Түркістан аймағындағы туризм
КІРІСПЕ
І ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Туризмнің қалыптасу тарихы
1.2 Туризм жүйелі зерттеу обьектісі ретінде
1.3 Туризмнің классификациясы
1.4 Туризмнің экономиканы дамытудағы ролі және оған әсер ететін факторлар
ІІ ТҮРКІСТАН АЙМАҒЫНДА ТУРИЗМНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ
2.1 Түркістан қаласының құрылу тарихы
2.2 Түркістан аймағының тарихи.мәдени ескерткіштері
2.3 Түркістан аймағының туристік бағыттары
2.4 Түркістан аймағындағы туризмнің қазіргі жағдайы
2.4 Түркістан аймағының халықаралық туризм нарығындағы қазіргі жағдайын талдау
ІІІ ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНДА ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ ІС.ШАРАЛАРЫ
3.1 Түркістан аймағында туризмді дамыту мәселелерін шешу іс.шаралары
3.2 Түркістан аймағындағы туризм саласында қызмет сапасын жетілдіру
3.3 Туризм үшін ыңғайлы қала ретінде Түркістанның алға басу сипаты
3.4 Туризмнің материалдық базасы мен инфрақұрылымының дамуы
3.4.1 Туристік сервис кәсіпорындары
3.4.2 Туристерге медициналық қызмет көрсету
3.4.3 Қажетті ресурстар мен көздер.Оларды қаржыландыру.
4 Түркістан аймағындағы туризмнің қазіргі жағдайын оқыту
4.1 Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы курсынан «Туризм экономиканың дамушы саласы» тақырыбындағы кіріктірілген сабақ
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
І ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Туризмнің қалыптасу тарихы
1.2 Туризм жүйелі зерттеу обьектісі ретінде
1.3 Туризмнің классификациясы
1.4 Туризмнің экономиканы дамытудағы ролі және оған әсер ететін факторлар
ІІ ТҮРКІСТАН АЙМАҒЫНДА ТУРИЗМНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ
2.1 Түркістан қаласының құрылу тарихы
2.2 Түркістан аймағының тарихи.мәдени ескерткіштері
2.3 Түркістан аймағының туристік бағыттары
2.4 Түркістан аймағындағы туризмнің қазіргі жағдайы
2.4 Түркістан аймағының халықаралық туризм нарығындағы қазіргі жағдайын талдау
ІІІ ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНДА ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ ІС.ШАРАЛАРЫ
3.1 Түркістан аймағында туризмді дамыту мәселелерін шешу іс.шаралары
3.2 Түркістан аймағындағы туризм саласында қызмет сапасын жетілдіру
3.3 Туризм үшін ыңғайлы қала ретінде Түркістанның алға басу сипаты
3.4 Туризмнің материалдық базасы мен инфрақұрылымының дамуы
3.4.1 Туристік сервис кәсіпорындары
3.4.2 Туристерге медициналық қызмет көрсету
3.4.3 Қажетті ресурстар мен көздер.Оларды қаржыландыру.
4 Түркістан аймағындағы туризмнің қазіргі жағдайын оқыту
4.1 Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы курсынан «Туризм экономиканың дамушы саласы» тақырыбындағы кіріктірілген сабақ
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Зерттеу жұмысының өзектілігі:"Қазақстан-2030" стратегиялық бағдарламасында еліміздің келешектігі дамуына айқынды бағдар берілгені мәлім. Осы орайда ел экономикасында өсіп-өркендеуіне айтарлықтай үлес қосатын бір сала туризм екеніне бүгінде көз жеткендей. Жиьангерлік және саяхатшылық-адамның танымдық көкжиегін қеңейтетін, қазіргі замандағы ғаламат мүмкіншілігі бар, пайдасы шаш етектен келетін, біз әлі толық игере алмаған саланың бірі екендігі баршамызға белгілі. Бүгінгі туризм, яғни жиьангерлік және саяхатшылық-бұл мемлекет пен қоғамның экономикалық әлеуметтік дамуының, тұлғаның жан-жақты қалыптасуының маңызды факторы. Сондықтан туристік қызмет көрсету рыногында мүдделі министірліктер мен ведомстволардың, уәкілетті органдардың, туристік компаниялардың, фирмалардың және жеке кәсіпкерлердің күш мүмкіншіліктерін жұмылдыруға, біріктіруге ықпал жасау - Қазақстан Республикасының Туризм және спорт жөніндегі агенттігі жұмысының күн тәртібінен берік орын алған. Туризм әлемдік экономикада басты рөлдің бірін атқарады. Дүниежүзілік Туристік Ұйымның ДТҰ деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір бөлігін, халықаралық инвестицияның 11 пайыздан астамын, әлемдік өндірістің әрбір 9-шы жұмыс орнын қамтамасыз етеді.
Туризмнің қазіргі индустриясы табысы жоғары және серпінді дамып келе жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сауда сегменттерінің бірі болып табылады. 1999 жылы халықаралық туризмнің үлесі экспортқа шығарылатын дүниежүзілік табыстың 8 пайызын, қызмет көрсету секторы экспортының 37 пайызын құрады. Туризмнен түскен табыс мұнай, өнімдері және автомобиль экспорты табысынан кейін тұрақты 3-ші орында келеді мұндай оң үрдіс жаңа мың жылдықтың бас кезінде де ұсақталады деп күтілуде. Әлемдік туристік рыноктың дәстүрлі аудандары өзінің рекреациялық сыйымдылығының шегіне іс жүзінде жеткендіктен, туризмнің өсуі туристер баратын жаңа аумақтар есебіне басым дамитын болады. Осыған байланысты, Қазақстанның әлемдік туристік рынокта өзінің лайықты орнын табуға бірегей мүмкіндігі бар.
Қазақстан Республикасындағы туризмді дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарлама да бар. Ол 2006 жылдың желтоқсан айының 29-дағы Президенттің Жарлығымен бекітілген. Аталмыш құжаттың басты мақсаты - сырттан келетін туристер мен ішкі туризмді дамыту арқылы мемлекет кірістерін арттырып, халықты жұмыспен қамтамасыз ете алатын бәсекеге қабілетті туристік индустрия қалыптастыру болып табылады. Сондай-ақ құжат Қазақстанды 2011 жылы Орталық Азия аймағындағы туризм орталығына айналдыруды көздейді.
«Батыс Еуропа-Батыс Қытай» арқылы өтетін аталмыш жоба бойынша Бүкіләлемдік туризм ұйымының мәліметтеріне сәйкес, аталмыш аймақта 2020 жылға дейін 20 миллион турист болып қайтады. Бұл жоба негізінде Қазақстанға тиесілі ерекше туристік аймақтар ретінде Оңтүстік Қазақстан облысындағы Түркістан қаласын атауға болады.
Туризмнің қазіргі индустриясы табысы жоғары және серпінді дамып келе жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сауда сегменттерінің бірі болып табылады. 1999 жылы халықаралық туризмнің үлесі экспортқа шығарылатын дүниежүзілік табыстың 8 пайызын, қызмет көрсету секторы экспортының 37 пайызын құрады. Туризмнен түскен табыс мұнай, өнімдері және автомобиль экспорты табысынан кейін тұрақты 3-ші орында келеді мұндай оң үрдіс жаңа мың жылдықтың бас кезінде де ұсақталады деп күтілуде. Әлемдік туристік рыноктың дәстүрлі аудандары өзінің рекреациялық сыйымдылығының шегіне іс жүзінде жеткендіктен, туризмнің өсуі туристер баратын жаңа аумақтар есебіне басым дамитын болады. Осыған байланысты, Қазақстанның әлемдік туристік рынокта өзінің лайықты орнын табуға бірегей мүмкіндігі бар.
Қазақстан Республикасындағы туризмді дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарлама да бар. Ол 2006 жылдың желтоқсан айының 29-дағы Президенттің Жарлығымен бекітілген. Аталмыш құжаттың басты мақсаты - сырттан келетін туристер мен ішкі туризмді дамыту арқылы мемлекет кірістерін арттырып, халықты жұмыспен қамтамасыз ете алатын бәсекеге қабілетті туристік индустрия қалыптастыру болып табылады. Сондай-ақ құжат Қазақстанды 2011 жылы Орталық Азия аймағындағы туризм орталығына айналдыруды көздейді.
«Батыс Еуропа-Батыс Қытай» арқылы өтетін аталмыш жоба бойынша Бүкіләлемдік туризм ұйымының мәліметтеріне сәйкес, аталмыш аймақта 2020 жылға дейін 20 миллион турист болып қайтады. Бұл жоба негізінде Қазақстанға тиесілі ерекше туристік аймақтар ретінде Оңтүстік Қазақстан облысындағы Түркістан қаласын атауға болады.
1. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. – Алматы, 2000.
2. Менеджмент туризма: Туризм и отраслевые системы. – М.: Финансы и статистика, 2001.
3. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение. – Алматы, 2003.
4. Алиева Ж.Н. Экологический туризм. – Алматы, 2002.
5. Менеджмент туризма: Экономика туризма. – М.: Финансы и статистика, 2001.
6. Александрова А.Ю. Международный туризм. – М.: Аспект-Пресс, 2001.
7. Папирян Г.А. Экономика туризма. – М.: Финансы и статистика, 1998.
8. Энгциклопедия туриста. – М., 1993.
9. Биржаков М.Б. Введение в туризм. – М. – СПб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 1999.
10. Гуляев В.Г. Организация туристкой деятельности. – М., 1996.
11. Квартальнов В.А. Менеджмент туризма: Туризм как вид деятельности / В. А. Квартальнов. – М.: Финансы и статистика, 2002. – 288 б.
12. Квартальнов В.А. Туризм / В.А.Квартальнов. – М.: Финансы и статистика, 2003. – 320 б.
13. Волков Ю.Ф. Введение в гостиничный и туристический бизнес / Ю.Ф. Волков. – Ростов н/Д.: Феникс, 2004. – 352 б.
14. Атышов К.А. Экотуризм / К.А. Атышов. – Б.: 2005. – 320 б. Немелоева М.Э. Ходоркова Л.Ф. «Халықаралық туризм кеше, бүгін,ертең» Москва «Халықаралық қатынастар» 1995 жыл
15. Ердаулетов С.Р «Қазақстанның географиялық туризмі» Алматы Ғылым 1998 жыл
16. Абуков. А. X. «Туризм бүгін және ертең» Москва 1995 жыл.
17. Әметұлы. Ө. «Түркістан салтанаты», Түркістан - 2002 Анкара.
18. Байбатша. Ә. «Қазақ даласының ежелгі тарихы» Санат Алматы 2001 ж
19. Салықов Қ. «Түркістанға тағзым», Алматы 2000
20. Әбішұлының жолдауы, Н.Н. «Қазақстан 2030» стратегиясы
21. Байпақов К. «Қазақстан тарихы очерктері» Алматы 1994
22. Жұмат Ж. Алуахан Е. «Қасиетті мекендегі қала» Астана 2000
23. «Егемен Қазақстан» газеті, 15.09.1994
24. Есмаханов. К. Байпақов «Түркістан өркениет ордасы» Дидар, Айна 2000,Алматы 1994
25. Нұрбеков. Ж. «Нұрын шашқан Оңтүстік» Алматы «Эффект» 2003ж
26. Смағұлов Е. Түлкібаев М. «Түркістан Орта ғасырлық тарихы» Ғылым Алматы 1994
27. Хашимов М. «Религозные и духовные памятники Центральный Азии»
28. Байжігітов Қ. Даменова А. «Яссауи университетінің хабаршысы» №2,2003
29. Будак Ф. «Қазақстан өткені, ертеңі мен бүгіні» Анкара 2000
30. Проблемы развития туризма и возрождение историческрй значимости Щелкового пути. Шымкент 1998
31. «Түркістан» газеті, №16,21 сәуір 2005
32. Байғұтов М. Файзуллаев Ә. «Қазыналы қара шаңырақ» Алматы 1996
33. География туризма Казакстана. Алматы, Ғылым 2002
34. Мырзахметұлы «Түркістан Тараз арасы...» Астана 2002
35. Қазақстан Республикасы мен оның өңірлерінің әлеуметтік экономикалық дамуының статистикалық көрсеткіштері. ҚР статистикалық агенттігі. Адматы 2002
36. Туризм в Казахстане: Современные проблемы развития // Казакстан,Экономика и жизнь, 2004 №8
37. «Қазақстан тарихы журналы»-№1 2005
38. Немелоева М.Э. Ходоркова Л.Ф. «Халықаралық туризм кеше, бүгін,ертең» Москва «Халықаралық қатынастар» 1995 жыл
39. Ердаулетов С.Р «Қазақстанның географиялық туризмі» Алматы Ғылым 1998 жыл
40. Абуков. А. X. «Туризм бүгін және ертең» Москва 1995 жыл.
41. Әметұлы. Ө. «Түркістан салтанаты», Түркістан - 2002 Анкара.
42. Байбатша. Ә. «Қазақ даласының ежелгі тарихы» Санат Алматы 2001 ж
43. Салықов Қ. «Түркістанға тағзым», Алматы 2000
44. Әбішұлының жолдауы, Н.Н. «Қазақстан 2030» стратегиясы
45. Байпақов К. «Қазақстан тарихы очерктері» Алматы 1994
46. Жұмат Ж. Алуахан Е. «Қасиетті мекендегі қала» Астана 2000
47. «Егемен Қазақстан» газеті, 15.09.1994
48. Есмаханов. К. Байпақов «Түркістан өркениет ордасы» Дидар, Айна 2000,Алматы 1994
49. Нұрбеков. Ж. «Нұрын шашқан Оңтүстік» Алматы «Эффект» 2003ж
50. Смағұлов Е. Түлкібаев М. «Түркістан Орта ғасырлық тарихы» Ғылым Алматы 1994
51. Хашимов М. «Религозные и духовные памятники Центральный Азии»
52. АСТАНА. Желтоқсанның 25-і. ҚазАқпарат /Айдар Оспаналиев
53. Будак Ф. «Қазақстан өткені, ертеңі мен бүгіні» Анкара 2000
54. Проблемы развития туризма и возрождение историческрй значимости Щелкового пути. Шымкент 1998
55. «Түркістан» газеті, №16,21 сәуір 2005
56. Байғұтов М. Файзуллаев Ә. «Қазыналы қара шаңырақ» Алматы 1996
57. География туризма Казакстана. Алматы, Ғылым 2002
58. Аймақтық туризмді дамытудың мақсаты мен негізгі бағыттары. //«Қазақ мемлекеттілігінің хронологиясы, құрылымы және заңдылығы туралы мәселелер» атты Халықаралық ғылыми –теориялық конференция – Түркістан, 2008.- Б.307-309. (авторлық бірлестікте э.ғ.к.,доцент С.Асан)
59. Мырзахметұлы «Түркістан Тараз арасы...» Астана 2002
60. Қазақстан Республикасы мен оның өңірлерінің әлеуметтік экономикалық дамуының статистикалық көрсеткіштері. ҚР статистикалық агенттігі. Адматы 2002
61. Туризм в Казахстане: Современные проблемы развития // Казакстан,Экономика и жизнь, 2004 №8
62. «Қазақстан тарихы журналы»-№1 2005
63. Агеева Е.И. Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана \ Труды ИНАЭ АП Каз ССР. Т.Ү, 1958 С 203-210
64. Байпақов К.М. Нұржанов А.Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан-Алматы Қазақстан 1992-208 бет
65. Елеуов М. Шу мен Талас өңірлерінің ортағасырлық қалалары ( VI-XIII ғ.басы) \\ Алматы: Қазақ университеті, 1998 -14-35-бб.
66. Маргулан А.Х.Древние Караваные пути через пустыню Бетпақ дала \\ Вестник АНКаз ССР. 1949. № 1.-С.68-78
67. Ерзакович Л.Б Караванные пути Юга Казахстана XIII – XVIII вв.\\ Известия АН.КазССР. Серия общественая.-1969,№2 –С.79-84.
68. Зуев. Ю.А. Китайские известия о Суябе \\ Известия АН КазССР. Серия истории, археолгоии и этнографии.-1960.Вып.3 ( 14)-С.91
69. Ибн Хордадбех. Книга путей и стран \ Перевод с арабского, комментарии, исследования, указатели и карты Наили Велихановой –Баку: Элм,1986. -64-б
70. Бартольд В.В. Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью 1893 -1894 гг. \\ Бартольд В.В. Сочинения. Т.ІҮ. Работы по археологии, нумизматике, эпиграфике и этнографии. – М.:Изд-во Наука.Гл. ред.Восточной литературы, 1966. – с.21; Агеева Е.И., Пацевич Г.И.Из истории ..., с.143: Байпаков К.М.О локализации средневековых городов Южного Казахстана\\ Археологические исследование в Отыраре, Алма-Ата: Наука, 1977.-С-84:; Байпаков К.М
71. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья.-Алма-Ата: наука, 1986. – С-24 Байтанаев Б.А. Вопросы локализации Будухкета \\ Ясауи университетінің хабаршысы №1, 2002.-11-22-бб.; Соныкі, Древнии Испиджаб.
72. Средневековые города Южного Казахстана на великом Шелковом пути.-Шымкен- Алматы, 2003.-с-43-61.
73. Волин С.Сведения арабских источников IX-XVI вв.о долине реки Талас и смежный районах \\ Труды ИИАЭ АН КазССР.1960.№ 5 – С-74,77
74. Бернштам А.Н. Археологические работы в Казахстане и Киргизии \\ ВДИ. 1934 .№ 4 ( 9). –С.175
75. Ремпель Л.И. Археологическик памятники в дальних низовьях Таласа \\ Труды ИИАЭ АН КазССР 1956.№ 1. –С.72.
76. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. –с.30; Соныкі. Средневековые города Кзахстана На Великом Шелковом пути.- Алматы; Ғылым, 1998-с.92
77. Маргулан А.Х. Древние караваннык пути ... с.71
78. Қ.А. Ясауи. Пақырнама және мұнажатнама. Ауд. Р.Ә.Абдушукуров. Түркістан, 1992.
79. Мұқанов С. Таңдамалы шығармалар. 15 том. Халық мұрасы. Алматы: Жазушы, 1979
2. Менеджмент туризма: Туризм и отраслевые системы. – М.: Финансы и статистика, 2001.
3. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение. – Алматы, 2003.
4. Алиева Ж.Н. Экологический туризм. – Алматы, 2002.
5. Менеджмент туризма: Экономика туризма. – М.: Финансы и статистика, 2001.
6. Александрова А.Ю. Международный туризм. – М.: Аспект-Пресс, 2001.
7. Папирян Г.А. Экономика туризма. – М.: Финансы и статистика, 1998.
8. Энгциклопедия туриста. – М., 1993.
9. Биржаков М.Б. Введение в туризм. – М. – СПб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 1999.
10. Гуляев В.Г. Организация туристкой деятельности. – М., 1996.
11. Квартальнов В.А. Менеджмент туризма: Туризм как вид деятельности / В. А. Квартальнов. – М.: Финансы и статистика, 2002. – 288 б.
12. Квартальнов В.А. Туризм / В.А.Квартальнов. – М.: Финансы и статистика, 2003. – 320 б.
13. Волков Ю.Ф. Введение в гостиничный и туристический бизнес / Ю.Ф. Волков. – Ростов н/Д.: Феникс, 2004. – 352 б.
14. Атышов К.А. Экотуризм / К.А. Атышов. – Б.: 2005. – 320 б. Немелоева М.Э. Ходоркова Л.Ф. «Халықаралық туризм кеше, бүгін,ертең» Москва «Халықаралық қатынастар» 1995 жыл
15. Ердаулетов С.Р «Қазақстанның географиялық туризмі» Алматы Ғылым 1998 жыл
16. Абуков. А. X. «Туризм бүгін және ертең» Москва 1995 жыл.
17. Әметұлы. Ө. «Түркістан салтанаты», Түркістан - 2002 Анкара.
18. Байбатша. Ә. «Қазақ даласының ежелгі тарихы» Санат Алматы 2001 ж
19. Салықов Қ. «Түркістанға тағзым», Алматы 2000
20. Әбішұлының жолдауы, Н.Н. «Қазақстан 2030» стратегиясы
21. Байпақов К. «Қазақстан тарихы очерктері» Алматы 1994
22. Жұмат Ж. Алуахан Е. «Қасиетті мекендегі қала» Астана 2000
23. «Егемен Қазақстан» газеті, 15.09.1994
24. Есмаханов. К. Байпақов «Түркістан өркениет ордасы» Дидар, Айна 2000,Алматы 1994
25. Нұрбеков. Ж. «Нұрын шашқан Оңтүстік» Алматы «Эффект» 2003ж
26. Смағұлов Е. Түлкібаев М. «Түркістан Орта ғасырлық тарихы» Ғылым Алматы 1994
27. Хашимов М. «Религозные и духовные памятники Центральный Азии»
28. Байжігітов Қ. Даменова А. «Яссауи университетінің хабаршысы» №2,2003
29. Будак Ф. «Қазақстан өткені, ертеңі мен бүгіні» Анкара 2000
30. Проблемы развития туризма и возрождение историческрй значимости Щелкового пути. Шымкент 1998
31. «Түркістан» газеті, №16,21 сәуір 2005
32. Байғұтов М. Файзуллаев Ә. «Қазыналы қара шаңырақ» Алматы 1996
33. География туризма Казакстана. Алматы, Ғылым 2002
34. Мырзахметұлы «Түркістан Тараз арасы...» Астана 2002
35. Қазақстан Республикасы мен оның өңірлерінің әлеуметтік экономикалық дамуының статистикалық көрсеткіштері. ҚР статистикалық агенттігі. Адматы 2002
36. Туризм в Казахстане: Современные проблемы развития // Казакстан,Экономика и жизнь, 2004 №8
37. «Қазақстан тарихы журналы»-№1 2005
38. Немелоева М.Э. Ходоркова Л.Ф. «Халықаралық туризм кеше, бүгін,ертең» Москва «Халықаралық қатынастар» 1995 жыл
39. Ердаулетов С.Р «Қазақстанның географиялық туризмі» Алматы Ғылым 1998 жыл
40. Абуков. А. X. «Туризм бүгін және ертең» Москва 1995 жыл.
41. Әметұлы. Ө. «Түркістан салтанаты», Түркістан - 2002 Анкара.
42. Байбатша. Ә. «Қазақ даласының ежелгі тарихы» Санат Алматы 2001 ж
43. Салықов Қ. «Түркістанға тағзым», Алматы 2000
44. Әбішұлының жолдауы, Н.Н. «Қазақстан 2030» стратегиясы
45. Байпақов К. «Қазақстан тарихы очерктері» Алматы 1994
46. Жұмат Ж. Алуахан Е. «Қасиетті мекендегі қала» Астана 2000
47. «Егемен Қазақстан» газеті, 15.09.1994
48. Есмаханов. К. Байпақов «Түркістан өркениет ордасы» Дидар, Айна 2000,Алматы 1994
49. Нұрбеков. Ж. «Нұрын шашқан Оңтүстік» Алматы «Эффект» 2003ж
50. Смағұлов Е. Түлкібаев М. «Түркістан Орта ғасырлық тарихы» Ғылым Алматы 1994
51. Хашимов М. «Религозные и духовные памятники Центральный Азии»
52. АСТАНА. Желтоқсанның 25-і. ҚазАқпарат /Айдар Оспаналиев
53. Будак Ф. «Қазақстан өткені, ертеңі мен бүгіні» Анкара 2000
54. Проблемы развития туризма и возрождение историческрй значимости Щелкового пути. Шымкент 1998
55. «Түркістан» газеті, №16,21 сәуір 2005
56. Байғұтов М. Файзуллаев Ә. «Қазыналы қара шаңырақ» Алматы 1996
57. География туризма Казакстана. Алматы, Ғылым 2002
58. Аймақтық туризмді дамытудың мақсаты мен негізгі бағыттары. //«Қазақ мемлекеттілігінің хронологиясы, құрылымы және заңдылығы туралы мәселелер» атты Халықаралық ғылыми –теориялық конференция – Түркістан, 2008.- Б.307-309. (авторлық бірлестікте э.ғ.к.,доцент С.Асан)
59. Мырзахметұлы «Түркістан Тараз арасы...» Астана 2002
60. Қазақстан Республикасы мен оның өңірлерінің әлеуметтік экономикалық дамуының статистикалық көрсеткіштері. ҚР статистикалық агенттігі. Адматы 2002
61. Туризм в Казахстане: Современные проблемы развития // Казакстан,Экономика и жизнь, 2004 №8
62. «Қазақстан тарихы журналы»-№1 2005
63. Агеева Е.И. Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана \ Труды ИНАЭ АП Каз ССР. Т.Ү, 1958 С 203-210
64. Байпақов К.М. Нұржанов А.Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан-Алматы Қазақстан 1992-208 бет
65. Елеуов М. Шу мен Талас өңірлерінің ортағасырлық қалалары ( VI-XIII ғ.басы) \\ Алматы: Қазақ университеті, 1998 -14-35-бб.
66. Маргулан А.Х.Древние Караваные пути через пустыню Бетпақ дала \\ Вестник АНКаз ССР. 1949. № 1.-С.68-78
67. Ерзакович Л.Б Караванные пути Юга Казахстана XIII – XVIII вв.\\ Известия АН.КазССР. Серия общественая.-1969,№2 –С.79-84.
68. Зуев. Ю.А. Китайские известия о Суябе \\ Известия АН КазССР. Серия истории, археолгоии и этнографии.-1960.Вып.3 ( 14)-С.91
69. Ибн Хордадбех. Книга путей и стран \ Перевод с арабского, комментарии, исследования, указатели и карты Наили Велихановой –Баку: Элм,1986. -64-б
70. Бартольд В.В. Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью 1893 -1894 гг. \\ Бартольд В.В. Сочинения. Т.ІҮ. Работы по археологии, нумизматике, эпиграфике и этнографии. – М.:Изд-во Наука.Гл. ред.Восточной литературы, 1966. – с.21; Агеева Е.И., Пацевич Г.И.Из истории ..., с.143: Байпаков К.М.О локализации средневековых городов Южного Казахстана\\ Археологические исследование в Отыраре, Алма-Ата: Наука, 1977.-С-84:; Байпаков К.М
71. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья.-Алма-Ата: наука, 1986. – С-24 Байтанаев Б.А. Вопросы локализации Будухкета \\ Ясауи университетінің хабаршысы №1, 2002.-11-22-бб.; Соныкі, Древнии Испиджаб.
72. Средневековые города Южного Казахстана на великом Шелковом пути.-Шымкен- Алматы, 2003.-с-43-61.
73. Волин С.Сведения арабских источников IX-XVI вв.о долине реки Талас и смежный районах \\ Труды ИИАЭ АН КазССР.1960.№ 5 – С-74,77
74. Бернштам А.Н. Археологические работы в Казахстане и Киргизии \\ ВДИ. 1934 .№ 4 ( 9). –С.175
75. Ремпель Л.И. Археологическик памятники в дальних низовьях Таласа \\ Труды ИИАЭ АН КазССР 1956.№ 1. –С.72.
76. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. –с.30; Соныкі. Средневековые города Кзахстана На Великом Шелковом пути.- Алматы; Ғылым, 1998-с.92
77. Маргулан А.Х. Древние караваннык пути ... с.71
78. Қ.А. Ясауи. Пақырнама және мұнажатнама. Ауд. Р.Ә.Абдушукуров. Түркістан, 1992.
79. Мұқанов С. Таңдамалы шығармалар. 15 том. Халық мұрасы. Алматы: Жазушы, 1979
кІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі:"Қазақстан-2030" стратегиялық
бағдарламасында еліміздің келешектігі дамуына айқынды бағдар берілгені
мәлім. Осы орайда ел экономикасында өсіп-өркендеуіне айтарлықтай үлес
қосатын бір сала туризм екеніне бүгінде көз жеткендей. Жиьангерлік және
саяхатшылық-адамның танымдық көкжиегін қеңейтетін, қазіргі замандағы
ғаламат мүмкіншілігі бар, пайдасы шаш етектен келетін, біз әлі толық игере
алмаған саланың бірі екендігі баршамызға белгілі. Бүгінгі туризм, яғни
жиьангерлік және саяхатшылық-бұл мемлекет пен қоғамның экономикалық
әлеуметтік дамуының, тұлғаның жан-жақты қалыптасуының маңызды факторы.
Сондықтан туристік қызмет көрсету рыногында мүдделі министірліктер мен
ведомстволардың, уәкілетті органдардың, туристік компаниялардың,
фирмалардың және жеке кәсіпкерлердің күш мүмкіншіліктерін жұмылдыруға,
біріктіруге ықпал жасау - Қазақстан Республикасының Туризм және спорт
жөніндегі агенттігі жұмысының күн тәртібінен берік орын алған. Туризм
әлемдік экономикада басты рөлдің бірін атқарады. Дүниежүзілік Туристік
Ұйымның ДТҰ деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір
бөлігін, халықаралық инвестицияның 11 пайыздан астамын, әлемдік өндірістің
әрбір 9-шы жұмыс орнын қамтамасыз етеді.
Туризмнің қазіргі индустриясы табысы жоғары және серпінді дамып келе
жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сауда сегменттерінің бірі болып
табылады. 1999 жылы халықаралық туризмнің үлесі экспортқа шығарылатын
дүниежүзілік табыстың 8 пайызын, қызмет көрсету секторы экспортының 37
пайызын құрады. Туризмнен түскен табыс мұнай, өнімдері және автомобиль
экспорты табысынан кейін тұрақты 3-ші орында келеді мұндай оң үрдіс жаңа
мың жылдықтың бас кезінде де ұсақталады деп күтілуде. Әлемдік туристік
рыноктың дәстүрлі аудандары өзінің рекреациялық сыйымдылығының шегіне іс
жүзінде жеткендіктен, туризмнің өсуі туристер баратын жаңа аумақтар есебіне
басым дамитын болады. Осыған байланысты, Қазақстанның әлемдік туристік
рынокта өзінің лайықты орнын табуға бірегей мүмкіндігі бар.
Қазақстан Республикасындағы туризмді дамыту жөніндегі мемлекеттік
бағдарлама да бар. Ол 2006 жылдың желтоқсан айының 29-дағы Президенттің
Жарлығымен бекітілген. Аталмыш құжаттың басты мақсаты - сырттан келетін
туристер мен ішкі туризмді дамыту арқылы мемлекет кірістерін арттырып,
халықты жұмыспен қамтамасыз ете алатын бәсекеге қабілетті туристік
индустрия қалыптастыру болып табылады. Сондай-ақ құжат Қазақстанды 2011
жылы Орталық Азия аймағындағы туризм орталығына айналдыруды көздейді.
Батыс Еуропа-Батыс Қытай арқылы өтетін аталмыш жоба бойынша
Бүкіләлемдік туризм ұйымының мәліметтеріне сәйкес, аталмыш аймақта 2020
жылға дейін 20 миллион турист болып қайтады. Бұл жоба негізінде Қазақстанға
тиесілі ерекше туристік аймақтар ретінде Оңтүстік Қазақстан облысындағы
Түркістан қаласын атауға болады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері:
Дипломдық жұмыстың мақсаты, Түркістан аймағында туризмнің жағдайын
талдау, сонымен қатар дамыту жолдарының іс-шаралары мен алға басу сипатын
анықтау болып табылады.
Мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылады:
- Туризмнің қалыптасу тарихын іздену;
- Туризмнің классификациясын анықтау;
- Туризмнің экономиканы дамытудағы ролі және оған әсер ететін
факторларын қарастыру;
- Түркістан қаласының құрылу тарихын зерттеу;
- Түркістан аймағының тарихи-мәдени ескерткіштерін анықтау;
- Түркістан аймағының туристік бағыттарын анықтау;
- Түркістан аймағының туризм нарығындағы қазіргі жағдайын талдау;
- Түркістан аймағында туризмді дамыту мәселелерін шешу іс-шараларын
құрастыру;
- Туризм үшін ыңғайлы қала ретінде Түркістанның алға басу сипатын
зерттеу;
- Туризмнің материалдық базасы мен инфрақұрылымының дамуын ұсыну.
Сондықтан, жұмыстың бірінші тарауы туризм жүйелі зерттеу обьектісі
ретінде, туризмнің классификациясы, туризмнің экономиканы дамытудағы ролі
және оған әсер ететін факторларын көрсетуге арналған.
Жұмыстың екінші тарауында Түркістан қаласының құрылу тарихын зерттеу;
Түркістан аймағының тарихи-мәдени ескерткіштерін анықтау, Түркістан
аймағының туристік бағыттарын анықтау, Түркістан аймағының туризм
нарығындағы қазіргі жағдайын талдауы зерттелген.
Үшінші тарауында, Түркістан аймағында туризмді дамыту мәселелерін шешу
іс-шараларын құрастыру, туризм үшін ыңғайлы қала ретінде Түркістанның алға
басу сипатын зерттеу, туризмнің материалдық базасы мен инфрақұрылымының
дамуын ұсыныстары жасалынған.
Қорытындыда, Түркістан аймағында туризмді дамыту тақырыбына диплом
жұмысын жазу барысында нақты түйіндемелерге тұжырым жасалынды.
Зерттеу тақырыбы болып Түркістан аймағында туризм дамытудағы іс-шаралар
мен жолдарын ұсыну болып табылды.
Зерттеу нысаны ретінде Түркістан аймағында туризм таңдалды.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралады.
І туризмнің теориЯлық аспектілері
1. Туризмнің қалыптасу тарихы
Туризм ол көптеген адамдардың білуінше ол демалыс, жаңа әсер алу,
қанағаттанумен байланысты. Белгісіз өлкелерді ашу және тануға, табиғи
ескерткіштерді, тарих және мәдениет, әртүрлі елдердің салт – дәстүрлерін
танып білуге деген құштарлығының арқасында адам өміріне өте қажеттене
түсті.
Туризм – ол экономиканың ірі жоғары кірісті және динамикалық саласы
болып табылады. Туризм сферасы 250 млн – дай адамды қамтиды. Туризм
әлөуметтік экономикалықкатолизатор ретінде шығып, көлік және байланыс,
сауда – саттық, құрлыс, ауыл шаруашылық, халықтың тұтыну тауарларын өндіру
және тағы осындай салаларға үлкен әсерін тигізеді.
Туризм қоғамдық, шаруашылық және кеңістіктік құбылыс ретінде ежелгі
замандарға терең кең тамыр жайған мол дәстүрге ие. Туристік әдебиеттерде
туризмнің дамуын кезеңдерге бөлу жайында көптеп айтылады, әсіресе В.
Унцикер мен Дж. Мариотти секілді ғалымдардың ортақ еңбегінде.
Бұл еңбекте К. Пшеславскийдің (1973) бөлген кезеңдері келтірілген,
оның келесідей кезеңдері бар [1]:
1) XVІІІ ғасырдың соңына дейінгі туризм;
а) ежелдегі туризм;
б) орта ғасырлар мен қайта өллеу дәуірі кезіндегі туризм;
в) XVІІ және XVІІІ ғасырлардағы туризм.
2) XІX және XX ғасырлардағы – ІІ Дүниежүзілік соғысқа дейінгі туризм.
3 ) Қазіргі заманғы туризм.
Ертеректе туристік саяхаттар қалаларды көріп, жасанды көлдер, шипалы
бұлақтарға барумен байланысты болды; кейініректе жиілеп салына бастаған
пирамидалар саяхаттаушылардың назарын аудара бастады. Алайда, жақсы
дамыған жол торлары мен сапалы түнеу үйлері және арзан асханалардың тек
қана ежелгі Греция мен Римде пайда болуы бұл саяхаттарды белгілі мөлшерде
тежеді. Туризм ол кездері ешқандай табыс көзін әкелмеді.
2. Туризм жүйелі зерттеу обьектісі ретінде
Нарықтың туристік тауарлары және әлемдік және ұлттық экономикаға
тигізу үлесін анализдеуі қазіргі кезде өте қажетті болып саналады.
Бірақ туристік бизнеске тереңдемес бұрын,алдымен туризм сөзінің
мағынасын ашып алайық.
Туризм және турист термині XVIII ғасырдың аяғында әдебиеттер
жазыла бастады.Ол сөздер францусды сөзін tour (сөзінен шыққан) – саяхат
алғаш рет XVIII ғасырда,ағылшын жастары Британ аралдарынан континентке
білім алу үшін барарда қолданылған. Егер дәлірек айтсақ, ондай саяхат
grand tour саяхатшыларды туристер деп атай бастады.
1811 жылы бір журналдағы туризм түсінігінде барлық экскурсиялар немесе
ескерткіштер, ландшафттану мақсатында сондай-ақ қонақжайлылық жерлерге тең
саяхаттар деген мағыналарды қамтылды, сонымен ғылыми сипаттағы немесе әсер
алу саяхаты миграциялары кіреді. XIV ғасырдың аяғынан бастап туризм және
турист сөзі әлемнің барлық тілдерінде түгелдерлік қолданыла бастады.
Қаншама тарихы тереңге кетіп жатса да, туризмнің әлі бір нақты
анықтамасы жоқ және әр түрлі мамандар және туристік ұйымдарда әр түрлі
айтылып жүр. Қиын әлеуметтік - экономикалық құбылыс сияқты ол да толығымен
зерттелмеген соң сандық бағалауы қиынға соғады.
Туризм дифинициясы екі топқа біріктірілуі мүмкін.
Оның бірі жұмысшылар жіңішке маманданған сипатты,тек жеке
экономикалық, әлеуметтік, құқықтық және басқа туризм аспектілері немесе
оның түрлік ерекшеліктері және белгілі бір тапсырмалық шешу құралы ретінде
шығады. (Мысалы: статистика мағынасында туризм анықтамасы)
Басқалары,концептуальді немесе негізді дифинициялар пәнді толығымен
қамтиды, туризмнің ішкі мазмұнын ашады, ол көптік қасиет және қатынатың
бірлігін айтады,және оны ұқсастан ажыратуға мүмкіндік береді,жиі қарама-
қатынастық, бірақ сондай-ақ ұлттық құбылысты да толығымен ажыратуға
мүмкіндік береді [2].
Туризмнің статистикалық анықтамасы. Статистикада туризм түбі халықтың
тұрғылықты жері немесе жұмысының ауыспалы болуына байланысты миграция
формасы деп түсінеді. Оның дифиницасының қажеттілігі XX ғасырдың бірінші
жартысында туындады. Ол туризмнің экономикалық шамасының өсуіне және
саяхаттаушы тұлғалардың статистикалық есептеуінің нәтижесі.
Турист сөзінің алғаш анықтамасы Нацлй Лиги (1937жыл) статистикалық
сұрақтар бойынша эксперттер Комитетінің елшісінде.Ол халықаралық мойындауы
және негізінен біздің уақытқа немесе бізден кейінгі де түзетулермен жетті.
Ақырғы ол жылда турист дифинициясы туристтік ұйымның Халықаралық Одақ
кеңестерінде қаралды (Дублинде 1950 жылы, Лондонда 1957 жыл) Халықаралық
туризм бойынша БҰҰ коференцияларында саяхаттар (Рим 1963 жыл) Ә.Т.Ұ
конгресінде (Манила 1986 жыл) туризм бойынша Парламент аралық конференцияда
(Гаога 1989 жыл) және тағы басқа. Ол турист анықтамасының теориялық және
практикалы маңыздылығын сондай - ақ оны жаңа тенденциялар және құбылыстар
есебінен толық және тура етіп істеуге ұмтылысын көрсетеді.
Қазіргі кезде Халықаралық практикада кеңінен қолданылып жүрген
анықтама, (Оттаво 1991 жыл) туризм және саяхат статистикасы бойынша
Халықаралық конференция жасаған және БӘТҰ және БҰҰ-ның статистикалық
комиссиясы құптаған соған сәйкес.
Турист - бұл келуші тағы басқа саяхат етуші және жерлерге
келуші,өзінің күнделікті ортасынан басқа, 12 айдан асқан мерзімде қандай да
болмасын демалу мақсатпен,қыдырушы тұлға.
Ұсынылған дифиниция саяхаттаушы тұлғалардың тура сол бөлігін
туризмдегі статистикалық зерттеу обьектісі болатын нақты сипаттауға
мүмкіндік берді. Оттава конференциясының шешуші іс-қағаздарында және БӘТҰ
(ВТО) техникалық әдістемелерінде турист келуші ретінде анықталынады. Бұл
анықтама туризм статистикасында негізгі түсінік ретінде қолдануды ұсынуда.
Ол жалпы бірдей белгілері бар туристер және экскурсанттар арқылы таралады.
Олардың арасындағы ерекшеліктер, құбылыс негізіне қатысты емес, сондықтан
экскурсиялық саяхаттар туризмнің жеке оқиғасы ретінде қарастырылады және
туристтік статистикалық анықтамалықтарда көрсетіледі.
Туристер мен экскурсанттарды келушілер категориясын 3 негізгі
белгілері бойынша жіктелік және сондай - ақ оларды басқа саяхаттаушы
тұлғалардан ажыраталық: үйреншікті ортасынан басқа жерге орын ауыстыру,
келу мақсаты және сол жерде болу ұзақтығына байланысты бөлейік.
Үйреншікті ортасынан басқа жерге шығу. Саяхатшылар классификациясының
бірінші критериі. Бұл термин үйреншікті орта Оттава конференциясында
келуші адамдар санынан, жыл сайын үйінен жұмысқа,және кері қайтатын
адамдарды есептемес үшін пайдаланылды. Олар үйреншікті ортасынан кетпейді
және турист болып саналмайды.
БӘҰТ туризм статистикасы ұсынысы бойынша үйреншікті орта параметрі
екі көрсеткішпен сипатталады: нысанаға бару жиілігі және одан кетушілігі.
Тұлға жиі барып отыратын жерлер, оның үйреншікті орта элементі болып
саналады. Ол тұрғылықты жерін белгілі бір қашықтықта болса да. Осы негізде,
мысалы, шекаралық аудандығы тұрғындар, келесі мемлекетте жұмыс істесе және
шекарадан жиі шығатын болса да, олар әлемдік туристтер категориясына
жатқызылмайды [3].
Сонымен қоса үйреншікті ортаға адамның тұрғылықты жерінен жақын жерлер
де кіреді, ол жерлерде келу жиілігіне байланысты емес. Бұндай трактовка
адамдардың ол нысандары тек қана өндірістік емес, сонымен табиғи және
мәдени, олар күнделіктілік элементтері ретінде психологиялық қабылдауынан
шыққан. Кім болса да көршідегі театрға баруды туристтік мерекелік шара
деп есептемейді. Ол туризм статистикасында да ешқандай көрініс таппайды.
Үйреншікті орта концепциясы мамандар арасында оқтын – оқтын дау
туғызады. Түсінік анықтамасы және статистика негізгі қажеттісі, қашықтықтың
шекті мағынасы, келушілермен санасу үшін оны жабу қажет және нысанға
келушілік дискусиясы болып табылады. Олар маңыздылығы бойынша бөлінген
елдерге және әр нақты оқиғада арнайы жөндеуді талап етеді.
Келу ұзақтығы - келушілер жиынтығының статистикалық бөлуінің екінші
критериі ол үйреншікті орта концепциясының дамуына жатады және туристтер
және экскурсанттарды резиденттерден айыруға мүмкіндік береді. Келу
ұзақтылығы 12 аймен шектеледі, одан кейін келуші тұрғылықты тұрғын
категориясына өтіп және статистикалық туризмде саналмайды. Бұрынғы тұрғын
барған болса, аз уақытқа (мысалы, туған-туысқандарын көруге) онда ол тұлға
сол территорияға келуші ретінде тіркеледі. Испания және Италияда – Оңтүстік
Европа елдерінен туристер қабылдау алда-эмигранттар, өз туған жеріне
келушілер шығатын туристік ағынның үлкен бөлігін қамтиды.
Сапар мақсаты - келушілердің үшінші белгісі. Басқаларына қарағанда
саяхатшыларды туристік мотивтер қозғалысқа келтіреді, олар ресми іс
қағаздарында және ғылыми әдебиеттерде өте ұзақ трактатталады БӘТҰ-ның
ұсынуы бойынша келушілер статистикалық санақ ыңғайы үшін, туристтік
бағыттар бірнеше блоктарға біріктірілді: бос уақыт, рекреация, демалыс;
туған-туыс, дос-жарандарына бару; іскерлік кәсіптік мақсаты, емделу; діни
әулиелерге сиыну; тағы басқа туристік мақсаттар. Бірдей қарасан келушілер
статистикалық жиым өте ала және әртүрлі болып келеді. Саяхаттың бірдей емес
ұзақтылығына, бару географиясы, қозғалыс түрлеріне қарамастан бұл тұлғалар
бір категорияға біріктіріліп, барлығына жұмыс іздеу негізінде аттанғандарға
және төленетін қызметті іске асырушыларға қарама қарсы болып келеді [4].
Мақсаты бойынша классификация мигранттар категориясының екі әр түрлі
экономикалық табиғатын көрсетеді. Олардың әр қайсысының ерекшелігі
шекарадан шыққанда бірақ классификациясы ішкіге жатады, басқа орта барған
сол жерінде уақытша болса да, рекреациялық, іскерлік т.б. туристік мақсатқа
жататыны білінеді.
Бірақ тек осы белгілердің қалдықсыз қатысуы ғана саяхатшы тұлғаны
турист ретінде көрсетеді.
Туризм анықтамасының маңыздылығы. Туризм туралы ғылыми білімнің
дамуымен соңғысы ол жүйелі зерттеу обьектісі ретінде қарастырылады.
Дифиниция жұмысшылары, жіңішке салалы рамкамен шектелгендер, қоғамдық -
экономикалық құбылыстың ішкі және сыртқы байланыстарының көптүрлілігін
көрсетпейді. Сондықтан концептуалдылық немесе негізгі, туризм анықтамасын
қажеттілік туындайды. Ол зерттеу пәні туралы комплексті түсінікті
қалыптастырады. Ғылыми әдебиеттерде туризм сұрақтары бойынша бірмағыналы
анықтама жоқ. Бірақ қалыптасулар әртүрлілігіне қарамастан барлық авторлар
туризм түсінігінде туристтік талаптар мен мотивтерді, туристер мінезінің
ерекшеліктері, олардың үйреншікті емес жерлерге сирек келуін туристер және
тауар өндірушілер және қызмет көрсетушілер арасындағы қоршаған орта мен
туристтік орта қарым-қатынасы, экономикалық және табиғат макроорталы қосып
қарастырады. Мамандар арасында кең қолданыста туризм маңындағы ғылыми
эксперттердің халықаралық ассоциациасын ұсынды. Соған сәйкес Туризм-
жұмыс істейтін жерінен және үйреншікті ортасынан басқа, адамдар жерлеріне
келуі және орын ауыстыруы кезінде туындайтын қатынас және құбылыс.
Территорияны рекреациялық жүйенің принциптік модельі. Оныншы жылдарда
профессор В.С.Преображинский басқаруымен және ары қарай дамыта зерттеліп
пофессор Н.С.Мироненко және И.Т.Твердохлебова отнадық әдебиетерде жазылды.
Ақшаны жаңадан туристтік нысандар салу және капиталды түрде қайтадан
жабдықтауға жіберілген қаржыдан мемлекеттік және басқа да инвесторлар
берілген қарыздан пайда түсіруге ұмтылады. Олар берілген капиталды және
пайызды тура уақытында өтеуде талап етеді. Инвесторларды материалдық
назары несиелеудің жақсы шарттарын іздеуге шығып, капиталды экспорттаушылар
болады. Осының бәрі туризмді нарықтық жүйе ретінде қарастыруға негіз береді
[5].
Туризм қиын ағартушылықты көрсетеді. Осыған байланысты туризмнің
көптеген талқылаулары пайда болды.
Туризмнің негізгі мағынасын анықтауда және шаруашылық сферасын толық
сипаттау үшін, ең алдымен әртүрлі субьектісі толықтанған болу керек, олар
туризммен ұдайы қарым - қатынаста.
Туристер - бұл әртүрлі психикалық және физикалық талаптарды сезілетін
адамдар, туристік қызметте табиғаттан бұл адамдарды бағыттайтын және
адамның қатысу түрлерін айтамыз.
Туристерге тауар және қызмет ететін ұйымдар бұлар кәсіпкерлер, олар
туризмде тауар және қызмет ету арқасында пайдалы көретін адамдар.
Жергілікті басқару органы: олар туризмді, кіріспен байланысты одан
жергілікті халықтар бұл бизнес түрінен салық ретінде пайдакүнемдікке,
жергілікті бюджетке келіп түсетін, экономикалық фактор ретінде қарастырды.
Жергілікті халық туризмді еңбекпен қамтылу ретінде қабылдайды. Бұл топ үшін
туристермен, сондай-ақ интелдіктермен қарым-қатынас негізі болып табылады.
Сондықтан туризмді туристер жергілікті орган және жергілікті
халықтардың туристік қызмет қарым - қатынастан туындайтын құбылыстар
жиынтығы деуге болады.
Саяхат және туризм - бұл бизнестің ағайынды сферасының комплексі
туризм саяхат сияқты нақты шекті, сипатта көптеген анықтамалар түсінушілік
жағынан нақты шектелінеді.
Туризмнің негізгі ерекшеліктері:
1) Саяхатқа қарағанда туризм адамдарды қысқа мерзім уақытында орын
ауыстыруы.
Статистика бойынша туризмнің көптеген бөлігі демалыс күндеріне (2-3
күн), одан ары үлкен емес туристік сапарлар (6-7күн),одан кіші бөлігін 8-12
күндік турлар алып жатыр. Ал қалғаны біраз ұзақ туристтік сапарлар
статтистикадан түсіп қалады. Себебі жалпы массада меншікті салмағының өте
кіші болуына байланысты.
2) Туризм үшін ең маңыздысы тұрғылықты жерінің категориясын анықтау.
Туризм адамның тұрғылықты жеріне басқа жерге баруын, туризм мақсатында
мемлекетке баруын қарастырады.
Негізгі категориясы болып туризм мақсаты жатады. Туризмнің басты
мақсаттары: көңіл көтеретін рекреациялық және танымдық. Маңыздылығы бойынша
екінші болып сауықтыру және емделу мақсатталы, одан кейін маманды -
кәсіптік, қонақжайлық тағы басқа Қазақстан заңдылығы бойынша туризмнің
түсініктері [6].
Туризм - демалу мақсатында іскерлік және өзге мақсаттарда қатарынан
бір жылдан аспайтын кезең ішінде саяхаттайтын және әдеттегі ортасынан тыс
жерде орналасқан орындарда болуды жүзеге асыратын адамдар қызметі.
Туристік қызмет - туроператорлық және турагенттік қызмет,
статистикалық саяхат ұйымының қызметі бойынша.
Ішкі туризм – Қазақстан Республикасы азаматтары мен оның аумағында
тұратын адамның Қазақстан Республикасының шегіндегі саясаты кіреді.
Келу туризмі – Қазақстан Республикасы аумағында тұрақты, тұрақты
тұрмайтын адамдардың басқа елге саяхатын қамтиды.
Турист-физикалық тұлға, демалу мақсатында, іскерлік және өзге
мақсаттарда қатарынан 24 сағаттан бастап бір жылдан аспайтын уақыт ішінде,
әдеттегі ортасынан тыс жерде орналасқан орындарда болуды жүзеге асыратын
адамдар.
Туристік ресурстар болып - табиғаттың климаттық, тарихи, әлеуметтік -
мәдени, сауықтыру нысандарды, туристтердің рухани қажеттілігін
қанағаттандыратын олардың физикалық күшінің дамуы және қалпына келетіндер
жатады.
Туристік индустрия - қонақ үйлер және т.б. таралу түрлерінің,
транспорт түр, қоғамдық тамақтану орнының көңіл - көтеру орындары, танымдық
нысандар, кәсіптің, сауықтыру, спорттық және т.б. негіздегі ұйымдардың,
туроператордың және турагенттік қызметін, статистикалық экскурсиялық және
аудармашы қызметтерінің жиынтығын айтамыз.
Тур - белгіленген мерзімдер шеңберінде белгілі бір маршрут бойынша
жасалатын саяхатты қамтитын туристтік қызмет көрсету кешені.
Туристтік қызмет көрсету - туристік саяхат кезеңінде және осы саяхатқа
байланысты туристтің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін маңызы зор
қызметтер (орналастыру, тасымалдау, тамақтандыру, экскурсиялар, туризм
нұсқаушылары, гидтер (гид-аудармашы) көрсететін қызметтер және сапар
мақсатында байланыты көрсетілетін басқа да қызметтер)
Туристік өнім - саяхат барысында туристтің қажетін қанағаттандыру
үшін жергілікті туристік қызмет көрсетулер жиынтығы [7].
- турлар - сауықтыруға бағытталған (танымдық - сауықтыру)
- өткізілген туристік - экскурсиялық қызметтер.
- турист - сувенирлі тауарлар (карта, открыткалар, сувенирлер және
т.б.)
Туристік өнімнің қозғалысы – туристік өнімдердің іске асу шараларының
комплексі және жиынтығы (жарнама, арнайы маманданған выставкаларда қатысу,
туристік өнімнің сатылымы туралы туристік ақпарат орталықты ұйымы,
каталогтардың басылып шығуы, буклеттер және т.б.
Туроператорлық қызмет - қызметтің осы түріне лицензиясы бар заңды
тұлғалардың (бұдан әр-туроператор) өзінің туристік өнімдердің қалыптасу,
ұсыну және туристік агенттер мен туристерге өткізу жөніндегі қызметі.
Турагенттілік қызмет - қызметтің осы түріне лицезиясы бар жеке және
заңды тұлғалардың (бұдан әрі турагент) туристік өнімді ұсыну және өткізу
жөніндегі қызметі.
Гид (аудармашы қызметі) - туристердің уақытша келген жерлерінде
туристік ресурсын және таныстырумен айналысы арнайы маманданған физикалық
тұлға қызметі.
Туристік жолдама - туристік қызмет көрсету кешенін алуға құқықты
растайтын құжат.
Туристік ваучер - туристтің құқты қызметіне, турдың құрылымына
кіретін және оның растығын анықтайтын құжат.
Туристік маршрут - бұл туристік топтарды белгілі бір реттілікті
жолдарын алдын-ала пландаған қозғалыс графигі,аралату.Ұйым формасына қарай
маршруттар планды (мұндай маршруттар туристік ұйымдармен арнайы
жасалынады, ал олар үшін экскурсиялық және туристік жолдамалар шығарылады)
сондай - ақ (бұл туристік топтармен өздігінен және туристер клубы және
туристік секциялардың ұсынуларымен жасалынады) Туризмді мемлекетке
импорттауға және экспорттауға да болады.
Сонымен біздің көріп отырғанымыздай туризмнің нақ анықтамасы жоқ, ол
әлі мамандармен сондай - ақ туристік ұйымдармен әр түрлі трактатталынып
жүр. Туризмнің статистикалық және негізгі анықтамасы бар. Статистикада
туризмнің мағынасы ауыспалы жерінен жұмысына байланысты емес халық
миграциясы формасы деп түсіндеріледі. Қазіргі кезде Халықаралық
практикада туризм және саяхат статистикасы бойынша (Оттава 1991 жыл)
Халықаралық конференция дайындаған БӘҰТ және БҰҰ статистикалық комиссиясы
қолдаған анықтама кең қолданылып жүр. Оған сәйкес:
Турист - бұл саяхатта жүрген, бір жерден екінші жерге сапар шегуші,
саяхат кезеңі 12 айдан аспайтын, кез-келген демалу кәсіптік ісінен басқа
мақсаттағы әдеттегі ортасынан тыс жерде келетін адам.
Саяхаттаушы тұлғаның және келушілер категориясындағы және
экскурсанттың және туристтерді біріктіруге мүмкіндік беретін 3 негізгі
белгілері: әдеттегі ортасынан тыс жерлер, белгіленген жеріндегі болу
ұзақтығы, сапар мақсаты.
Туризмнің негізгі анықтамасы ол зерттелу пәнінің комплексті қалыптасуы
туралы анықтамасын бейнелеуі.
3. Туризмнің классификациясы
Туризмді әр түрлі белгілеріне қарай классификациялауға болады:
мақсатына қарай, саяхаттың мерзімі мен ұзақтығына қарай, қозғалу түріне,
орналасу жолына, саяхатқа қатысушылардың құрамының сапасына және тағы
басқа. Бірақ, шешуші ролді атқаратын – саяхаттың мақсаты. Олар бір-біріне
құрылу принциптері, классификациясының қолданылуы тапсырмалары т.б. бойынша
ерекшеленеді. Туризмнің басты бөлігі болып халықаралық және ішкі туризм
табылады.
Халықаралық туризм - туристік мақсаттағы ,әдеттегі тұрғылықты жерінен
өзге мемлекеттерде саяхаттар жүрген тұлғаларды қамтиды. Мемлекеттік
шекараны кесіп өту белгілі бір формальностьтен байланысты: шекаралық
құжаттар және визаларды жөндету, кедендік процедуралардан өту, медициналық
және валюталық тексерулер. Бұл шарттар мемлекеттің заңсыз миграциямен,
Халықаралық терроризммен, есірткі саудасына, жезөкшелік және тағы басқа
қолайсыз жағдайлармен күрес мақсатында енгізілген және елге келу және
кетудің Халықаралық тұрақтандырылған реттеуі. Арнайы қызмет саяхаттаушы
тұлғалардың құжатты визалы режимнің сақталуын, вакцина егілгеннің
(прививка) талап ету, шекарадан киім - кешек, сауда, валюта түрлерін
шарттары мен ережелерін тексереді.
Мемлекттік шекараларды кесіп өтуге байланысты.Туристік
формальдылықтар, Халықаралық туризмнің ажырамас бөлігі болып табылып, және
оның негізгі еркшелігі ретінде қолданылады. Мемлекеттердің ақша жүйесінің
түрлілігі қанша тереңдеген сонша адамдардың еркін жол жүруі қиындай түседі,
тілдік тосқауылдарда маңызды, бірақ ол туристік формальдылыққа жатпаса да,
сонда да ұлттарды бөле отырып туристік әсер етеді.
Халықаралық туризмнің келесі бір ерекшелігі экономикалық сипатында
және ол мемлекеттік қаржылық балланс халықаралық туризмнің әсері арқылы
сипатталады. Шетелдік туристер қызмет тауарларын төлей отырып, сол
мемлекеттің бюджетіне валютаның түсуін қамтамассыз етеді және сондай - ақ
онан төлемдік байланысын белсендендіреді. Сондықтан шетелдік туристтердің
келуі белсенді туризм деген атқа ие болды.Керісінше туристердің кетуі
тұратын ұлттық ұлттық қаржылық бірліктің кетуімен байланысты.Осындай
түрдегі туристік операциялардың халықаралық төлемі мемелекеттің пассивтік
төлем баланысында туристерді жеткізумен тіркеледі, ал туризмнің өзі
пассивті аталады [8].
Белсенді және пассивті болып бөлінуі, төлемдік баланыста туристік
қызметтің қаржылық нәтижесінің ерекшеліктерінен (көріне отырып) біріншіден
тек халықаралық туризмді көріне отырып және ішкі туризмге таралмайды.
Халықарлық туризмді екі формаға бөліп қарастырамыз - келуші және
кетуші деп олар туристік ағынның бағытымен ерекшеленеді. Бір туристтің өзі
келуші және кетуші болып тіркеледі, ол оның қай елге барып орналасқан
сипатына байланысты.Туристің қай мемлекеттен шыққанын анықтап, қайдан
кетіп және қай елге барып, орналасатынын анықтайды. Біріншіден кетуі
туралы, екіншіден келуші туризм туралы айтылады. Бұл теминдер жол жүрудің
басында шетелдік саяхатшылар үшін қолданылады. Ал қайтар жолында турист
үйіне қайтады деп сипатталады.
Ішкі туризмнің Халықаралық туризм ерекшелігі: ол мемлекет шекараны
ескеру және туристтің қағаз жүзінде қадағалау шаралары болмағандығымен
ерекшеленеді. Ол тұрғылықты халықтың мемлекет ішіндегі туристтік мақсатпен
адамдардың миграциялық ағынын көрсетеді. Ал күнделікті қолданудағы ұлттық
қаржы бірлігі қатынас заты болып ал туристтің туған немесе өз тілі -
араласу заты болып саналады. Бұндай саяхаттарды салыстырмалы түрде
ұйымдастыру оңай. Кейбір бағалауға байланысты барлық туристтік сапардың
ішкі туризмнің үлесіне 80-90%, ал ішкі туризмге кеткен жалпы шығымның
көлемі халықаралық сапардағы туристерге кететіншығымнан 5-10 асып түседі.
Ішкі және Сыртқы туризм бір-бірінен жоғарғыдағыдай ерекшелуіне қарамастан,
бір-бірімен өте тығыз байланыста. Ішкі туризм қандай да бір мөлшерде
халықаралық туризмнің катализаторы ретінде шығады. Ол жаңа рекреациялық
ресурстарды және аудандарды, кешенді туристік инфраструктураның пайда
болуы, мамандарды дайындауға және статистикалық интеграциялық процестерге
және бір әлемдік туристік кеңістіктің құрылуына игеруге негізделінеді.
Кейінгі уақытта халықаралық және ішкі туризмнің бір-біріне жақындығы
байқалады ол қағаз жүзіндегі туристік жұмыс қысқаруымен шартталады.
1985 жылы маусымында Нидерланды, Бельгия, ФРГ, Франция және
Люксембурге елдері. Жалпы шекарадағы куәлікті және кедендік басқарудың
болмауына түгел мемлекеттік Шелген шешіміне қол қойылды. Кейіннен бұл
Шелген келісіміне басқа да Европа елдері қосылды, ал оның құрылымы бірнеше
қосымша және анықтамалар енгізілді. Олар: анық және бірмағыналы сыртқы
шекаралары көрсетілді, жалпыға бірдей консулдық шарттар орындалады,
қоғамдық қауіпсіздікті сақтау үшін және ЕО-та шекарашы кесіп өткенде
ұсталатын ережелер және тәртіптер енгізілді [9].
Бұл Шелген келісімнің қортындысы, статистикалық Маастрихтск келісімі
әскери-саяси немесе валюта – экономикалық одақтасудың (15 Европа
мемлекетінің) құрылу жолында ерекше орынды алды. Шелген жаңа ережесі
зонасына келудің бірнеше қиындықтан женетін және сапарды арзандатты. Ал
арзандау туристердің сапар жасауға мүмкіндігінін жоғарлатты. Ал ішкі
европалық туризмде ол көптеген мәселелерді шешетін туристтер бұрынғыдан қол
іс-қағаз жұмысынан босатылып, визаны пайдаланды, оның арқасында азаматтар
осы мемлекеттер арасында еркін сапарға шыға алу мүмкіндігіне ие болды, ал
Европалық қашықтықты ескере отырып, көрші мемлекетке демалыс күндері сапар
шегу жақсы сарынның көрінісі болды.
Ішкі келу және кету туризмі әр түрлі үйлесімі,халықаралық туризмнен
басқа,ұлттық және мемлекеттің ішіндегі туризмді қалыптастырады.
Ұлттық туризм. Ішкі және кету туризмін және ұлттық өндірісте
категориясын қамтиды.
Ел ауқымдағы туризм ішкі және кету туризмін қамтиды және ішкі
туристік тұтынудың бірыңғайлыққа (совокупность) сәйкес келеді т.б.
шетелдік туризмнің және ішкі шығындардың суммалары. БТҰ ұсынылған, ұлттық
туризм және мемлекет ауқымы туризмнің Халықаралық концепциялар барлық 4
деңгейде де қолданыста болады: глобалды,аймақтық,мемлекеттік және
жергілікті немесе қалаларда бір мемлекет шекарасында.
Туризмнің келесі классификациясы саяхат мақсатында негізделеді ол
дискуссиялық сипатқа ие. Зерттеушілер туризмнің салалық құрылымына келгенде
ойлары келіспей жатады. Көпшілігі бастысы көңіл - көтеру және демалу
мақсатымен саяхаттайды деп бөлсе, келесі бір жақтан іскер туризм-
келушілердің іс әрекетінің әр түрлі мөделіне байланысты ажыратады. Көңіл
–көтеру және демалу мақсатығы саяхат Халықаралық туристік алмасудың негізін
қалайды. Оның үлесіне әлі туризмнің 70% тиесілі. Олар сауықтыру сапаларды
біріктіреді.
Халықтың теңізге және шомылуға деген сапарлары әлі де жоғары
сұранымды болып отыр. Шомылу жағажай демалыстары жүйкелік және физикалық
шаршағанды басатын бірден-бір салтты,жақсы әдістің бірі т.б. Бірақ
сауықтыру туризмі көптеген өзгерістерге байланысты бұрынғысынан біраз төмен
көрсеткіштерге теңіз жағалауындағы курорттар (мода) сәнділігі
болғандықтан, туристік ағындар соған бейімделе бастады. Тауға сапар шегуге
және қызық оқиғалы және тәуекелділік элементті сапарларға деген
қызығушылықтар артуда.
Кез - келген демалыстың бөлінбес бөлігі, тарихи - мәдени көңіл
бөлерліктер, театрға бару, музейлерге бару, жалпы қоғамдық дүниетанымды
кеңейту болатын. Негізгі халықаралық салт - дәстүріне және тұрмысына,
дініне, тарлуына, әсіресе мәдениетіне ерекше бір көңіл бөліп, бір тартылыс
сипатта болды. Адам өмірінің бұндай жақтары туралы толық сипатты туристік
мүмкіндіктерінен туындаған жергілікті халықпен үнемі қатысу нәтижесінде
қалыптасады. Танымдық туризмнің мағынасына және масштабына қарай сауықтыру
және спорттық түрлері қамтылып алып,көптеген зерттеушілер оны туризмнің
басты салаларының қатарына жатқызады.
Іскер туризм – қызмет бабы мақсатындағы командировка жеріне
бөлінетін кірісті есептемейтін сапарларды қамтиды. Демалуға баратын
сапарларға қарағанда командировкаға бару туралы шешіледі және қаржыландыру
көлемін, шартқа сәйкес туристтердің өзі емес,ал басқа тұлғалар шешеді
(қызмет бастығы, фирма жетекшісі).
БӘҰТ Іскер туризмге съездге қатысушы, жалпы қандай-да бір дипломаттық
және басқа сипатты ұйымдастыруының жиналысын,ғылыми конгресс және
конференцияларды, өндірістік семинар және кеңестерді,ярмаркаларды,
көрмелерді немесе халықаралық салаларды және тағы басқа қызмет сапарларын
жатқызады. БӘҰТ іскер туристтерге сондай-ақ жүк машинасын жүргізушілерді
ақылы агенттерді стюардессаларды туристік гидтерді және тағы басқа әрқашан
сапарда болатын және сондай-ақ өзінің қызметі міндеттерін атқаруда
күнделікті ортасынан шығатын адамдарды жатқызады. Олардың бәрін қызметтегі
туристтер деп атауға болады.
Көптеген арнайы әдебиеттерде іскер туризмді жиі жеке-бизнес
сапарлар,конгресті-көрмелік және интенсивті туризмге (ағылшыннан аударғанда
incentive – оянымдылық, ұзарту) бөледі. Соңғысы сапарлармен сипатталады.
Олар өз қызметшілерін жұмыстан жоғары көрсеткіштеріне байланысты ол
фирманың сыиапаты ретінде көрініс табады.
Әрине өндірістік еңбекті ақылы талай премия ретінде беруге болады.
Бірақ, іс тәжірибе көрсететіндей туристік сапар жақсы жұмыс істеуге қатты
әсер етушілігімен ерекшеленеді.
Еңбекке сүиіспеншілігін арттырудың бұндай түрі әсіресе сақтандыру және
банкілік компанияларде тармақталған сауда-саттық кәсіпорныдарда дилерлік
жүйесі бар жақсы бейнеленген. Ұлыбританияны комммерциялық фирмасы өтетін
сұрау нәтижесінде, олардың 90% жоғары эффективті интенсивті біледі және оны
болашақта қолданылуы туралы мәлімдеді. Жаппай турларға қарағанда интенсивті
бағдарламалары анық бір кәсіпорындық тұтынушысын жасалынады және ереже
бойынша жоғарғы кластық орналасу және маршруттық қызмет көрсетуді ұсынады.
Коммерциялық (ақылы) туризмге қарама-қарсы салмақ әлеуметтік
туризммен туындады, отызыншы жылдарда демалысы қаржыландырылған заңдылық
құқты бекітілді,онымен еңбек етушінің демалыс туралы мәселесі шешілді деп
ойлады. Бірақ шын мәнінде туристтік қызметтер қала берді. Тұтылу шеңбері
әсіресе экономикалық әлсіреу деңгейде кішірейді және жұмысының санының
көбеюі және нақты кірістің түсуі де айтарлықтай әсер етті.Осы кезде
әлеуметтік туризмге деген күші сұраныс пайда болды.Ол Халықаралық және
ұлттық деңгейде қолдау тапты.
Әлеуметтік туризмнің концепциясы 3 негізгі принціпқа негізделеді.
Төменгі деңгейдегі кірісті адамдарды қоғам мүшелерінің барлығын және әр
қайсысын демалыс пен қамтамассыз туристік ортаға кең көлемде тарту жолымен
қамтылуы. Айталық басқарушылықтың белсенді түрде қатысуы және
мүліктіліктің туризмнің субсидированиесі муниципалды қоғамдық және ақылай
(коммерциялық структуралық) құрылымның дамуына Бұл концепция Швецияда және
Францияда демалыс шектік жүйесінің арқасында тәжірибелі жүзеге асты. Оның
басты элементі чек-төлемдік есептеу заты болады.Ол туристерге мекенжайлық
көмек көрсете және халықаралық барлық түрінде демалысты қажет еткізуге
мүмкіндік берді [10].
Жаппай және элитарлық туризм. Туризмнің қазіргі кездегі даму
деңгейінің ерекшелігін жаппай туризмді деген анықтама арқылы көруге болады.
Ол демократизация процесі және туристік қозғалыстың дамуын бейнелейді.
Батыс елдеріндегі елдердің жартысына дерлігі туристік тауарлардың және
қызметін тұтынушылар болатын жаппай туризм анықтамасы XIX ғасыр
аристократтық туризмдік альтернативасы ретінде қолданылады. Жаппай туризмге
қарағанда элитарлы туризм ақшалы клиентке негізделген. Оның категориясы
тұтыну деңгейінің бағасы маңызды емес, бірақ олар ұсынып отырған қызмет
көрсетуге және тауарлардың сапасына деген талабы жоғары. Бұл жерде жалпы
туристік кәсіптік дамуындағы элитарлы туризмнің алатын рөлі немесе орнын
көрсетіп өту қажет. Мұнда барлық туристік индустрияның дамуына әсер етеді.
Ол қызмет көрсетудің жаңа жоғары стандартты таралуына немесе бекітуіне
қабілетті, түйіндей келе, халықтың өмір сүру сапасының жақсаруына әсер
етеді. Сондықтан элитарлық туризмді туристік лакоматив деп атайтыны бекер
емес.
Тұрақты және экологиялық туризм тұрақты туризм деген анықтама
туралы адамзат дамуының ғаламдық концепциясына байланысты салыстырмалы
түрде жақында пайда болды. Цивилизацияның жаңа моделін жасауда басты рөл
БҰҰ халық Аралық комиссияларының қоршаған орта (МКОСР) тиесілі 1987 жылы ол
болашақ бізге ортақ деген баяндамада жазылды, тұрақты даму деген
анықтама енген болатын.Оның астарында қоғамның дамуы сарқылмайтын
базадажәне табиғатты экологиялық саналы туүрде пайдалану туралы, ұрпақтар
сабақтастығымен адам өмірінің жоғары сапасын қамтамасыз ету туралы
жазылған, адам денсаулығы экологиялық қауіпсіздік, адам тіршілігінің
ұзақтығы мекен ету ортасының жағымдылығы және т.б [11].
Туризм тұрақтылық принціптері БӘТҰ және Бүкіл әлемдік одақпен
саяхат және туризм негізінде топтастырылады: Олар экологиялық, мәдени,
экономикалы тұрақты болып, сондай ақ жергілікті ұйымдарда тұрақтала
біріктірілген. Туризмдегі тұрақтылық: сарқылмас табиғи және мәдени
потенциалы қолданылган, ол туристік дамудың мақсатты – бағдарламасына
негізделген, туризм кәсіпорындарының ресурстаушы технологияға өтуі,
өндірістік қолданыстың азайуы; жергілікті халықты консультация жүргізу
арқылы туризм дамуына қатыстышешім қабылдау процесіне тарту; жеке меншік
секторлар және қоғамдық қарым - қатынастың партнерлік (бірге жұмыс істеу)
туризмнің жеке және аумақтық және барлық мемлекеттің әлөуметтік -
экономикалық котерілуіне әсері [12].
Бүкіл әлемдік одақ туризм және саяхаттар туралы өзгертілген
жасыл ғаламшар қимыл программасын өзінің мүшесіне толтырған – шамамеен
500 - дей қонақүйлер сабақтастығы, турагенствалар, әуе компаниялары және
басқа да туризм индустриясындағы компаниялар енеді. Бағдарлама шегінде
нақты экономикалық мәселелерді шешуде тәжірибе алмасу жүзеге асады. Оның
белсенді қатысушылары, қоршаған ортаны қорғауға үлес қосқандарға мүмкіндік
беріледі .
Бұл туристердің жаңа салыстырмалы түрінің дамуы 3 принціпке
негізделеді: туристтерге қызмет көрсетуден түскен кірістің бөлігі сол
жерлерде қалып табиғатты қорғауға жұмсалынады; табиғатты қорғау шаралары
қадағалау негізгі заңдылық болып табылады; туристтік сапар танымдық
мақсатқа сүйенеді. Бәлкім нағыз экотуризмның көпшілігі әлеуметтік
қортындымен салыстырғанда жоғары болып келеді, сондықтан тек АҚШ - та 43
млн адам өздерін экотуристерміз деп есептеді. Экологиялық туризм әр түрлі
келушілер ағындарын қамтиды. Орталық Америка және Африканың оңтүстігіндегі
елдерде ірі жыртқыш және тұяқтыларға бақылау жүргізуге қызығушылықтар
жоғарылауда. Кейінгі кезде турист волонтерлер далалық жұмыстармен
айналысуда. Олар демалыс кездерінде осындай эгзотикалық жаттығуларға
қызығушылық, экотуристтердің біразын өсімдік дүниесі және биоценоз
(тропиктік ормандарда, жазда гүлденген тундра, көктемгі шөлдер) зерттейді,
өлі табиғат объектілерін (конъендар, үңгір т.б) сондай ақ бірнеше
антропогендік ландшафттарды зерттеуге ынталы болады .
Экотуристтік қызметтің диверсификациясы экологияны және тағы басқа
туристтердің жақындау процесін көрсетеді. табиғатқа деген тартылыс жаппай
туристтік қозғалыста байқалады. Шомылу жағажайлы демалыс, круиздер қызмет
бабымен жүзеге асатын сапарлар ұлттық және этнографиялық саябақтарға баруды
біріктіреді. Экологиялық туризмнің нақты шекаралары нақты білінбестей
болып, ал оның масштабы және әлеуметтік – экономикалық маңызын сипаттау
өте қиынға соғады.
1997 жылы Бразилияда өткен Бүкіл әлемде конгресте келесідей
мәліметтер сипатталады. Қазір әлемде туристердің тек 12%ғана жасыл сапарға
көңіл бөлуде, бірақ оның саны жылдан жылға өсуде – жылына 30%. Батыс
мамандардың бағалауы бойынша 1993 жылы экологиялық туризм 30 млрд доллар,
және халық аралық туризм кірісінің 10% үлесіне енеді [13].
Әр бір ел жасыл саяхатұйымын құруға мүмкіндігі бар. Қазір
негізгі экотуристік ағындар АҚШ, Канада, Австралия, Филлипин, Кения, ОАР
және тағы басқа мемлекеттерге бағытталған. Экологиялық туризм туристтік
қызметтің перспективалық және динамикалық формасының бірі болып табылады.
[14]
Туризм классификациясы өте көп. Олар бұл феноменнің өзіндік
түсінігімен құрылу принціпімен, классификациялы қолданбалы тапсырмалармен
ерекшеленеді. Туризмнің бастысы халықаралық және ішкі деп бөлінеді.
Халықаралық туризм тұрғылықты және күнделікті өмір сүру ортасымен,
мемлекеттен тыс жерлерге туристтік мақсаттағы саяхаттауды тұлғалардың
сапарын қамтиды. Белсенді және пассивті болып бөліну, қаржылай балланстың
туристік қызметтің қаржылық бейнесінің қортындысына негізделінеді, ол тек
халық аралық туризмге тән және ішкі туризмге таралмайды. Халықаралық
туризмде оның 2 түрін қарастырамыз – келу және кету, олар туристік ағынның
бағытына байланысты бөлінеді
Ішкі туризм тұрғылықты мемлекеттегі туристік мақсаттарда
адамдардың миграциялық ағымын көрсетеді .
Ұлттық туризм ішкі және кету туризмін қамтиды және ұлттық өнім
категориясымен (ұлттық өндірістің баллдық өлшемімен) жүктеледі.
Туризм классификациясының үлкен ғылыми және тәжірибелік маңызы
зор. Ол әлемдік туристтік алмасудың негізін тереңірек танып, зерттеп білуге
мүмкіндік тудырады. Туристтік қызметтің сапасы және көлеміне туындаған
талаптардың өзгеруі және туристік қызметтердің жаңа форма және туристердің
пайда болуына байланысты ол үнемі жетілу немесе даму процесінде болғанда
ешқашан мүлде тоқтады деп есептеуге болмайды [15].
4. Туризмнің экономиканы дамытудағы ролі және оған әсер ететін
факторлар
Ел экономикасының толығуы мен туризм бір-бірімен өзара тығыз
әрекеттеседі. Жалпы экономикалық факторлар туризмге әрі теріс, әрі оң әсер
береді. Оң әсер етуші факторлар болып мыналар табылады:
- Нақты табыстың өсуі, бұл кезде тұтынушылар мол қаржыға ие болады,
осыған сәйкес туризмге деген сұраныс арта түспек;
- Пайданың барынша тепе-тең бөлінуі, қаншалықты қолдағы табыс тепе-тең
бола түссе, соғұрлым көп адамдар туристік өнім тұтынатын болады;
- Валютаның тұрақтылығы, егер шетел валютасының құны тұрақты болса,
тұрғындар оны көп мқлшерде сатып ала алады, әрі бұл жағдайда олар өз
демалысын дұрыс жоспарлай алады.
Туризмге теріс әсер етуші факторлар болып мыналар табылады:
- Экономикалық дағдарыс құбылысы;
- Жұмыссыздықтың артуы, жалақының қысқаруы және сол сияқты т.б.;
- Валютаның тұрақсыз жағдайы, егер шетел валютасының құны жоғары
болса, тұрғындар оны аз алады да, елдің тұрғындарына, шет елдерге туристің
барып-қайтуы қымбат тұратын болады.
Туризм өзі орналасып, дамыған аймағының экономикасына үлкен әсер
етеді. Туризмнің қоғам өміріне әсерінің басты үш бағытын атап өтуге
болады: экономикалық, әлеуметтік және гуманитарлық [16].
Туризмнің экономикалық маңызы. Экономикалық жағдайы ретінде екі жағынан
қарастырылады:
- Экономикалық кешен, өрлеуі көбінде бейбіт өмір тіршіліктің процестері
мен қатынастарының экономикалық біртұтас жиынтығы.
- Экономикасының өрістеуінің маңызды қоздырғышы ретінде. Бұл сапасы
бойынша туризм елдер арасында ішкі жалпы өнімнің өзара бөлінісу арнасы
қызметін атқарады.
Кемелденген әлемдегі туризм:
- Индустриалды түрге ие;
- Жинақтауға және тасымалдауға болмайтын қызмет түрінде көрініс береді;
- Жоғары тиімділігі мен тез салым қайтарымдылығымен сипатталады;
- Жаңа аудандарда шаруашылықты игерудің негізі болады;
- Табиғатты және мәдени құндылықтарды қорғаудың тиімді тәсілі болады;
- Адам қызметінің барлығымен, барша шаруашылық салаларымен нақты түрде
үйлесіп ынтымақтасады.
Дамыған елдерде шетелдік туризмнен түсетін табыс қара және түсті
металдармен халықаралық саудадан түсетін пайдадан екі есе артық болатыны
мәлім.
Туризмнен түсетін табыс туристік сапар барысындағы шығындардан
құралады. Ол туристің бару, қайту, мекенде болу барысында тұтынуға шығарған
шығындарының жиынтығымен анықталады [17].
Туристік шығындарға мыналар жатады:
- біртұтас жолсапар;
- демалу және турпакеттер;
- орналасу;
- тамақтану;
- көлік тасымалы;
- рекреациондық, мәдени және спорттық қызмет түрлері үшін;
- саяхаттың ажырамас бөлігі болып табылатын тұтыну тауарлары;
- медициналық қызмет және басқалар.
Тізбектелген туристік шығындар экономикаға тікелей әсер етеді. Яғни
туризмнің экономикалық қызметі ұлттық табыстың құралуына өз әсерін береді.
Туризмнің ел экономикасында тұтастай алғанда қоғамға әсер ету аумақтары
болып табылатындар:
- кәсіпкерлік аумағы. Туристік кәсіпорын құру тұтынушыға өз өнімдері
мен қызметтерін ұсыну арқылы пайда әкелумен қатар, жұмысшылар мен
қызметкерлерге жалақы мен түрлі төлемдер алуына, акционерлерге – табыс,
мемлекетке алымдар мен салықтар алуға мүмкіндік береді.
- Тұтынушылық және кірістік жақтары. Туризм тұтынушылық сұраныстың жаңа
түрін жасайды. Туристердің әртүрлі тауарлар мен қызметтерге сұранысы
жергілікті өнеркәсіп орындарының дамуына ықпал етеді. Осының арқасында
тұтыну тауарын өндіру артып, тұрғындардың тұрмыс деңгейі көтеріледі.
Туризмнің арқасында жергілікті кәсіпорындар өсіп өркендейді, оның
ішінде:
- өз кезегінде салық салу арқылы жергілікті тұрғындарға пайда беретін
мәдени және ойын-сауықтар (музей, көрме, мемориалдық кешендер және
ескерткіштер, шоу-бизнес, кинобизнес).
- Көлік кәсіпорындары мен фирмалары (қоғамдық көлік, автокөлікті жалға
беру, автобустарды саяхаттауға пайдалану, жергілікті авиокомпаниялар да
көбінде туризмнен табыс табуға бағышталған);
- Сувенирлер даярлаушы, арнайы туристік жабдықтар мен қолөнер
бұйымдарын жасаушы кәсіпорындар (бұл кәсіпорындардың бұйымдары бүкіл әлемде
көбінесе туристерге бағытталған) [18].
Валюталық жағы. Туризм шетел валютасы ағымынан елге келуіне ықпал
етеді. Әлбетте шетел валютасы тек туристік жолдамаға төлеу арқылы ғана
емес, сонымен қоса туистер күнделікті шығындары мен қосымша қызметтер үшін
туристік орталықтардағы ақша алмастыру арқылы реттеседі.
Өндірістік құрылымы. Туризм тек туристер үшін ғана емес, жергілікті
ітұрғындардың демалысына пайдаланатын демалу құрылымын жасайды. Жаңа
туристік орталықтардың өрістеуі, сервистік, сауда-саттық және ойын-
сауықтық өнеркәсіптердің пайда болуымен қабаттаса жүреді, бұнымен қоса
қоршаған инфрақұрылымға, әрі тұтыну нарықтары мен кәсіпкерліктің басқа
тұстарына, оң әсер ететін жолдардың құрылысы мен пляждар салынуын айтуға
болады. Туристік инфрақұрылымның өркендеуі арғы немесе бергі аймақтағы
жергілікті тұрғындардың тұрмысының көрсеткіші болады.
Туристердің барған жерінде жұмсаған ақшасы біруақытта сол барған
елдің кірісін де құрайды. Бұл кіріс тізбектелген түзіліске бастайды.
Кәсіпорындардың алғашқы айналымда түсірген құрал т.б. түрдегі табыстарының
әрбір сомасы есеп шотта қалмай қайта айналымға түседі. Туризмге шығындар
жасау арқылы алғашқы кірістерді қайта айналымға салу өсім қосып нәтиже
береді де туризмге арналған қандай да бір тауар, өнім шығарушы үшінші жақ
кәсіпорнына табыс түсіреді. Нәтижесінде өнім қосқан кіріс алынады.
Бұл процесс ел экономикасына жанама әсер етеді. Елдің экономикасына
туризмнен жанама әсер, туристердің тауар мен қызметті белгілі мерзімде,
белгілі жерде сатып алуының қайталануы әсерінен пайда болады.
Мұндай құбылыс мультипликациялық әсер немесе мультипликатор деп
аталады. Туризмнің мультипликациялық әсері шығыс-кіріс тізбекті түзілісінің
барысында әрбір туристен алынатын табыс, оның саяхат барысында тауар мен
қызмет үшін жұмсаған ақшасының мөлшерінен асып түсіп пайда түскенде
көрінеді. Бұл туристік қызмет пен тауар сатудан түскен қаржының бір бөлігі
салықтарды төлеуге жұмсалатынын білдіреді. Туристік кәсіпорын тек
жергілікті тауарларды сатып алғанда ғана одан түскен табыс түгелімен сол
аймақтың экономикасына жұмыс істей бастайды. Осы табыстан жұмысшыларға
жалақы төленеді де олар өз кезегінде бұл қаржыны тауар мен қызметті сатып
алуға жұмсайды. Туристерден түскен ақшаның бір бөлігі қор құруға жұмсалады
да тағы бір бөлігі басқа жерлерден сатып алынған тауарларға төлеуге
жұмсалып, бұл өз кезегінде туризм экономикасынан түскен табыстың басқа
жерлерге ағып кетуіне жол ашады. Сонымен туристік өнім өндірісін басқару
және табысты арттыру мультипликациялық туристік шығындардың артуын
күшейтеді. Екінші жағынан қаншалықты туристік өнім сырттан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі:"Қазақстан-2030" стратегиялық
бағдарламасында еліміздің келешектігі дамуына айқынды бағдар берілгені
мәлім. Осы орайда ел экономикасында өсіп-өркендеуіне айтарлықтай үлес
қосатын бір сала туризм екеніне бүгінде көз жеткендей. Жиьангерлік және
саяхатшылық-адамның танымдық көкжиегін қеңейтетін, қазіргі замандағы
ғаламат мүмкіншілігі бар, пайдасы шаш етектен келетін, біз әлі толық игере
алмаған саланың бірі екендігі баршамызға белгілі. Бүгінгі туризм, яғни
жиьангерлік және саяхатшылық-бұл мемлекет пен қоғамның экономикалық
әлеуметтік дамуының, тұлғаның жан-жақты қалыптасуының маңызды факторы.
Сондықтан туристік қызмет көрсету рыногында мүдделі министірліктер мен
ведомстволардың, уәкілетті органдардың, туристік компаниялардың,
фирмалардың және жеке кәсіпкерлердің күш мүмкіншіліктерін жұмылдыруға,
біріктіруге ықпал жасау - Қазақстан Республикасының Туризм және спорт
жөніндегі агенттігі жұмысының күн тәртібінен берік орын алған. Туризм
әлемдік экономикада басты рөлдің бірін атқарады. Дүниежүзілік Туристік
Ұйымның ДТҰ деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір
бөлігін, халықаралық инвестицияның 11 пайыздан астамын, әлемдік өндірістің
әрбір 9-шы жұмыс орнын қамтамасыз етеді.
Туризмнің қазіргі индустриясы табысы жоғары және серпінді дамып келе
жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сауда сегменттерінің бірі болып
табылады. 1999 жылы халықаралық туризмнің үлесі экспортқа шығарылатын
дүниежүзілік табыстың 8 пайызын, қызмет көрсету секторы экспортының 37
пайызын құрады. Туризмнен түскен табыс мұнай, өнімдері және автомобиль
экспорты табысынан кейін тұрақты 3-ші орында келеді мұндай оң үрдіс жаңа
мың жылдықтың бас кезінде де ұсақталады деп күтілуде. Әлемдік туристік
рыноктың дәстүрлі аудандары өзінің рекреациялық сыйымдылығының шегіне іс
жүзінде жеткендіктен, туризмнің өсуі туристер баратын жаңа аумақтар есебіне
басым дамитын болады. Осыған байланысты, Қазақстанның әлемдік туристік
рынокта өзінің лайықты орнын табуға бірегей мүмкіндігі бар.
Қазақстан Республикасындағы туризмді дамыту жөніндегі мемлекеттік
бағдарлама да бар. Ол 2006 жылдың желтоқсан айының 29-дағы Президенттің
Жарлығымен бекітілген. Аталмыш құжаттың басты мақсаты - сырттан келетін
туристер мен ішкі туризмді дамыту арқылы мемлекет кірістерін арттырып,
халықты жұмыспен қамтамасыз ете алатын бәсекеге қабілетті туристік
индустрия қалыптастыру болып табылады. Сондай-ақ құжат Қазақстанды 2011
жылы Орталық Азия аймағындағы туризм орталығына айналдыруды көздейді.
Батыс Еуропа-Батыс Қытай арқылы өтетін аталмыш жоба бойынша
Бүкіләлемдік туризм ұйымының мәліметтеріне сәйкес, аталмыш аймақта 2020
жылға дейін 20 миллион турист болып қайтады. Бұл жоба негізінде Қазақстанға
тиесілі ерекше туристік аймақтар ретінде Оңтүстік Қазақстан облысындағы
Түркістан қаласын атауға болады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері:
Дипломдық жұмыстың мақсаты, Түркістан аймағында туризмнің жағдайын
талдау, сонымен қатар дамыту жолдарының іс-шаралары мен алға басу сипатын
анықтау болып табылады.
Мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылады:
- Туризмнің қалыптасу тарихын іздену;
- Туризмнің классификациясын анықтау;
- Туризмнің экономиканы дамытудағы ролі және оған әсер ететін
факторларын қарастыру;
- Түркістан қаласының құрылу тарихын зерттеу;
- Түркістан аймағының тарихи-мәдени ескерткіштерін анықтау;
- Түркістан аймағының туристік бағыттарын анықтау;
- Түркістан аймағының туризм нарығындағы қазіргі жағдайын талдау;
- Түркістан аймағында туризмді дамыту мәселелерін шешу іс-шараларын
құрастыру;
- Туризм үшін ыңғайлы қала ретінде Түркістанның алға басу сипатын
зерттеу;
- Туризмнің материалдық базасы мен инфрақұрылымының дамуын ұсыну.
Сондықтан, жұмыстың бірінші тарауы туризм жүйелі зерттеу обьектісі
ретінде, туризмнің классификациясы, туризмнің экономиканы дамытудағы ролі
және оған әсер ететін факторларын көрсетуге арналған.
Жұмыстың екінші тарауында Түркістан қаласының құрылу тарихын зерттеу;
Түркістан аймағының тарихи-мәдени ескерткіштерін анықтау, Түркістан
аймағының туристік бағыттарын анықтау, Түркістан аймағының туризм
нарығындағы қазіргі жағдайын талдауы зерттелген.
Үшінші тарауында, Түркістан аймағында туризмді дамыту мәселелерін шешу
іс-шараларын құрастыру, туризм үшін ыңғайлы қала ретінде Түркістанның алға
басу сипатын зерттеу, туризмнің материалдық базасы мен инфрақұрылымының
дамуын ұсыныстары жасалынған.
Қорытындыда, Түркістан аймағында туризмді дамыту тақырыбына диплом
жұмысын жазу барысында нақты түйіндемелерге тұжырым жасалынды.
Зерттеу тақырыбы болып Түркістан аймағында туризм дамытудағы іс-шаралар
мен жолдарын ұсыну болып табылды.
Зерттеу нысаны ретінде Түркістан аймағында туризм таңдалды.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралады.
І туризмнің теориЯлық аспектілері
1. Туризмнің қалыптасу тарихы
Туризм ол көптеген адамдардың білуінше ол демалыс, жаңа әсер алу,
қанағаттанумен байланысты. Белгісіз өлкелерді ашу және тануға, табиғи
ескерткіштерді, тарих және мәдениет, әртүрлі елдердің салт – дәстүрлерін
танып білуге деген құштарлығының арқасында адам өміріне өте қажеттене
түсті.
Туризм – ол экономиканың ірі жоғары кірісті және динамикалық саласы
болып табылады. Туризм сферасы 250 млн – дай адамды қамтиды. Туризм
әлөуметтік экономикалықкатолизатор ретінде шығып, көлік және байланыс,
сауда – саттық, құрлыс, ауыл шаруашылық, халықтың тұтыну тауарларын өндіру
және тағы осындай салаларға үлкен әсерін тигізеді.
Туризм қоғамдық, шаруашылық және кеңістіктік құбылыс ретінде ежелгі
замандарға терең кең тамыр жайған мол дәстүрге ие. Туристік әдебиеттерде
туризмнің дамуын кезеңдерге бөлу жайында көптеп айтылады, әсіресе В.
Унцикер мен Дж. Мариотти секілді ғалымдардың ортақ еңбегінде.
Бұл еңбекте К. Пшеславскийдің (1973) бөлген кезеңдері келтірілген,
оның келесідей кезеңдері бар [1]:
1) XVІІІ ғасырдың соңына дейінгі туризм;
а) ежелдегі туризм;
б) орта ғасырлар мен қайта өллеу дәуірі кезіндегі туризм;
в) XVІІ және XVІІІ ғасырлардағы туризм.
2) XІX және XX ғасырлардағы – ІІ Дүниежүзілік соғысқа дейінгі туризм.
3 ) Қазіргі заманғы туризм.
Ертеректе туристік саяхаттар қалаларды көріп, жасанды көлдер, шипалы
бұлақтарға барумен байланысты болды; кейініректе жиілеп салына бастаған
пирамидалар саяхаттаушылардың назарын аудара бастады. Алайда, жақсы
дамыған жол торлары мен сапалы түнеу үйлері және арзан асханалардың тек
қана ежелгі Греция мен Римде пайда болуы бұл саяхаттарды белгілі мөлшерде
тежеді. Туризм ол кездері ешқандай табыс көзін әкелмеді.
2. Туризм жүйелі зерттеу обьектісі ретінде
Нарықтың туристік тауарлары және әлемдік және ұлттық экономикаға
тигізу үлесін анализдеуі қазіргі кезде өте қажетті болып саналады.
Бірақ туристік бизнеске тереңдемес бұрын,алдымен туризм сөзінің
мағынасын ашып алайық.
Туризм және турист термині XVIII ғасырдың аяғында әдебиеттер
жазыла бастады.Ол сөздер францусды сөзін tour (сөзінен шыққан) – саяхат
алғаш рет XVIII ғасырда,ағылшын жастары Британ аралдарынан континентке
білім алу үшін барарда қолданылған. Егер дәлірек айтсақ, ондай саяхат
grand tour саяхатшыларды туристер деп атай бастады.
1811 жылы бір журналдағы туризм түсінігінде барлық экскурсиялар немесе
ескерткіштер, ландшафттану мақсатында сондай-ақ қонақжайлылық жерлерге тең
саяхаттар деген мағыналарды қамтылды, сонымен ғылыми сипаттағы немесе әсер
алу саяхаты миграциялары кіреді. XIV ғасырдың аяғынан бастап туризм және
турист сөзі әлемнің барлық тілдерінде түгелдерлік қолданыла бастады.
Қаншама тарихы тереңге кетіп жатса да, туризмнің әлі бір нақты
анықтамасы жоқ және әр түрлі мамандар және туристік ұйымдарда әр түрлі
айтылып жүр. Қиын әлеуметтік - экономикалық құбылыс сияқты ол да толығымен
зерттелмеген соң сандық бағалауы қиынға соғады.
Туризм дифинициясы екі топқа біріктірілуі мүмкін.
Оның бірі жұмысшылар жіңішке маманданған сипатты,тек жеке
экономикалық, әлеуметтік, құқықтық және басқа туризм аспектілері немесе
оның түрлік ерекшеліктері және белгілі бір тапсырмалық шешу құралы ретінде
шығады. (Мысалы: статистика мағынасында туризм анықтамасы)
Басқалары,концептуальді немесе негізді дифинициялар пәнді толығымен
қамтиды, туризмнің ішкі мазмұнын ашады, ол көптік қасиет және қатынатың
бірлігін айтады,және оны ұқсастан ажыратуға мүмкіндік береді,жиі қарама-
қатынастық, бірақ сондай-ақ ұлттық құбылысты да толығымен ажыратуға
мүмкіндік береді [2].
Туризмнің статистикалық анықтамасы. Статистикада туризм түбі халықтың
тұрғылықты жері немесе жұмысының ауыспалы болуына байланысты миграция
формасы деп түсінеді. Оның дифиницасының қажеттілігі XX ғасырдың бірінші
жартысында туындады. Ол туризмнің экономикалық шамасының өсуіне және
саяхаттаушы тұлғалардың статистикалық есептеуінің нәтижесі.
Турист сөзінің алғаш анықтамасы Нацлй Лиги (1937жыл) статистикалық
сұрақтар бойынша эксперттер Комитетінің елшісінде.Ол халықаралық мойындауы
және негізінен біздің уақытқа немесе бізден кейінгі де түзетулермен жетті.
Ақырғы ол жылда турист дифинициясы туристтік ұйымның Халықаралық Одақ
кеңестерінде қаралды (Дублинде 1950 жылы, Лондонда 1957 жыл) Халықаралық
туризм бойынша БҰҰ коференцияларында саяхаттар (Рим 1963 жыл) Ә.Т.Ұ
конгресінде (Манила 1986 жыл) туризм бойынша Парламент аралық конференцияда
(Гаога 1989 жыл) және тағы басқа. Ол турист анықтамасының теориялық және
практикалы маңыздылығын сондай - ақ оны жаңа тенденциялар және құбылыстар
есебінен толық және тура етіп істеуге ұмтылысын көрсетеді.
Қазіргі кезде Халықаралық практикада кеңінен қолданылып жүрген
анықтама, (Оттаво 1991 жыл) туризм және саяхат статистикасы бойынша
Халықаралық конференция жасаған және БӘТҰ және БҰҰ-ның статистикалық
комиссиясы құптаған соған сәйкес.
Турист - бұл келуші тағы басқа саяхат етуші және жерлерге
келуші,өзінің күнделікті ортасынан басқа, 12 айдан асқан мерзімде қандай да
болмасын демалу мақсатпен,қыдырушы тұлға.
Ұсынылған дифиниция саяхаттаушы тұлғалардың тура сол бөлігін
туризмдегі статистикалық зерттеу обьектісі болатын нақты сипаттауға
мүмкіндік берді. Оттава конференциясының шешуші іс-қағаздарында және БӘТҰ
(ВТО) техникалық әдістемелерінде турист келуші ретінде анықталынады. Бұл
анықтама туризм статистикасында негізгі түсінік ретінде қолдануды ұсынуда.
Ол жалпы бірдей белгілері бар туристер және экскурсанттар арқылы таралады.
Олардың арасындағы ерекшеліктер, құбылыс негізіне қатысты емес, сондықтан
экскурсиялық саяхаттар туризмнің жеке оқиғасы ретінде қарастырылады және
туристтік статистикалық анықтамалықтарда көрсетіледі.
Туристер мен экскурсанттарды келушілер категориясын 3 негізгі
белгілері бойынша жіктелік және сондай - ақ оларды басқа саяхаттаушы
тұлғалардан ажыраталық: үйреншікті ортасынан басқа жерге орын ауыстыру,
келу мақсаты және сол жерде болу ұзақтығына байланысты бөлейік.
Үйреншікті ортасынан басқа жерге шығу. Саяхатшылар классификациясының
бірінші критериі. Бұл термин үйреншікті орта Оттава конференциясында
келуші адамдар санынан, жыл сайын үйінен жұмысқа,және кері қайтатын
адамдарды есептемес үшін пайдаланылды. Олар үйреншікті ортасынан кетпейді
және турист болып саналмайды.
БӘҰТ туризм статистикасы ұсынысы бойынша үйреншікті орта параметрі
екі көрсеткішпен сипатталады: нысанаға бару жиілігі және одан кетушілігі.
Тұлға жиі барып отыратын жерлер, оның үйреншікті орта элементі болып
саналады. Ол тұрғылықты жерін белгілі бір қашықтықта болса да. Осы негізде,
мысалы, шекаралық аудандығы тұрғындар, келесі мемлекетте жұмыс істесе және
шекарадан жиі шығатын болса да, олар әлемдік туристтер категориясына
жатқызылмайды [3].
Сонымен қоса үйреншікті ортаға адамның тұрғылықты жерінен жақын жерлер
де кіреді, ол жерлерде келу жиілігіне байланысты емес. Бұндай трактовка
адамдардың ол нысандары тек қана өндірістік емес, сонымен табиғи және
мәдени, олар күнделіктілік элементтері ретінде психологиялық қабылдауынан
шыққан. Кім болса да көршідегі театрға баруды туристтік мерекелік шара
деп есептемейді. Ол туризм статистикасында да ешқандай көрініс таппайды.
Үйреншікті орта концепциясы мамандар арасында оқтын – оқтын дау
туғызады. Түсінік анықтамасы және статистика негізгі қажеттісі, қашықтықтың
шекті мағынасы, келушілермен санасу үшін оны жабу қажет және нысанға
келушілік дискусиясы болып табылады. Олар маңыздылығы бойынша бөлінген
елдерге және әр нақты оқиғада арнайы жөндеуді талап етеді.
Келу ұзақтығы - келушілер жиынтығының статистикалық бөлуінің екінші
критериі ол үйреншікті орта концепциясының дамуына жатады және туристтер
және экскурсанттарды резиденттерден айыруға мүмкіндік береді. Келу
ұзақтылығы 12 аймен шектеледі, одан кейін келуші тұрғылықты тұрғын
категориясына өтіп және статистикалық туризмде саналмайды. Бұрынғы тұрғын
барған болса, аз уақытқа (мысалы, туған-туысқандарын көруге) онда ол тұлға
сол территорияға келуші ретінде тіркеледі. Испания және Италияда – Оңтүстік
Европа елдерінен туристер қабылдау алда-эмигранттар, өз туған жеріне
келушілер шығатын туристік ағынның үлкен бөлігін қамтиды.
Сапар мақсаты - келушілердің үшінші белгісі. Басқаларына қарағанда
саяхатшыларды туристік мотивтер қозғалысқа келтіреді, олар ресми іс
қағаздарында және ғылыми әдебиеттерде өте ұзақ трактатталады БӘТҰ-ның
ұсынуы бойынша келушілер статистикалық санақ ыңғайы үшін, туристтік
бағыттар бірнеше блоктарға біріктірілді: бос уақыт, рекреация, демалыс;
туған-туыс, дос-жарандарына бару; іскерлік кәсіптік мақсаты, емделу; діни
әулиелерге сиыну; тағы басқа туристік мақсаттар. Бірдей қарасан келушілер
статистикалық жиым өте ала және әртүрлі болып келеді. Саяхаттың бірдей емес
ұзақтылығына, бару географиясы, қозғалыс түрлеріне қарамастан бұл тұлғалар
бір категорияға біріктіріліп, барлығына жұмыс іздеу негізінде аттанғандарға
және төленетін қызметті іске асырушыларға қарама қарсы болып келеді [4].
Мақсаты бойынша классификация мигранттар категориясының екі әр түрлі
экономикалық табиғатын көрсетеді. Олардың әр қайсысының ерекшелігі
шекарадан шыққанда бірақ классификациясы ішкіге жатады, басқа орта барған
сол жерінде уақытша болса да, рекреациялық, іскерлік т.б. туристік мақсатқа
жататыны білінеді.
Бірақ тек осы белгілердің қалдықсыз қатысуы ғана саяхатшы тұлғаны
турист ретінде көрсетеді.
Туризм анықтамасының маңыздылығы. Туризм туралы ғылыми білімнің
дамуымен соңғысы ол жүйелі зерттеу обьектісі ретінде қарастырылады.
Дифиниция жұмысшылары, жіңішке салалы рамкамен шектелгендер, қоғамдық -
экономикалық құбылыстың ішкі және сыртқы байланыстарының көптүрлілігін
көрсетпейді. Сондықтан концептуалдылық немесе негізгі, туризм анықтамасын
қажеттілік туындайды. Ол зерттеу пәні туралы комплексті түсінікті
қалыптастырады. Ғылыми әдебиеттерде туризм сұрақтары бойынша бірмағыналы
анықтама жоқ. Бірақ қалыптасулар әртүрлілігіне қарамастан барлық авторлар
туризм түсінігінде туристтік талаптар мен мотивтерді, туристер мінезінің
ерекшеліктері, олардың үйреншікті емес жерлерге сирек келуін туристер және
тауар өндірушілер және қызмет көрсетушілер арасындағы қоршаған орта мен
туристтік орта қарым-қатынасы, экономикалық және табиғат макроорталы қосып
қарастырады. Мамандар арасында кең қолданыста туризм маңындағы ғылыми
эксперттердің халықаралық ассоциациасын ұсынды. Соған сәйкес Туризм-
жұмыс істейтін жерінен және үйреншікті ортасынан басқа, адамдар жерлеріне
келуі және орын ауыстыруы кезінде туындайтын қатынас және құбылыс.
Территорияны рекреациялық жүйенің принциптік модельі. Оныншы жылдарда
профессор В.С.Преображинский басқаруымен және ары қарай дамыта зерттеліп
пофессор Н.С.Мироненко және И.Т.Твердохлебова отнадық әдебиетерде жазылды.
Ақшаны жаңадан туристтік нысандар салу және капиталды түрде қайтадан
жабдықтауға жіберілген қаржыдан мемлекеттік және басқа да инвесторлар
берілген қарыздан пайда түсіруге ұмтылады. Олар берілген капиталды және
пайызды тура уақытында өтеуде талап етеді. Инвесторларды материалдық
назары несиелеудің жақсы шарттарын іздеуге шығып, капиталды экспорттаушылар
болады. Осының бәрі туризмді нарықтық жүйе ретінде қарастыруға негіз береді
[5].
Туризм қиын ағартушылықты көрсетеді. Осыған байланысты туризмнің
көптеген талқылаулары пайда болды.
Туризмнің негізгі мағынасын анықтауда және шаруашылық сферасын толық
сипаттау үшін, ең алдымен әртүрлі субьектісі толықтанған болу керек, олар
туризммен ұдайы қарым - қатынаста.
Туристер - бұл әртүрлі психикалық және физикалық талаптарды сезілетін
адамдар, туристік қызметте табиғаттан бұл адамдарды бағыттайтын және
адамның қатысу түрлерін айтамыз.
Туристерге тауар және қызмет ететін ұйымдар бұлар кәсіпкерлер, олар
туризмде тауар және қызмет ету арқасында пайдалы көретін адамдар.
Жергілікті басқару органы: олар туризмді, кіріспен байланысты одан
жергілікті халықтар бұл бизнес түрінен салық ретінде пайдакүнемдікке,
жергілікті бюджетке келіп түсетін, экономикалық фактор ретінде қарастырды.
Жергілікті халық туризмді еңбекпен қамтылу ретінде қабылдайды. Бұл топ үшін
туристермен, сондай-ақ интелдіктермен қарым-қатынас негізі болып табылады.
Сондықтан туризмді туристер жергілікті орган және жергілікті
халықтардың туристік қызмет қарым - қатынастан туындайтын құбылыстар
жиынтығы деуге болады.
Саяхат және туризм - бұл бизнестің ағайынды сферасының комплексі
туризм саяхат сияқты нақты шекті, сипатта көптеген анықтамалар түсінушілік
жағынан нақты шектелінеді.
Туризмнің негізгі ерекшеліктері:
1) Саяхатқа қарағанда туризм адамдарды қысқа мерзім уақытында орын
ауыстыруы.
Статистика бойынша туризмнің көптеген бөлігі демалыс күндеріне (2-3
күн), одан ары үлкен емес туристік сапарлар (6-7күн),одан кіші бөлігін 8-12
күндік турлар алып жатыр. Ал қалғаны біраз ұзақ туристтік сапарлар
статтистикадан түсіп қалады. Себебі жалпы массада меншікті салмағының өте
кіші болуына байланысты.
2) Туризм үшін ең маңыздысы тұрғылықты жерінің категориясын анықтау.
Туризм адамның тұрғылықты жеріне басқа жерге баруын, туризм мақсатында
мемлекетке баруын қарастырады.
Негізгі категориясы болып туризм мақсаты жатады. Туризмнің басты
мақсаттары: көңіл көтеретін рекреациялық және танымдық. Маңыздылығы бойынша
екінші болып сауықтыру және емделу мақсатталы, одан кейін маманды -
кәсіптік, қонақжайлық тағы басқа Қазақстан заңдылығы бойынша туризмнің
түсініктері [6].
Туризм - демалу мақсатында іскерлік және өзге мақсаттарда қатарынан
бір жылдан аспайтын кезең ішінде саяхаттайтын және әдеттегі ортасынан тыс
жерде орналасқан орындарда болуды жүзеге асыратын адамдар қызметі.
Туристік қызмет - туроператорлық және турагенттік қызмет,
статистикалық саяхат ұйымының қызметі бойынша.
Ішкі туризм – Қазақстан Республикасы азаматтары мен оның аумағында
тұратын адамның Қазақстан Республикасының шегіндегі саясаты кіреді.
Келу туризмі – Қазақстан Республикасы аумағында тұрақты, тұрақты
тұрмайтын адамдардың басқа елге саяхатын қамтиды.
Турист-физикалық тұлға, демалу мақсатында, іскерлік және өзге
мақсаттарда қатарынан 24 сағаттан бастап бір жылдан аспайтын уақыт ішінде,
әдеттегі ортасынан тыс жерде орналасқан орындарда болуды жүзеге асыратын
адамдар.
Туристік ресурстар болып - табиғаттың климаттық, тарихи, әлеуметтік -
мәдени, сауықтыру нысандарды, туристтердің рухани қажеттілігін
қанағаттандыратын олардың физикалық күшінің дамуы және қалпына келетіндер
жатады.
Туристік индустрия - қонақ үйлер және т.б. таралу түрлерінің,
транспорт түр, қоғамдық тамақтану орнының көңіл - көтеру орындары, танымдық
нысандар, кәсіптің, сауықтыру, спорттық және т.б. негіздегі ұйымдардың,
туроператордың және турагенттік қызметін, статистикалық экскурсиялық және
аудармашы қызметтерінің жиынтығын айтамыз.
Тур - белгіленген мерзімдер шеңберінде белгілі бір маршрут бойынша
жасалатын саяхатты қамтитын туристтік қызмет көрсету кешені.
Туристтік қызмет көрсету - туристік саяхат кезеңінде және осы саяхатқа
байланысты туристтің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін маңызы зор
қызметтер (орналастыру, тасымалдау, тамақтандыру, экскурсиялар, туризм
нұсқаушылары, гидтер (гид-аудармашы) көрсететін қызметтер және сапар
мақсатында байланыты көрсетілетін басқа да қызметтер)
Туристік өнім - саяхат барысында туристтің қажетін қанағаттандыру
үшін жергілікті туристік қызмет көрсетулер жиынтығы [7].
- турлар - сауықтыруға бағытталған (танымдық - сауықтыру)
- өткізілген туристік - экскурсиялық қызметтер.
- турист - сувенирлі тауарлар (карта, открыткалар, сувенирлер және
т.б.)
Туристік өнімнің қозғалысы – туристік өнімдердің іске асу шараларының
комплексі және жиынтығы (жарнама, арнайы маманданған выставкаларда қатысу,
туристік өнімнің сатылымы туралы туристік ақпарат орталықты ұйымы,
каталогтардың басылып шығуы, буклеттер және т.б.
Туроператорлық қызмет - қызметтің осы түріне лицензиясы бар заңды
тұлғалардың (бұдан әр-туроператор) өзінің туристік өнімдердің қалыптасу,
ұсыну және туристік агенттер мен туристерге өткізу жөніндегі қызметі.
Турагенттілік қызмет - қызметтің осы түріне лицезиясы бар жеке және
заңды тұлғалардың (бұдан әрі турагент) туристік өнімді ұсыну және өткізу
жөніндегі қызметі.
Гид (аудармашы қызметі) - туристердің уақытша келген жерлерінде
туристік ресурсын және таныстырумен айналысы арнайы маманданған физикалық
тұлға қызметі.
Туристік жолдама - туристік қызмет көрсету кешенін алуға құқықты
растайтын құжат.
Туристік ваучер - туристтің құқты қызметіне, турдың құрылымына
кіретін және оның растығын анықтайтын құжат.
Туристік маршрут - бұл туристік топтарды белгілі бір реттілікті
жолдарын алдын-ала пландаған қозғалыс графигі,аралату.Ұйым формасына қарай
маршруттар планды (мұндай маршруттар туристік ұйымдармен арнайы
жасалынады, ал олар үшін экскурсиялық және туристік жолдамалар шығарылады)
сондай - ақ (бұл туристік топтармен өздігінен және туристер клубы және
туристік секциялардың ұсынуларымен жасалынады) Туризмді мемлекетке
импорттауға және экспорттауға да болады.
Сонымен біздің көріп отырғанымыздай туризмнің нақ анықтамасы жоқ, ол
әлі мамандармен сондай - ақ туристік ұйымдармен әр түрлі трактатталынып
жүр. Туризмнің статистикалық және негізгі анықтамасы бар. Статистикада
туризмнің мағынасы ауыспалы жерінен жұмысына байланысты емес халық
миграциясы формасы деп түсіндеріледі. Қазіргі кезде Халықаралық
практикада туризм және саяхат статистикасы бойынша (Оттава 1991 жыл)
Халықаралық конференция дайындаған БӘҰТ және БҰҰ статистикалық комиссиясы
қолдаған анықтама кең қолданылып жүр. Оған сәйкес:
Турист - бұл саяхатта жүрген, бір жерден екінші жерге сапар шегуші,
саяхат кезеңі 12 айдан аспайтын, кез-келген демалу кәсіптік ісінен басқа
мақсаттағы әдеттегі ортасынан тыс жерде келетін адам.
Саяхаттаушы тұлғаның және келушілер категориясындағы және
экскурсанттың және туристтерді біріктіруге мүмкіндік беретін 3 негізгі
белгілері: әдеттегі ортасынан тыс жерлер, белгіленген жеріндегі болу
ұзақтығы, сапар мақсаты.
Туризмнің негізгі анықтамасы ол зерттелу пәнінің комплексті қалыптасуы
туралы анықтамасын бейнелеуі.
3. Туризмнің классификациясы
Туризмді әр түрлі белгілеріне қарай классификациялауға болады:
мақсатына қарай, саяхаттың мерзімі мен ұзақтығына қарай, қозғалу түріне,
орналасу жолына, саяхатқа қатысушылардың құрамының сапасына және тағы
басқа. Бірақ, шешуші ролді атқаратын – саяхаттың мақсаты. Олар бір-біріне
құрылу принциптері, классификациясының қолданылуы тапсырмалары т.б. бойынша
ерекшеленеді. Туризмнің басты бөлігі болып халықаралық және ішкі туризм
табылады.
Халықаралық туризм - туристік мақсаттағы ,әдеттегі тұрғылықты жерінен
өзге мемлекеттерде саяхаттар жүрген тұлғаларды қамтиды. Мемлекеттік
шекараны кесіп өту белгілі бір формальностьтен байланысты: шекаралық
құжаттар және визаларды жөндету, кедендік процедуралардан өту, медициналық
және валюталық тексерулер. Бұл шарттар мемлекеттің заңсыз миграциямен,
Халықаралық терроризммен, есірткі саудасына, жезөкшелік және тағы басқа
қолайсыз жағдайлармен күрес мақсатында енгізілген және елге келу және
кетудің Халықаралық тұрақтандырылған реттеуі. Арнайы қызмет саяхаттаушы
тұлғалардың құжатты визалы режимнің сақталуын, вакцина егілгеннің
(прививка) талап ету, шекарадан киім - кешек, сауда, валюта түрлерін
шарттары мен ережелерін тексереді.
Мемлекттік шекараларды кесіп өтуге байланысты.Туристік
формальдылықтар, Халықаралық туризмнің ажырамас бөлігі болып табылып, және
оның негізгі еркшелігі ретінде қолданылады. Мемлекеттердің ақша жүйесінің
түрлілігі қанша тереңдеген сонша адамдардың еркін жол жүруі қиындай түседі,
тілдік тосқауылдарда маңызды, бірақ ол туристік формальдылыққа жатпаса да,
сонда да ұлттарды бөле отырып туристік әсер етеді.
Халықаралық туризмнің келесі бір ерекшелігі экономикалық сипатында
және ол мемлекеттік қаржылық балланс халықаралық туризмнің әсері арқылы
сипатталады. Шетелдік туристер қызмет тауарларын төлей отырып, сол
мемлекеттің бюджетіне валютаның түсуін қамтамассыз етеді және сондай - ақ
онан төлемдік байланысын белсендендіреді. Сондықтан шетелдік туристтердің
келуі белсенді туризм деген атқа ие болды.Керісінше туристердің кетуі
тұратын ұлттық ұлттық қаржылық бірліктің кетуімен байланысты.Осындай
түрдегі туристік операциялардың халықаралық төлемі мемелекеттің пассивтік
төлем баланысында туристерді жеткізумен тіркеледі, ал туризмнің өзі
пассивті аталады [8].
Белсенді және пассивті болып бөлінуі, төлемдік баланыста туристік
қызметтің қаржылық нәтижесінің ерекшеліктерінен (көріне отырып) біріншіден
тек халықаралық туризмді көріне отырып және ішкі туризмге таралмайды.
Халықарлық туризмді екі формаға бөліп қарастырамыз - келуші және
кетуші деп олар туристік ағынның бағытымен ерекшеленеді. Бір туристтің өзі
келуші және кетуші болып тіркеледі, ол оның қай елге барып орналасқан
сипатына байланысты.Туристің қай мемлекеттен шыққанын анықтап, қайдан
кетіп және қай елге барып, орналасатынын анықтайды. Біріншіден кетуі
туралы, екіншіден келуші туризм туралы айтылады. Бұл теминдер жол жүрудің
басында шетелдік саяхатшылар үшін қолданылады. Ал қайтар жолында турист
үйіне қайтады деп сипатталады.
Ішкі туризмнің Халықаралық туризм ерекшелігі: ол мемлекет шекараны
ескеру және туристтің қағаз жүзінде қадағалау шаралары болмағандығымен
ерекшеленеді. Ол тұрғылықты халықтың мемлекет ішіндегі туристтік мақсатпен
адамдардың миграциялық ағынын көрсетеді. Ал күнделікті қолданудағы ұлттық
қаржы бірлігі қатынас заты болып ал туристтің туған немесе өз тілі -
араласу заты болып саналады. Бұндай саяхаттарды салыстырмалы түрде
ұйымдастыру оңай. Кейбір бағалауға байланысты барлық туристтік сапардың
ішкі туризмнің үлесіне 80-90%, ал ішкі туризмге кеткен жалпы шығымның
көлемі халықаралық сапардағы туристерге кететіншығымнан 5-10 асып түседі.
Ішкі және Сыртқы туризм бір-бірінен жоғарғыдағыдай ерекшелуіне қарамастан,
бір-бірімен өте тығыз байланыста. Ішкі туризм қандай да бір мөлшерде
халықаралық туризмнің катализаторы ретінде шығады. Ол жаңа рекреациялық
ресурстарды және аудандарды, кешенді туристік инфраструктураның пайда
болуы, мамандарды дайындауға және статистикалық интеграциялық процестерге
және бір әлемдік туристік кеңістіктің құрылуына игеруге негізделінеді.
Кейінгі уақытта халықаралық және ішкі туризмнің бір-біріне жақындығы
байқалады ол қағаз жүзіндегі туристік жұмыс қысқаруымен шартталады.
1985 жылы маусымында Нидерланды, Бельгия, ФРГ, Франция және
Люксембурге елдері. Жалпы шекарадағы куәлікті және кедендік басқарудың
болмауына түгел мемлекеттік Шелген шешіміне қол қойылды. Кейіннен бұл
Шелген келісіміне басқа да Европа елдері қосылды, ал оның құрылымы бірнеше
қосымша және анықтамалар енгізілді. Олар: анық және бірмағыналы сыртқы
шекаралары көрсетілді, жалпыға бірдей консулдық шарттар орындалады,
қоғамдық қауіпсіздікті сақтау үшін және ЕО-та шекарашы кесіп өткенде
ұсталатын ережелер және тәртіптер енгізілді [9].
Бұл Шелген келісімнің қортындысы, статистикалық Маастрихтск келісімі
әскери-саяси немесе валюта – экономикалық одақтасудың (15 Европа
мемлекетінің) құрылу жолында ерекше орынды алды. Шелген жаңа ережесі
зонасына келудің бірнеше қиындықтан женетін және сапарды арзандатты. Ал
арзандау туристердің сапар жасауға мүмкіндігінін жоғарлатты. Ал ішкі
европалық туризмде ол көптеген мәселелерді шешетін туристтер бұрынғыдан қол
іс-қағаз жұмысынан босатылып, визаны пайдаланды, оның арқасында азаматтар
осы мемлекеттер арасында еркін сапарға шыға алу мүмкіндігіне ие болды, ал
Европалық қашықтықты ескере отырып, көрші мемлекетке демалыс күндері сапар
шегу жақсы сарынның көрінісі болды.
Ішкі келу және кету туризмі әр түрлі үйлесімі,халықаралық туризмнен
басқа,ұлттық және мемлекеттің ішіндегі туризмді қалыптастырады.
Ұлттық туризм. Ішкі және кету туризмін және ұлттық өндірісте
категориясын қамтиды.
Ел ауқымдағы туризм ішкі және кету туризмін қамтиды және ішкі
туристік тұтынудың бірыңғайлыққа (совокупность) сәйкес келеді т.б.
шетелдік туризмнің және ішкі шығындардың суммалары. БТҰ ұсынылған, ұлттық
туризм және мемлекет ауқымы туризмнің Халықаралық концепциялар барлық 4
деңгейде де қолданыста болады: глобалды,аймақтық,мемлекеттік және
жергілікті немесе қалаларда бір мемлекет шекарасында.
Туризмнің келесі классификациясы саяхат мақсатында негізделеді ол
дискуссиялық сипатқа ие. Зерттеушілер туризмнің салалық құрылымына келгенде
ойлары келіспей жатады. Көпшілігі бастысы көңіл - көтеру және демалу
мақсатымен саяхаттайды деп бөлсе, келесі бір жақтан іскер туризм-
келушілердің іс әрекетінің әр түрлі мөделіне байланысты ажыратады. Көңіл
–көтеру және демалу мақсатығы саяхат Халықаралық туристік алмасудың негізін
қалайды. Оның үлесіне әлі туризмнің 70% тиесілі. Олар сауықтыру сапаларды
біріктіреді.
Халықтың теңізге және шомылуға деген сапарлары әлі де жоғары
сұранымды болып отыр. Шомылу жағажай демалыстары жүйкелік және физикалық
шаршағанды басатын бірден-бір салтты,жақсы әдістің бірі т.б. Бірақ
сауықтыру туризмі көптеген өзгерістерге байланысты бұрынғысынан біраз төмен
көрсеткіштерге теңіз жағалауындағы курорттар (мода) сәнділігі
болғандықтан, туристік ағындар соған бейімделе бастады. Тауға сапар шегуге
және қызық оқиғалы және тәуекелділік элементті сапарларға деген
қызығушылықтар артуда.
Кез - келген демалыстың бөлінбес бөлігі, тарихи - мәдени көңіл
бөлерліктер, театрға бару, музейлерге бару, жалпы қоғамдық дүниетанымды
кеңейту болатын. Негізгі халықаралық салт - дәстүріне және тұрмысына,
дініне, тарлуына, әсіресе мәдениетіне ерекше бір көңіл бөліп, бір тартылыс
сипатта болды. Адам өмірінің бұндай жақтары туралы толық сипатты туристік
мүмкіндіктерінен туындаған жергілікті халықпен үнемі қатысу нәтижесінде
қалыптасады. Танымдық туризмнің мағынасына және масштабына қарай сауықтыру
және спорттық түрлері қамтылып алып,көптеген зерттеушілер оны туризмнің
басты салаларының қатарына жатқызады.
Іскер туризм – қызмет бабы мақсатындағы командировка жеріне
бөлінетін кірісті есептемейтін сапарларды қамтиды. Демалуға баратын
сапарларға қарағанда командировкаға бару туралы шешіледі және қаржыландыру
көлемін, шартқа сәйкес туристтердің өзі емес,ал басқа тұлғалар шешеді
(қызмет бастығы, фирма жетекшісі).
БӘҰТ Іскер туризмге съездге қатысушы, жалпы қандай-да бір дипломаттық
және басқа сипатты ұйымдастыруының жиналысын,ғылыми конгресс және
конференцияларды, өндірістік семинар және кеңестерді,ярмаркаларды,
көрмелерді немесе халықаралық салаларды және тағы басқа қызмет сапарларын
жатқызады. БӘҰТ іскер туристтерге сондай-ақ жүк машинасын жүргізушілерді
ақылы агенттерді стюардессаларды туристік гидтерді және тағы басқа әрқашан
сапарда болатын және сондай-ақ өзінің қызметі міндеттерін атқаруда
күнделікті ортасынан шығатын адамдарды жатқызады. Олардың бәрін қызметтегі
туристтер деп атауға болады.
Көптеген арнайы әдебиеттерде іскер туризмді жиі жеке-бизнес
сапарлар,конгресті-көрмелік және интенсивті туризмге (ағылшыннан аударғанда
incentive – оянымдылық, ұзарту) бөледі. Соңғысы сапарлармен сипатталады.
Олар өз қызметшілерін жұмыстан жоғары көрсеткіштеріне байланысты ол
фирманың сыиапаты ретінде көрініс табады.
Әрине өндірістік еңбекті ақылы талай премия ретінде беруге болады.
Бірақ, іс тәжірибе көрсететіндей туристік сапар жақсы жұмыс істеуге қатты
әсер етушілігімен ерекшеленеді.
Еңбекке сүиіспеншілігін арттырудың бұндай түрі әсіресе сақтандыру және
банкілік компанияларде тармақталған сауда-саттық кәсіпорныдарда дилерлік
жүйесі бар жақсы бейнеленген. Ұлыбританияны комммерциялық фирмасы өтетін
сұрау нәтижесінде, олардың 90% жоғары эффективті интенсивті біледі және оны
болашақта қолданылуы туралы мәлімдеді. Жаппай турларға қарағанда интенсивті
бағдарламалары анық бір кәсіпорындық тұтынушысын жасалынады және ереже
бойынша жоғарғы кластық орналасу және маршруттық қызмет көрсетуді ұсынады.
Коммерциялық (ақылы) туризмге қарама-қарсы салмақ әлеуметтік
туризммен туындады, отызыншы жылдарда демалысы қаржыландырылған заңдылық
құқты бекітілді,онымен еңбек етушінің демалыс туралы мәселесі шешілді деп
ойлады. Бірақ шын мәнінде туристтік қызметтер қала берді. Тұтылу шеңбері
әсіресе экономикалық әлсіреу деңгейде кішірейді және жұмысының санының
көбеюі және нақты кірістің түсуі де айтарлықтай әсер етті.Осы кезде
әлеуметтік туризмге деген күші сұраныс пайда болды.Ол Халықаралық және
ұлттық деңгейде қолдау тапты.
Әлеуметтік туризмнің концепциясы 3 негізгі принціпқа негізделеді.
Төменгі деңгейдегі кірісті адамдарды қоғам мүшелерінің барлығын және әр
қайсысын демалыс пен қамтамассыз туристік ортаға кең көлемде тарту жолымен
қамтылуы. Айталық басқарушылықтың белсенді түрде қатысуы және
мүліктіліктің туризмнің субсидированиесі муниципалды қоғамдық және ақылай
(коммерциялық структуралық) құрылымның дамуына Бұл концепция Швецияда және
Францияда демалыс шектік жүйесінің арқасында тәжірибелі жүзеге асты. Оның
басты элементі чек-төлемдік есептеу заты болады.Ол туристерге мекенжайлық
көмек көрсете және халықаралық барлық түрінде демалысты қажет еткізуге
мүмкіндік берді [10].
Жаппай және элитарлық туризм. Туризмнің қазіргі кездегі даму
деңгейінің ерекшелігін жаппай туризмді деген анықтама арқылы көруге болады.
Ол демократизация процесі және туристік қозғалыстың дамуын бейнелейді.
Батыс елдеріндегі елдердің жартысына дерлігі туристік тауарлардың және
қызметін тұтынушылар болатын жаппай туризм анықтамасы XIX ғасыр
аристократтық туризмдік альтернативасы ретінде қолданылады. Жаппай туризмге
қарағанда элитарлы туризм ақшалы клиентке негізделген. Оның категориясы
тұтыну деңгейінің бағасы маңызды емес, бірақ олар ұсынып отырған қызмет
көрсетуге және тауарлардың сапасына деген талабы жоғары. Бұл жерде жалпы
туристік кәсіптік дамуындағы элитарлы туризмнің алатын рөлі немесе орнын
көрсетіп өту қажет. Мұнда барлық туристік индустрияның дамуына әсер етеді.
Ол қызмет көрсетудің жаңа жоғары стандартты таралуына немесе бекітуіне
қабілетті, түйіндей келе, халықтың өмір сүру сапасының жақсаруына әсер
етеді. Сондықтан элитарлық туризмді туристік лакоматив деп атайтыны бекер
емес.
Тұрақты және экологиялық туризм тұрақты туризм деген анықтама
туралы адамзат дамуының ғаламдық концепциясына байланысты салыстырмалы
түрде жақында пайда болды. Цивилизацияның жаңа моделін жасауда басты рөл
БҰҰ халық Аралық комиссияларының қоршаған орта (МКОСР) тиесілі 1987 жылы ол
болашақ бізге ортақ деген баяндамада жазылды, тұрақты даму деген
анықтама енген болатын.Оның астарында қоғамның дамуы сарқылмайтын
базадажәне табиғатты экологиялық саналы туүрде пайдалану туралы, ұрпақтар
сабақтастығымен адам өмірінің жоғары сапасын қамтамасыз ету туралы
жазылған, адам денсаулығы экологиялық қауіпсіздік, адам тіршілігінің
ұзақтығы мекен ету ортасының жағымдылығы және т.б [11].
Туризм тұрақтылық принціптері БӘТҰ және Бүкіл әлемдік одақпен
саяхат және туризм негізінде топтастырылады: Олар экологиялық, мәдени,
экономикалы тұрақты болып, сондай ақ жергілікті ұйымдарда тұрақтала
біріктірілген. Туризмдегі тұрақтылық: сарқылмас табиғи және мәдени
потенциалы қолданылган, ол туристік дамудың мақсатты – бағдарламасына
негізделген, туризм кәсіпорындарының ресурстаушы технологияға өтуі,
өндірістік қолданыстың азайуы; жергілікті халықты консультация жүргізу
арқылы туризм дамуына қатыстышешім қабылдау процесіне тарту; жеке меншік
секторлар және қоғамдық қарым - қатынастың партнерлік (бірге жұмыс істеу)
туризмнің жеке және аумақтық және барлық мемлекеттің әлөуметтік -
экономикалық котерілуіне әсері [12].
Бүкіл әлемдік одақ туризм және саяхаттар туралы өзгертілген
жасыл ғаламшар қимыл программасын өзінің мүшесіне толтырған – шамамеен
500 - дей қонақүйлер сабақтастығы, турагенствалар, әуе компаниялары және
басқа да туризм индустриясындағы компаниялар енеді. Бағдарлама шегінде
нақты экономикалық мәселелерді шешуде тәжірибе алмасу жүзеге асады. Оның
белсенді қатысушылары, қоршаған ортаны қорғауға үлес қосқандарға мүмкіндік
беріледі .
Бұл туристердің жаңа салыстырмалы түрінің дамуы 3 принціпке
негізделеді: туристтерге қызмет көрсетуден түскен кірістің бөлігі сол
жерлерде қалып табиғатты қорғауға жұмсалынады; табиғатты қорғау шаралары
қадағалау негізгі заңдылық болып табылады; туристтік сапар танымдық
мақсатқа сүйенеді. Бәлкім нағыз экотуризмның көпшілігі әлеуметтік
қортындымен салыстырғанда жоғары болып келеді, сондықтан тек АҚШ - та 43
млн адам өздерін экотуристерміз деп есептеді. Экологиялық туризм әр түрлі
келушілер ағындарын қамтиды. Орталық Америка және Африканың оңтүстігіндегі
елдерде ірі жыртқыш және тұяқтыларға бақылау жүргізуге қызығушылықтар
жоғарылауда. Кейінгі кезде турист волонтерлер далалық жұмыстармен
айналысуда. Олар демалыс кездерінде осындай эгзотикалық жаттығуларға
қызығушылық, экотуристтердің біразын өсімдік дүниесі және биоценоз
(тропиктік ормандарда, жазда гүлденген тундра, көктемгі шөлдер) зерттейді,
өлі табиғат объектілерін (конъендар, үңгір т.б) сондай ақ бірнеше
антропогендік ландшафттарды зерттеуге ынталы болады .
Экотуристтік қызметтің диверсификациясы экологияны және тағы басқа
туристтердің жақындау процесін көрсетеді. табиғатқа деген тартылыс жаппай
туристтік қозғалыста байқалады. Шомылу жағажайлы демалыс, круиздер қызмет
бабымен жүзеге асатын сапарлар ұлттық және этнографиялық саябақтарға баруды
біріктіреді. Экологиялық туризмнің нақты шекаралары нақты білінбестей
болып, ал оның масштабы және әлеуметтік – экономикалық маңызын сипаттау
өте қиынға соғады.
1997 жылы Бразилияда өткен Бүкіл әлемде конгресте келесідей
мәліметтер сипатталады. Қазір әлемде туристердің тек 12%ғана жасыл сапарға
көңіл бөлуде, бірақ оның саны жылдан жылға өсуде – жылына 30%. Батыс
мамандардың бағалауы бойынша 1993 жылы экологиялық туризм 30 млрд доллар,
және халық аралық туризм кірісінің 10% үлесіне енеді [13].
Әр бір ел жасыл саяхатұйымын құруға мүмкіндігі бар. Қазір
негізгі экотуристік ағындар АҚШ, Канада, Австралия, Филлипин, Кения, ОАР
және тағы басқа мемлекеттерге бағытталған. Экологиялық туризм туристтік
қызметтің перспективалық және динамикалық формасының бірі болып табылады.
[14]
Туризм классификациясы өте көп. Олар бұл феноменнің өзіндік
түсінігімен құрылу принціпімен, классификациялы қолданбалы тапсырмалармен
ерекшеленеді. Туризмнің бастысы халықаралық және ішкі деп бөлінеді.
Халықаралық туризм тұрғылықты және күнделікті өмір сүру ортасымен,
мемлекеттен тыс жерлерге туристтік мақсаттағы саяхаттауды тұлғалардың
сапарын қамтиды. Белсенді және пассивті болып бөліну, қаржылай балланстың
туристік қызметтің қаржылық бейнесінің қортындысына негізделінеді, ол тек
халық аралық туризмге тән және ішкі туризмге таралмайды. Халықаралық
туризмде оның 2 түрін қарастырамыз – келу және кету, олар туристік ағынның
бағытына байланысты бөлінеді
Ішкі туризм тұрғылықты мемлекеттегі туристік мақсаттарда
адамдардың миграциялық ағымын көрсетеді .
Ұлттық туризм ішкі және кету туризмін қамтиды және ұлттық өнім
категориясымен (ұлттық өндірістің баллдық өлшемімен) жүктеледі.
Туризм классификациясының үлкен ғылыми және тәжірибелік маңызы
зор. Ол әлемдік туристтік алмасудың негізін тереңірек танып, зерттеп білуге
мүмкіндік тудырады. Туристтік қызметтің сапасы және көлеміне туындаған
талаптардың өзгеруі және туристік қызметтердің жаңа форма және туристердің
пайда болуына байланысты ол үнемі жетілу немесе даму процесінде болғанда
ешқашан мүлде тоқтады деп есептеуге болмайды [15].
4. Туризмнің экономиканы дамытудағы ролі және оған әсер ететін
факторлар
Ел экономикасының толығуы мен туризм бір-бірімен өзара тығыз
әрекеттеседі. Жалпы экономикалық факторлар туризмге әрі теріс, әрі оң әсер
береді. Оң әсер етуші факторлар болып мыналар табылады:
- Нақты табыстың өсуі, бұл кезде тұтынушылар мол қаржыға ие болады,
осыған сәйкес туризмге деген сұраныс арта түспек;
- Пайданың барынша тепе-тең бөлінуі, қаншалықты қолдағы табыс тепе-тең
бола түссе, соғұрлым көп адамдар туристік өнім тұтынатын болады;
- Валютаның тұрақтылығы, егер шетел валютасының құны тұрақты болса,
тұрғындар оны көп мқлшерде сатып ала алады, әрі бұл жағдайда олар өз
демалысын дұрыс жоспарлай алады.
Туризмге теріс әсер етуші факторлар болып мыналар табылады:
- Экономикалық дағдарыс құбылысы;
- Жұмыссыздықтың артуы, жалақының қысқаруы және сол сияқты т.б.;
- Валютаның тұрақсыз жағдайы, егер шетел валютасының құны жоғары
болса, тұрғындар оны аз алады да, елдің тұрғындарына, шет елдерге туристің
барып-қайтуы қымбат тұратын болады.
Туризм өзі орналасып, дамыған аймағының экономикасына үлкен әсер
етеді. Туризмнің қоғам өміріне әсерінің басты үш бағытын атап өтуге
болады: экономикалық, әлеуметтік және гуманитарлық [16].
Туризмнің экономикалық маңызы. Экономикалық жағдайы ретінде екі жағынан
қарастырылады:
- Экономикалық кешен, өрлеуі көбінде бейбіт өмір тіршіліктің процестері
мен қатынастарының экономикалық біртұтас жиынтығы.
- Экономикасының өрістеуінің маңызды қоздырғышы ретінде. Бұл сапасы
бойынша туризм елдер арасында ішкі жалпы өнімнің өзара бөлінісу арнасы
қызметін атқарады.
Кемелденген әлемдегі туризм:
- Индустриалды түрге ие;
- Жинақтауға және тасымалдауға болмайтын қызмет түрінде көрініс береді;
- Жоғары тиімділігі мен тез салым қайтарымдылығымен сипатталады;
- Жаңа аудандарда шаруашылықты игерудің негізі болады;
- Табиғатты және мәдени құндылықтарды қорғаудың тиімді тәсілі болады;
- Адам қызметінің барлығымен, барша шаруашылық салаларымен нақты түрде
үйлесіп ынтымақтасады.
Дамыған елдерде шетелдік туризмнен түсетін табыс қара және түсті
металдармен халықаралық саудадан түсетін пайдадан екі есе артық болатыны
мәлім.
Туризмнен түсетін табыс туристік сапар барысындағы шығындардан
құралады. Ол туристің бару, қайту, мекенде болу барысында тұтынуға шығарған
шығындарының жиынтығымен анықталады [17].
Туристік шығындарға мыналар жатады:
- біртұтас жолсапар;
- демалу және турпакеттер;
- орналасу;
- тамақтану;
- көлік тасымалы;
- рекреациондық, мәдени және спорттық қызмет түрлері үшін;
- саяхаттың ажырамас бөлігі болып табылатын тұтыну тауарлары;
- медициналық қызмет және басқалар.
Тізбектелген туристік шығындар экономикаға тікелей әсер етеді. Яғни
туризмнің экономикалық қызметі ұлттық табыстың құралуына өз әсерін береді.
Туризмнің ел экономикасында тұтастай алғанда қоғамға әсер ету аумақтары
болып табылатындар:
- кәсіпкерлік аумағы. Туристік кәсіпорын құру тұтынушыға өз өнімдері
мен қызметтерін ұсыну арқылы пайда әкелумен қатар, жұмысшылар мен
қызметкерлерге жалақы мен түрлі төлемдер алуына, акционерлерге – табыс,
мемлекетке алымдар мен салықтар алуға мүмкіндік береді.
- Тұтынушылық және кірістік жақтары. Туризм тұтынушылық сұраныстың жаңа
түрін жасайды. Туристердің әртүрлі тауарлар мен қызметтерге сұранысы
жергілікті өнеркәсіп орындарының дамуына ықпал етеді. Осының арқасында
тұтыну тауарын өндіру артып, тұрғындардың тұрмыс деңгейі көтеріледі.
Туризмнің арқасында жергілікті кәсіпорындар өсіп өркендейді, оның
ішінде:
- өз кезегінде салық салу арқылы жергілікті тұрғындарға пайда беретін
мәдени және ойын-сауықтар (музей, көрме, мемориалдық кешендер және
ескерткіштер, шоу-бизнес, кинобизнес).
- Көлік кәсіпорындары мен фирмалары (қоғамдық көлік, автокөлікті жалға
беру, автобустарды саяхаттауға пайдалану, жергілікті авиокомпаниялар да
көбінде туризмнен табыс табуға бағышталған);
- Сувенирлер даярлаушы, арнайы туристік жабдықтар мен қолөнер
бұйымдарын жасаушы кәсіпорындар (бұл кәсіпорындардың бұйымдары бүкіл әлемде
көбінесе туристерге бағытталған) [18].
Валюталық жағы. Туризм шетел валютасы ағымынан елге келуіне ықпал
етеді. Әлбетте шетел валютасы тек туристік жолдамаға төлеу арқылы ғана
емес, сонымен қоса туистер күнделікті шығындары мен қосымша қызметтер үшін
туристік орталықтардағы ақша алмастыру арқылы реттеседі.
Өндірістік құрылымы. Туризм тек туристер үшін ғана емес, жергілікті
ітұрғындардың демалысына пайдаланатын демалу құрылымын жасайды. Жаңа
туристік орталықтардың өрістеуі, сервистік, сауда-саттық және ойын-
сауықтық өнеркәсіптердің пайда болуымен қабаттаса жүреді, бұнымен қоса
қоршаған инфрақұрылымға, әрі тұтыну нарықтары мен кәсіпкерліктің басқа
тұстарына, оң әсер ететін жолдардың құрылысы мен пляждар салынуын айтуға
болады. Туристік инфрақұрылымның өркендеуі арғы немесе бергі аймақтағы
жергілікті тұрғындардың тұрмысының көрсеткіші болады.
Туристердің барған жерінде жұмсаған ақшасы біруақытта сол барған
елдің кірісін де құрайды. Бұл кіріс тізбектелген түзіліске бастайды.
Кәсіпорындардың алғашқы айналымда түсірген құрал т.б. түрдегі табыстарының
әрбір сомасы есеп шотта қалмай қайта айналымға түседі. Туризмге шығындар
жасау арқылы алғашқы кірістерді қайта айналымға салу өсім қосып нәтиже
береді де туризмге арналған қандай да бір тауар, өнім шығарушы үшінші жақ
кәсіпорнына табыс түсіреді. Нәтижесінде өнім қосқан кіріс алынады.
Бұл процесс ел экономикасына жанама әсер етеді. Елдің экономикасына
туризмнен жанама әсер, туристердің тауар мен қызметті белгілі мерзімде,
белгілі жерде сатып алуының қайталануы әсерінен пайда болады.
Мұндай құбылыс мультипликациялық әсер немесе мультипликатор деп
аталады. Туризмнің мультипликациялық әсері шығыс-кіріс тізбекті түзілісінің
барысында әрбір туристен алынатын табыс, оның саяхат барысында тауар мен
қызмет үшін жұмсаған ақшасының мөлшерінен асып түсіп пайда түскенде
көрінеді. Бұл туристік қызмет пен тауар сатудан түскен қаржының бір бөлігі
салықтарды төлеуге жұмсалатынын білдіреді. Туристік кәсіпорын тек
жергілікті тауарларды сатып алғанда ғана одан түскен табыс түгелімен сол
аймақтың экономикасына жұмыс істей бастайды. Осы табыстан жұмысшыларға
жалақы төленеді де олар өз кезегінде бұл қаржыны тауар мен қызметті сатып
алуға жұмсайды. Туристерден түскен ақшаның бір бөлігі қор құруға жұмсалады
да тағы бір бөлігі басқа жерлерден сатып алынған тауарларға төлеуге
жұмсалып, бұл өз кезегінде туризм экономикасынан түскен табыстың басқа
жерлерге ағып кетуіне жол ашады. Сонымен туристік өнім өндірісін басқару
және табысты арттыру мультипликациялық туристік шығындардың артуын
күшейтеді. Екінші жағынан қаншалықты туристік өнім сырттан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz