меңдіқара ауданының табиғи жағдайлары мен қорлары, халқы мен экономикалық тұрғыдан дамуы
Қорытынды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Елдің дамуын өндірістік-экономикалық мүмкіндіктер, яғни экономикалық әлует анықтайды. Экономикалық әлует - жоғары дамудың алғышарты. Оны жүзеге асыру терең ойластырылған стратегияға байланысты. Қазақстандық даму стратегиясы елді түпкілікті жаңалауға (модернизациялауға) бағытталған. Онда жаңа типті жоғары дамыған экономика құру басты орын алады. Мұндай экономиканың сипаттары:
1. ең алдыңғы қатарлы технологияны қолданады;
2. тек шикізат қана емес, сонымен қатар күрделі (жоғары технологиялық) дайын өнім өндіреді;
3. халықаралық шаруашылық байланысына қызмет көрсетеді;
Мұнда табиғи ресурстар шешуші рөл атқаруы тиіс. Табиғи-ресурстық әлует - аумақ жер қойнауының, жер, су байлығы, ол — табиғаттың сыйы. Қалған құрамдас бөліктерді қоғам өзі жасайды. Тұрғын-халықтың (еңбек) әлуетінің маңызы артып келеді. Халық санының (оның ішінде жұмыс күшінің) артуы үлкен рөл атқарады. Бірақ ең алдымен сапалық сипатқа назар аудару қажет. Ол - халықтың денсаулығы, білімділігі, ақпараттық сауаттылығы, мамандығы, жаңа технологияны меңгеру қабілеті, ғылыми-техникалық әлует зерттеулерге жұмсалған шығын мен инженерлердің, ғалымдардың саны мен сапасына байланысты.
Өндірістік әлуеттің негізін өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы құрайды. Олардың жұмысын банктер мен көлік қамтамасыз етеді.
Экономикалық әлуеттің маңызды құрамдас бөлігі - экономикалық-географиялық жағдай (ЭГЖ). Меңдіқара ауданының экономикалық жағдайын, оның дамуын зерттеу арқылы ауданның облыстың экономикалық географиясындағы орны айқындалады.
Меңдіқара ауданы агроөнеркәсіптік кешенінің даму деңгейі бойынша бағалы құнды өнім жасауға бағытталған, ішкі нарықта да, сыртқы нарықта да бәсекеге қабілетті, аудан халқының өмірі мен жұмысы үшін қолайлы жағдайлар жасауға қабілетті, жоғары тартымды кәсіпкерлік ортасы бар және әртараптандырылған экономикасы серпінді түрде дамыған озат аймақ болып саналады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі, бір жағынан, зерттеудің практикалық маңыздылығы және Қостанай облысы Меңдіқара ауданының әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктерінің талдауларына негізделеді. Сонымен қатар Меңдіқара ауданының әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшеліктеріне шолу жасап, ауданның әлеуметтік-экономикалық жағдайының болашағын және Қостанай облысының экономикасындағы ауданның рөлін анықтау.
1. ең алдыңғы қатарлы технологияны қолданады;
2. тек шикізат қана емес, сонымен қатар күрделі (жоғары технологиялық) дайын өнім өндіреді;
3. халықаралық шаруашылық байланысына қызмет көрсетеді;
Мұнда табиғи ресурстар шешуші рөл атқаруы тиіс. Табиғи-ресурстық әлует - аумақ жер қойнауының, жер, су байлығы, ол — табиғаттың сыйы. Қалған құрамдас бөліктерді қоғам өзі жасайды. Тұрғын-халықтың (еңбек) әлуетінің маңызы артып келеді. Халық санының (оның ішінде жұмыс күшінің) артуы үлкен рөл атқарады. Бірақ ең алдымен сапалық сипатқа назар аудару қажет. Ол - халықтың денсаулығы, білімділігі, ақпараттық сауаттылығы, мамандығы, жаңа технологияны меңгеру қабілеті, ғылыми-техникалық әлует зерттеулерге жұмсалған шығын мен инженерлердің, ғалымдардың саны мен сапасына байланысты.
Өндірістік әлуеттің негізін өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы құрайды. Олардың жұмысын банктер мен көлік қамтамасыз етеді.
Экономикалық әлуеттің маңызды құрамдас бөлігі - экономикалық-географиялық жағдай (ЭГЖ). Меңдіқара ауданының экономикалық жағдайын, оның дамуын зерттеу арқылы ауданның облыстың экономикалық географиясындағы орны айқындалады.
Меңдіқара ауданы агроөнеркәсіптік кешенінің даму деңгейі бойынша бағалы құнды өнім жасауға бағытталған, ішкі нарықта да, сыртқы нарықта да бәсекеге қабілетті, аудан халқының өмірі мен жұмысы үшін қолайлы жағдайлар жасауға қабілетті, жоғары тартымды кәсіпкерлік ортасы бар және әртараптандырылған экономикасы серпінді түрде дамыған озат аймақ болып саналады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі, бір жағынан, зерттеудің практикалық маңыздылығы және Қостанай облысы Меңдіқара ауданының әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктерінің талдауларына негізделеді. Сонымен қатар Меңдіқара ауданының әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшеліктеріне шолу жасап, ауданның әлеуметтік-экономикалық жағдайының болашағын және Қостанай облысының экономикасындағы ауданның рөлін анықтау.
1. Костанайская область: страницы истории 1936-2006 гг. Сборник документов. Костанай, 2006 г. – 890 с.
2. Костанайская область: прошлое и настоящее. Часть 1. Костанай, 2003 г. – 409 с.
3. Костанайская область: прошлое и настоящее. Часть 2. Костанай, 2007 г. – 508 с.
4. Қостанай облысы Ұлы Отан соғысы жылдарында: майдан және тыл бірлігі. (құжаттар мен материалдар жинағы). Кустанайская область в годы Великой Отечественной войны: единство фронта и тыла (сборник документов и материалов). Костанай, 2010 г. – 508 с.
5. Фонд 222. Коллекция документов участников Великой Отечественной войны 1941-1945 годы
6. Фонд 219 Коллекция документов Героев Социалистического Труда
7. Фонд 206 Коллекция документов на заслуженных деятелей Казахской ССР и кавалеров орденов Ленина, Трудового Красного Знамени Октябрьской революции
8. Освоение целинных и залежных земель в Кустанайской области. Сборник документов. Костанай, 2010 г. – 639с.
9. Фонд 206 Коллекция документов на заслуженных деятелей Казахской ССР и кавалеров орденов Ленина, Трудового Красного Знамени Октябрьской революции
10. Справочник административно-территориального деления Костанайской области (29 июля 1936 г.- 1января 2001 г.), Костанай, 2004 г. – 693 с.
11. Искакова К.А. География Костанайской областы.учеб.пособие. – Алматы, 2003
12. «Костанайская область» энциклопедия. «Арыс» Алматы-2006
13. Энциклопедия Костанайская область. – Костанай, 2005.
14. http://www.kostobl.stat.kz Қостанай облысының Статистика департаментінің Интернет-ресурсы
15. www.mendikara.kostanay.kz Меңдіқара аудан әкімінің ресми порталы
16. Қостанай облысының «Алтын дала» энциклопедиясы. – Қостанай, 2006
17. http://www.kostanay.gov.kz Қостанай облысы әкімдігінің ресми сайты
18. Қостанай облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы. Ай сайынғы журнал.Бас редактор – Қ. Бәрімбеков. Қостанай 2013
19. «Слово о Родине». И.П.Черныш, Ф.И.Филиппов, С.К.Досмағанбетов. Қостанай-2005.
20. Қазақстанның физикалық географиясы. «Атамұра» Алматы-2004.
21. «Животный мир Казахстана» Алматы кітап-2004.
22. «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы. Алматы-1998. 1,2-томдары.
23. Қазақ Совет энциклопедиясы. 6-том.
24. Аудандық денсаулық сақтау саласының мәліметтері. 2011 жыл.
25. Аудандық білім беру саласының мәліметтері. 2011 жыл.
26. Аудандық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің мәліметтері. 2011 жыл
27. Аудандық электр қуатын тарату орталығының мәліметтері. 2010 жыл.
28. Қостанай облысы 1991-2010 Қазақстан Республикасы тәуелсіздік жылдарында Статистикалық жинақ / 2011, 250 б., Қостанай облысының Статистика департаменті Қ.Ш. Бәрімбековтің редакциясымен.
29. Меңдіқара ауданының 2011-2015 жылдарға арналған даму бағдарламасының жобасы. Боровской/2010,100б.
2. Костанайская область: прошлое и настоящее. Часть 1. Костанай, 2003 г. – 409 с.
3. Костанайская область: прошлое и настоящее. Часть 2. Костанай, 2007 г. – 508 с.
4. Қостанай облысы Ұлы Отан соғысы жылдарында: майдан және тыл бірлігі. (құжаттар мен материалдар жинағы). Кустанайская область в годы Великой Отечественной войны: единство фронта и тыла (сборник документов и материалов). Костанай, 2010 г. – 508 с.
5. Фонд 222. Коллекция документов участников Великой Отечественной войны 1941-1945 годы
6. Фонд 219 Коллекция документов Героев Социалистического Труда
7. Фонд 206 Коллекция документов на заслуженных деятелей Казахской ССР и кавалеров орденов Ленина, Трудового Красного Знамени Октябрьской революции
8. Освоение целинных и залежных земель в Кустанайской области. Сборник документов. Костанай, 2010 г. – 639с.
9. Фонд 206 Коллекция документов на заслуженных деятелей Казахской ССР и кавалеров орденов Ленина, Трудового Красного Знамени Октябрьской революции
10. Справочник административно-территориального деления Костанайской области (29 июля 1936 г.- 1января 2001 г.), Костанай, 2004 г. – 693 с.
11. Искакова К.А. География Костанайской областы.учеб.пособие. – Алматы, 2003
12. «Костанайская область» энциклопедия. «Арыс» Алматы-2006
13. Энциклопедия Костанайская область. – Костанай, 2005.
14. http://www.kostobl.stat.kz Қостанай облысының Статистика департаментінің Интернет-ресурсы
15. www.mendikara.kostanay.kz Меңдіқара аудан әкімінің ресми порталы
16. Қостанай облысының «Алтын дала» энциклопедиясы. – Қостанай, 2006
17. http://www.kostanay.gov.kz Қостанай облысы әкімдігінің ресми сайты
18. Қостанай облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы. Ай сайынғы журнал.Бас редактор – Қ. Бәрімбеков. Қостанай 2013
19. «Слово о Родине». И.П.Черныш, Ф.И.Филиппов, С.К.Досмағанбетов. Қостанай-2005.
20. Қазақстанның физикалық географиясы. «Атамұра» Алматы-2004.
21. «Животный мир Казахстана» Алматы кітап-2004.
22. «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы. Алматы-1998. 1,2-томдары.
23. Қазақ Совет энциклопедиясы. 6-том.
24. Аудандық денсаулық сақтау саласының мәліметтері. 2011 жыл.
25. Аудандық білім беру саласының мәліметтері. 2011 жыл.
26. Аудандық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің мәліметтері. 2011 жыл
27. Аудандық электр қуатын тарату орталығының мәліметтері. 2010 жыл.
28. Қостанай облысы 1991-2010 Қазақстан Республикасы тәуелсіздік жылдарында Статистикалық жинақ / 2011, 250 б., Қостанай облысының Статистика департаменті Қ.Ш. Бәрімбековтің редакциясымен.
29. Меңдіқара ауданының 2011-2015 жылдарға арналған даму бағдарламасының жобасы. Боровской/2010,100б.
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Елдің дамуын өндірістік-экономикалық
мүмкіндіктер, яғни экономикалық әлует анықтайды. Экономикалық әлует -
жоғары дамудың алғышарты. Оны жүзеге асыру терең ойластырылған стратегияға
байланысты. Қазақстандық даму стратегиясы елді түпкілікті жаңалауға
(модернизациялауға) бағытталған. Онда жаңа типті жоғары дамыған экономика
құру басты орын алады. Мұндай экономиканың сипаттары:
1. ең алдыңғы қатарлы технологияны қолданады;
2. тек шикізат қана емес, сонымен қатар күрделі (жоғары технологиялық)
дайын өнім өндіреді;
3. халықаралық шаруашылық байланысына қызмет көрсетеді;
Мұнда табиғи ресурстар шешуші рөл атқаруы тиіс. Табиғи-ресурстық әлует
- аумақ жер қойнауының, жер, су байлығы, ол — табиғаттың сыйы. Қалған
құрамдас бөліктерді қоғам өзі жасайды. Тұрғын-халықтың (еңбек) әлуетінің
маңызы артып келеді. Халық санының (оның ішінде жұмыс күшінің) артуы үлкен
рөл атқарады. Бірақ ең алдымен сапалық сипатқа назар аудару қажет. Ол -
халықтың денсаулығы, білімділігі, ақпараттық сауаттылығы, мамандығы, жаңа
технологияны меңгеру қабілеті, ғылыми-техникалық әлует зерттеулерге
жұмсалған шығын мен инженерлердің, ғалымдардың саны мен сапасына
байланысты.
Өндірістік әлуеттің негізін өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы құрайды.
Олардың жұмысын банктер мен көлік қамтамасыз етеді.
Экономикалық әлуеттің маңызды құрамдас бөлігі - экономикалық-
географиялық жағдай (ЭГЖ). Меңдіқара ауданының экономикалық жағдайын, оның
дамуын зерттеу арқылы ауданның облыстың экономикалық географиясындағы орны
айқындалады.
Меңдіқара ауданы агроөнеркәсіптік кешенінің даму деңгейі бойынша
бағалы құнды өнім жасауға бағытталған, ішкі нарықта да, сыртқы нарықта да
бәсекеге қабілетті, аудан халқының өмірі мен жұмысы үшін қолайлы жағдайлар
жасауға қабілетті, жоғары тартымды кәсіпкерлік ортасы бар және
әртараптандырылған экономикасы серпінді түрде дамыған озат аймақ болып
саналады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі, бір жағынан, зерттеудің практикалық
маңыздылығы және Қостанай облысы Меңдіқара ауданының әлеуметтік-
экономикалық даму ерекшеліктерінің талдауларына негізделеді. Сонымен қатар
Меңдіқара ауданының әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшеліктеріне шолу
жасап, ауданның әлеуметтік-экономикалық жағдайының болашағын және Қостанай
облысының экономикасындағы ауданның рөлін анықтау.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты: Меңдіқара ауданының әлеуметтік-
экономикалық даму ерекшеліктерін, әлеуметтік-экономикалық дамуындағы
физикалық-географиялық жағдайының рөлін және ауданның қазіргі әлеуметтік-
экономикалық жағдайын талдау.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері:
- Меңдіқара ауданының әкімшілік аумақтық құрылымына сипаттама беру;
- Меңдіқара ауданының экономикалық дамуына физикалық-географиялық
жағдайының әсерін анықтау;
- Меңдіқара ауданының экономикалық жағдайын баяндау;
- Меңдіқара ауданының шаруашылығының ерекшеліктеріне тоқталу;
- Меңдіқара ауданының әлеуметтік жағдайына сипаттама беру;
- Ауданның инфрақұрылымдық кешенінің дамуын анықтау;
- Меңдіқара ауданының әлеуметтік-экономикалық даму болжамдарын баяндау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан
және әр тарау бірнеше бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі: Тақырыптың мазмұнын ашу үшін
бірнеше авторлық ғылыми жұмыстар, баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми
мақалалар, сонымен қатар интернет желілеріндегі берілген материалдар,
статистикалық мәліметтер қолданылды. Атап айтқанда, И.П.Черныш,
Ф.И.Филиппов, С.К.Досмағанбетов және т.б. ғалымдардың еңбектері зор
үлестерін қосты. Сонымен қатар интернет желісіндегі http:www.google.kz,
www.kostanai.stat.kz сайттары қолданылды.
Зерттеу әдісі: Тарихи, топтау, жүйелеу, статистикалық әдіс,
картографиялық әдіс және салыстырмалы әдіс.
І Меңдіқара ауданының әлеуметтік-экономикалық дамуында физикалық-
географиялық жағдайының рөлі
1.1 Меңдіқара ауданының әкімшілік аумақтық құрылымы
Меңдіқара ауданы Қостанай облысының солтүстігінде, орманды дала
белдеуінде орналасқан, 1885 жылы құрылған. Ауданның солтүстік шекарасы –
Тобыл өзені, шығыс шекарасы – Обаған өзені болып табылады. Ресей
Федерациясының бір (Қорған) және Қазақстан Республикасының 5 ауданымен
(Ұзынкөл, Сарыкөл, Алтынсарин, Қостанай және Федоров) шектеседі. Аудан
орталығы – Боровской кенті, 1930 жылы 17 желтоқсанда құрылған. Ауыл
ортасында Зоново көлі орналасқан.
1881 жылдан бастап жергілікті жер Боровской селосы деп аталса, кейін
бұл село Меңдіқара ауданының орталығы болып белгіленді. 1887 жылы Ақсуат
ауылында бірінші мектеп ашылды. Оның ашылуына ағартушы Ыбырай Алтынсарин
мен халық ақыны Нұржан Наушабаев қатынасқан. Ы.Алтынсариннің күш салуымен
1900 жылы Боровскойда орысша-қырғызша Министрлік училищесі ашылған. Бұл
училищенің қабырғасынан Қазақстанның танымал азаматтары білім алып шыққан –
бұл ғалым, академик М. Қозыбаев, ақын-аудармашы Ғ. Жұмабаев, мемлекет
қайраткері О. Қасымқанов және көптеген тағы басқалары. Кейін бұл училище
Ы.Алтынсарин атындағы педагогика училищесі деп қайта аталды. Ол бүкіл облыс
үшін кадрлар дайындап, ауданның мәдени өмірінің орталығы болды.
Меңдіқара ауданында 1935 жылы тағы бір оқу орны ашылды, ол ауданаралық
ұжымшарлық механизация мектебі деп аталды. Осы мектепте барлық облыс үшін
тракторшылар, есепшілер, егіншілер, ара өсірушілер даярланды. Аудандағы
кәсіби білімнің негізін қалаушы ретінде Нұрахмет Қосаевтың саналуы заңды,
ол 1937 жылы жаппай саяси қуғын-сүргін құрбаны болып кеткен еді.[1]
Аудан тарихында туберкулезге қарсы санаторийінің маңызы айрықща. 30-шы
жылдары саялы қарағайлы орманда 50 төсектік аурухана бой көтерген болатын.
30-шы жылдары аудан үшін тағы бір айтарлықтай оқиға болды – аудандық газет
ашылып, жарық көре бастады. Сондықтан бүгінде аудандық Меңдіқара үні
газеті – тек аудан туралы жедел ақпарат қана емес, бұл мақалалар,
репортаждар, очерктер жолдарымен сақталып қалған оның және адамдарының
тарихы. Өз өмірлерінің ұзақ жылдарын аудандық газетке арнаған көркемсөз
шеберлері Степан Григорьевич Сиятский мен Мырзалы Қасымханұлы Оңайбаевтың
есімдері жұртшылықтың жадында.
Қазіргі мешіт орналасқан үй, ауданның сәулет және тарихының ескерткіші
болып саналады.[2] 1991 жылы аудан мұсылмандарының құрылтайы өткізіліп,
мешіт ашу жөнінен шешім қабылданды. Дін кадрларын дайындап алғасын және
ғимаратқа тиісінше жөндеу жұмыстары жүргізілгеннен кейін мешіт үйі де
ашылып, қазір мұнда дінге ден қойған әрбір адам өзінің мұсылмандық парызын
өтеп, имандылыққа ұйиды.
Православие ғибадатханасын салу тарихы да қызықты. Боровской с. және
осы маңдағы селолар тұрғындарының өтініштерімен кірпіштен шіркеу салуға
рұқсат берілген. Тек 1912 жылы ғана ғибадатхана дәріптеліп ашылып, шіркеуде
бессеребренниктер Косьма мен Дамианның құрметіне бір тақ болды. Бүгін де
храм тұрғындардың тағзым ету орталығы болып саналады. [3]
1930 жылы ауданды жалпылама ұйымдастыру округі деп жариялады. Алғашқы
Аяқ Молдыбай МТС-і құрылды. Бірақ, өкінішке қарай, оның жұмысы көпке
ұзамады. Оның орнын Долбуш МТС-ы басты, ол 1930 жылы қарашада
ұйымдастырылып, ұжымшарлардағы барлық ауылшаруашылық жұмыстарын атқарды.
Бұл кезеңде ауданда бес ұжымшар құрылды: Боевик, Трудовая сила,
Земледелец, Красный повстанец және Охотник. Май шайқау артелі (кейін
май зауыты), астық қабылдау кәсіпорны кейін (нан зауыты) ашылды, аудандық
әскери комиссариат пен басқа да көптеген мекемелер ұйымдастырылды.
Ұлы Отан соғысы кезеңінде ауданаан соғыс майданына 11 мың жауынгер
аттанса, 4323-оралып, өз отбасымен табысса, 2221-і із-түссіз жоғалды.[4]
Павел Огнев пен Петр Чигадаев ауданның даңқын шығарды. Николай Михайленко
батырлығы мен ерлігі үшін Совет Одағының Батыры, Жауынгерлік Даңқ орденінің
толық кавалері атанды.[5]
1954 жылы Меңдіқара өмірінде жаңа кезең басталды. Меңдіқара ауданында
төрт жүз мың гектардан астам жер игерілді. Қысқа мерзім ішінде он сегіз
ұжымшар ұйымдастырылды. Кеңшарлардың атауларын алғашқы тың игерушілердің
келген қалалары мен республикаларының географиясымен үйлестірді. Мәселен,
Харьков аш, Краснопреснен аш, Ломоносов атындағы аш, Буденный
атындағы аш және тағы басқалары.[6]
1958 жылы ауданда 11 кеңшар мен 12 ұжымшар болды.
Тың мол астық бере бастады. Меңдіқара өлкесі бұрын-соңды шықпаған егінімен
даңқын асырды. Барлығы 28 жыл ішіндегі тың эпопеясында аудан бойынша 5 млн.
тоннадан астам астық жиналып алынған, былайша айтқанда жыл сайын орташа
есеппен 179 мың тонна дән жиналған. Салыстырар болсақ, тың игеру алдындағы
1953 жылы 31 мың тонна астық жиналды.
Тың игеру жылдарында меңдіқара жері 8 Социалистік Еңбек Ерін өсірді.[7]
Облыста Еңбек Даңқы орденінің бірінші толық кавалері атанған да
меңдіқаралық Николай Андреевич Синенко болатын. Тың көптеген танымал
тұлғалардың даңқын шығарды. Г. Каюмов, И. Крупский, В.Трояков, А.
Татаренко, А. Дубенцов, А. Захаров сынды есімдер газет беттерінен
кетпейтін, оларды меңдіқаралықтар бүгін де лайықты құрмет тұтып, мақтаныш
көреді.[8] Бұл кезеңге сол сияқты өте жарқын танымал басшылардың келуі тән.
Олар тек ауданның ғана емес, сонымен қатар облысқа да үлкен абырой-атақ
әкелді. Бұлар С. П. Комар, С. А. Ақышев, Г. Д. Гусак, А. Е. Бортник, Т. А.
Мәмбетов, П. И. Добровольский, И. М. Кожевин, К. А. Григорьев.[9]
Бүгінде ауданның жер көлемі 6,6 мың шаршы шақырымды құрайды. Меңдіқара
ауданының әкімшілік-аймақтық жіктелуі - 13 селолық округке біріктірілген
46 ауылдық елді мекеннен тұрады.[10]
Меңдіқара ауданының қалыптасу тарихы аталған кезеңдерден өтіп, бүгінде
Қостанай облысының әлеуметтік-экономикалық дамуында өзіндік бағыт
қалыптастырды.
1.2 Меңдіқара ауданының экономикалық дамуына физикалық-географиялық
жағдайының әсері
Меңдіқара ауданының аумағы жазық бедерлі, батыс-сібір алқабы шегінде
орналасқан және Тобыл мен Обаған өзендерінің арасындағы суайырығының және
осы өзендердің жайылмасының бір бөлігі болып табылады. Аудан аумағында жер
бедері оңтүстіктен солтүстікке қарай едәуір еңіс, теңіз деңгейінен биіктігі
200 м-ден 83 м-ге дейін төмендейді.
Климаты қатал континентті және өте қуаң. Қысы ұзақ, аязды, қатты желді
әрі боранды, жазы ыстық, құрғақ. Дала зонасына тән климат. Ауданның негізгі
аумағын қара топырақ алып жатқандықтан күн радиациясының жаз мезгілдерінде
жұтылуы жоғары. Сол себепті жаз айлары ыстық болып келеді. Күн
радиациясының мөлшері 100-110 Джм². Ауданның климатын қалыптастыруға 3 ауа
массаларының әсері тиеді. Қоңыржай ауа массасының әсері жоғары. Ол әсіресе
жаз мезгілдерінде белсенді болады. Бұл циклонды ауа массасы болғандықтан
жауын-шашын әкеледі. Арктикалық ауа массасының қыс мезгілдерінде ықпалы
мол. Бұл құрғақ әрі мөлдір ауа массасы. Қысымы жоғары болғандықтан қыста
суық, жазда ыстық ауа-райын қалыптастырады. Тропиктік ауа массасының әсері
аз. Көбіне жаз мезгілдерінде бірнеше күнге созылатын ыстық, құрғақ әрі
қапырық ауа-райын қалыптастырады. Мұндай күндері шаңды дауылдар жиі
қайталанады.
Михайловка метеостанциясының мәліметтері бойынша ауаның орташа
температурасы қаңтарда –17º – 18ºС, шілдеде 20º – 22ºС, жауын-шашынның
жылдық мөлшері - 250-300 мм, оның 70 – 75%-ы жылдың жылы мезгілінде жауады.
Қар жамылғысының орташа қалыңдығы 20-30 сантиметр. Желдің басты соғатын
бағыты оңтүстік-батыс.
Өсімдіктердің өсіп өнуіне қолайлы күндер жылына 130-140 күн, негізінен
мамыр-тамыз аралығы. Жылу қоры +2000-2100˚С көлемінде. Күн сәулесінің түсу
ұзақтығы 2132 сағат. Бұлтсыз күндер саны 120-130-ға тең.
Сонымен қатар көктайғақ, үсік сияқты қолайсыз атмосфералық құбылыстар
болып тұрады. Алғашқы үсіктің түсуі қыркүйек айының аяғы мен қазан айының
басына сәйкес келеді. Ауаның температурасы қысқа мерзімде 0˚С-тан
төмендеп, топырақ беті тоңазып кетеді. Ол егіске, жеміс ағаштарына көп зиян
келтіреді. Үсікке тез шалдыққыш өсімдіктер – қарақұмық, жүгері, бидай,
қияр, алмұрт. Үсікке шалдығуға ықтимал өсімдіктерге жүзім мен гүл түрлері
де жатады. Қолайсыз атмосфералық құбылыстардың бірі – көктайғақ. Көбіне
салқын ауа райынан кейін сіркіреп жауын жауғанда қалыптасады. Жердің беткі
қабаты 0˚С-қа дейін суынып, мөлдір және жұқа мұзбен жабылады. Мұндай
құбылыстың мал шаруашылығына, адам баласына зияны үлкен, транспортта
апаттар, байланыс және энергия желістерінде үзілістер туғызады.
Кейінгі кезде әлемнің барлық аймақтарында да ауа-райының тұрақсыздығы
байқалады. Жылы күндер мен суықтың алма кезек ауысуы, күшті желдер жер
қорларына, өсімдіктер дүниесіне де әсер етуде.
Климаттың негізгі қолайсыз факторы – ауыл шаруашылық мәдениетінің
ылғалмен қамсыздандырылуы жеткіліксіз, сондықтан барлық іс-шара кешені
ылғалды жинау мен сақтауға бағытталған.
Су ресурстары. Гидрографиялық желі Тобыл, Обаған өзендерінен, сондай-
ақ ұдайы ағыны жоқ Қараңғалық, Жосалы, Темірөстай және Шолақсай
жылғаларынан тұрады. Аудан аумағында өзендер мен жылғалардан басқа бірқатар
көлдер бар: Қамыстытеңіз, Мокрое, Алакөл негізінен мұнда балықшылық
дамыған. Алакөл – Қостанай облысы Меңдіқара ауданы Боровской а уылының
солтүстік-батысында 4 км жердегі көл. Тобыл өзені алабында. Аумағы 11,7
км2, теңіз деңгейінен биіктігі 168 м. Ұзындығы 4,5, енді жері 3 км,
жағалауының ұзындығы 13 км. Көл суы жаз айларында тартылып, сортаңды,
батпақты болады. Жағалауында қамыс, құрақ өскен. Оңтүстік-шығысын (қарағай,
қайың) аралас орман алқабы алып жатыр.
Аталған табиғи су көздерінен басқа қолдан жасалған су көздері де бар,
олар су жабдығы, жайылымдарды суландыру және шаруа мұқтаждығы
үшінқолданылады.
Топырағы. Меңдіқара ауданы түгелдей қара топырақ белдемінде
орналасқан. Тобыл мен Обаған өзендері суайрығының негізгі батыс бөлігін
қара, ал оның қарағай ормандары өсетін жерлерінде күлгін топырақ алып
жатыр. Өзен аңғарлары мен жайылымдардың топырағы аллювийлі. Сортаң топырақ
негізінен Обаған өзенінің аңғарында кездеседі. Қара топырақты жерлері
түгелдей дерлік егін егуге пайдаланылады. Аудандағы жер қыртысының
қарашірігі аз қара топырақты, жинағында сортаңдары кездеседі. Тың жерлерді
игерумен байланысты барлық-дерлік алаң тегіс жыртылды. Ауданның жалпы жер
ауданы 606 мың га құрайды. Ауыл шаруашылығы жерінің ауданы - 588,4 мың га,
оның ішінде - 331,6 мың га немесе 56,3 % егістік, 246,9 мың га (42%) –
жайылым.
Өсімдік жамылғысы. Меңдіқара ауданының жеріндегі өсімдіктер дүниесін 2
аймаққа бөлуге болады. Олар: далалы аймақ және орманды-далалы аймақ
өсімдіктері. Сонымен қатар өзен-көлдер жағасында аталған аймақтарда
кездеспейтін өсімдік түрлері кездеседі. Өсімдік түрлерін бірнеше топтарға
бөлеміз – плаундар, саңырауқұлақтар, шаңжапырақ тәрізділер, ашық және жабық
тұқымды шөптесін өсімдіктер мен ашық және жабық тұқымды ағаштар. Аудан
территориясында барлығы 550-ге жуық өсімдіктер түрлері кездеседі.
Өсімдіктердің геоботаникалық тұрғыдан зерттелуі. Кеңес үкіметі
кезіндегі мемлекеттік деңгейдегі зерттеулер – 1929, 1930, 1932 жылдар.
Қазақстан деңгейінде зерттелулер – 1943-1944, 1953 жылдарда. Облыстық
деңгейдегі зерттеу жылдары – 1926-1941.[11]
Аудандағы өсімдік жамылғысы сумен, жер асты суының минералы мен
құнарлану деңгейі және дәрежесімен, топырақ шығаратын жыныстың сорлануымен
тығыз байланысты. Кәдімгі және оңтүстік қара топырақта ақселеу-бетегелі-
түрлі шөпті өсімдік топтары басым. Шабындық-далалық сортаңдарда өсімдіктің
бетегелі-жусанды типтері өрістеген. Шабындық-шалшықты жер қыртысында терең
тұйық сайларда - қияқты өсімдік топтары, басым көпшілігі қарабас және
батпақта өсетін қияқ, дәнді өсімдіктер: қамыс, өрмелегіш бидайық. Мұндай
жерде көбінесе тал және шайқурай спиреясы өседі.Дөңес жерлердің едәуір
бөлігіндегі ормандарда қарағай, қайың, терек, т.б. өседі.
Жануарлар дүниесі. Меңдіқара ауданының физикалық-геграфиялық орны мен
климаттық жағдайы аудан территориясында осы күнгі жануарлар әлемін
қалыптастырды. Жануарлар дүниесінің осы күнгі түрлері бұл жерлерді неоген
дәуірінде - 1,6 млн жыл бұрын мекендей бастады. Сонымен қатар
жерсіндірілген жануарлар да кездеседі. Жергілікті жануарлар әлемі туралы
алғашқы ғылыми бағыттағы жазбаша түрдегі деректер орыс географы Л.С.
Бергтің 1900-1903 жылдар арасындағы жүргізген зерттеу жұмыстарының есебінде
кездеседі. Аудан көлемінде өсімдіктер мен жануарлар дүниесін кеңінен
зерттеу 1926-1940 жылдар арасында жүргізілді.[12]
Меңдіқара ауданының жануарлар дүниесін 3 топқа біріктіруге болады.
Олар орманды аймақтың жануарлары, орманды даланың жануарлары, су
жануарлары. Барлығы омыртқалы жануарлардың 210-нан астам түрлері
мекендейді. Оның ішінде сүтқоректілердің 55-ке жуық түрлері, балықтардың 10-
ға жуық түрлері, құстардың 140-тан астам түрлері (негізінен ұя басатын жыл
құстары, жалпы саны 120-ға жуық), қосмекенділердің 3 түрі, жорғалаушылардың
6 түрі мекендейді. Омыртқасыз жануарлардың түрлері толық зерттеліп болған
жоқ.Меңдіқара ауданында жануарлар дүниесінен қасқыр, түлкі, қарсақ, т.б.,
ал кемірушілерден күзен, ақтышқан, аламан, қосаяқ,
сарышұнақ, оңтүстігінде суыр кездес еді. Өзендер мен су айдындарында ондатр,
құндыз, т.б., ормандарда елік, түлкі, т.б. тіршілік етеді. Құстардан дала
бозторғайы, бөдене, орманда қара және ақ құрлар, шіл, өзен мен
көлдерде: үйректің бірнеше түрі, қасқалдақ, қаз, аққу, су
жағаларында: жылқышы, тауқұдірет, қызғыш мекендейді.
Пайдалы қазбалардың жер қойнауында түзілуіне осы аймақтың қалыптасу
кезеңі немесе геологиялық жасы әсер етеді. Меңдіқара ауданында жер
қойнауындағы кен байлықтарынан темір кентасы, отқа төзімді балшық, әйнектік
және қиыршық құм, т.б. барланған.
Сонымен, табиғи орта адамның өміріне, шаруашылығына, мәдениетіне
әсерін тигізе отырып, өзі де оның іс -әрекетінің нәтижесінде өзгеріске
ұшырайды. Бұл өзара байланыста, ең алдымен, шаруашылықтың дамуына
табиғат жағдайларының маңызы зор. Ал шаруашылық өз кезегінде ауданның
әлеуметтік-экономикалық тұрғыдағы әл-ауқатын анықтайды. [13]
ІІ Меңдіқара ауданының әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі жағдайы
2.1 Меңдіқара ауданының экономикалық жағдайына сипаттама
Ауданның дамуын өндірістік-экономикалық мүмкіндіктер, яғни
экономикалық әлует анықтайды. Экономикалық әлует - жоғары дамудың
алғышарты. Оны жүзеге асыру терең ойластырылған стратегияға байланысты.
Экономикалық әлуеттің маңызды құрамдас бөлігі - экономикалық-географиялық
жағдай. Меңдіқара ауданының экономикалық жағдайын, оның дамуын зерттеу
арқылы облыстың экономикалық дамуындағы ауданның орны айқындалады.
Аудан экономикасының ерекшелігін ескере отырып, бірнеше шешуші сала
бөлініп алынды, онда бәсекелестікті дамыту бойынша шараларды іске асыру
мақсатты және барынша тиімді болады, олар:
- өнеркәсіп;
- агроөнеркәсіп кешені;
- бөлшек сауда.
Экономиканың нақты секторы
2013ж. 2012ж.
қаңтар қаңтар-
желтоқсан
ға
%-бен
Өнеркәсіп өнімінің 145,9 101,0
(тауар, қызмет)
көлемі, млн. теңге
Ауыл шаруашылығы 293,6 85,0
өнімінің (қызмет)
жалпы шығарылымы,
млн. теңге
Негізгі капиталға 49,5 2 есе
салынған
инвестициялар, млн.
теңге
Тұрғын үйлерді іске164 102,5
қосу, жалпы
алаңның ш.м.
Өткізудің барлық 188,9 100,5
арналары бойынша
бөлшек тауар
айналымы, млн.
теңге
Өнеркәсіп
Аудан аумағында ірі индустриалды кәсіпорындар жоқ. Меңдіқара
ауданының өндірістік кәсіпорындары құрамына Вита ЖШС (сүтті өңдеу және
сүт өнімдері), Боровской автобазасы ЖШС (ысталған, шұжық өнімдері,
жартылай фабрикат өнімдері), “Таза Бұлак” МҚК (мемлекеттік ұйымдар үшін
жылу энергиясын өндіру және су жабдығы), Асинхрон электро ЖШС
(электрқозғалтқыштарды ауыстырып орау) кіреді. Бұдан басқа, іс-әрекетінің
негізгі бағыты - дәнді-дақылдар мәдениетін өндіру болып табылатын
шаруашылық етуші субъектілердің (ЖШС, ЖК) өңдеу цехтары бар, ол 11 шағын
наубайханадан, 12 диірмен қондырғысынан, 1 шұжық өнімдері цехынан, 1 балық
цехынан тұрады. Өнеркәсіпте 157 адам жұмыспен қамтылған. Өндірістік
өнеркәсіпте жалақы 50,4 мың теңгені құрайды.
2012 жылы тауар өнімі 968,7 млн. теңге сомасына өндірілді, бұл 2010
жылға қарағанда 1,3 есе артық (1-диаграмма)
1-диаграмма 2010-2012 жылдар аралығындағы өнеркәсіптің өндіріс көлемі
[14]
Ауданда экономикалық даму тұрақтылығын қамсыздандыру бойынша
дағдарысқа қарсы шаралар жоспары әзірленді және іске асырылды, бизнестің
әлеуметтік жауапкершілігін арттыру бойынша іс-шаралар өңделді және жүзеге
асырылды.
Кәсіпорын басшыларымен жұмысшылардың әлеуметтік-экономикалық
мүдделері мен кепілдіктері, еңбек құқықтарын қамсыздандыру бойынша
меморандумдар жасалды. Соңғы жылдары ауданда негізгі капитал инвестициялары
өсімінің оң динамикасы байқалуда. 2012 жылы инвестициялар
көлемі 1038 млн. теңгені құрайды, яғни 2010 жылмен салыстырғанда 2,6 есе
артық.
Ауданның өңдеуші өнеркәсібі негізін мынадай кіші салалар құрайды: азық-
түлік өнімдерін, сусындарды қоса алғанда өндіру (80 %), жиһаз (11 %) және
өнеркәсіптің тағы басқа салаларын шығару.
2012 жылы ауданның өнеркәсіптік әлеуетінің жалпы көлеміндегі өңдеуші
өнеркәсіп үлесі - 99,5%.
№ 1 кесте Өңдеуші өнеркәсіп өнімінің динамикасы
рб№ Көрсеткіштер Жылдар
2010 2011 2012
1 Өнеркәсіптік өнім көлемі, млрд. теңге 739 945 946,1
2 Өңдеуші өнеркәсіптегі өнімінің көлемі, 721 815 941,2
млрд. теңге
3 Өңдеуші өнеркәсіптің ФКИ, % 100,1 101,3 101,5
4 Өнеркәсіптің жалпы көлеміндегі өңдеуші 99,3 99,4 99,5
өнеркәсіп үлесі, %
5 Шұжық өнімдері, тонна 18 16,5 30,0
6 Өңделген сұйық және кілегей сүт, тонна 2216 2254 2247
7 Сары май, тонна 1015 1042 1357
8 Ірімшік және сүзбе, тонна 384 395 389
9 Жаңа піскен нан, тонна 1267,9 1827,4 1629,7
[14]
2-диаграмма 2010-2012 жылдар аралығындағы өңдеуші өнеркәсіп өнімінің
көлемі
[14]
Қарастырылған жылдар ішінде өңдеуші өнеркәсіп көлемі 220,4 млрд
теңгеге артқан. Нақты көлем индексі 101,5 %-ды құрады.
ПК ВИТА ЖШС өндіруші өнімі бүгінгі күні Республикамыздың басқа
өңірлеріне кеңінен танылған, онда 116 адам жұмыс істейді. Сүт зауыты сүт
өнімдерінің түр-түрін кеңінен шығаруда.Олардың қатарында сүттен, қаймақтан
бастап жоғары сапалы ірімшік йогуртке дейінгі таңдаулы өнімдер бар. ПК
ВИТА ЖШС май зауытының Новый день сауда маркасымен пленкаға оралған,
майлылығы 2,5 %,зарарсыздандырылған сүттің бір литрінің құны - 103 теңге.
Агрофирма Боровское ЖШС, ЖК Лежнев и ЖК Адыгезалов нан өнімдері,
печенье өндірісімен айналысады, 46 адам жұмыс істейді. Нәтижесінде, қазіргі
уақытта кәсіпорындарда нан өнімінің 40-тан астам түрі шығарылады, яғни
ауданда нан өнімдері мен печенье өндірісінің жалпы көлемінен 80 % құрайды.
Боровской селосында шұжық өнімдері мен шала фабрикаттар өндірісі
белсенді түрде жүзеге асырылуда. Дүкендерде түрлі сорттағы шұжықты алуға
болады, сондай-ақ Крестьянский двор Боровская автобаза ЖШС сауда
маркасымен шығатын жоғары сапалы шала фабрикаттар – тұшпара және варениктер
бар.
Осылайша, жергілікті тауар өндірушілермен бәсекеге қабілетті өнім
шығару үшін толыққанды жағдай жасалған. Бұл өнімдер сатып алушылардың
сұраныстарын арттыра отырып оңды нәтижелер береді.
2012 жыл ішінде кіші салада тауар өнімі 73,9 млрд. теңге сомасына
өндірілді, яғни 2011 жылға қарағанда 1,5 есе артық, физикалық көлемінің
индексі 115,4%-ды құрайды.
№ 2 кесте Азық-түлік өндірісі көлемінің динамикасы
бірл. 2010жыл 2011жыл 2012жыл
Азық-түлік, сусындар млн теңге 741,5 1051,6 1343,8
өндірісінің көлемі, оның
ішінде:
- етті өңдеу және млн теңге 9,3 9,72 19,3
консервілеу
- сүт өнімдерін шығару млн теңге 658,5 904,3 1182,2
Аграрлық-өнеркәсіптік кешен
Ауыл шаруашылығы – ауданның материалдық өндірісінің жетекші саласы.
Соңғы он жылда ауыл шаруашылығында елеулі өзгерістер болды: ауыл
шаруашылығы ұйымдары іріленді, жеке кәсіпкерлер қызметі белсендірілді,
олардың нәтижесінде ауыл шаруашылығы өндірушілерінің жаңа типтері пайда
болды, мүліктік және жер қатынастары өзгерді, ауыл шаруашылығы өндірісінің
құрылымы өзгерді.
Жаңа экономикалық қатынастардың дамуымен ауыл шаруашылығы жағдайына
статистикалық бақылау жүйесін қайта құру басталды: шаруа (фермер)
қожалықтары, жұртшылық шаруашылықтары, саяжай учаскелерін зерттеу үшін
іріктеме бақылау әдістері пайда болды.
Шаруашылықтардың негізгі өндірістік бағыты-астық өндіру, сонымен қоса
сүтті-етті ірі қара мал шаруашылық дамыту. Сүтті қайта өңдеу және 12 атаулы
сүт өнімдерін шығарумен Вита ЖШС шұғылданады. Ауданда іркіліссіз сауда
қызметін Меңдіқара аудандық тұтынушылар одағы, коммерциялық құрылымдар және
жеке кәсіпкерлер қамтамасыз етеді.
Жыл сайын 400 мың гектардан астам жер өңделеді, соның көпшілігіне
астық дақылдары себіледі.
№ 3 кесте Ауыл шаруашылығының негізгі көрсеткіштері
2013ж. Өткен жылғы
қаңтар тиістікезеңге
пайызбен
Мал мен құсты тірідей салмақта союға 80,0
өткізу, тонна 590,1
Сауылған сиыр сүті, тонна 1 239,1 99,3
Алынған тауық жұмыртқасы, мың дана 12 766,2 100,1
Негізгі дәнді дақылдардың қолда бары, 125,0 55,1
мың тонна (2013ж.1 ақпанға)
[15]
№ 4 кесте Тіркелген кәсіпорындар саны
2013ж. 2012ж. Өткен жылғы
1ақпанға 1ақпанға тиісті кезеңге
пайызбен
Тіркелген кәсіпорындар 211 217 97,2
саны, бірлік
ірі 3 2 150,0
орта 24 23 104,3
шағын 184 192 95,8
одан: жұмыс істеп 158 158 100,0
тұрғандар
ірі 3 2 150,0
орта 24 23 104,0
шағын 131 133 98,5
[14]
2012 жылы ауыл шаруашылығында 2011 жылмен салыстырғанда жалпы өнім
49,4%, азайды, оның ішінде: өсімдік шаруашылығында - 50,8%, мал
шаруашылығында - 21,3%.
2012 жылы ауыл шаруашылығын дамытуға 297,3 млн.теңге мөлшерінде
субсидиялар бөлінді, бұл 2011 жылдың деңгейінен 10,4 % төмен (331,6
млн.теңге).
1.01.2011 жылы ауданда 562 ауыл шаруашылығы тіркелген,оның ішінде: 2
ААҚ, 55 ЖШС, 505шаруа қожалығы. 2007 жылмен салыстырғанда агроқұрылым 38
субъектіге қысқарды. Ауданда 2 ауылдық несие серіктестігі құрылды.
2010 жылғы егін егу нәтижелері бойынша ауыл шаруашылығы өндірушілеріне
122,9 млн.теңге сомасында субсидия төленді. Гербицидтер бағасының
арзандатылуына 16,8 млн. теңге, минералды тыңайтқыштар бағасының
арзандатылуына 7,3 млн.теңге және таңдаулы тұқымның арзандатылуына 25,3
млн. теңге.
Сондай-ақ, ауданның ауылшаруашылығы өндірушілері көктемгі егін егуді
және астық жинауды Қазақстан Республикасының ұлттық қоры есебінен
Продкорпорация НК АҚ арқылы жүргізеді, НК Продкорпорация АҚ-нан 959,2
млн.теңге сомасында несие берілді.Боровское аудандық несие серіктестігі
73,8 млн. теңге несие бөлді.
Ауданда бір ғана Боровское несие серіктестігі жұмыс істейді,
құрылтайшылар саны – 35. Несие серіктестігі 2010 жылы 23 алушыға 90,8
млн.теңге сомасында несие берді.
№ 5 кесте 2009-2011 жылдары Меңдіқара ауданындағы өсімдік шаруашылығы
өнімдерінің негізгі түрлерін өндіру
мың центнер
2009 2010 2011
Астық, 4071,51 4037,07 3926,54
оның ішінде:
бидай - барлығы 3652,43 3674,34 3724,74
одан:
күздік 2,06
жазғы 3650,37 3674,34 3724,74
күздік қара бидай 6,32 5,17 5,57
арпа 326,14 279,91 127,15
сұлы 32 47 41,29
тары 4,7 2,2 2,05
қарамық 16,3 4,87 4,94
астық бұршақ тұқымдастар33,62 23,58 20,8
майлы тұқымдастар 55,73 52,66 29,54
картоп 121,37 145,64 126,52
көкөністер 54,4 10,5 14,97
[15]
2010 жылы егін алқабының құрылымы бойынша астық және астық бұршақ
тұқымдастар мәдениеті 248,2 мың га ауқымында егілді, яғни 2009 жылмен
салыстырғанда 13,7 мың га кем. Өндірісті әртараптандыру мақсатында бидай
егу ауқымы кішірейтілді (жазғы бидай ауқымы – 232,3 мың га, 2009 жылмен
салыстырғанда 13,5 мың га кем) және зәйтүн мәдниеті ауқымы ұлғайтылды, 2009
жылмен салыстырғанда 18,2 мың га артық. Сондай-ақ мал жемінің ауқымы
кішірейтілді, ауқымы 513 гакем, 12247 га құрайды, жарма тұқымдастар ауқымы
343 га ұлғайтылды, 1198 га құрайды, астық бұршақ тұқымдастар 405 га, 2381
га құрайды. 2009 жылмен салыстырғанда көкөністер алқабы 12га, картоп егу
алқабы 31 га кішірейтілді.
2011 жылы егін егу үшін 32,5 мың тонна (немесе 100 %) тұқым себілді.
Сортты алмастыру немесе сортты жаңарту мақсатында, таңдаулы тұқымды тарату
үшін ауданның ауыл шаруашылығы өндірушілері таңдаулы тұқым өсірушілермен
шарт жасасты.
Ауылшаруашылығы мәдениетінің түсімділігін арттыруды қолдауға,
минералды тыңайтқыштар құнының жартылай арзандатылуына республикалық
бюджеттен 24,1 млн. теңге бөлінді.
2011 жылдың 1 қаңтарында ауданда 2156 трактор, 822 бидай жинайтын
комбайн, 1591 дәнсепкіш, 5542 тырма, 9 тұқым улағыш, 232 қопсытқыш, 45
жоғары өнімді себу кешені, 108 бүріккіш, 631 жүк автокөлігі, 1908 тіркеме,
1547 дәнсепкіш болды.
2010 жылыауданның ауылшаруашылығы кәсіпорындарымен 21 трактор, 10
бидай жинайтын комбайн, 3 тұқым себу кешені, 1 дәнсепкішжәне басқа
техниканың 32 бірлігі 540 млн. 975 теңгеге сатып алынды.
Меңдіқара ауданы – мал шаруашылығының дамыған аймағы. Мал
шаруашылығының табысты дамуы көбінесе оның жемшөптік базасының
бекемділігіне қатысты анықталады. Ауданның табиғи жемшөптік жерлері,
сондай-ақ егін шаруашылығы есебінен азықтық базасы бар.
Мал шаруашылығы өнімінің негізгі өндірушілері болып ауылшаруашылығы
кәсіпорындары – 6,8%, тұрғындар шаруашылығы – 93,1%, шаруа қожалығы
(фермерлік шаруашылық) – 0,1% табылады.
Ауданның мал шаруашылығы саласында ет-сүтті мал шаруашылығы (ірі қара
мал басы), шошқа өсіру шаруашылығы және құс өсіру шаруашылығы, сондай-ақ
жылқы шаруашылығы саласы дамыған.
№ 6 кесте Меңдіқара ауданының 2009-2011 жылдары мал шаруашылығы дамуының
негізгі көрсеткіштері
2009 2010 2011 Өсу қарқыны,
%
Мал басы, мың бас:
Ірі қара мал 37,35 37,59 38,26 101,4
оның ішінде сиырлар 19,00 21,07 21,4 101,5
Шошқалар 15,5 15,5 15,6 100,6
оның ішінде аналығы 6,0 6,1 6,1 100,6
Қойлар мен ешкілер 16,4 17,9 19,1 106,7
оның ішінде саулығы 5,2 6,0 6,1 101,6
Жылқылар 7,49 7,82 7,98 102,0
оның ішінде биелер 3,5 3,51 3,8 108,2
Құстар 219,313 229,150 234,629 102,3
Төлдейтін мал басының үлес салмағы ( %)
Сиырлар 50,8 56,0 55,9 99,8
Шошқа аналығы 38,7 39,3 39,1 100,2
Саулық 85,2 33,5 31,9 95,2
Бие 46,7 44,9 47,6 106,0
Алынған төл, мың бас
Бұзаулар 21,4 21,7 21,7 101,4
Қозылар мен лақтар 8,1 8,7 10,2 117,2
Торайлар 35,7 51,5 62,5 121,3
Құлыншақтар 2,88 3,03 3,05 100,6
Төлдейтін 100 басқа келетін төлдер
Бұзаулар 100 100 96 96,0
Қозылар мен лақтар 81 94 98 104,2
Торайлар 1,73 1,65 1,92 116,3
Құлыншақтар 96 98 98 102,0
[15]
2009 жылмен салыстырғанда 2011 жылы ауыл шаруашылығы жануарлары мен
құстарының барлық түрі дамыған:
Ірі қара мал –2,4%, қой және ешкі –16,4%, шошқа –0,6%, жылқы –6,5%, құстар
– 6,9%.
Меншіктің барлық түрінің шаруашылығы 2009 жылы ет, тірідей салмағы –
12449,5 мың тонна; сүт – 51175 мың тонна; жұмыртқа – 11,225 мың дана
өндірді. 2008 жылға қарай өндіріс көлемнің өсімі: ет - 1,4%, сүт - 2,1%,
жұмыртқа - 2,8%.
Сүтті мал шаруашылығы ең қиын әрі ерекше сала болғанына қарамастан,
ауданда жеткілікті түрде тиімді дамуда. Бұл салада оң үдеріс байқалуда, сүт
өндірісінің үлес салмағы - 6,1% (барлық санаттағы шаруашылықта) және 1
сиырдан орта жылдық сауын 2009-2011 жылдар аралығында 96 кг көбейді.
Асыл тұқымды мал шаруашылығы
Аудан бойынша асыл тұқымды мал шаруашылығының 4 аттесталған субъектісі
бар. Асыл тұқымды мал шаруашылығында 2011 жылдың басында ІҚМ барлығы -
2450 бас, жалпы мал басының 2,0% құрайды.
Аналық мал басын жасанды тұқымдандырудың аттестатталған 9 пункті жұмыс
істейді.
Ауданның мал шаруашылығын одан әрі дамыту мақсатында жануарларды
асырап-бағу және жемдеу технологиясын жетілдіру бойынша нысаналы жұмыс
жалғастырылуда. Жемдеу алаңдарының құрылысы бойынша инвестициялық жобалар
іске асырылуда.
Ауданның мал шаруашылығын дамытуға Асыл тұқымды мал шаруашылығын
қолдау бағдарламасы бойынша республикалық бюджеттен бөлінетін қаражат
айтарлықтай себепші болуда, 2010 жылы мөлшері 237,6 млн.теңгені құрады,
сондай-ақ жұмысын 2007 жылы бастаған Мал шаруашылығы өнімінің сапасын және
өнімділігін арттыру бағдарламасы бойынша қазіргі уақытта жәрдем ақша
мөлшері 3 есе көбейіп, 17,7 млн.теңгені құрайды.Ауыл шаруашылығы
жануарларын идентификациялау 2012 жылы аяқталды.
Ветеринария
Ауданда мал шаруашылығы өнімдерінің қауіпсіздігі мен эпизоотикалық
сәттілігін қамсыздандыру бойынша шаралар қолданылуда. Ауданның жергілікті
атқарушы органдарының ветеринарлыққызметінде 11 ветеринар дәрігер бар,
қажеттілік - 16 (69%). 13 ауылдық округте 9 ветеринар маман
(жинақталғандардың 69%) жұмыс істейді. 2010 жылы 15 жұқпалы ауруға қарсы
эпизоотикалық іс-шара жүзеге асырылады, алдын ала егу бойынша 251 мыңнан
артық әр түрлі манипуляция, 45 мың сынамалық қан алу бойыншаманипуляция
өткізілді. Осы мақсатқа 10,2 млн. теңге қаражат республикалық бюджеттен
бөлінді. Жануарлар ауруыныңдиагностикасы мақсатында бруцеллез бойынша 25
мыңға жуық ірі қара мал басы зерттелді, ауру жұқтырғандар 0,7% құрайды.
Ауданда 1 соғымдық пункт, жүктемесі 40-50% құрайды, және 8 соғымдық
алаң жұмыс істейді. Ауру жұқтырған малды көму 22 мал қорымында іске
асырылады. Жабайы және үй жануарлардың құтырмасы бойынша қауырт жағдай
сақталуда. 2010 жылы құтырманың алдын алу үшін аулауды ұйымдастыру және
қаңғырған иттер мен мысықтарды жою үшін жергілікті бюджеттен 300 мың теңге
мөлшерінде қаражат бөлінді, оның – 24 мың теңгесі игерілді.
Жемшөп базасы
2009 жылы жемшөп мәдениетінің алаңы 2009 жылы - 4,2 мың га, 2015 жылы
5 мың га (өсімі-19 %) жеткізіледі. 2010 жылы қысқы кезеңге 57,3 мың тонна
шөп, пішендеме – 2,5 мың тонна, сабан – 94,1 мың тонна, сүрлем – 1,6 мың
тонна, мал жемі – 43,8 мың тонна, мұның бәрі азық қажеттілігін толық
қамсыздандырады.
2015 жылға қарай азықтың барлық түрін даярлау мөлшері 1 мал басына
азық бірлігінің 25-30 центнерін құрайды.
Ауылшаруашылығы өнімін өңдеу.
Ауданда кәсіпорындар ауылшаруашылығы өнімін қайта өңдеумен айналысады.
№ 7 кесте Ауылшаруашылығы өнімін өңдеу кәсіпорындарының саны
Қайта өңдеу2009 жыл 2010 жыл
кәсіпорны
барлығы Тәулік Жүктеме %барлығы Тәулік Жүктеме %
ағымындағы ағымындағы
жобалық қуат жобалық
қуат
Наубайхана 7 3000 80 7 3000 80
Сүт 1 70 70 1 70 70
өндіретінде
р
Шұжық цехы 2 0,2 70 2 0,2 70
Өндіріс көлемінің өсімі мен өндірілетін өнім сапасын арттыру өндірістік
қуаттылық пен технологиялық бағытты модернизациялау арқылы, ауыл
шаруашылығы өнімін өндіру және қайта өңдеу технологиясында жаңашылдық және
жетілдірумен қамсыздандырылады.
№ 8 кесте Ауылшаруашылығы өнімін өңдеу кәсіпорындарымен өндірілген өнім
көлемі
2009 ж. 2010 ж. 2009 жылға
қарағанда
2010 ж. %
Шұжық өнімдері, тонна 27,3 30,0 109,9
өңделген сұйық сүт және кілегей, тонна2254 2255 100
Сары май, тонна 1042 1312 125,9
Ірімшік және сүзбе, тонна 395 389 98,5
Жаңа піскен нан, тонна 1816,9 1629,7 89,7
Аудан өнімнің негізгі түрлері бойынша өзін-өзі қамтамасыз еткен.
Азық-түлік өнеркәсібін дамыту және ауыл шаруашылығы шикізатының қайта
өңделген өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында, екінші
деңгейдегі банктердің өндіруші кәсіпорындарға олардың айналым қаражатын
толтыру үшін беретін кредиттері бойынша банктік сыйақыны субсидирлеудің
бюджеттік бағдарламасы жүзеге асырылуда.
1 өңдеуші кәсіпорынға ХСҰ және ХАССП менеджменті сапасының халықаралық
жүйесінің стандарттары енгізілді. 2011 жылдың аяғына дейін тағы 2
кәсіпорынға сапа стандарттарын енгізу жоспарлануда. 2015 жылға дейін сапа
стандарттарын енгізген кәсіпорындар саны 4 бірлікке дейін жеткізіледі.
Өнімнің негізгі тұтынушылары - Орталық Қазақстан, Ресей Федерациясының
шекаралық аудандары.
Тауарлық балық өнімін өндіру
Балық қорын арттыру және оның биологиялық әралуандығын сақтау-
тауарлық балық шаруашылығын дамытусыз мүмкін емес. Балық аулаудың орта
жылдық мөлшері соңғы 3-5 жылда (7,5 тонна балық өндірісін қоса алғанда)
10,5 тоннаны құрайды. Соңғы уақытта балық түсімі мөлшерінің төмендеу үрдісі
байқалуда. Табиғи суқоймада балықты көбейту есебінен балық қорын өсіру
балық қорын тұрақты деңгейде ұстауға мүмкіндік бергенімен, балық өнімі
көлемін арттыру міндетін шеше алмайды. Балық саласының басымдық бағыты –
тауарлық балық шаруашылығын дамыту. Алайда бұған мынадай мәселелер кедергі
келтіруде: тауарлық өндірісті дамытуға жауапты нақты өкілетті органның
жоқтығы; тауарлық балық шаруашылығын жүргізу барысында су ресурстарын
қолдану үшін төлемнің сыңар жақтылығы және жөнсіздігі; жергілікті бюджет
қаражатының жеткіліксіздігі.
Бөлшек сауда
Сауда - ауданның экономикалық қызметінің бір саласы және оның дамуы –
экономиканың табысты дамуының шарттарының бірі. Ауданда соңғы кездері ішкі
сауда саласында тұрақты оң динамика байқалуда: халыққа сату көлемдерінің
артуы, сауда желісі мен көрсетілетін қызмет инфрақұрылымының дамуы, оның
ішінде заманауи технологиялар қолданылатын тауарларды іске асыру үдерісін
жүзеге асыратын сауда объектілерінің пайда болуы.
Экономикалық белсенді халықтан сауда саласында жұмыспен
қамтылғандардың үлес салмағы - 7,7 %.
2010 жылы тауарлардың бөлшекті саудасынан түскен айналым - 1376,9 мың
теңге, 2009 жылмен салыстырғанда 6,7 % төмендеді.
Бөлшектік тауар айналымы құрылымында тағамдық емес тауарлар үлесінің
біртіндеп артуы байқалады (68%), Бұл тағамдық емес тауарлар бағасының басып
озуы мен тұрғындардың сатып алушылық икемділігінің артуына әкеп соғуы
мүмкін.
Тиімді сауда саясатын жүргізу - ауданның аумақтық дамуы, тұрғындардың
әл-ауқатын арттыру үшін маңызды. 2010 жылы ауданда 133 сауда объектісі,
20 қоғамдық қорек объектілері есептелді.
Сонымен ауданда бәсекелестік ортаны құру мәселесі базалық болып
табылады.
Өнеркәсіп саласы бойынша ауданда өндіріс көлемін өсіру, өндірілетін
өнімнің сапасын жетілдіру, технологиялық желілерді жаңарту, өндірістік
қуатты, өндірістік технологиялармен мал шаруашылығы өнімдерін қайта өндеуді
жетілдіру мен жаңалық енгізу сияқты бірқатар мәселелер.
Агроөнеркәсіп кешенінде бәсекелестікті дамытуға саланың арнайы
ерекшеліктері елеулі әсер етеді. Бәсекелестікті дамытуды шектейтін
факторлар бар: материалдық және қаржылық қордың жетіспеуі, өнімді өңдеу
саласы нашар дамыған,мемлекеттік-жеке серіктестіктің болмауы.
Бәсекелестікті дамыту жағдайына сақтайтын орын, қоймалардың, бастапқы
өнімді жинау пункттерінің жетіспеушілігі теріс ықпал етеді.
Агроөнеркәсіп кешені салаларының бәсекеге қабілеттілігін арттыру
мақсатында, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету және ауыл шаруашылығы
өнімін өндіруде жаңа технологияларды енгізу (құрылыс, қайта жаңарту, сүт
және ет өнімдерін өндіру мен қайта өңдеу бойынша цехтар), мемлекеттік-жеке
серіктестікті дамыту бойынша барлық шаралар қабылдануда.
Бөлшек сауда. Осы салада бәсекелестікті дамытуға көлік-логистикалық
жүйенің және қысқа мерзімге жинақтау жүйесінің дамымауы елеулі әсер етеді.
Ауданның бөлшек сауда саласы бәсекелестіктің деңгейін арттыруға
(кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыру үшін кедергілерді анықтау және жою)
бағытталған шаралар қабылдауды талап етеді.
Ішкі сауданы дамыту саласында бәсекелестікті дамыту үшін келесі
шаралар қабылданады:
• нарықтағы субъектілерді көбейту үшін жағдайлар жасалады;
• сауда орындарының инфрақұрылымы жетілдіріледі.
Меңдіқара ауданың экономикалық жағдайын талдау барысында келесідей
нәтижелерді байқадық:
✓ ауданның өнеркәсіптік әлеуетінің жалпы көлеміндегі өңдеуші
өнеркәсіп үлесі - 99,5%. Оны азық-түлік өнімдерін, сусындарды
қоса алғанда өндіру (80 %), жиһаз (11 %) және өнеркәсіптің
тағы басқа салаларында өндірілген өнім құрайды;
✓ ауыл шаруашылығы өнімінің (қызмет) жалпы шығарылымы, 293,6
млн. теңгені құрады. Облыстың жалпы көлеміндегі өңір үлесі ауыл
шаруашылығы саласы бойынша 6%-ға тең. Сол себепті ауыл
шаруашылығы – ауданның материалдық өндірісінің жетекші саласы
болып қала береді.
✓ бөлшектік тауар айналымы құрылымында тағамдық емес тауарлар
үлесінің біртіндеп артуы байқалады (68%).
Жоғарыда берілген көрсеткіштер арқылы аудан экономикасының дамуын оң
деп бағалауға болады.[17]
2.2 Аймақтың әлеуметтік саласын талдау
Демографиялық жағдай. Демографиялық процестердің өзара байланыстарын,
олардың әлеуметтік-экономикалық құбылыстарға тәуелділігін және халық
дамуының әлеуметік-экономикалық салдарын зерттей отырып, демография халық
саны мен сапасы өзгерісінің заңдары мен заңдылықтарын анықтайды.
Нақтылы қоғамдық ортада өтіп жатқан халық өзгерісін сол қоғам өмірінің
әлеуметтік-экономикалық жағдайлары айқындайды.
Меңдіқара ауданының халық саны 2013 жылдың 1 қаңтарындағы мәлімет
бойынша 30 489 мың адамды құрады. Оның ішінде туғандар 324 адам, өлгендер
330 адам, табиғи өсім (кему) - 6 адамды құрады. Сыртқы көші қонның негізгі
көрсеткіштері мынадай болды:
-келгені 484 адам;
-кетгені 822 адам.
Ең төменгі күнкөріс мөлшері 2013 жылы қаңтар айында 15 175 теңгені
құрады.[18]
Жұмыспен қамту
Халықтың әлеуеттік сыйымдылығы есебіне сәйкес, 2010 жылдан 2012 жылға
дейін ауданда экономикалық белсенді халық саны 8 %-ға өсті, (17,2 -18,7 мың
адам). Жұмыспен қамту деңгейі 66 %-дан 73 %-ға өсті.
2012 жылғы 1 қаңтарда тіркелген жұмыссыздық деңгейі 0,6% құрайды. 2012
жылғы 1 қаңтарда жұмыспен қамту органында есепте тұрған жұмыссыздар саны 66
адамды құрайды. Жұмыспен қамту санының азаюының негізгі себебі –
экономикалық белсенді халықтың ішкі көші-қоны болып табылады.
Еңбек нарығында Аймақтық жұмыспен қамту стратегиясын, Жол картасының
инвестициялық бағыттарын іске асыру жағымды көрініс тапты.
Халықты аймақтық жұмыспен қамту стратегиясын іске асыру шегінде
жұмыспен қамтуда жәрдем беру үшін бос жұмыс орындарын белсенді түрде
іздестіру және іріктеу, жұмыссыздардыжәне тұрғындардың өзге де арнаулы тобы
өкілдерін оқыту, қайта даярлау және біліктілігін арттыру, қоғамдық жұмысты
ұйымдастыру, әлеуметтік жұмыс орындарын құру, бос орындар жәрмеңкесін
өткізу, жастар мен әйелдерді жұмысқа орналастыруда жәрдем беру,
кепілдендірілген әлеуметтік төлемдермен қамсыздандыру және аға ұрпаққа,
мүгедектерге және тағы басқаларға әлеуметтік қолдау көрсетіледі.
2012 жылы ауданда 109 жұмыс орны, оның ішінде Жол картасы шегінде 27
орын құрылды. Қоғамдық жұмыстарға 69 жұмыссыз қатысты. Жол картасы шегінде
әлеуметтік жұмыс орнына және Жастар практикасына 50 адам жұмысқа
орналастырылды.
Мұнымен бірге ауылдық елді мекендер үшін бос жұмыс орнының
жеткіліксіздігі мәселе болып қалуда.
Жұмыссыздық деңгейін төмендету мен жұмыссыздарды жұмысқа орналастыруды
жақсартуға бос орындар жәрмеңкесі ықпал береді.
Жол картасының басты мақсаттарының бірі – жұмыссыздықтың өсуіне жол
бермеу, бүгінде оған қол жеткізілді.
Әлеуметтік қамсыздандыру
2012 жылы аудандағы кедейлік шегінен төмен кірісі бар халқының үлесі
2010 жылмен салыстырғанда (1,5%) 0,3 %-ға азайды.
Әлеуметтік саясаттың маңызды басымдығының бірі - ана мен баланы қорғау
болып табылады, әрі солай болып қалмақ.
2006 жылы балалары бар отбасын қолдаудың жаңа жүйесі енгізілді, оған
18 жасқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Елдің дамуын өндірістік-экономикалық
мүмкіндіктер, яғни экономикалық әлует анықтайды. Экономикалық әлует -
жоғары дамудың алғышарты. Оны жүзеге асыру терең ойластырылған стратегияға
байланысты. Қазақстандық даму стратегиясы елді түпкілікті жаңалауға
(модернизациялауға) бағытталған. Онда жаңа типті жоғары дамыған экономика
құру басты орын алады. Мұндай экономиканың сипаттары:
1. ең алдыңғы қатарлы технологияны қолданады;
2. тек шикізат қана емес, сонымен қатар күрделі (жоғары технологиялық)
дайын өнім өндіреді;
3. халықаралық шаруашылық байланысына қызмет көрсетеді;
Мұнда табиғи ресурстар шешуші рөл атқаруы тиіс. Табиғи-ресурстық әлует
- аумақ жер қойнауының, жер, су байлығы, ол — табиғаттың сыйы. Қалған
құрамдас бөліктерді қоғам өзі жасайды. Тұрғын-халықтың (еңбек) әлуетінің
маңызы артып келеді. Халық санының (оның ішінде жұмыс күшінің) артуы үлкен
рөл атқарады. Бірақ ең алдымен сапалық сипатқа назар аудару қажет. Ол -
халықтың денсаулығы, білімділігі, ақпараттық сауаттылығы, мамандығы, жаңа
технологияны меңгеру қабілеті, ғылыми-техникалық әлует зерттеулерге
жұмсалған шығын мен инженерлердің, ғалымдардың саны мен сапасына
байланысты.
Өндірістік әлуеттің негізін өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы құрайды.
Олардың жұмысын банктер мен көлік қамтамасыз етеді.
Экономикалық әлуеттің маңызды құрамдас бөлігі - экономикалық-
географиялық жағдай (ЭГЖ). Меңдіқара ауданының экономикалық жағдайын, оның
дамуын зерттеу арқылы ауданның облыстың экономикалық географиясындағы орны
айқындалады.
Меңдіқара ауданы агроөнеркәсіптік кешенінің даму деңгейі бойынша
бағалы құнды өнім жасауға бағытталған, ішкі нарықта да, сыртқы нарықта да
бәсекеге қабілетті, аудан халқының өмірі мен жұмысы үшін қолайлы жағдайлар
жасауға қабілетті, жоғары тартымды кәсіпкерлік ортасы бар және
әртараптандырылған экономикасы серпінді түрде дамыған озат аймақ болып
саналады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі, бір жағынан, зерттеудің практикалық
маңыздылығы және Қостанай облысы Меңдіқара ауданының әлеуметтік-
экономикалық даму ерекшеліктерінің талдауларына негізделеді. Сонымен қатар
Меңдіқара ауданының әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшеліктеріне шолу
жасап, ауданның әлеуметтік-экономикалық жағдайының болашағын және Қостанай
облысының экономикасындағы ауданның рөлін анықтау.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты: Меңдіқара ауданының әлеуметтік-
экономикалық даму ерекшеліктерін, әлеуметтік-экономикалық дамуындағы
физикалық-географиялық жағдайының рөлін және ауданның қазіргі әлеуметтік-
экономикалық жағдайын талдау.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері:
- Меңдіқара ауданының әкімшілік аумақтық құрылымына сипаттама беру;
- Меңдіқара ауданының экономикалық дамуына физикалық-географиялық
жағдайының әсерін анықтау;
- Меңдіқара ауданының экономикалық жағдайын баяндау;
- Меңдіқара ауданының шаруашылығының ерекшеліктеріне тоқталу;
- Меңдіқара ауданының әлеуметтік жағдайына сипаттама беру;
- Ауданның инфрақұрылымдық кешенінің дамуын анықтау;
- Меңдіқара ауданының әлеуметтік-экономикалық даму болжамдарын баяндау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан
және әр тарау бірнеше бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі: Тақырыптың мазмұнын ашу үшін
бірнеше авторлық ғылыми жұмыстар, баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми
мақалалар, сонымен қатар интернет желілеріндегі берілген материалдар,
статистикалық мәліметтер қолданылды. Атап айтқанда, И.П.Черныш,
Ф.И.Филиппов, С.К.Досмағанбетов және т.б. ғалымдардың еңбектері зор
үлестерін қосты. Сонымен қатар интернет желісіндегі http:www.google.kz,
www.kostanai.stat.kz сайттары қолданылды.
Зерттеу әдісі: Тарихи, топтау, жүйелеу, статистикалық әдіс,
картографиялық әдіс және салыстырмалы әдіс.
І Меңдіқара ауданының әлеуметтік-экономикалық дамуында физикалық-
географиялық жағдайының рөлі
1.1 Меңдіқара ауданының әкімшілік аумақтық құрылымы
Меңдіқара ауданы Қостанай облысының солтүстігінде, орманды дала
белдеуінде орналасқан, 1885 жылы құрылған. Ауданның солтүстік шекарасы –
Тобыл өзені, шығыс шекарасы – Обаған өзені болып табылады. Ресей
Федерациясының бір (Қорған) және Қазақстан Республикасының 5 ауданымен
(Ұзынкөл, Сарыкөл, Алтынсарин, Қостанай және Федоров) шектеседі. Аудан
орталығы – Боровской кенті, 1930 жылы 17 желтоқсанда құрылған. Ауыл
ортасында Зоново көлі орналасқан.
1881 жылдан бастап жергілікті жер Боровской селосы деп аталса, кейін
бұл село Меңдіқара ауданының орталығы болып белгіленді. 1887 жылы Ақсуат
ауылында бірінші мектеп ашылды. Оның ашылуына ағартушы Ыбырай Алтынсарин
мен халық ақыны Нұржан Наушабаев қатынасқан. Ы.Алтынсариннің күш салуымен
1900 жылы Боровскойда орысша-қырғызша Министрлік училищесі ашылған. Бұл
училищенің қабырғасынан Қазақстанның танымал азаматтары білім алып шыққан –
бұл ғалым, академик М. Қозыбаев, ақын-аудармашы Ғ. Жұмабаев, мемлекет
қайраткері О. Қасымқанов және көптеген тағы басқалары. Кейін бұл училище
Ы.Алтынсарин атындағы педагогика училищесі деп қайта аталды. Ол бүкіл облыс
үшін кадрлар дайындап, ауданның мәдени өмірінің орталығы болды.
Меңдіқара ауданында 1935 жылы тағы бір оқу орны ашылды, ол ауданаралық
ұжымшарлық механизация мектебі деп аталды. Осы мектепте барлық облыс үшін
тракторшылар, есепшілер, егіншілер, ара өсірушілер даярланды. Аудандағы
кәсіби білімнің негізін қалаушы ретінде Нұрахмет Қосаевтың саналуы заңды,
ол 1937 жылы жаппай саяси қуғын-сүргін құрбаны болып кеткен еді.[1]
Аудан тарихында туберкулезге қарсы санаторийінің маңызы айрықща. 30-шы
жылдары саялы қарағайлы орманда 50 төсектік аурухана бой көтерген болатын.
30-шы жылдары аудан үшін тағы бір айтарлықтай оқиға болды – аудандық газет
ашылып, жарық көре бастады. Сондықтан бүгінде аудандық Меңдіқара үні
газеті – тек аудан туралы жедел ақпарат қана емес, бұл мақалалар,
репортаждар, очерктер жолдарымен сақталып қалған оның және адамдарының
тарихы. Өз өмірлерінің ұзақ жылдарын аудандық газетке арнаған көркемсөз
шеберлері Степан Григорьевич Сиятский мен Мырзалы Қасымханұлы Оңайбаевтың
есімдері жұртшылықтың жадында.
Қазіргі мешіт орналасқан үй, ауданның сәулет және тарихының ескерткіші
болып саналады.[2] 1991 жылы аудан мұсылмандарының құрылтайы өткізіліп,
мешіт ашу жөнінен шешім қабылданды. Дін кадрларын дайындап алғасын және
ғимаратқа тиісінше жөндеу жұмыстары жүргізілгеннен кейін мешіт үйі де
ашылып, қазір мұнда дінге ден қойған әрбір адам өзінің мұсылмандық парызын
өтеп, имандылыққа ұйиды.
Православие ғибадатханасын салу тарихы да қызықты. Боровской с. және
осы маңдағы селолар тұрғындарының өтініштерімен кірпіштен шіркеу салуға
рұқсат берілген. Тек 1912 жылы ғана ғибадатхана дәріптеліп ашылып, шіркеуде
бессеребренниктер Косьма мен Дамианның құрметіне бір тақ болды. Бүгін де
храм тұрғындардың тағзым ету орталығы болып саналады. [3]
1930 жылы ауданды жалпылама ұйымдастыру округі деп жариялады. Алғашқы
Аяқ Молдыбай МТС-і құрылды. Бірақ, өкінішке қарай, оның жұмысы көпке
ұзамады. Оның орнын Долбуш МТС-ы басты, ол 1930 жылы қарашада
ұйымдастырылып, ұжымшарлардағы барлық ауылшаруашылық жұмыстарын атқарды.
Бұл кезеңде ауданда бес ұжымшар құрылды: Боевик, Трудовая сила,
Земледелец, Красный повстанец және Охотник. Май шайқау артелі (кейін
май зауыты), астық қабылдау кәсіпорны кейін (нан зауыты) ашылды, аудандық
әскери комиссариат пен басқа да көптеген мекемелер ұйымдастырылды.
Ұлы Отан соғысы кезеңінде ауданаан соғыс майданына 11 мың жауынгер
аттанса, 4323-оралып, өз отбасымен табысса, 2221-і із-түссіз жоғалды.[4]
Павел Огнев пен Петр Чигадаев ауданның даңқын шығарды. Николай Михайленко
батырлығы мен ерлігі үшін Совет Одағының Батыры, Жауынгерлік Даңқ орденінің
толық кавалері атанды.[5]
1954 жылы Меңдіқара өмірінде жаңа кезең басталды. Меңдіқара ауданында
төрт жүз мың гектардан астам жер игерілді. Қысқа мерзім ішінде он сегіз
ұжымшар ұйымдастырылды. Кеңшарлардың атауларын алғашқы тың игерушілердің
келген қалалары мен республикаларының географиясымен үйлестірді. Мәселен,
Харьков аш, Краснопреснен аш, Ломоносов атындағы аш, Буденный
атындағы аш және тағы басқалары.[6]
1958 жылы ауданда 11 кеңшар мен 12 ұжымшар болды.
Тың мол астық бере бастады. Меңдіқара өлкесі бұрын-соңды шықпаған егінімен
даңқын асырды. Барлығы 28 жыл ішіндегі тың эпопеясында аудан бойынша 5 млн.
тоннадан астам астық жиналып алынған, былайша айтқанда жыл сайын орташа
есеппен 179 мың тонна дән жиналған. Салыстырар болсақ, тың игеру алдындағы
1953 жылы 31 мың тонна астық жиналды.
Тың игеру жылдарында меңдіқара жері 8 Социалистік Еңбек Ерін өсірді.[7]
Облыста Еңбек Даңқы орденінің бірінші толық кавалері атанған да
меңдіқаралық Николай Андреевич Синенко болатын. Тың көптеген танымал
тұлғалардың даңқын шығарды. Г. Каюмов, И. Крупский, В.Трояков, А.
Татаренко, А. Дубенцов, А. Захаров сынды есімдер газет беттерінен
кетпейтін, оларды меңдіқаралықтар бүгін де лайықты құрмет тұтып, мақтаныш
көреді.[8] Бұл кезеңге сол сияқты өте жарқын танымал басшылардың келуі тән.
Олар тек ауданның ғана емес, сонымен қатар облысқа да үлкен абырой-атақ
әкелді. Бұлар С. П. Комар, С. А. Ақышев, Г. Д. Гусак, А. Е. Бортник, Т. А.
Мәмбетов, П. И. Добровольский, И. М. Кожевин, К. А. Григорьев.[9]
Бүгінде ауданның жер көлемі 6,6 мың шаршы шақырымды құрайды. Меңдіқара
ауданының әкімшілік-аймақтық жіктелуі - 13 селолық округке біріктірілген
46 ауылдық елді мекеннен тұрады.[10]
Меңдіқара ауданының қалыптасу тарихы аталған кезеңдерден өтіп, бүгінде
Қостанай облысының әлеуметтік-экономикалық дамуында өзіндік бағыт
қалыптастырды.
1.2 Меңдіқара ауданының экономикалық дамуына физикалық-географиялық
жағдайының әсері
Меңдіқара ауданының аумағы жазық бедерлі, батыс-сібір алқабы шегінде
орналасқан және Тобыл мен Обаған өзендерінің арасындағы суайырығының және
осы өзендердің жайылмасының бір бөлігі болып табылады. Аудан аумағында жер
бедері оңтүстіктен солтүстікке қарай едәуір еңіс, теңіз деңгейінен биіктігі
200 м-ден 83 м-ге дейін төмендейді.
Климаты қатал континентті және өте қуаң. Қысы ұзақ, аязды, қатты желді
әрі боранды, жазы ыстық, құрғақ. Дала зонасына тән климат. Ауданның негізгі
аумағын қара топырақ алып жатқандықтан күн радиациясының жаз мезгілдерінде
жұтылуы жоғары. Сол себепті жаз айлары ыстық болып келеді. Күн
радиациясының мөлшері 100-110 Джм². Ауданның климатын қалыптастыруға 3 ауа
массаларының әсері тиеді. Қоңыржай ауа массасының әсері жоғары. Ол әсіресе
жаз мезгілдерінде белсенді болады. Бұл циклонды ауа массасы болғандықтан
жауын-шашын әкеледі. Арктикалық ауа массасының қыс мезгілдерінде ықпалы
мол. Бұл құрғақ әрі мөлдір ауа массасы. Қысымы жоғары болғандықтан қыста
суық, жазда ыстық ауа-райын қалыптастырады. Тропиктік ауа массасының әсері
аз. Көбіне жаз мезгілдерінде бірнеше күнге созылатын ыстық, құрғақ әрі
қапырық ауа-райын қалыптастырады. Мұндай күндері шаңды дауылдар жиі
қайталанады.
Михайловка метеостанциясының мәліметтері бойынша ауаның орташа
температурасы қаңтарда –17º – 18ºС, шілдеде 20º – 22ºС, жауын-шашынның
жылдық мөлшері - 250-300 мм, оның 70 – 75%-ы жылдың жылы мезгілінде жауады.
Қар жамылғысының орташа қалыңдығы 20-30 сантиметр. Желдің басты соғатын
бағыты оңтүстік-батыс.
Өсімдіктердің өсіп өнуіне қолайлы күндер жылына 130-140 күн, негізінен
мамыр-тамыз аралығы. Жылу қоры +2000-2100˚С көлемінде. Күн сәулесінің түсу
ұзақтығы 2132 сағат. Бұлтсыз күндер саны 120-130-ға тең.
Сонымен қатар көктайғақ, үсік сияқты қолайсыз атмосфералық құбылыстар
болып тұрады. Алғашқы үсіктің түсуі қыркүйек айының аяғы мен қазан айының
басына сәйкес келеді. Ауаның температурасы қысқа мерзімде 0˚С-тан
төмендеп, топырақ беті тоңазып кетеді. Ол егіске, жеміс ағаштарына көп зиян
келтіреді. Үсікке тез шалдыққыш өсімдіктер – қарақұмық, жүгері, бидай,
қияр, алмұрт. Үсікке шалдығуға ықтимал өсімдіктерге жүзім мен гүл түрлері
де жатады. Қолайсыз атмосфералық құбылыстардың бірі – көктайғақ. Көбіне
салқын ауа райынан кейін сіркіреп жауын жауғанда қалыптасады. Жердің беткі
қабаты 0˚С-қа дейін суынып, мөлдір және жұқа мұзбен жабылады. Мұндай
құбылыстың мал шаруашылығына, адам баласына зияны үлкен, транспортта
апаттар, байланыс және энергия желістерінде үзілістер туғызады.
Кейінгі кезде әлемнің барлық аймақтарында да ауа-райының тұрақсыздығы
байқалады. Жылы күндер мен суықтың алма кезек ауысуы, күшті желдер жер
қорларына, өсімдіктер дүниесіне де әсер етуде.
Климаттың негізгі қолайсыз факторы – ауыл шаруашылық мәдениетінің
ылғалмен қамсыздандырылуы жеткіліксіз, сондықтан барлық іс-шара кешені
ылғалды жинау мен сақтауға бағытталған.
Су ресурстары. Гидрографиялық желі Тобыл, Обаған өзендерінен, сондай-
ақ ұдайы ағыны жоқ Қараңғалық, Жосалы, Темірөстай және Шолақсай
жылғаларынан тұрады. Аудан аумағында өзендер мен жылғалардан басқа бірқатар
көлдер бар: Қамыстытеңіз, Мокрое, Алакөл негізінен мұнда балықшылық
дамыған. Алакөл – Қостанай облысы Меңдіқара ауданы Боровской а уылының
солтүстік-батысында 4 км жердегі көл. Тобыл өзені алабында. Аумағы 11,7
км2, теңіз деңгейінен биіктігі 168 м. Ұзындығы 4,5, енді жері 3 км,
жағалауының ұзындығы 13 км. Көл суы жаз айларында тартылып, сортаңды,
батпақты болады. Жағалауында қамыс, құрақ өскен. Оңтүстік-шығысын (қарағай,
қайың) аралас орман алқабы алып жатыр.
Аталған табиғи су көздерінен басқа қолдан жасалған су көздері де бар,
олар су жабдығы, жайылымдарды суландыру және шаруа мұқтаждығы
үшінқолданылады.
Топырағы. Меңдіқара ауданы түгелдей қара топырақ белдемінде
орналасқан. Тобыл мен Обаған өзендері суайрығының негізгі батыс бөлігін
қара, ал оның қарағай ормандары өсетін жерлерінде күлгін топырақ алып
жатыр. Өзен аңғарлары мен жайылымдардың топырағы аллювийлі. Сортаң топырақ
негізінен Обаған өзенінің аңғарында кездеседі. Қара топырақты жерлері
түгелдей дерлік егін егуге пайдаланылады. Аудандағы жер қыртысының
қарашірігі аз қара топырақты, жинағында сортаңдары кездеседі. Тың жерлерді
игерумен байланысты барлық-дерлік алаң тегіс жыртылды. Ауданның жалпы жер
ауданы 606 мың га құрайды. Ауыл шаруашылығы жерінің ауданы - 588,4 мың га,
оның ішінде - 331,6 мың га немесе 56,3 % егістік, 246,9 мың га (42%) –
жайылым.
Өсімдік жамылғысы. Меңдіқара ауданының жеріндегі өсімдіктер дүниесін 2
аймаққа бөлуге болады. Олар: далалы аймақ және орманды-далалы аймақ
өсімдіктері. Сонымен қатар өзен-көлдер жағасында аталған аймақтарда
кездеспейтін өсімдік түрлері кездеседі. Өсімдік түрлерін бірнеше топтарға
бөлеміз – плаундар, саңырауқұлақтар, шаңжапырақ тәрізділер, ашық және жабық
тұқымды шөптесін өсімдіктер мен ашық және жабық тұқымды ағаштар. Аудан
территориясында барлығы 550-ге жуық өсімдіктер түрлері кездеседі.
Өсімдіктердің геоботаникалық тұрғыдан зерттелуі. Кеңес үкіметі
кезіндегі мемлекеттік деңгейдегі зерттеулер – 1929, 1930, 1932 жылдар.
Қазақстан деңгейінде зерттелулер – 1943-1944, 1953 жылдарда. Облыстық
деңгейдегі зерттеу жылдары – 1926-1941.[11]
Аудандағы өсімдік жамылғысы сумен, жер асты суының минералы мен
құнарлану деңгейі және дәрежесімен, топырақ шығаратын жыныстың сорлануымен
тығыз байланысты. Кәдімгі және оңтүстік қара топырақта ақселеу-бетегелі-
түрлі шөпті өсімдік топтары басым. Шабындық-далалық сортаңдарда өсімдіктің
бетегелі-жусанды типтері өрістеген. Шабындық-шалшықты жер қыртысында терең
тұйық сайларда - қияқты өсімдік топтары, басым көпшілігі қарабас және
батпақта өсетін қияқ, дәнді өсімдіктер: қамыс, өрмелегіш бидайық. Мұндай
жерде көбінесе тал және шайқурай спиреясы өседі.Дөңес жерлердің едәуір
бөлігіндегі ормандарда қарағай, қайың, терек, т.б. өседі.
Жануарлар дүниесі. Меңдіқара ауданының физикалық-геграфиялық орны мен
климаттық жағдайы аудан территориясында осы күнгі жануарлар әлемін
қалыптастырды. Жануарлар дүниесінің осы күнгі түрлері бұл жерлерді неоген
дәуірінде - 1,6 млн жыл бұрын мекендей бастады. Сонымен қатар
жерсіндірілген жануарлар да кездеседі. Жергілікті жануарлар әлемі туралы
алғашқы ғылыми бағыттағы жазбаша түрдегі деректер орыс географы Л.С.
Бергтің 1900-1903 жылдар арасындағы жүргізген зерттеу жұмыстарының есебінде
кездеседі. Аудан көлемінде өсімдіктер мен жануарлар дүниесін кеңінен
зерттеу 1926-1940 жылдар арасында жүргізілді.[12]
Меңдіқара ауданының жануарлар дүниесін 3 топқа біріктіруге болады.
Олар орманды аймақтың жануарлары, орманды даланың жануарлары, су
жануарлары. Барлығы омыртқалы жануарлардың 210-нан астам түрлері
мекендейді. Оның ішінде сүтқоректілердің 55-ке жуық түрлері, балықтардың 10-
ға жуық түрлері, құстардың 140-тан астам түрлері (негізінен ұя басатын жыл
құстары, жалпы саны 120-ға жуық), қосмекенділердің 3 түрі, жорғалаушылардың
6 түрі мекендейді. Омыртқасыз жануарлардың түрлері толық зерттеліп болған
жоқ.Меңдіқара ауданында жануарлар дүниесінен қасқыр, түлкі, қарсақ, т.б.,
ал кемірушілерден күзен, ақтышқан, аламан, қосаяқ,
сарышұнақ, оңтүстігінде суыр кездес еді. Өзендер мен су айдындарында ондатр,
құндыз, т.б., ормандарда елік, түлкі, т.б. тіршілік етеді. Құстардан дала
бозторғайы, бөдене, орманда қара және ақ құрлар, шіл, өзен мен
көлдерде: үйректің бірнеше түрі, қасқалдақ, қаз, аққу, су
жағаларында: жылқышы, тауқұдірет, қызғыш мекендейді.
Пайдалы қазбалардың жер қойнауында түзілуіне осы аймақтың қалыптасу
кезеңі немесе геологиялық жасы әсер етеді. Меңдіқара ауданында жер
қойнауындағы кен байлықтарынан темір кентасы, отқа төзімді балшық, әйнектік
және қиыршық құм, т.б. барланған.
Сонымен, табиғи орта адамның өміріне, шаруашылығына, мәдениетіне
әсерін тигізе отырып, өзі де оның іс -әрекетінің нәтижесінде өзгеріске
ұшырайды. Бұл өзара байланыста, ең алдымен, шаруашылықтың дамуына
табиғат жағдайларының маңызы зор. Ал шаруашылық өз кезегінде ауданның
әлеуметтік-экономикалық тұрғыдағы әл-ауқатын анықтайды. [13]
ІІ Меңдіқара ауданының әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі жағдайы
2.1 Меңдіқара ауданының экономикалық жағдайына сипаттама
Ауданның дамуын өндірістік-экономикалық мүмкіндіктер, яғни
экономикалық әлует анықтайды. Экономикалық әлует - жоғары дамудың
алғышарты. Оны жүзеге асыру терең ойластырылған стратегияға байланысты.
Экономикалық әлуеттің маңызды құрамдас бөлігі - экономикалық-географиялық
жағдай. Меңдіқара ауданының экономикалық жағдайын, оның дамуын зерттеу
арқылы облыстың экономикалық дамуындағы ауданның орны айқындалады.
Аудан экономикасының ерекшелігін ескере отырып, бірнеше шешуші сала
бөлініп алынды, онда бәсекелестікті дамыту бойынша шараларды іске асыру
мақсатты және барынша тиімді болады, олар:
- өнеркәсіп;
- агроөнеркәсіп кешені;
- бөлшек сауда.
Экономиканың нақты секторы
2013ж. 2012ж.
қаңтар қаңтар-
желтоқсан
ға
%-бен
Өнеркәсіп өнімінің 145,9 101,0
(тауар, қызмет)
көлемі, млн. теңге
Ауыл шаруашылығы 293,6 85,0
өнімінің (қызмет)
жалпы шығарылымы,
млн. теңге
Негізгі капиталға 49,5 2 есе
салынған
инвестициялар, млн.
теңге
Тұрғын үйлерді іске164 102,5
қосу, жалпы
алаңның ш.м.
Өткізудің барлық 188,9 100,5
арналары бойынша
бөлшек тауар
айналымы, млн.
теңге
Өнеркәсіп
Аудан аумағында ірі индустриалды кәсіпорындар жоқ. Меңдіқара
ауданының өндірістік кәсіпорындары құрамына Вита ЖШС (сүтті өңдеу және
сүт өнімдері), Боровской автобазасы ЖШС (ысталған, шұжық өнімдері,
жартылай фабрикат өнімдері), “Таза Бұлак” МҚК (мемлекеттік ұйымдар үшін
жылу энергиясын өндіру және су жабдығы), Асинхрон электро ЖШС
(электрқозғалтқыштарды ауыстырып орау) кіреді. Бұдан басқа, іс-әрекетінің
негізгі бағыты - дәнді-дақылдар мәдениетін өндіру болып табылатын
шаруашылық етуші субъектілердің (ЖШС, ЖК) өңдеу цехтары бар, ол 11 шағын
наубайханадан, 12 диірмен қондырғысынан, 1 шұжық өнімдері цехынан, 1 балық
цехынан тұрады. Өнеркәсіпте 157 адам жұмыспен қамтылған. Өндірістік
өнеркәсіпте жалақы 50,4 мың теңгені құрайды.
2012 жылы тауар өнімі 968,7 млн. теңге сомасына өндірілді, бұл 2010
жылға қарағанда 1,3 есе артық (1-диаграмма)
1-диаграмма 2010-2012 жылдар аралығындағы өнеркәсіптің өндіріс көлемі
[14]
Ауданда экономикалық даму тұрақтылығын қамсыздандыру бойынша
дағдарысқа қарсы шаралар жоспары әзірленді және іске асырылды, бизнестің
әлеуметтік жауапкершілігін арттыру бойынша іс-шаралар өңделді және жүзеге
асырылды.
Кәсіпорын басшыларымен жұмысшылардың әлеуметтік-экономикалық
мүдделері мен кепілдіктері, еңбек құқықтарын қамсыздандыру бойынша
меморандумдар жасалды. Соңғы жылдары ауданда негізгі капитал инвестициялары
өсімінің оң динамикасы байқалуда. 2012 жылы инвестициялар
көлемі 1038 млн. теңгені құрайды, яғни 2010 жылмен салыстырғанда 2,6 есе
артық.
Ауданның өңдеуші өнеркәсібі негізін мынадай кіші салалар құрайды: азық-
түлік өнімдерін, сусындарды қоса алғанда өндіру (80 %), жиһаз (11 %) және
өнеркәсіптің тағы басқа салаларын шығару.
2012 жылы ауданның өнеркәсіптік әлеуетінің жалпы көлеміндегі өңдеуші
өнеркәсіп үлесі - 99,5%.
№ 1 кесте Өңдеуші өнеркәсіп өнімінің динамикасы
рб№ Көрсеткіштер Жылдар
2010 2011 2012
1 Өнеркәсіптік өнім көлемі, млрд. теңге 739 945 946,1
2 Өңдеуші өнеркәсіптегі өнімінің көлемі, 721 815 941,2
млрд. теңге
3 Өңдеуші өнеркәсіптің ФКИ, % 100,1 101,3 101,5
4 Өнеркәсіптің жалпы көлеміндегі өңдеуші 99,3 99,4 99,5
өнеркәсіп үлесі, %
5 Шұжық өнімдері, тонна 18 16,5 30,0
6 Өңделген сұйық және кілегей сүт, тонна 2216 2254 2247
7 Сары май, тонна 1015 1042 1357
8 Ірімшік және сүзбе, тонна 384 395 389
9 Жаңа піскен нан, тонна 1267,9 1827,4 1629,7
[14]
2-диаграмма 2010-2012 жылдар аралығындағы өңдеуші өнеркәсіп өнімінің
көлемі
[14]
Қарастырылған жылдар ішінде өңдеуші өнеркәсіп көлемі 220,4 млрд
теңгеге артқан. Нақты көлем индексі 101,5 %-ды құрады.
ПК ВИТА ЖШС өндіруші өнімі бүгінгі күні Республикамыздың басқа
өңірлеріне кеңінен танылған, онда 116 адам жұмыс істейді. Сүт зауыты сүт
өнімдерінің түр-түрін кеңінен шығаруда.Олардың қатарында сүттен, қаймақтан
бастап жоғары сапалы ірімшік йогуртке дейінгі таңдаулы өнімдер бар. ПК
ВИТА ЖШС май зауытының Новый день сауда маркасымен пленкаға оралған,
майлылығы 2,5 %,зарарсыздандырылған сүттің бір литрінің құны - 103 теңге.
Агрофирма Боровское ЖШС, ЖК Лежнев и ЖК Адыгезалов нан өнімдері,
печенье өндірісімен айналысады, 46 адам жұмыс істейді. Нәтижесінде, қазіргі
уақытта кәсіпорындарда нан өнімінің 40-тан астам түрі шығарылады, яғни
ауданда нан өнімдері мен печенье өндірісінің жалпы көлемінен 80 % құрайды.
Боровской селосында шұжық өнімдері мен шала фабрикаттар өндірісі
белсенді түрде жүзеге асырылуда. Дүкендерде түрлі сорттағы шұжықты алуға
болады, сондай-ақ Крестьянский двор Боровская автобаза ЖШС сауда
маркасымен шығатын жоғары сапалы шала фабрикаттар – тұшпара және варениктер
бар.
Осылайша, жергілікті тауар өндірушілермен бәсекеге қабілетті өнім
шығару үшін толыққанды жағдай жасалған. Бұл өнімдер сатып алушылардың
сұраныстарын арттыра отырып оңды нәтижелер береді.
2012 жыл ішінде кіші салада тауар өнімі 73,9 млрд. теңге сомасына
өндірілді, яғни 2011 жылға қарағанда 1,5 есе артық, физикалық көлемінің
индексі 115,4%-ды құрайды.
№ 2 кесте Азық-түлік өндірісі көлемінің динамикасы
бірл. 2010жыл 2011жыл 2012жыл
Азық-түлік, сусындар млн теңге 741,5 1051,6 1343,8
өндірісінің көлемі, оның
ішінде:
- етті өңдеу және млн теңге 9,3 9,72 19,3
консервілеу
- сүт өнімдерін шығару млн теңге 658,5 904,3 1182,2
Аграрлық-өнеркәсіптік кешен
Ауыл шаруашылығы – ауданның материалдық өндірісінің жетекші саласы.
Соңғы он жылда ауыл шаруашылығында елеулі өзгерістер болды: ауыл
шаруашылығы ұйымдары іріленді, жеке кәсіпкерлер қызметі белсендірілді,
олардың нәтижесінде ауыл шаруашылығы өндірушілерінің жаңа типтері пайда
болды, мүліктік және жер қатынастары өзгерді, ауыл шаруашылығы өндірісінің
құрылымы өзгерді.
Жаңа экономикалық қатынастардың дамуымен ауыл шаруашылығы жағдайына
статистикалық бақылау жүйесін қайта құру басталды: шаруа (фермер)
қожалықтары, жұртшылық шаруашылықтары, саяжай учаскелерін зерттеу үшін
іріктеме бақылау әдістері пайда болды.
Шаруашылықтардың негізгі өндірістік бағыты-астық өндіру, сонымен қоса
сүтті-етті ірі қара мал шаруашылық дамыту. Сүтті қайта өңдеу және 12 атаулы
сүт өнімдерін шығарумен Вита ЖШС шұғылданады. Ауданда іркіліссіз сауда
қызметін Меңдіқара аудандық тұтынушылар одағы, коммерциялық құрылымдар және
жеке кәсіпкерлер қамтамасыз етеді.
Жыл сайын 400 мың гектардан астам жер өңделеді, соның көпшілігіне
астық дақылдары себіледі.
№ 3 кесте Ауыл шаруашылығының негізгі көрсеткіштері
2013ж. Өткен жылғы
қаңтар тиістікезеңге
пайызбен
Мал мен құсты тірідей салмақта союға 80,0
өткізу, тонна 590,1
Сауылған сиыр сүті, тонна 1 239,1 99,3
Алынған тауық жұмыртқасы, мың дана 12 766,2 100,1
Негізгі дәнді дақылдардың қолда бары, 125,0 55,1
мың тонна (2013ж.1 ақпанға)
[15]
№ 4 кесте Тіркелген кәсіпорындар саны
2013ж. 2012ж. Өткен жылғы
1ақпанға 1ақпанға тиісті кезеңге
пайызбен
Тіркелген кәсіпорындар 211 217 97,2
саны, бірлік
ірі 3 2 150,0
орта 24 23 104,3
шағын 184 192 95,8
одан: жұмыс істеп 158 158 100,0
тұрғандар
ірі 3 2 150,0
орта 24 23 104,0
шағын 131 133 98,5
[14]
2012 жылы ауыл шаруашылығында 2011 жылмен салыстырғанда жалпы өнім
49,4%, азайды, оның ішінде: өсімдік шаруашылығында - 50,8%, мал
шаруашылығында - 21,3%.
2012 жылы ауыл шаруашылығын дамытуға 297,3 млн.теңге мөлшерінде
субсидиялар бөлінді, бұл 2011 жылдың деңгейінен 10,4 % төмен (331,6
млн.теңге).
1.01.2011 жылы ауданда 562 ауыл шаруашылығы тіркелген,оның ішінде: 2
ААҚ, 55 ЖШС, 505шаруа қожалығы. 2007 жылмен салыстырғанда агроқұрылым 38
субъектіге қысқарды. Ауданда 2 ауылдық несие серіктестігі құрылды.
2010 жылғы егін егу нәтижелері бойынша ауыл шаруашылығы өндірушілеріне
122,9 млн.теңге сомасында субсидия төленді. Гербицидтер бағасының
арзандатылуына 16,8 млн. теңге, минералды тыңайтқыштар бағасының
арзандатылуына 7,3 млн.теңге және таңдаулы тұқымның арзандатылуына 25,3
млн. теңге.
Сондай-ақ, ауданның ауылшаруашылығы өндірушілері көктемгі егін егуді
және астық жинауды Қазақстан Республикасының ұлттық қоры есебінен
Продкорпорация НК АҚ арқылы жүргізеді, НК Продкорпорация АҚ-нан 959,2
млн.теңге сомасында несие берілді.Боровское аудандық несие серіктестігі
73,8 млн. теңге несие бөлді.
Ауданда бір ғана Боровское несие серіктестігі жұмыс істейді,
құрылтайшылар саны – 35. Несие серіктестігі 2010 жылы 23 алушыға 90,8
млн.теңге сомасында несие берді.
№ 5 кесте 2009-2011 жылдары Меңдіқара ауданындағы өсімдік шаруашылығы
өнімдерінің негізгі түрлерін өндіру
мың центнер
2009 2010 2011
Астық, 4071,51 4037,07 3926,54
оның ішінде:
бидай - барлығы 3652,43 3674,34 3724,74
одан:
күздік 2,06
жазғы 3650,37 3674,34 3724,74
күздік қара бидай 6,32 5,17 5,57
арпа 326,14 279,91 127,15
сұлы 32 47 41,29
тары 4,7 2,2 2,05
қарамық 16,3 4,87 4,94
астық бұршақ тұқымдастар33,62 23,58 20,8
майлы тұқымдастар 55,73 52,66 29,54
картоп 121,37 145,64 126,52
көкөністер 54,4 10,5 14,97
[15]
2010 жылы егін алқабының құрылымы бойынша астық және астық бұршақ
тұқымдастар мәдениеті 248,2 мың га ауқымында егілді, яғни 2009 жылмен
салыстырғанда 13,7 мың га кем. Өндірісті әртараптандыру мақсатында бидай
егу ауқымы кішірейтілді (жазғы бидай ауқымы – 232,3 мың га, 2009 жылмен
салыстырғанда 13,5 мың га кем) және зәйтүн мәдниеті ауқымы ұлғайтылды, 2009
жылмен салыстырғанда 18,2 мың га артық. Сондай-ақ мал жемінің ауқымы
кішірейтілді, ауқымы 513 гакем, 12247 га құрайды, жарма тұқымдастар ауқымы
343 га ұлғайтылды, 1198 га құрайды, астық бұршақ тұқымдастар 405 га, 2381
га құрайды. 2009 жылмен салыстырғанда көкөністер алқабы 12га, картоп егу
алқабы 31 га кішірейтілді.
2011 жылы егін егу үшін 32,5 мың тонна (немесе 100 %) тұқым себілді.
Сортты алмастыру немесе сортты жаңарту мақсатында, таңдаулы тұқымды тарату
үшін ауданның ауыл шаруашылығы өндірушілері таңдаулы тұқым өсірушілермен
шарт жасасты.
Ауылшаруашылығы мәдениетінің түсімділігін арттыруды қолдауға,
минералды тыңайтқыштар құнының жартылай арзандатылуына республикалық
бюджеттен 24,1 млн. теңге бөлінді.
2011 жылдың 1 қаңтарында ауданда 2156 трактор, 822 бидай жинайтын
комбайн, 1591 дәнсепкіш, 5542 тырма, 9 тұқым улағыш, 232 қопсытқыш, 45
жоғары өнімді себу кешені, 108 бүріккіш, 631 жүк автокөлігі, 1908 тіркеме,
1547 дәнсепкіш болды.
2010 жылыауданның ауылшаруашылығы кәсіпорындарымен 21 трактор, 10
бидай жинайтын комбайн, 3 тұқым себу кешені, 1 дәнсепкішжәне басқа
техниканың 32 бірлігі 540 млн. 975 теңгеге сатып алынды.
Меңдіқара ауданы – мал шаруашылығының дамыған аймағы. Мал
шаруашылығының табысты дамуы көбінесе оның жемшөптік базасының
бекемділігіне қатысты анықталады. Ауданның табиғи жемшөптік жерлері,
сондай-ақ егін шаруашылығы есебінен азықтық базасы бар.
Мал шаруашылығы өнімінің негізгі өндірушілері болып ауылшаруашылығы
кәсіпорындары – 6,8%, тұрғындар шаруашылығы – 93,1%, шаруа қожалығы
(фермерлік шаруашылық) – 0,1% табылады.
Ауданның мал шаруашылығы саласында ет-сүтті мал шаруашылығы (ірі қара
мал басы), шошқа өсіру шаруашылығы және құс өсіру шаруашылығы, сондай-ақ
жылқы шаруашылығы саласы дамыған.
№ 6 кесте Меңдіқара ауданының 2009-2011 жылдары мал шаруашылығы дамуының
негізгі көрсеткіштері
2009 2010 2011 Өсу қарқыны,
%
Мал басы, мың бас:
Ірі қара мал 37,35 37,59 38,26 101,4
оның ішінде сиырлар 19,00 21,07 21,4 101,5
Шошқалар 15,5 15,5 15,6 100,6
оның ішінде аналығы 6,0 6,1 6,1 100,6
Қойлар мен ешкілер 16,4 17,9 19,1 106,7
оның ішінде саулығы 5,2 6,0 6,1 101,6
Жылқылар 7,49 7,82 7,98 102,0
оның ішінде биелер 3,5 3,51 3,8 108,2
Құстар 219,313 229,150 234,629 102,3
Төлдейтін мал басының үлес салмағы ( %)
Сиырлар 50,8 56,0 55,9 99,8
Шошқа аналығы 38,7 39,3 39,1 100,2
Саулық 85,2 33,5 31,9 95,2
Бие 46,7 44,9 47,6 106,0
Алынған төл, мың бас
Бұзаулар 21,4 21,7 21,7 101,4
Қозылар мен лақтар 8,1 8,7 10,2 117,2
Торайлар 35,7 51,5 62,5 121,3
Құлыншақтар 2,88 3,03 3,05 100,6
Төлдейтін 100 басқа келетін төлдер
Бұзаулар 100 100 96 96,0
Қозылар мен лақтар 81 94 98 104,2
Торайлар 1,73 1,65 1,92 116,3
Құлыншақтар 96 98 98 102,0
[15]
2009 жылмен салыстырғанда 2011 жылы ауыл шаруашылығы жануарлары мен
құстарының барлық түрі дамыған:
Ірі қара мал –2,4%, қой және ешкі –16,4%, шошқа –0,6%, жылқы –6,5%, құстар
– 6,9%.
Меншіктің барлық түрінің шаруашылығы 2009 жылы ет, тірідей салмағы –
12449,5 мың тонна; сүт – 51175 мың тонна; жұмыртқа – 11,225 мың дана
өндірді. 2008 жылға қарай өндіріс көлемнің өсімі: ет - 1,4%, сүт - 2,1%,
жұмыртқа - 2,8%.
Сүтті мал шаруашылығы ең қиын әрі ерекше сала болғанына қарамастан,
ауданда жеткілікті түрде тиімді дамуда. Бұл салада оң үдеріс байқалуда, сүт
өндірісінің үлес салмағы - 6,1% (барлық санаттағы шаруашылықта) және 1
сиырдан орта жылдық сауын 2009-2011 жылдар аралығында 96 кг көбейді.
Асыл тұқымды мал шаруашылығы
Аудан бойынша асыл тұқымды мал шаруашылығының 4 аттесталған субъектісі
бар. Асыл тұқымды мал шаруашылығында 2011 жылдың басында ІҚМ барлығы -
2450 бас, жалпы мал басының 2,0% құрайды.
Аналық мал басын жасанды тұқымдандырудың аттестатталған 9 пункті жұмыс
істейді.
Ауданның мал шаруашылығын одан әрі дамыту мақсатында жануарларды
асырап-бағу және жемдеу технологиясын жетілдіру бойынша нысаналы жұмыс
жалғастырылуда. Жемдеу алаңдарының құрылысы бойынша инвестициялық жобалар
іске асырылуда.
Ауданның мал шаруашылығын дамытуға Асыл тұқымды мал шаруашылығын
қолдау бағдарламасы бойынша республикалық бюджеттен бөлінетін қаражат
айтарлықтай себепші болуда, 2010 жылы мөлшері 237,6 млн.теңгені құрады,
сондай-ақ жұмысын 2007 жылы бастаған Мал шаруашылығы өнімінің сапасын және
өнімділігін арттыру бағдарламасы бойынша қазіргі уақытта жәрдем ақша
мөлшері 3 есе көбейіп, 17,7 млн.теңгені құрайды.Ауыл шаруашылығы
жануарларын идентификациялау 2012 жылы аяқталды.
Ветеринария
Ауданда мал шаруашылығы өнімдерінің қауіпсіздігі мен эпизоотикалық
сәттілігін қамсыздандыру бойынша шаралар қолданылуда. Ауданның жергілікті
атқарушы органдарының ветеринарлыққызметінде 11 ветеринар дәрігер бар,
қажеттілік - 16 (69%). 13 ауылдық округте 9 ветеринар маман
(жинақталғандардың 69%) жұмыс істейді. 2010 жылы 15 жұқпалы ауруға қарсы
эпизоотикалық іс-шара жүзеге асырылады, алдын ала егу бойынша 251 мыңнан
артық әр түрлі манипуляция, 45 мың сынамалық қан алу бойыншаманипуляция
өткізілді. Осы мақсатқа 10,2 млн. теңге қаражат республикалық бюджеттен
бөлінді. Жануарлар ауруыныңдиагностикасы мақсатында бруцеллез бойынша 25
мыңға жуық ірі қара мал басы зерттелді, ауру жұқтырғандар 0,7% құрайды.
Ауданда 1 соғымдық пункт, жүктемесі 40-50% құрайды, және 8 соғымдық
алаң жұмыс істейді. Ауру жұқтырған малды көму 22 мал қорымында іске
асырылады. Жабайы және үй жануарлардың құтырмасы бойынша қауырт жағдай
сақталуда. 2010 жылы құтырманың алдын алу үшін аулауды ұйымдастыру және
қаңғырған иттер мен мысықтарды жою үшін жергілікті бюджеттен 300 мың теңге
мөлшерінде қаражат бөлінді, оның – 24 мың теңгесі игерілді.
Жемшөп базасы
2009 жылы жемшөп мәдениетінің алаңы 2009 жылы - 4,2 мың га, 2015 жылы
5 мың га (өсімі-19 %) жеткізіледі. 2010 жылы қысқы кезеңге 57,3 мың тонна
шөп, пішендеме – 2,5 мың тонна, сабан – 94,1 мың тонна, сүрлем – 1,6 мың
тонна, мал жемі – 43,8 мың тонна, мұның бәрі азық қажеттілігін толық
қамсыздандырады.
2015 жылға қарай азықтың барлық түрін даярлау мөлшері 1 мал басына
азық бірлігінің 25-30 центнерін құрайды.
Ауылшаруашылығы өнімін өңдеу.
Ауданда кәсіпорындар ауылшаруашылығы өнімін қайта өңдеумен айналысады.
№ 7 кесте Ауылшаруашылығы өнімін өңдеу кәсіпорындарының саны
Қайта өңдеу2009 жыл 2010 жыл
кәсіпорны
барлығы Тәулік Жүктеме %барлығы Тәулік Жүктеме %
ағымындағы ағымындағы
жобалық қуат жобалық
қуат
Наубайхана 7 3000 80 7 3000 80
Сүт 1 70 70 1 70 70
өндіретінде
р
Шұжық цехы 2 0,2 70 2 0,2 70
Өндіріс көлемінің өсімі мен өндірілетін өнім сапасын арттыру өндірістік
қуаттылық пен технологиялық бағытты модернизациялау арқылы, ауыл
шаруашылығы өнімін өндіру және қайта өңдеу технологиясында жаңашылдық және
жетілдірумен қамсыздандырылады.
№ 8 кесте Ауылшаруашылығы өнімін өңдеу кәсіпорындарымен өндірілген өнім
көлемі
2009 ж. 2010 ж. 2009 жылға
қарағанда
2010 ж. %
Шұжық өнімдері, тонна 27,3 30,0 109,9
өңделген сұйық сүт және кілегей, тонна2254 2255 100
Сары май, тонна 1042 1312 125,9
Ірімшік және сүзбе, тонна 395 389 98,5
Жаңа піскен нан, тонна 1816,9 1629,7 89,7
Аудан өнімнің негізгі түрлері бойынша өзін-өзі қамтамасыз еткен.
Азық-түлік өнеркәсібін дамыту және ауыл шаруашылығы шикізатының қайта
өңделген өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында, екінші
деңгейдегі банктердің өндіруші кәсіпорындарға олардың айналым қаражатын
толтыру үшін беретін кредиттері бойынша банктік сыйақыны субсидирлеудің
бюджеттік бағдарламасы жүзеге асырылуда.
1 өңдеуші кәсіпорынға ХСҰ және ХАССП менеджменті сапасының халықаралық
жүйесінің стандарттары енгізілді. 2011 жылдың аяғына дейін тағы 2
кәсіпорынға сапа стандарттарын енгізу жоспарлануда. 2015 жылға дейін сапа
стандарттарын енгізген кәсіпорындар саны 4 бірлікке дейін жеткізіледі.
Өнімнің негізгі тұтынушылары - Орталық Қазақстан, Ресей Федерациясының
шекаралық аудандары.
Тауарлық балық өнімін өндіру
Балық қорын арттыру және оның биологиялық әралуандығын сақтау-
тауарлық балық шаруашылығын дамытусыз мүмкін емес. Балық аулаудың орта
жылдық мөлшері соңғы 3-5 жылда (7,5 тонна балық өндірісін қоса алғанда)
10,5 тоннаны құрайды. Соңғы уақытта балық түсімі мөлшерінің төмендеу үрдісі
байқалуда. Табиғи суқоймада балықты көбейту есебінен балық қорын өсіру
балық қорын тұрақты деңгейде ұстауға мүмкіндік бергенімен, балық өнімі
көлемін арттыру міндетін шеше алмайды. Балық саласының басымдық бағыты –
тауарлық балық шаруашылығын дамыту. Алайда бұған мынадай мәселелер кедергі
келтіруде: тауарлық өндірісті дамытуға жауапты нақты өкілетті органның
жоқтығы; тауарлық балық шаруашылығын жүргізу барысында су ресурстарын
қолдану үшін төлемнің сыңар жақтылығы және жөнсіздігі; жергілікті бюджет
қаражатының жеткіліксіздігі.
Бөлшек сауда
Сауда - ауданның экономикалық қызметінің бір саласы және оның дамуы –
экономиканың табысты дамуының шарттарының бірі. Ауданда соңғы кездері ішкі
сауда саласында тұрақты оң динамика байқалуда: халыққа сату көлемдерінің
артуы, сауда желісі мен көрсетілетін қызмет инфрақұрылымының дамуы, оның
ішінде заманауи технологиялар қолданылатын тауарларды іске асыру үдерісін
жүзеге асыратын сауда объектілерінің пайда болуы.
Экономикалық белсенді халықтан сауда саласында жұмыспен
қамтылғандардың үлес салмағы - 7,7 %.
2010 жылы тауарлардың бөлшекті саудасынан түскен айналым - 1376,9 мың
теңге, 2009 жылмен салыстырғанда 6,7 % төмендеді.
Бөлшектік тауар айналымы құрылымында тағамдық емес тауарлар үлесінің
біртіндеп артуы байқалады (68%), Бұл тағамдық емес тауарлар бағасының басып
озуы мен тұрғындардың сатып алушылық икемділігінің артуына әкеп соғуы
мүмкін.
Тиімді сауда саясатын жүргізу - ауданның аумақтық дамуы, тұрғындардың
әл-ауқатын арттыру үшін маңызды. 2010 жылы ауданда 133 сауда объектісі,
20 қоғамдық қорек объектілері есептелді.
Сонымен ауданда бәсекелестік ортаны құру мәселесі базалық болып
табылады.
Өнеркәсіп саласы бойынша ауданда өндіріс көлемін өсіру, өндірілетін
өнімнің сапасын жетілдіру, технологиялық желілерді жаңарту, өндірістік
қуатты, өндірістік технологиялармен мал шаруашылығы өнімдерін қайта өндеуді
жетілдіру мен жаңалық енгізу сияқты бірқатар мәселелер.
Агроөнеркәсіп кешенінде бәсекелестікті дамытуға саланың арнайы
ерекшеліктері елеулі әсер етеді. Бәсекелестікті дамытуды шектейтін
факторлар бар: материалдық және қаржылық қордың жетіспеуі, өнімді өңдеу
саласы нашар дамыған,мемлекеттік-жеке серіктестіктің болмауы.
Бәсекелестікті дамыту жағдайына сақтайтын орын, қоймалардың, бастапқы
өнімді жинау пункттерінің жетіспеушілігі теріс ықпал етеді.
Агроөнеркәсіп кешені салаларының бәсекеге қабілеттілігін арттыру
мақсатында, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету және ауыл шаруашылығы
өнімін өндіруде жаңа технологияларды енгізу (құрылыс, қайта жаңарту, сүт
және ет өнімдерін өндіру мен қайта өңдеу бойынша цехтар), мемлекеттік-жеке
серіктестікті дамыту бойынша барлық шаралар қабылдануда.
Бөлшек сауда. Осы салада бәсекелестікті дамытуға көлік-логистикалық
жүйенің және қысқа мерзімге жинақтау жүйесінің дамымауы елеулі әсер етеді.
Ауданның бөлшек сауда саласы бәсекелестіктің деңгейін арттыруға
(кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыру үшін кедергілерді анықтау және жою)
бағытталған шаралар қабылдауды талап етеді.
Ішкі сауданы дамыту саласында бәсекелестікті дамыту үшін келесі
шаралар қабылданады:
• нарықтағы субъектілерді көбейту үшін жағдайлар жасалады;
• сауда орындарының инфрақұрылымы жетілдіріледі.
Меңдіқара ауданың экономикалық жағдайын талдау барысында келесідей
нәтижелерді байқадық:
✓ ауданның өнеркәсіптік әлеуетінің жалпы көлеміндегі өңдеуші
өнеркәсіп үлесі - 99,5%. Оны азық-түлік өнімдерін, сусындарды
қоса алғанда өндіру (80 %), жиһаз (11 %) және өнеркәсіптің
тағы басқа салаларында өндірілген өнім құрайды;
✓ ауыл шаруашылығы өнімінің (қызмет) жалпы шығарылымы, 293,6
млн. теңгені құрады. Облыстың жалпы көлеміндегі өңір үлесі ауыл
шаруашылығы саласы бойынша 6%-ға тең. Сол себепті ауыл
шаруашылығы – ауданның материалдық өндірісінің жетекші саласы
болып қала береді.
✓ бөлшектік тауар айналымы құрылымында тағамдық емес тауарлар
үлесінің біртіндеп артуы байқалады (68%).
Жоғарыда берілген көрсеткіштер арқылы аудан экономикасының дамуын оң
деп бағалауға болады.[17]
2.2 Аймақтың әлеуметтік саласын талдау
Демографиялық жағдай. Демографиялық процестердің өзара байланыстарын,
олардың әлеуметтік-экономикалық құбылыстарға тәуелділігін және халық
дамуының әлеуметік-экономикалық салдарын зерттей отырып, демография халық
саны мен сапасы өзгерісінің заңдары мен заңдылықтарын анықтайды.
Нақтылы қоғамдық ортада өтіп жатқан халық өзгерісін сол қоғам өмірінің
әлеуметтік-экономикалық жағдайлары айқындайды.
Меңдіқара ауданының халық саны 2013 жылдың 1 қаңтарындағы мәлімет
бойынша 30 489 мың адамды құрады. Оның ішінде туғандар 324 адам, өлгендер
330 адам, табиғи өсім (кему) - 6 адамды құрады. Сыртқы көші қонның негізгі
көрсеткіштері мынадай болды:
-келгені 484 адам;
-кетгені 822 адам.
Ең төменгі күнкөріс мөлшері 2013 жылы қаңтар айында 15 175 теңгені
құрады.[18]
Жұмыспен қамту
Халықтың әлеуеттік сыйымдылығы есебіне сәйкес, 2010 жылдан 2012 жылға
дейін ауданда экономикалық белсенді халық саны 8 %-ға өсті, (17,2 -18,7 мың
адам). Жұмыспен қамту деңгейі 66 %-дан 73 %-ға өсті.
2012 жылғы 1 қаңтарда тіркелген жұмыссыздық деңгейі 0,6% құрайды. 2012
жылғы 1 қаңтарда жұмыспен қамту органында есепте тұрған жұмыссыздар саны 66
адамды құрайды. Жұмыспен қамту санының азаюының негізгі себебі –
экономикалық белсенді халықтың ішкі көші-қоны болып табылады.
Еңбек нарығында Аймақтық жұмыспен қамту стратегиясын, Жол картасының
инвестициялық бағыттарын іске асыру жағымды көрініс тапты.
Халықты аймақтық жұмыспен қамту стратегиясын іске асыру шегінде
жұмыспен қамтуда жәрдем беру үшін бос жұмыс орындарын белсенді түрде
іздестіру және іріктеу, жұмыссыздардыжәне тұрғындардың өзге де арнаулы тобы
өкілдерін оқыту, қайта даярлау және біліктілігін арттыру, қоғамдық жұмысты
ұйымдастыру, әлеуметтік жұмыс орындарын құру, бос орындар жәрмеңкесін
өткізу, жастар мен әйелдерді жұмысқа орналастыруда жәрдем беру,
кепілдендірілген әлеуметтік төлемдермен қамсыздандыру және аға ұрпаққа,
мүгедектерге және тағы басқаларға әлеуметтік қолдау көрсетіледі.
2012 жылы ауданда 109 жұмыс орны, оның ішінде Жол картасы шегінде 27
орын құрылды. Қоғамдық жұмыстарға 69 жұмыссыз қатысты. Жол картасы шегінде
әлеуметтік жұмыс орнына және Жастар практикасына 50 адам жұмысқа
орналастырылды.
Мұнымен бірге ауылдық елді мекендер үшін бос жұмыс орнының
жеткіліксіздігі мәселе болып қалуда.
Жұмыссыздық деңгейін төмендету мен жұмыссыздарды жұмысқа орналастыруды
жақсартуға бос орындар жәрмеңкесі ықпал береді.
Жол картасының басты мақсаттарының бірі – жұмыссыздықтың өсуіне жол
бермеу, бүгінде оған қол жеткізілді.
Әлеуметтік қамсыздандыру
2012 жылы аудандағы кедейлік шегінен төмен кірісі бар халқының үлесі
2010 жылмен салыстырғанда (1,5%) 0,3 %-ға азайды.
Әлеуметтік саясаттың маңызды басымдығының бірі - ана мен баланы қорғау
болып табылады, әрі солай болып қалмақ.
2006 жылы балалары бар отбасын қолдаудың жаңа жүйесі енгізілді, оған
18 жасқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz