Экономиканы мемлекеттік реттеу туралы
КІРІСПЕ
I.бөлім. ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық негізі
1.2 Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттігі
1.3 Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі элементтер
II.бөлім. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҮШІН ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДІҢ БАСЫМ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Экономиканы салықтық.фискалдық реттеу және оның Қазақстан экономикасы үшін маңыздылығы
2.2 Нарықтық экономикадағы ақша.несие саясаты және оның Қазақстан экономикасының дамуы үшін маңыздылы
2.3 Қазақстан Республикасының индустриялы.инновациялы саясаты
2.4 Әлеуметтік.экономикалық жоспарлау және болжау мемлекеттік қызметті реттеу бойынша алғашқы кезең ретінде
ІІІ Экономиканы мемлекеттік реттеудегі ұйымдастырушылық негіздері және шетел тәжірибесі
3.1 Экономиканы реттеудің ұйымдастырушылық негіздері және шетел тәжірибесі
3.2 Көшпелі экономиканың жалпы сипаттамасы және оның заңдылықтары.
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
I.бөлім. ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық негізі
1.2 Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттігі
1.3 Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі элементтер
II.бөлім. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҮШІН ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДІҢ БАСЫМ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Экономиканы салықтық.фискалдық реттеу және оның Қазақстан экономикасы үшін маңыздылығы
2.2 Нарықтық экономикадағы ақша.несие саясаты және оның Қазақстан экономикасының дамуы үшін маңыздылы
2.3 Қазақстан Республикасының индустриялы.инновациялы саясаты
2.4 Әлеуметтік.экономикалық жоспарлау және болжау мемлекеттік қызметті реттеу бойынша алғашқы кезең ретінде
ІІІ Экономиканы мемлекеттік реттеудегі ұйымдастырушылық негіздері және шетел тәжірибесі
3.1 Экономиканы реттеудің ұйымдастырушылық негіздері және шетел тәжірибесі
3.2 Көшпелі экономиканың жалпы сипаттамасы және оның заңдылықтары.
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Экономика қоғам дамуының негізі, ал мемлекет сол қоғмның негізгі буыны болып табылады. Өз кезегінде мемлекет экономиканы реттеуді жүзеге асырады. Экономиканы ретеу қоғамдық даму мен мемлекеттің экономикалық сипатына байланысты әр түрлі деңгейде және әр түрлі әдістер қолданылады.
Экономиканы мемлкеттік реттеуде мемлекеттің рөлі оның экономикалық процестерді реттей алатын қабілеті экономика мен саясатың байланыстыратын экономикалық саясаттың жасалуына тәуелді болады. Экономикалық саясат дегеніміз экономикалық реттеудің шоғырланған мағынасын береді. Экономикалық заңдардың дамуын адамзат қоғамы саясатты қолдану арқылы жүзеге асырады. Мемлекет қоғамның жемісі болып табылады және ол ылғи да рететуді қажет етеді.
Қазақстан Рсепубликасының өз егемендігін алып, жаңадан анрықтық қатынастарға өтіп, дамудың нарықтық жолына түсуіне байланысты елдегі мемлекеттік ретттеудің мақсаты мен бағыттары өзгеріп, экономиканы мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін дамытудың қажеттігі туындады. Атап айтқанда, бастапқы жылдары елдің тұрақтылығын қамтамасыз ету, мемлекеттік меншікті жекешелендіру, әлеуметтік саланы қолдау, экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылатын.
Ал бүгінгі еліміздің аяғынан нық тұра бастаған кезеңде экономиканы мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін жүргізудің маңыздылығы туындап отыр. Ол әсіресе Қазақстанның алдағы жылдары әлемнің ең дамыған 50 елінің қатарына қосылуға ұмтылған бағдарламалар мен Жолдаулардың негізінде болып отыр. Сол себепті, Қазақстан үшін экономиканы мемлекеттік реттеу мен қолдаудың, дамытудың әдіс-шараларын ендігі жерде дамыған елдердің экономиканы реттеу мен ұлттық экономика үшін маңызды болып отырған салалар мен даму жолдарын мемлекеттік рететудің рөлі орасан зор болып табылады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын «Экономиканы мемлекеттік ретету: қағидалары мен үлгілері» деп бүгінгі таңдағы өзекті болып табылатын мәселеге байланысты тақырып алдым.
Тақырыпты орындаудағы мақсат пен міндеттеріме келесілер жатады: экономиканы мемлекеттік рететудің қажеттігін, маңызын және қалыптасқан реттеу бағыттарын айқындау; экономиканы реттеудің қажеттігі мен ерекшеліктеріне тоқталу, нарықтық экономика кезіндегі мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау және Қазақстан үшін бүгінгі таңдағы маңызды болып табылатын экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау болып табылады.
Экономиканы мемлкеттік реттеуде мемлекеттің рөлі оның экономикалық процестерді реттей алатын қабілеті экономика мен саясатың байланыстыратын экономикалық саясаттың жасалуына тәуелді болады. Экономикалық саясат дегеніміз экономикалық реттеудің шоғырланған мағынасын береді. Экономикалық заңдардың дамуын адамзат қоғамы саясатты қолдану арқылы жүзеге асырады. Мемлекет қоғамның жемісі болып табылады және ол ылғи да рететуді қажет етеді.
Қазақстан Рсепубликасының өз егемендігін алып, жаңадан анрықтық қатынастарға өтіп, дамудың нарықтық жолына түсуіне байланысты елдегі мемлекеттік ретттеудің мақсаты мен бағыттары өзгеріп, экономиканы мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін дамытудың қажеттігі туындады. Атап айтқанда, бастапқы жылдары елдің тұрақтылығын қамтамасыз ету, мемлекеттік меншікті жекешелендіру, әлеуметтік саланы қолдау, экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылатын.
Ал бүгінгі еліміздің аяғынан нық тұра бастаған кезеңде экономиканы мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін жүргізудің маңыздылығы туындап отыр. Ол әсіресе Қазақстанның алдағы жылдары әлемнің ең дамыған 50 елінің қатарына қосылуға ұмтылған бағдарламалар мен Жолдаулардың негізінде болып отыр. Сол себепті, Қазақстан үшін экономиканы мемлекеттік реттеу мен қолдаудың, дамытудың әдіс-шараларын ендігі жерде дамыған елдердің экономиканы реттеу мен ұлттық экономика үшін маңызды болып отырған салалар мен даму жолдарын мемлекеттік рететудің рөлі орасан зор болып табылады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын «Экономиканы мемлекеттік ретету: қағидалары мен үлгілері» деп бүгінгі таңдағы өзекті болып табылатын мәселеге байланысты тақырып алдым.
Тақырыпты орындаудағы мақсат пен міндеттеріме келесілер жатады: экономиканы мемлекеттік рететудің қажеттігін, маңызын және қалыптасқан реттеу бағыттарын айқындау; экономиканы реттеудің қажеттігі мен ерекшеліктеріне тоқталу, нарықтық экономика кезіндегі мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау және Қазақстан үшін бүгінгі таңдағы маңызды болып табылатын экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау болып табылады.
1. Государственные регулирование рыночной экономики / Под. ред. Петрова Р.П. СПб, 2009г.
2. С.Б. Мақыш, Оқу құралы “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, 2004 ж.
3. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Оқулық. – Алматы: 2003ж.
4. Ивашковский С.Н. – Экономика: микро- и макроанализ. Учебно-практическое пособие. – М.: Дело, 2009г.
5. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер Ком, 2009 г.
6. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2003ж.
7. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі (2004 ж. 24 сәуірдегі N 548-II)
8. А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2008, № 8
9. Қазақстан Республикасы үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты.
10. Купешова Сауле Телеухановна / “Теория и практика инновационного процесса в переходной экономике Республике Казахстан,” – диссертация, Алматы, 2006 г.
11. Инновационный менеджмент / К.Нарибаев, С.Джуманбаев, А.Нусупова. – Алматы: Қазақ унивеситетi. – 2008 г.
12. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №10, - 2005 г.
13. Стратегия «Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы» – Алматы, 2003 ж
14. Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Қазахстана, №10, - 2010 г.
15. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
16. Дауранов И., Рудецких А. Роль и место малого бизнеса в решении проблем занятости. Қаржы-қаражат. 2004г. №5 ст.5-10 "В"
17. Байниетова М. Основные препятствия деятельности субъектов малого предпринимательства//Саясат. №8, 2008аг.
18. Байнеева Б. Современные состояние и тенденции развития малого бизнеса РК// Саясат. №11, 2009ж.
19. Алматы облыстық көсіпкерлік, шағын және орта бизнесті дамыту мен қолдану жөніндегі комитеттің сандық мәліметтері.
20. Алматы облыстық СК 1-Н, 2-Н 2008-2009жж. есебі.
21. Кораткова .Э.М."Антикризисное управление" инфра. 2009г
22. Ихданов Ж.О.,Орманов Ә.О."Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері".Алматы экономика 2006г
23. Берденова Ә,Құбаев.Қ.Е,Кәрібай .А.Ш."Қазақстанның мемлекет ретінде қалыптассуы мен экономиканың даму негіздері" Алматы экономика 2008г
24. Уткин .Э.А."Антикризисное управление" ТАНДЕМ 2007г
25. Смағұлов.С.С,Айдарбеков.Е.А."Әлеуметтік – экономикалық даму бағдарламасының 2008 жылы орындалуы және 2009 жылға алда тұрған міндеттер жәйлі". Бақанас 2008г
26. Айвазян.З.,Кириченков."Антикризисное управление принятие решений на краю пропасти "проблемы теорий и пратики управления-2009 №9.
27. Ашимбеков.М. Казакстанская правда 2009г- 6 март."Причина и последствие кризиса".
28. Мухамбетов.Т.Транзитное экономика 2006 №3. "Кризис государственного управление".
29. Чиркин.В.Е."Государственное управление" Юристь 2007г
30. Камали.Қ.М."Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік басқару".Алматы 2008
31. Жас-алаш 2006г 27-наурыз."Қазіргі халықаралық жағдайлар".
32. Ақиқат 2006 №1"Ирак дағдарысының сабақтары".
33. ҚазЭУ-хабаршысы 2007 №8.
34. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 6 ақпан 2008 ж.
35. Қазақстан Республикасының 2007 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы. Астана, 2006 ж.
36. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму СТРАТЕГИЯСЫ. Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 28 тамыздағы N 167 Жарлығымен бекітілген. Астана, 2006 ж.
37. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 06 сәуір 2007 ж. №310 Жарлығы. Астана , 2007
38. Спанов М.У. Экономическая безопастность в зеркале системного анализа // Саясат, №2, 2009.б. 58.
39. Алпысбаева С.Н. Региональный рынок: закономерности формирования и развития. - Алматы, Ғылым, 2007.- с. 243
40. Шнипер П.И., Новоселов А.С. Региональные проблемы рынковедения: экономический аспект. - Новосибирск, Наука, 2003.- с. 428
41. Эльдиев М. Экономическое регулирование продовольственного обеспечения в регионе // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий. - 1999 № 11. - с. 9
42. Суспыцин С.А. Принципы и методологические схемы построения инвестиционных трансфертов государственной поддержки регонального развития // Регион: экономика и социология. - 2001 ?1.- с. 55-76
43. ВРП за 2000-2006 гг: основные понятия, общие методические положения по рассчету ВРП. - Агенство РК по статистике, 20.06.2000.
44. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. . Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана - Алматы, Экономика, 1998. - с.84
45. Курс экономической теории. Учебное пособие. / под редакцией Чепурина М.Н. и Киселевой Е.А. –Киров, 1996-624 с.
46. Эсберг К.Т. Курс финансовой науки. –Санкт-Петербург, 1913. –113 с.
47. Мельников В.Д., Ильясов К.К Финансы. Учебник. –Алматы, 2001. –512 с.
48. Проект Бюджетного Кодекса. Документы Министерства финансов Республики Казахстан.
49. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. –СПБ., 1996.
50. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. –СПБ., 1992. –540 с.
51. Поляк Г.Б. Развитие местных бюджетов в условиях новых методов хозяйствования. Новые методы хозяйствования: обзорная информация. –М., НИФИ, 1998. –146 с.
52. Хурсевич С.Н. Использование нормативного подхода организации бюджетного выравнивания. //Финансы. –1996. -№10. –С. 7-9.
2. С.Б. Мақыш, Оқу құралы “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, 2004 ж.
3. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Оқулық. – Алматы: 2003ж.
4. Ивашковский С.Н. – Экономика: микро- и макроанализ. Учебно-практическое пособие. – М.: Дело, 2009г.
5. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер Ком, 2009 г.
6. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2003ж.
7. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі (2004 ж. 24 сәуірдегі N 548-II)
8. А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2008, № 8
9. Қазақстан Республикасы үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты.
10. Купешова Сауле Телеухановна / “Теория и практика инновационного процесса в переходной экономике Республике Казахстан,” – диссертация, Алматы, 2006 г.
11. Инновационный менеджмент / К.Нарибаев, С.Джуманбаев, А.Нусупова. – Алматы: Қазақ унивеситетi. – 2008 г.
12. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №10, - 2005 г.
13. Стратегия «Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы» – Алматы, 2003 ж
14. Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Қазахстана, №10, - 2010 г.
15. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
16. Дауранов И., Рудецких А. Роль и место малого бизнеса в решении проблем занятости. Қаржы-қаражат. 2004г. №5 ст.5-10 "В"
17. Байниетова М. Основные препятствия деятельности субъектов малого предпринимательства//Саясат. №8, 2008аг.
18. Байнеева Б. Современные состояние и тенденции развития малого бизнеса РК// Саясат. №11, 2009ж.
19. Алматы облыстық көсіпкерлік, шағын және орта бизнесті дамыту мен қолдану жөніндегі комитеттің сандық мәліметтері.
20. Алматы облыстық СК 1-Н, 2-Н 2008-2009жж. есебі.
21. Кораткова .Э.М."Антикризисное управление" инфра. 2009г
22. Ихданов Ж.О.,Орманов Ә.О."Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері".Алматы экономика 2006г
23. Берденова Ә,Құбаев.Қ.Е,Кәрібай .А.Ш."Қазақстанның мемлекет ретінде қалыптассуы мен экономиканың даму негіздері" Алматы экономика 2008г
24. Уткин .Э.А."Антикризисное управление" ТАНДЕМ 2007г
25. Смағұлов.С.С,Айдарбеков.Е.А."Әлеуметтік – экономикалық даму бағдарламасының 2008 жылы орындалуы және 2009 жылға алда тұрған міндеттер жәйлі". Бақанас 2008г
26. Айвазян.З.,Кириченков."Антикризисное управление принятие решений на краю пропасти "проблемы теорий и пратики управления-2009 №9.
27. Ашимбеков.М. Казакстанская правда 2009г- 6 март."Причина и последствие кризиса".
28. Мухамбетов.Т.Транзитное экономика 2006 №3. "Кризис государственного управление".
29. Чиркин.В.Е."Государственное управление" Юристь 2007г
30. Камали.Қ.М."Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік басқару".Алматы 2008
31. Жас-алаш 2006г 27-наурыз."Қазіргі халықаралық жағдайлар".
32. Ақиқат 2006 №1"Ирак дағдарысының сабақтары".
33. ҚазЭУ-хабаршысы 2007 №8.
34. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 6 ақпан 2008 ж.
35. Қазақстан Республикасының 2007 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы. Астана, 2006 ж.
36. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму СТРАТЕГИЯСЫ. Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 28 тамыздағы N 167 Жарлығымен бекітілген. Астана, 2006 ж.
37. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 06 сәуір 2007 ж. №310 Жарлығы. Астана , 2007
38. Спанов М.У. Экономическая безопастность в зеркале системного анализа // Саясат, №2, 2009.б. 58.
39. Алпысбаева С.Н. Региональный рынок: закономерности формирования и развития. - Алматы, Ғылым, 2007.- с. 243
40. Шнипер П.И., Новоселов А.С. Региональные проблемы рынковедения: экономический аспект. - Новосибирск, Наука, 2003.- с. 428
41. Эльдиев М. Экономическое регулирование продовольственного обеспечения в регионе // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий. - 1999 № 11. - с. 9
42. Суспыцин С.А. Принципы и методологические схемы построения инвестиционных трансфертов государственной поддержки регонального развития // Регион: экономика и социология. - 2001 ?1.- с. 55-76
43. ВРП за 2000-2006 гг: основные понятия, общие методические положения по рассчету ВРП. - Агенство РК по статистике, 20.06.2000.
44. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. . Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана - Алматы, Экономика, 1998. - с.84
45. Курс экономической теории. Учебное пособие. / под редакцией Чепурина М.Н. и Киселевой Е.А. –Киров, 1996-624 с.
46. Эсберг К.Т. Курс финансовой науки. –Санкт-Петербург, 1913. –113 с.
47. Мельников В.Д., Ильясов К.К Финансы. Учебник. –Алматы, 2001. –512 с.
48. Проект Бюджетного Кодекса. Документы Министерства финансов Республики Казахстан.
49. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. –СПБ., 1996.
50. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. –СПБ., 1992. –540 с.
51. Поляк Г.Б. Развитие местных бюджетов в условиях новых методов хозяйствования. Новые методы хозяйствования: обзорная информация. –М., НИФИ, 1998. –146 с.
52. Хурсевич С.Н. Использование нормативного подхода организации бюджетного выравнивания. //Финансы. –1996. -№10. –С. 7-9.
Жоспар
Кіріспе
I-бөлім. ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық негізі
1.2 Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттігі
1.3 Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі элементтер
II-бөлім. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҮШІН ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДІҢ БАСЫМ
БАҒЫТТАРЫ
1. Экономиканы салықтық-фискалдық реттеу және оның Қазақстан
экономикасы үшін маңыздылығы
2.2 Нарықтық экономикадағы ақша-несие саясаты және оның Қазақстан
экономикасының дамуы үшін маңыздылы
2.3 Қазақстан Республикасының индустриялы-инновациялы саясаты
2.4 Әлеуметтік-экономикалық жоспарлау және болжау мемлекеттік
қызметті реттеу бойынша алғашқы кезең ретінде
ІІІ Экономиканы мемлекеттік реттеудегі ұйымдастырушылық негіздері және
шетел тәжірибесі
3.1 Экономиканы реттеудің ұйымдастырушылық негіздері және шетел
тәжірибесі
3.2 Көшпелі экономиканың жалпы сипаттамасы және оның заңдылықтары.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Экономика қоғам дамуының негізі, ал мемлекет сол қоғмның негізгі буыны
болып табылады. Өз кезегінде мемлекет экономиканы реттеуді жүзеге асырады.
Экономиканы ретеу қоғамдық даму мен мемлекеттің экономикалық сипатына
байланысты әр түрлі деңгейде және әр түрлі әдістер қолданылады.
Экономиканы мемлкеттік реттеуде мемлекеттің рөлі оның экономикалық
процестерді реттей алатын қабілеті экономика мен саясатың байланыстыратын
экономикалық саясаттың жасалуына тәуелді болады. Экономикалық саясат
дегеніміз экономикалық реттеудің шоғырланған мағынасын береді. Экономикалық
заңдардың дамуын адамзат қоғамы саясатты қолдану арқылы жүзеге асырады.
Мемлекет қоғамның жемісі болып табылады және ол ылғи да рететуді қажет
етеді.
Қазақстан Рсепубликасының өз егемендігін алып, жаңадан анрықтық
қатынастарға өтіп, дамудың нарықтық жолына түсуіне байланысты елдегі
мемлекеттік ретттеудің мақсаты мен бағыттары өзгеріп, экономиканы
мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін дамытудың қажеттігі
туындады. Атап айтқанда, бастапқы жылдары елдің тұрақтылығын қамтамасыз
ету, мемлекеттік меншікті жекешелендіру, әлеуметтік саланы қолдау,
экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылатын.
Ал бүгінгі еліміздің аяғынан нық тұра бастаған кезеңде экономиканы
мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін жүргізудің маңыздылығы
туындап отыр. Ол әсіресе Қазақстанның алдағы жылдары әлемнің ең дамыған 50
елінің қатарына қосылуға ұмтылған бағдарламалар мен Жолдаулардың негізінде
болып отыр. Сол себепті, Қазақстан үшін экономиканы мемлекеттік реттеу мен
қолдаудың, дамытудың әдіс-шараларын ендігі жерде дамыған елдердің
экономиканы реттеу мен ұлттық экономика үшін маңызды болып отырған салалар
мен даму жолдарын мемлекеттік рететудің рөлі орасан зор болып табылады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын Экономиканы мемлекеттік
ретету: қағидалары мен үлгілері деп бүгінгі таңдағы өзекті болып табылатын
мәселеге байланысты тақырып алдым.
Тақырыпты орындаудағы мақсат пен міндеттеріме келесілер жатады:
экономиканы мемлекеттік рететудің қажеттігін, маңызын және қалыптасқан
реттеу бағыттарын айқындау; экономиканы реттеудің қажеттігі мен
ерекшеліктеріне тоқталу, нарықтық экономика кезіндегі мемлекеттік реттеудің
әдістерін талдау және Қазақстан үшін бүгінгі таңдағы маңызды болып
табылатын экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау болып
табылады.
I-бөлім. ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық негізі
Өндірістің төмендеуімен, инфляциямен және уақыт кезеңіне сай нарықтық
экономикаға көшумен сәйкес сипатталатын еліміздегі экономикалық дағдарыстың
созылуы мемлекеттің өзіне тән қызметтерін атқармауына байланысты деп
негізделген. Мемлекетке келесі міндеттер жүктелген.
1.Құқықтық негізді құру. Құқықтық негізсіз экономика, жалпы қоғам дұрыс
дамымайтыны белгілі. Мемлекет меншіктік құқықты анықтайтын, кәсіпкерлік
қызметті реттейтін, өнім сапасын қамтамасыз ететін және т.б. заңдарды
құрастырады және қабылдайды. Құқықтық негіз көмегімен мемлекет кәсіпкерлік
қызмет субъектілерінің ара қатынасын реттейтін “ойын ережесін” қамтамасыз
етеді.
2. Елдегі құқық ережелерін және оның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз
ету. Мемлекет әрбір азаматтың, жалпы қоғамның және нарықтық экономиканың
барлық субъектілерінің құқығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге міндетті.
Егер мемлекет міндетті қызметін атқамайтын болса, онда криминалды жағдайдың
дамуына шектеулер қойылады: кәсіпорын қызметі мен жалпы экономикаға әсер
ететін коррупция, мафия, пара алу және т.б. қылмыстарға
3. Экономиканың тұрақтануы. Экономиканың тұрақтануы экономиканың тұрақты
дамуы деп түсіндіріледі, яғни негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер
оптималды деңгейге жетіп тұрақталса: ЖҰӨ көлемі және ұлттық табыс, инфляция
және жұмыссыздық деңгейі, бюджет дифициті. Экономиканың тұрақтылығын
қамтамасыз ету үшін мемлекет барлық рычагтарын және сәйкес фискалды, қаржы-
несиелі, ғылыми-техникалық және инвестициялық саясат жүргізу жолы
саясатының әдістерін қолдануға міндетті. Егер мемлекет экономиканың
тұрақтылығына құлшынбасы, онда ол кәсіпкерлік қызметке, елдің жалпы
экономикасына, әлеуметтік жағдайға және т.б. процесстерге әсер етуі мүмкін.
Мысалы, егер мемлекет инфляциямен күрес жүргізбесе, онда ол ел
экономикасын құлдыратуы мүмкін. Инфляция келесі жағымсыз жағдайларды
тудырады:
- Төлем балансына әкелетін дифицитке, өнеркәсіптік өндірістің
төмендеуіне, жұмыссыздықтың өсуіне әкелетін ұлттық таурлардың
бәсекелестік қабілеттілігін төмендетеді.
- Ақшаның елден ауытқуы, әсіресе шетел влютасының.
- Импортты тауарлардың бағасының жоғарылауына әкелетін және сонымен
бағаның жалпы өсуін күшейтетін валюта девальвациясы.
- Азаматтардың жанаұтарын қамтамасыз ету.
4. Әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз ету.
Мемлекет барлық жұмысшыларға минимум жалақы, зейнетақы, жұмыссыздыққа
берілетін қаражаттар, сонымен қатар, инфляцияға байланысты фиксирленген
табыс индексін жүзеге асыру жұмыстарының кепілдігін қамтамасыз ететін мәні
бар активті әлеуметтік саясатты жүргізуі міндетті. Бұл саясатты жүргізе
отырып мемлекет елдің минималды өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуі керек.
5. Бәсекелестікті қорғау. Нарықтық экономикада бәсекелестік негізгі
реттеуші элементтердің бірі болып табылады. Ол өндірушілерді тауар мен
қызмет көрсетулерге жаңа технологияны ендіруге, өнім сапасын арттырып,
өндіріс шығындарын төмендетуге міндеттейтін экономиканың барлық
саласындағы негізгі прогресс болып табылады. Сондықтан мемлекет өзінің
барлық күшімен бәсекелестікті қорғауға міндетті. Бәсекелестік кезінде
сатып алушылар- иегерлер, нарық- олардың агенттері, ал кәсіпорын олардың
құлы. Монополия кезінде жағдай тез өзгереді, сатыпалушы иегердің орнына құл
болады.
6. Шаруашылық заңдылықтарды құрастыру, қабылдау және орындалуын
ұйымдастыру. Яғни, кәсіпкерліктің, салық салымның, банктік жүйенің
құқықтық негізі. Осы және басқа қызметтерді орындау үшін мемлекет өзінде
бар ресурстар мен рычагтарды барынша қолдануы керек.
Кәсіпкерлік қызмет пен ел экономикасы жеткілікті деңгейде мемлекеттік
саясатқа байланысты. Мемлекет өз қызметімен осы процестерді айтарлықтай
тежеуі және жылдамдатуы мүмкін.
Нарықтық экономика. өзінің көптеген жақсы жақтарына қарамастан өзінің
қоғамы мен әрбір азаматтарының мүддесіндегі барлық әлеуметтік және
экономикалық процестерін автоматты түрде реттеуге мүмкіндігі жоқ. Ол
табыстың әлеуметтік әділ бөлінуін қамтамасыз етпейді., қоршаған ортаны
қорғауға мақсат қоймайды және халықтың қорғаусыз бөлігін қолдай алмайды.
Жеке бизнес жоғарғы табыс әкелмейтін жобалар мен салаларға ақша жұмсауға
қызығушылық тудырмайды, бірақ қоғам мен мемлекет үшін ол өмірлік қажетті.
Нарықтық экономика көптеген мәселелерді шеше алмайды. Мұның бәрн мемлекет
қадағалау керек.
Мемлекет өз қызметін орындауда және экономиканы реттеуде экономикалық
(жанама) сияқты әкімшілік(тура) әдістерді қолданады. Ол әдіс сәйкс заңдылық
актілермен ережелерді реттеп және шығару жолымен елдің экономикасы мен
кәсіпкерлік қызметке әсер етеді.
Экономиканы ретеу үшін мемлекет қолданатын экономикалық рычагтар әр
түрлі, олардың негізгілері болып: салықтар, табыстарды және ресурстарды
болу, бағаның қалыптасу, мемлекеттік кәсіпкерлік қызметі, кредитті –
қаржылық механизмдер.
Әкімшілік, яғни егер экономикалыө әдіс тиімді болмаса, тура әсерету
әдісін мемлекет қолдануы керек.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсеткендей әкімшілік әдісті келесі облыстарда
қолдануға болады:
- табиғи мемлекеттік монополия (фундаменталды ғылым, қорғаныс және
т.б.);
- қорашаған ортан қорғау және ресурстарды қолдану;
- сертификаттау, стандартизация, метрология;
- әлеуметтік саясат; халықтық өмірінің минималды параметрлерін қолдану
және анақтау (жалақының кепілдендірідген минимумы, жұмыссыздарға көмек
ақша);
- сыртқы экономикалық қызмет (импорты мемлекеттік қадағалау, экспортты
лицензиялау).
Кәсіпкерлік қызметінің, мемлекеттің экономикасын көтеру мен
тұрақтандырудың қалыпты жағдайын жасау үшін экономикалық сияқты әкімшілік
әдістері орындау кезіндефиксалды, несиелі – қаражаттық, ғылыми –
технологиялық инвестициялық, бағалық, автоматты және т.б. саясаттың түрлері
жүргізу керек.
Мемлекеттің фискалды саясаты. Мемлекеттің фискалды саясаты болып
экономиканың тірілуі мен тұрақтануы мақсатында мемлекеттік бюджет пен
салықсалуды реттеу табылады. осы рычагтардың көмегімен кәсіпкерлік қызмет
пен ел экономикасына мемлекеттің әсер ету механизмі келесімен аяқталады.
өндірістің құлдырауы кезінде жалпы сұраныстың жоғарылауы үшін мемлекет
қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруға және әртүрлі мемлекеттік бағдарламаларды
жүзеге асыруға өз шығындарын жоғарылатады. Мемлекет экономикасының
жоғарылауына өз табыстарын азайту жолымен де әсер етуі мүмкін, яғни
халықтан және кәсіпорындардан алынатын салықты азайту. Бұл жағдайда
халықтың тұтынушылық тауарларына сұранысы жоғарылайды, ал нәтижесінде
экономиканың тірілуіне әкелетін кәсіпорынның инвестициялауға мүмкіндігі
жоғарылайды. Қаржылы-несиелі саясат деп мемлекеттің банктік проценттер мен
ақша массасын және несиелерді мемлекеттік басқару түсіндіріледі. Бюджеттік
саясаттан несиелі-ақша саясаты жақсы қару болып саналады , оның көмегімен
өндірістің құлдырауы мен инфляцияға сәйкестігін жеңе білуге болады. Бұл
саясаттың мәні мемлекет ақша массасына және пайыздық ставкаларға әсер
етеді, ал олар тұтынушылық және инвестициялық сұранысқа әсер етеді. Несиелі-
ақша саясатында басты рольге Қазақстанның Ұлттық банкі ие болады.
Экономикалық жағдайларға байланысты пайыздық ставкаларды реттей отырып, ол
коммерциялық банктерге несие беруді шешеді.
Ғылыми-техникалық саясат. Ғылыми-техникалық прогрессті жылдамдатылуы
экономиканың жоғарылауының және елдің күшті индустриалды мемлектке
айналуының маңызды факторы болып табылады. Мемлекттің бірлік ғылыми-
техникалық саясаты деп ғылым мен техниканың кешенді дамуын қамтамасыз
ететін мақсатқа бағыттандырылған шаралардың жүйесі, олардың нәтижелерін
халық шаруашылығына енгізілуі көрсетіледі.
Амортизациялық саясат. Ол мемлекеттің жалпы ғылыми-техникалық саясаттың
құрамдас бөлігі болып табылады. Амортизацияның мөлшерін, оның есептелу жіне
пайдалану ретін белгілей отырып мемлекет қайта өндірудің темпі мен сипатын
реттейді.
Инвестициялық саясат. Кәсіпкерлік қызмет пен елдің экономикасына әсер
ететін маңызды рычаг болып мемлекеттің инвестициялық саясаты табылады. Оның
көмегімен мемлекет өндіріс көлемінің темпіне, ЖТП-тің жылдамдауына,
қоғамдық өндірістің құрылымының өзгеруіне және көптеген әлеуметтік
мәселелердің шешілуіне әсер етеді.
Мемлекет инвестициялық активке келесі рычагтардың көмегімен әсер етуі
мүмкін: қаржылы-несиелі және салық саясаты, кәсіпорындарға әр түрлі
жеңілдіктер берілу, амортизациялық саясат; ғылыми-техникалық саясат.
Осыдан мемлекет елдің болашақ экономикасы қандай инвесициялық саясат
жүргізуге байланысты болады.
Мемлекеттік кәсіпкерлік. Мемлекеттің экономикаға тура әсер етуінің
маңызды формасының бірі болып мемлекттік кәсіпкерлік табылады. Ол
мемлекеттік кәсіпорынның өндіріс пен тауар және қызмет көрсету өткізуімен
байланысты жүзеге асырылатын кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрін
қалыптастырады.
Осыдан мемлекет келесі жалпы ұлттық мақсаттарды анықтауды жүзеге асыра
отырып шаруашылықтың өзіндік субъектісі болып қызмет атқарады: өндірістің
құрылымдық қайта құрылымы, салалық және теорриториалды диспропорцияның
жұмсаруы, ғылыми-техникалықпрогрессті ынталандыру, экономиканың
тиімділігінжоғарылату. Мемлекеттік кәсіпкерлік қайта өндірупроцессіне тура
қатынаста болады.
Жоспарлау және реттеу. Болжау, жоспарлау және реттеу елдің экономикасын
басқаруда мемлекттің басты рычагтарының бірі болып табылады.нарықтық
қатынастарға көшкеннен бері басқару жақсы, ал жоспарлау әдістері біршама
өзгерген. Индикативті жоспарлаудың мәні мемлекет экономикалық саясат пен
қолда бар ресурстардан алдыңғы кезеңдерге экономиканы функционалды талдау
негізінде жоспарлы кезеңге негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді, ЖҰӨ
өсу темпін және ұлттық өнімді, инфляция және жұмыссыздық деңгейін
белгілейді. Осы көрсеткіштердің жиынтығы жоспарланған кезеңдегі экономика
жағдайын сипаттайды. Осыдан мемлекет ел экономикасы мен халықтың оөмір сүру
деңгейіне әсер ететін макроэкономикалық көрсеткіштердің шамаларын жоспарға
енгізуі керек.
Мемлекеттік жоспарлау ұзақмерзімді, ортамерзімді, ұзақмерзімді және
перспективті жоспарларды құруды қамтамасыз ететін үздіксіз болуы керек.
Перспективті болжау мен жоспарлау мемлекетің 5-10-15-20 жылға арналған
стратегиясын таңдауға мүмкіндік береді. Экономикалық және ғылыми-техникалық
стратегияның болуы мемлекеттің алға қойған мақсатына аз ресурстарды
қолдану арқылыжетуіне мүмкіндік береді, ал сәйкесінше қоғамдық өндірістің
тиімділігін үздіксіз жоғарылату. Жоспарлаумен реттеу тығыз байланысты.
Реттеу жоспарланған экономикалық көрсеткіштер орындалмай датқан кездерде
мемлекетпен жүзеге асырылады.
Бағаның қалыптасуы. Бұл мемлекеттің экономика мен кәсіпкерлік қызметке
әсер ететін рычагтарының бірі. Бағалық саясатты қолдана отырып мемлекет
сұраныс пен ұсынысқа, табыс пен ресурстарды қайта бөлуге, минималды өмір
сүру деңгейін қамтамасыз етуге және т.б. процесстерге әсер етеді.
Мемлекет инфляциямен күрес және экономиканы көтеру негізіндегі
тұрақтылықты қамтамасыз ету мақсатында баға қалыптастыру облысында саясат
жүргізу керек.
Бағаны мемлекттің әкімшілік бақылауы нарықтық экономиканың шығындарын
азайтуға қабілеттендіреді.
Кәсіпкерлік қызметке мемлекет сыртқыэкономикалық және әлеуметтік саясат
жүргізу арқылы айтарлықтай әсер ете алады. Сыртқы экономикалық қызметтер
арқылы мемлекет экспорттық мүмкіндіктерін кеңейтуге, экспорт құрылымын
жақсартуға отандық өнімнің сапасын жақсартуға мүмкіндік алады.
1.2 Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттігі.
Мемлекеттің пайда болуымен қатар оның экономикалық қызмет ететін
сферасыда қалыптасты. Мемлекеттің қандай жағдай болса да, экономикаға
араласуы және реттеуі бүгінгі экономикада объективті қажеттілік.
Тарихи жағынан дамыған елдерде экономиканы реттеу жөніндегі екі
негізгі әдістемелік бағыт қалыптасқан.
Кейнстік мектеп – шаруашылық механизмін мемлекеттік реттеу
концепциясы және мемлекеттің қоға мадық шаруашылық өміріне араласпауы
туралы неокейнстік кездерде консервативті доктриналардың синтезі. Осы
аталған екі теориялық ағымдардың өздеріне тән ортақ негізі бар. Олардың
екеуі де мемлекетті қоғамның стратегиялық мақсаттарына жетуге бағытталған
экономикалық саясат жүргізу үшін белгілі меншіктің формасы мен шаруашылық
қызметтер негізінде қамтамасыз етілген. Ал олардың бір-бірінен негізгі
айырмашылығы мемлекеттік ықпал жасаудың әр түрлі тәсілдері арқылы
айқындалады. Олардың біреулері мемлекеттің экономикалық процестерге мүлдем
араласпауын жақтайды. Оның өкілі Хайек мемлекеттің түнгі күзетші рөлін
атқарғанын дұрыс дейді.
Ал Кейнс және посткейнстік өкілдер нарық параметрлерінің жағдайына
бақылау жасауды мемлекеттің басты қызметі деп есептеді.
А.Смит мемлекеттің үш негізгі міндетін атап көрсетеді:
1. Әскери қауіпсіздікті сақтау;
2. Құқықтық қызметтер;
3. Қоғамдық қатынастарды реттеу;
Ал мемлекеттік экономикалық реттеу туралы Орешин былай деді:
экономиканы мемлекеттік реттеу мемлекеттің құқықтық шаралар жүйесі, реттеу
экономикалық тұрақтылықты және дамуды қамтамасыз етуге және әлеуметтік-
экономикалық жүйенің қызметіне араласу болып табылады.
Қазақстандық экономистер Ихданов пен Мамыров экономиканы мемлекеттік
реттеуді мемлекеттің өзіне негізгі административті экономикалық және
ұйымдық-құқықтық араласуы, әсіресе әлеуметтік-экономикалық процеске, яғни
оның рационалды балансын және макроэкономикалық тұрақтылығын қолдау көрсету
екендігін атап өтті.
Мемлекеттік реттеу экономикалық өсудің тұрақтылығын сақтауға және
дамытуға ынталы болады. Жалпы нарық механизміне тән кемшіліктерді мемлекет
экономикалық реттеу арқылы түзетіп отыруға тиісті.
Мемлекеттік реттеудің келесідей түрлері бар:
• Шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизм;
• Нарықтық және басқа да экономикалық жүйелердің ұштасуының әр түрлі
нұсқасы;
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты үлгілері:
• Адаптациялық үлгі – мысалы, АҚШ экономикасын реттеу үлгісі;
• Белсенділік үлгі, яғни Жапония мысалында.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі әдістеріне тоқталатын болсақ:
1) Құқықтық реттеу – мемлекеттің тарапынан;
2) Өндіруші фирмалар және тұтынушылар үшін экономикалық қызмет тәртібінің
белгіленуі жатады. Бұл жерде заң нормалары және ережелер жүйесі меншік
формалары мен ережелерінің жүйесі меншік құқықтарын келісім-шарт
жасаумен фирманың қызмет ету шарттарын кәсіподақтармен реттеп отыру;
3) Әкімшілік реттеу – лицензиялау, квота белгілеу шаралары жатады.
Қазіргі кезде көбінесе әкімшілік реттеу қоршаған ортаны қорғау
шараларымен айналысады.
4) Экономикалық әдістер нарықтық қатынастардың сипатынажәне ұлттық
экономиканың шеңберінде нарықтық ортаға ықпал жасауға талап етеді. Бұл
жиынтық сұранысқа, жиынтық ұсынысқа, капиталдың шоғырлану дәрежесіне
әсер ету арқылы реттеу шараларын жүргізеді.
Ал экономиканы мемлекеттік реттеудің келесі бағыттардағы қызметтері
кең тараған:
• Ұлттық қорғаныс;
• Фундаменталды ғылым;
• Космостық зерттеулер;
• Денсаулық сақтау;
• Қала құрылысы, заводтар салу;
• Мемлекеттік несиелендірудің пайыз қойылымын, тауарлардың сапасын
реттеу;
• Ресурстарды тиімді бөлу мен ұтымды пайдалану;
• Монополияға қарсы тұру, бәсекені қолдау шаралары;
• Жұмыссыздықтықтың орын алуын, инфляция, сұраныс пен ұсыныстың
тепе-теңдігінің бұзылып отыруын реттеп отыру;
• Әлеуметтік мәселелер мен қоршаған ортаның ластануын реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаттары келесідей:
• Жалпы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
• Шаруашылық қызметтің кординациясын дамыту;
• Бәсекелік ортаны барынша қолдау.
Осыдан барып келесі төрт көрсеткіш шығады:
1) Экономикалық өсім;
2) Жұмысбастылықтық жағдайы мен деңгейі;
3) Бағаның тұрақтылығы;
4) Сыртықы экономикалық тепе-теңдік.
Экономиканы мемлекеттік рететуде негізгі субъект мемлекеттің өзі болып
табылады, ал реттеу объектісі экономиканың әлсіз және реттеуді қажет ететін
салалары мен аумақтары.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде нарықты реттеудің әдістерін келесідей
жіктеуге болады:
Сурет- 1 – Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері
1-ші суреттен көріп отырғанымыздай тікелей реттеу шаралары неғұрлым
әкімшілік сипат алады да, ал жанама реттеу әдістері экономикалық сипат
алады. Енді осы экономиканы рететудің нарықтық экономикада маңызды болып
табылатын әдістеріне жекелеп тоқталып өтсек.
1.3 Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі элементтер
Қазақстандағы экономикалық реформалардың жүруі әлеуметтік шаруашылық
процесстер динамикасында барлық арсеналдарды қолдана отырып, мемлекет
активті роль атқаруы керек.
Осы мәселелердің шешімі экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржы-несиелі
механизмі және жоспарларды өңдеу болып табылатын негізгі аспаптарымен
мемлекеттік басқаруға жүктеледі.
Соңғы он жылда экономиканы мемлекеттік басқарудың тұрақты
механизмдерінің құлауы теориялық және практикалық түрде олардың жаңа
модельдеріне осы механизмдердің трансформацияларының эвалюцияларына қарама-
қарсылығы көрінген. Осындай тоқырау жағдайда мемлекеттік реттеудің қаржылық-
несиелі механизмдерін және стратегиялық жоспарларды өңдеуде басты болып
табылатын аспаптарды ел экономикасын дамытуда мемлекеттің араласуы күшейе
түседі.
Ең алдымен ғылыми зерттеу және дүние жүзілік тәжірибелерді жалпылау және
әртүрлі шаруашылық жүйелердің дамуы экономикалық процестерді жылдамдату
құралы сияқты жоспарлауды активті түрде қолдану мен технико-экономикалық
қатынаста дамығандар санына тез енген елдермен куәландырылады.
Оны Қазақстан жағдайында қолдану қызығушылығы халық шаруашылығын басқару
органдарының жүйелерінде жалпы статусы бар стратегиялық жоспарлар бойынша
агенттік- салалық және регионалдық жоспарлаудың координациясы бойынша
арнайы мемлекеттік орган құруына қажеттіліқ тудырады.
Жалпы практикада экономиканы мемлекеттік реттеудің рычагы болып
экономикалық жоспарлау болуы мүмкін, егер, ол бюджетті-қаржылық
жоспарлаумен бірге енгізілсе.
Өзінің реттеуші функциясы ретінде әкімшілік және экономикалық әдістерді
орындайды. Командалық экономикаға әкімшілік игеру сипатты болады. Нарықтық
экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесі керісінше экономикалық әдістерді
реттеуге базаланады.
Әкімшілік және тура реттеу әдістері шаруашылықты субъектінің еркін
таңдауын шектейді. Мысалы, өндірілген өнімнің ассортименті және көлемі
бойынша берілген директивті жоспарлық тапсырма немесе жоспарлы экономикада
әкімшілік реттеу әдісі- тауар және қызмет көрсетуге орталықты белгіленген
баға- ресурстарды альтернативті қолдануға мүмкіндік бермейді. Мұның
ерекшелігі мемлекеттік реттеудің экономикалық және жанама әдістері
кәсіпкерлік тңдау еркіндігін шектемейді.
Реттеудің әкімшілік әдісі нарық табиғатына қарама-қарсы, олар сәйкес
қаржылық реттеушілердің қызметін блоктайды.
Экономикалық әдістер, керісінше, нарық табиғатына адекватты. Олар
нарықтың конъюктурасына тікелей әсер етеді және сол арқылы тауар және
қызмет көрсетудің тұтынушысына және өндірушісіне жанама әсер етеді. Мысалы,
трансфертті төлемдердердің артуы тұтынушы тауарлардың нарығының
коъюктурасын өзгертеді, сұранысты арттырады. Басқарудың экономикалық
әдістері осылайша нарықтық механизм арқылы қызмет етеді
Командалық экономикадан нарықтық экономикаға өту бұрынғы әкімшілік
әдістерін бұзып, экономикалық реттеуші жаңа жүйелерді құрумен мемлекеттік
реттеу әдістерінің жүйесін өзгертумен бірге жүреді.
Жоспарлау болашақ қызметтерді өңдеу процесін көрсетеді. Және кез келген
жүйемен басқарудың маңызды қызметі болып табылады. Ол келесі негізгі
моменттерді қамтиды: желілі макроэкономикалық көрсеткіштерді жоспарлау;
қоғамдық дамуда мәселелерді және дисбаланстарды көрсету.
Өндірістің дағдарыстық қысқаруының масштабыназайту үшін халықтық өмір
сүру деңгейін төмендетпеуге күш салу керек, мемлекет реформаның алғашқы
этаптарында, мысалы, өндірістік негізді және ұлттық жеке тутынуын құрайтын
тауарлардың бңраз тобын өткізу мен өндіріске әкімшілік бақылауды сақтай
алады.
Өтпелі этапта мемлекеттік маңызды міндетті болып реттеудің экономикалық
әдістерінің жалпы жүйесін құру табылады. осы мақсатпен барлық елдер
нарықтық экономикаға өтуді жүзеге асыру несиелік және салықтық жүйенің
реформасын жүргізеді.
Нарықтық экономикаға тән елдерде екі деңгейлі банктік жүйе щшралады.
Мұнда орталыұ банк экономикалық нормативтермен бірге коммерциялық
банктерінің кең тораптарының әрекеттерін реттеуді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасындағы экономиканв басқары. Қазақстан жағдайында
өкімет ролін бағалау қиынырақ. Жоспарлау жүйесінен нарықтық экономикаға өту
өте тез және қиын болады. Қандай саясат жүргізу керектігін ешкім білмеді,
реформа сәтті эксперимент бола алмады. әрине бәрі ретімен болу керек. Кез-
келген әрекеттің міндеттері мен нәтижелері мақсатты түрде бағалануы керек.
Сонымен қазіргі кездегі Қазақстан жағдайында экономиканы басқарудағы
мемлекеттің ролін активтендіру мәнді болып табылады. Осыдан елдің ары қарай
дамуы , оның ауыр дағдарыстан шығу мүмкіндігі, әлеуметтік – экономикалық
реформа тағдыры, экономикалық жгйені құру артықшылықтары тіуелді.
Қазақстанның ұлттық экономикалық мүддесі, трансформациялық кезендегі
күрделі мәселелер, сонымен қатар экономиканы мемлекеттік басқару жүйесін
бағыттау қажеттілігі реттеумен жүзеге асыру.
Өтпелі экономиканың парадоксы болып осы кезендегі мемлекеттің шаруашылық
процесстеріне әсер ету мүмкіндігі табылады. Ал мемлекеттік араласуда
қажеттілік жоғарғы деңгейде сақталады, және экономиканың жалпы дағдырыс
жағдайымен байланысты жоғарылауы мүмкін.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты мақсаты, мемлекет мүддесін
сақтау, қоғамды, халықтық әлеуметтік қорғалмаған қабатын қорғау.
Мемлекет әрдайым ерекше экономикалық субъект ретінде қоғамның
экономикалық өмірін қатыса отырып көрінген.
Қазақстанның миссиясы тәуелсіз, өркендеуші және саяси тұрақты Қазақстан
құру болып табылады.
Осы артықшылықтарға жету үшін келесі жеті ұзақ мерзімді приоритеттерді
жүзеге асыру керек:
1. Ұлттық қауіпсіздік. Территориясын толық сақтай отырып тәуелсіз
егеменді мемлекет ретінде Қазақстанның дамуын қамтамасыз ету.
2. Ішкі саяси тұрақтылық және қоғам консолидациясы. Ішкі саяси
тұрақтылықты және ұлттық бірлікті күшейту және сақтау.
3. Жоғарғы деңгейлі шет ел инвестициясымен ішке жинақтар бар ашық
нырықтық экономикаға базаланған экономикалық өсім.
4.Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі және жетістігі.
5. Энергетикалық ресурстары.
6. Инфрақұрылым, әсіресе транспорт және байланыс.
7. Кәсіпкерлік мемлекет.
Осы ұзақ мерзімді жоспармен мемлекеттің күшеюіне қызмет етуі керек және
елдің бюджеті мен кадр саясатын құру кезінде негізгі критерий болуы керек.
Мемлекет еркін экономиканы қолдау керек. Оның міндеті - әділ қызмет
ете отырып, нарықтық ереже бекітіп оның сақталуын қамтамасыз ету.
Дүние жүзілік тәжірибені үйрене отырып шетелде қаржылық инвестициянаң
стратегиясын алдын ала дайынлау керек.
Экономиканың бірнеше секторы бар: табиға ресурстарды өндеу; инфра
құрылым, коммуникация және ақпарат. Осы салалардың дамуы экономикалық өсуге
ғана емес әлеуметтік салаға, Қазақстанның интеграциясынв да әсеретеді.
Ашық және либералды саясат – бұл шетел инвестициясын тартуға өте күшті
стимул болып табылады.
Негізгі әдебиеттер 5, 7,18,19; Қосымша әдебиеттер: 53, 56, 57.
Бақылау сұрақтары.
1. Реттеудің заңдылық әдістері.
2. Басқарудың экономикалық әдістері.
3. Басқарудың әкімшілік әдістері.
4. “Қазақстан-2030”стратегиясының елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуындағы ролі.
5. “Қазақстан-2030” стратегиясына сай ел экономикасын реттеудің
аспаптары.
6. “Қазақстан-2030” стратегиясына сай экономикалық өсуді қамтамасыз
етудің негізгі қағидалары.
II-бөлім. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҮШІН ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДІҢ БАСЫМ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Экономиканы салықтық-фискалдық реттеу және оның Қазақстан экономикасы
үшін маңыздылығы
Мемлекет тарапынан экономикалық процестерді реттеу кез келген қоғамдық
жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажырағысыз элементі болып
табылады.
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды
реттеу механизмiнде де қаржы және оның негiзiндегi салық жүйесi мен салық
салу механизмi зор рол атқарады. Салықтар мемлекеттер пайда болуымен бiрге
пайда болды. Мемлекет құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық
жүйесiнiң қайта құрылуымен және жаңаруымен қабаттаса жүредi. Экономиканы
салықтық және соның негізінде қалыптасатын бюджеттік реттеудегі басты
саясат фискалдық саясат болып табылады. Ол экономиканы салықтық тежеу мен
ынталандыру, бюджеттік қолдау мен реттеу шараларының жиынтығынан тұрады.
Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу – бұл макроэкономикалық тепе-
теңдіке және экономиканың жұмыс істеуінің әрбір нақтылы кезеңінде оның
үдемелі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржы ресурстарын шебер
пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету үшін шаруашылық жүргізуші
субъектіге мемлекеттің қаржылық ықпал жасауының нысандары мен әдістерін
мақсатты және нақты қолдану процесі.
Қаржылық реттеудің түрлері салықтық, бюджеттік, мемлекеттік-
кредиттік, кедендік-тарифтік, валюталық-қаржылық реттеулерді қамтиды. Осы
аталған экономиканы қаржылық реттеулердің ішінде салықтық реттеудің орны
мен маңыздылығы ерекше болып табылады. Экономиканы салықтық реттеуде тура
және жанама салықтар қолданылады.
Нарықтық экономика кезінде экономикалық, соның ішінде қаржылық
нысандар мен әдістер арқылы жанама реттеме негізгі қолданыста болады.
Дүниежүзілік тәжірибе салықтық реттеуде келесідей реттеу әдістерін: салық
салуда – салықтардың мөлшерлемелері, салық салу жөніндегі жеңілдіктер мен
санкциялар, салықтық-бюджеттік ынталандыру және тежеу саясаттары, салықтық
бөлу және қайта бөлу, бақылау қызметтері жатады.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылады. Салықтар өз кезегінде қаржының бастапқы категориясы.
Салықтардың мәнiн толық түсiну үшiн олардың экономикалық маңызын
түсiну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметiне тiкелей қатысты.
Сонымен, салықтардың жалпы экономика дамуында атқаратын келесiдей үш
қызметтерi бар:
• Фискалдық;
• Рететушiлiк;
• Бақылаушылық.
Салықтардың экономиканы реттеудегі басты қызметi – фискалдық немесе
бюджеттiк қызмет деп аталады. Бұл салық қызметi арқылы мемлекеттiк
бюджеттiң кiрiс бөлiмi құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi құрылады.
Себебi, салықтар мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып,
әлеуметтiк, әскери, қорғаныс, қоршаған ортаны қорғау және тағы басқа да
шаралардың iске асуын қамтамасыз етедi. Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзiн
құрайтын негiзгi қаржылық көздер – салықтар болып табылады.
Қаржылық реттеудің басты мазмұны фискалдық саясатты – бюджет
(мемлекеттің шығыстары) пен салық саясатын жүргізуді қамтамасыз етуде
затталады. Тікелей қаржылық реттеудің процесін жүргізе отырып, ұлттық
табыстарға кәсіпорындардың, аймақтардың үлесін көбейту немесе азайту арқылы
мемлекет олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады.
Мультипликатордың іс-әрекеттерінің жоғары баяндалған мүмкіндіктері
ескеріле отырып экономикалық циклдың сипатына қарай дискредициялық
фискалдық саясаттың нұсқалары тұжырымдалады. Құлдырау кезінде ынталандырушы
фискалдық саясат жүргізіледі. Ынталандырушы бюджет-салық саясаты (қазыналық
экспанция) – бұл саясат қысқа мерзiмдi кезеңде экономикадағы циклдiк
құлдырауды жою мақсатын қояды. Мұны жүзеге асыру үшiн мемлекет шығындарды
өсiрiп, салық ставкасы мөлшерiн төмендету арқылы немесе бiрiктiрген,
құрастырма шаралар арқылы жүзеге асырылады.
Аталған ынталандырушы бюджеттік-салық саясаты мыналарды қарастырады:
1) мемлекет шығыстарының көбеюі;
2) салықтардың төмендеуі;
3) мемлекеттің шығыстарының артуының үлкен нәтижесін ескере отырып
фискалдық саясаттың бұл бағыттарының үйлесуі.
Тежеушілік фискалдық саясат бюджет артығына жетуге бағдарлануы тиіс.
Артық сұраныммен және инфляциямен шарттасылған тежеушілік фискалдық саясат
кері бағыттарды қамтиды:
1) мемлекет шығыстарының азаюы;
2) салықтардың көбеюі;
3) бұл бағыттардың өзара үйлесуі.
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
табылады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді; шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпымемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі.
Сонымен қатар экономиканы мемлекеттік рететулердің негізгі
құралдарының бірі болып табылатын мемлекеттік бюджет, мемлекеттік
қаржылардың басқа да қорларының негізгі қайнар көзі салықтық түсімдер болып
табылады. Сондықтан мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастырудың негізгі
көзі – салық жүйесі және оның басты функцияларының бірі болып табылатын
халыққа және шаруашылық қызмет етуші субъектілерге салынатын тура және
жанама салықтардың құрамы мен мөлшері болып табылады.
Қазiргi кезде Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетiндегi
салықтық төлемдердiң үлесiн келесi 1-шi кестеден көре аламыз.
Кестеден көрсетiлген мәлiметтердi қарастыра келе, қазiргi кезде
елiмiздiң бюджетiнiң кiрiс көзiнiң 90%-ы салықтардан тұратыннын көруге
болады. Ел экономикасы дамып, мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзi ұлғайған
сайын салықтық түсiмдердiң де өсiп отырғаны байқалады. Себебi, салықтың
экономикалық табиғаты өндiрiске байланысты. Өндiрiс бар жерде табыс та бар,
одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндiрiстiң дамуына барынша
өз ықпалын тигiзiп, өндiрушiлердiң ынтасын арттыруға жағдай жасауы қажет.
Кесте 1
Қазақстан Республикасы мемлекеттiк бюджетiнiң жалпы кiрiсiндегi
салықтық түсiмдердiң үлес салмағы
1998 1999 2000 2001 2002 2003
Мемлекеттiк бюджет 242,7 279,4 304,1 393,0 587,0 746,9
кiрiсi (млрд. теңге)
Оның iшiнде салықтық 178,1 204,1 215,6 330,3 524,1 670,0
түсiмдер
Салық түсiмердiң 73,4 73,0 70,9 84,0 89,3 90,2
мемлекеттiң
бюджетiндегi үлесi
Осыған орай қазіргі кездегі салық салу жүйесіндегі заңнамаларға сәйкес
салықтар фискалдық, реттеу, бақылау, бөлу сияқты негізгі функцияларды
атқаратындығын еске түсіре кеткен дұрыс. Фискалды функцияның мақсаты
жалпыға ортақ немес мақсатты мемлекеттік бағдарламаларды орындау үшін қаржы
құралдарын бюджетке жұмылдыру болса, ал қалған функциялар осы аталған
функциядан бастау алады. Яғни, салықтардың реттеу қызметі мемлекеттің салық
механизмі арқылы белгілі бір қаржы-экономикалық (ынталандыру, шектеу, ұдайы
өндірістік) мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған. Бақылау функциясы
табыстар көрсеткіштері мен мемлекеттің қаржы ресурстарына деген
қажеттілігін салыстыру арқылы салық сомасын бағалау мақсатында кәсіпорындар
мен халықтың қаржы – шаруашылық қызметтерінің нәтижесін қадағалауға
бағытталады. Әлеуметтік немесе бөлу функциясы халықтың түрлі әлеуметтік
топтарының арасында әлеуметтік тепе-теңдікті сақтау мақсатында табыстың бір
бөлігін бір әлеуметтік топтан алып, әдетте әлеуметтік аз қамтылған
тұрғындар категориясы деп аталатын екінші топтарға қарай беру арқылы
қоғадық табысты қайта бөлуге бағытталған.
Салықтарды салу объектісі бойынша олар тура және жанама салықтарға
бөлінеді. Тура салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінің тікелей
төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі.
Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің кейбір түрлеріне (үй, жер,
кәсіп, ақшалай капитал) салынады. Жеке тура салықтар – бұл жеке адамдар мен
заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты
салықтардан айырмашылығы – жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке
табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайында ескереді.
Жанама салықтар – баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Салық Кодексіндегі 9 салық түрінің екеуі, яғни қосылған құнға салық
пен акциздер жанама салық түрлеріне жатады.
Жаңа Салық Кодексi 2002 жылдың 1-шi қаңтарынан Қазақстанда мынадай
салықтар енгiзiлдi:
• корпорациялық табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• қосылған құн салығы;
• акциздер;
• жер қойнауын пайдаланушылардың салықтар мен арнайы төлемдерi;
• әлеуметтiк салық;
• жер салығы;
• көлiк құралдары салығы;
• мүлiк салығы.
Мұндағы қосылған құнға салық пен акциздер жанама салықтарға жатады. Ал
қалған салықтың жетi түрi тiкелей салық салу болып табылады.
Корпорациялық табыс салығы. Бұл салықты Ұлттық банк пен мемлекеттiк
мекемелердi қоспағанда Қазақстан Республикасы резидент заңды тұлғалары,
сондай-ақ Қазақстанда қызметiн тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе
республикадағы көздерiн табыс алатын бейрезидент-заңды тұлғалар төлейдi.
Арнаулы салық режимiн қолданушы заңды тұлғалар – шағын бизнестiң
субъектiлерi, шаруа қожалықтары, заңды тұлға – ауыл шаруашылығы өнiмiн
өндiрушiлер, кәсiпкерлiк қызметтiң жекелеген түрлерi корпорациялық табыс
салығын төлейдi.
Корпорациялық табыс салығын салу механизмi заңды тұлғалар салықты
есептеу, төлеу тәртiбiн, алу шарттарын, жеңiлдiктер мен санкцияларды, төлеу
уақытын айқындайды.
Жалпы табыс салығының мөлшерлемесi 30% болып белгiленген. Негiзгi
өндiрiс құралы жер болып табылатын салық төлеушiнiң салық салынатын
табысына 10 пайыздық мөлшерлеме бойынша салық салынады.
Төлем көзiнен салық салынатын табыстар – дивидендтер, депозитер
бойынша сыйақы, ұтыстар, заңды тұлғаларға төленетiн сыйақы, борыштық бағалы
қағаздар бойынша купон түрiндегi сыйақы 15 % мөлшерлеме бойынша салық
салуға жатады.
Жанама салықтардың iшiндегi ең маңыздысы 1992 жылы енгiзiлген қосылған
құнға салынатын салық – ҚҚС болып табылады. Салық төлеушi мемлекетке оны
төлеу нәтижесiнде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады
және салықты төлеудi сатып алушыға ауыстырады. Салық салу объектiсi
материалдық шығындарсыз өндiрiлген өнiм (амортизациясы бар таза өнiм) болып
саналатын қосылған құн болып табылады: қосылған өнiмге кешендi шығындар,
мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа бiрқатар шығындар қамтылуы мүмкiн.
Демек, бұл салықтың ерекшелiгi – оның салық салынатын объектiсi
сатудан түскен бүкiл түсiм-ақша емес, тек салық салынатын айналым мен салық
салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. ҚҚС дүние
жүзiнiң 40-тан астам елдерiнде, соның iшiнде Еуропа экономикалық одағының
17 елiнде пайдаланылады. Бұл салықтың артықшылығы мынада: бiрiншiден, ол
жаңа құн жасалынған орын бойынша салық төлеушiлердiң үлкен тобынан алынады;
екiншiден, төлеушiлер үшiн де есептеудiң салыстырмалы қарапайымдылығымен
ерекшеленедi және үшiншiден, бағалардың өзгеруiне, төлеушiнiң қаржылық
ахуалына, инфляция деңгейiне қарамастан мемлекет бюджетiнiң кiрiстерiн
қалыптастырудың сенiмдi және тұрақты базасын қамтамасыз етедi. ҚҚС қазiргi
кезде Қазақстан Республикасының бюджет кiрiстерiнiң аса маңызды көздерiнiң
бiрi болып саналады. 2004 жылы мемлекеттiк бюджет кiрiстерiнiң жалпы
сомасында бұл төлемнiң үлес салмағы 23-24%-ды құрады.
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтiн тауарларға
салынатын салық. Акциздердi өзiнiң айрықшалықты ерекшелiктерiне қарай
монополды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды
өндiрушiлер төлейдi. Акциздер көрсетiлген қызметтерге де салынуы мүмкiн.
Акциз ставкаларын Үкiмет бекiтедi және тауар құнына пайызбен және
заттық нысандағы өлшем бiрлiгiне абсалюттiк сомада белгiленедi. ҚР-ның
Мемлекеттiк бюджетiндегi акциздердiң үлесi 2004 жылы 3,5%-ды құрады.
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең
алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Шығыстар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
Алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзiмдi фискалдық саясатты
айқындау процесі келесідей сипатта болады:
1. Орта мерзiмдi фискалдық саясат алдағы үш жылдық кезеңге арналған
салық-бюджет саясатын, соның iшiнде:
• мемлекеттiк, республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң болжамдық
көрсеткiштерiн;
• бюджеттiк бағдарламалардың өткен кезеңнiң iшiнде iске асырылу
тиiмдiлiгiн бағалау нәтижелерiн;
• бюджет қаражатын жұмсаудың басым бағыттарын;
• республиканың немесе аймақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының
негiзгi бағыттарын iске асырудың тәсiлдерiн;
• бюджетаралық қатынастардың даму бағыттарын;
• мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен борыш
саласындағы саясатты;
• ықтимал фискалдық тәуекелдердi айқындайтын құжат болып табылады.
2. Орта мерзiмдi фискалдық саясат республиканың немесе аймақтың орта
мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық даму жоспары негiзiнде, өткен қаржы жылы
бекiтiлген орта мерзiмдi фискалдық саясат, мемлекеттiк, салалық
(секторлық), аймақтық бағдарламалар, өткен қаржы жылы iшiнде бюджеттiң
атқарылуын талдау мен бағалау ескерiле отырып, оның негiзгi бағыттары жыл
сайын түзетiлiп үш жылдық кезеңге әзiрленедi.
Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның
жобасын әзiрлеу бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган
Республикалық бюджеттiк комиссия қабылдаған шешiмдердiң негiзiнде алдағы
қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының түпкiлiктi нұсқасын
жасап, оны Республикалық бюджеттiк комиссияның қарауына енгiзедi. Алдағы
қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының түпкiлiктi нұсқасын
қарау және айқындау жоспарланып отырған қаржы жылының алдындағы жылдың 1
тамызынан кешiктiрiлмей аяқталады.
Нарықтық жағдайларға көшу жағдайында республикалық бюджет шығыстарының
құрылымы айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда – ұлттық шаруашыылқтың, ең
алдымен орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға жұмсалатын бюджет
қаражаттары шұғыл қысқаруда. Жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асыруға
байланысты мемлекеттік кәсіпорындардың едәуір бөлігі акционерлік қоғамдарға
өзгерді, олар ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржы рыногында жұмылдырылған
меншікті қаражаттар мен ресурстар есебінен жүзеге асыруға тиіс.
Алайда нарықтық механизмдердің іс-әрекеті жағдайында да жеке салалар
мен аумақтарды, мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды, экономиканын
мемлекеттік секторын бюджеттен қаржыландыру өзінің шешуші маңызын сақтап
отыр.
Экономиканы одан әрі тұрақты дамыту, жүргізіліп жатқан реформаларды
тереңдету, мұнай операцияларына, қаржы лизингіне, қаржы құралдарына салық
салуды және оның нормаларын жетілдіру жәек кәсіпкерлердің инвестициялық
тартымдылықтарын күшейту инвестициялық салық преференцияларын беру нысаны
кеңейтіледі. Негізгі құралдарды жаңарту және жаңғырту процестерін жеделдету
үшін салық салу мақсатында елде амортизациялық саясат жетілдірілді.
Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын іске асыру, сондай-ақ
инвестициялар көлемін өсіру және салықтық әкімшілендіруді одан әрі
жетілдіру есебінен ел экономикасын теңгерімді дамытуды қамтамасыз ету
мақсатында орта мерзімді кезеңде салық саясатының негізгі бағыттары
анықталады. Олар:
• шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін арнаулы салық режимін
қолдану аясын кеңейиу және оларды ең алдымен экономиканың
шикізат емес секторына инвестиция тарту үшін шаралар қолдану;
• Салықтық әкімшілендірк процесін одан әрі жетілдіру;
• Салық салу және оның механизмін акпараттандыру және
компьютрлендіру;
• Қазақстандық экономиканың бәсеке қабілеттілігін күшейту
мақсатында 2008 жылдан бастап салықтық ауыртпалықты заңды
тұлғалардың кірістерінен жеке тұлғалардың кірістеріне біртіндеп
ауыстыру мүмкіндігін қарау болып табылады деп көзделуде.
Мемлекеттік бюджет кірістері салық заңнамасы, Әлеуметтік-экономикалық
дамудың орта мерзімді жоспары жобасының маңызды макроэкономикалық
көрсеткіштері мен салық саясатының ел экономикасын одан әрі дамытуға және
инвестициялар тартуға бағдарланған бағыттары негізінде айқындалады.
Келесі 2-ші кестеден мемлекеттік бюджет кірістерінің 2006-2008
жылдарға арналған болжамын ЖІӨ-гі пайызбен көре аламыз. 12
Кесте 2
Мемлекетік бюджет кірістерінің 2006-2008 жылдарға арналған
болжамы
Атауы 2006 2007 2008
Кірістер 22,3 22,7 23,2
Салықтық түсімдер 21,3 21,5 22
Салықтық емес түсімдер 0,6 0,5 0,5
Негізгі капиталды сатудан түсетін 0,4 0,7 0,7
түсімдер
2006-2008 жылдары бюджет саясаты жедел әлеуметтік-экономикалық даму
мақсаттары мен міндеттерін кешенді шешуге және ағымдағы міндеттемелерді бір
мезгілде орындауға негізделетін болады. Тұтастай алғанда орта мерзімі
кезеңде жүргізіліп жатқан бюджет саясатының жалпы бағыты сақталады және
мыналарға:
• Денсаулық сақтауды реформалауға және дамытуға;
• Білім беруді дамытуға;
• Әлеуметтік реформаларды одан әрі тереңдетуге;
• Идустриялық-инновациялық дамуды қолдауға;
• Аграрлық секторды дамытуға; Жаңа тұрғын үй саясатын іске асыруға;
• Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға;
• Мемлекеттік қызметтердіңтиімділігін арттыруға бағытталып отыр. 12
Орта мерзімді кеезңде фискалдық саясаттың негізгі мақсаты әлеуметтік-
экономикалық дамудың басым міндететрін шешу үшін салық-бюджет құралдарын
тиімді қолдану, атап айтқанда, Қазақстанды әлеуметтік және экономикалық
жедел жаңғыртуға бағытталған ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі
нарттыру болып табылады.
Орта мерзімді кезеңде бұл мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай
міндеттерді шешу қажет:
• Бюджеттік заңнаманы және жоспарлауды жетілдіру;
• Мемлекеттік шығыстардың тиімділігі мен нәтижелігін арттыру;
• Жүргізіліп жатқан әлеуметтік реформаларды қаржылық қамтамасыз ету;
• Перспективалы бюджеттік жоспарлаудың рөлін жоғарлату;
• Көлеңкелі экономиканың үлесін азайту;
• ҚР Ұлттық қорын қалыптастыру және пайдалану тетігін жетілдіру;
Кез келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы
мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде
салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Өйткені
елімізде бюджет пен халықтың және шаруашылық субъектілерінің арасында қарым-
қатынасты қалыптастыруда фискалдық және реттеушілік қызметті жүзеге
асыратын салықтық реттеуді жетілдіру бағытары өзекті мәселелердің біріне
айналып отыр. 12
Салық саясаты арқылы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін
ынталандыруға немесе шектеуге, бюджет кірісін қалыптастыруға, қоғам
мүддесін қолдауға болады. Сондықтан елімізге салық түрлерін, салық
ставкалары мен жеңілдіктерін енгізу, оларды дамыту арқылы реттеушілік
қызметін жүзеге асыру барысында экономиканы, өндіріс пен инвестицияны,
шағын және орта бизнесті жан-жақты қолдау мен рететуді жүзеге асыруымыз
керек.
2.2 Нарықтық экономикадағы ақша-несие саясаты және оның Қазақстан
экономикасының дамуы үшін маңыздылы
Еліміздің нарықтық экономикаға өтуіне байланысты экономиканың тиімді
және тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін елдегі ақша қатынастарын, оның
құнсыздану дәрежесін, ақшалардың және несиенің айналысын, олардың көлемін,
банк және қаржы жүйелерінің қызметтерінің тиімді жүргізілуін, сондай-ақ
тұрақты дамуға бет алуын реттеу құралдары мен саясаттарын ұтымды жүргізу
мемлекеттің және қаржы саласының негізгі міндеті мен мақсаты болып
табылады. Осы аталған экономика салаларын реттеудегі кең қолданылатын
саясаттардың бірі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі жүргізетін ақша-
несие саясаты болып табылады.
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
жүзеге асыратын басты орган болып табылады. Ақша-несие саясатының
экономикалық маңызы бұл саясат нарықтық экономиканы реттеудегі өте тиімді
мемлекеттің реттеу және дамыту саясаты болуында.
Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемiн,
сыйақы мөлшерлемесiн өзгертуге, жалпы банк жүйесiнiң қызметiн реттеуге
бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық
деңгейдегi субъектiсi – Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие
саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу объектiлерiне экономикадағы қолма-
қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.
Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екi түрi бар:
• рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
• экспанциялық ақша-несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты - коммерциялық банктердiң несиелiк
операциялар көлемiн шектеуге және қатаң шарт белгiлеуге, сондай-ақ сыйақы
мөлшерлемесiнiң деңгейiн арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциялық ақша-несие саясаты – несие беру көлемiн кеңейтумен,
айналымдағы ақша жиынының өсуiне бақылаудың әлсiздiгiмен және сыйақы
мөлшерлемесiнiң төмендеуiне байланысты сипатталады.
Ақша саясатының құралдарын төмендегiдей топтастыруға болады:
Ақырғы мақсат:
а) экономиканың өсуi;
ә) толық жұмысбастылық;
б) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I-бөлім. ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық негізі
1.2 Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттігі
1.3 Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі элементтер
II-бөлім. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҮШІН ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДІҢ БАСЫМ
БАҒЫТТАРЫ
1. Экономиканы салықтық-фискалдық реттеу және оның Қазақстан
экономикасы үшін маңыздылығы
2.2 Нарықтық экономикадағы ақша-несие саясаты және оның Қазақстан
экономикасының дамуы үшін маңыздылы
2.3 Қазақстан Республикасының индустриялы-инновациялы саясаты
2.4 Әлеуметтік-экономикалық жоспарлау және болжау мемлекеттік
қызметті реттеу бойынша алғашқы кезең ретінде
ІІІ Экономиканы мемлекеттік реттеудегі ұйымдастырушылық негіздері және
шетел тәжірибесі
3.1 Экономиканы реттеудің ұйымдастырушылық негіздері және шетел
тәжірибесі
3.2 Көшпелі экономиканың жалпы сипаттамасы және оның заңдылықтары.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Экономика қоғам дамуының негізі, ал мемлекет сол қоғмның негізгі буыны
болып табылады. Өз кезегінде мемлекет экономиканы реттеуді жүзеге асырады.
Экономиканы ретеу қоғамдық даму мен мемлекеттің экономикалық сипатына
байланысты әр түрлі деңгейде және әр түрлі әдістер қолданылады.
Экономиканы мемлкеттік реттеуде мемлекеттің рөлі оның экономикалық
процестерді реттей алатын қабілеті экономика мен саясатың байланыстыратын
экономикалық саясаттың жасалуына тәуелді болады. Экономикалық саясат
дегеніміз экономикалық реттеудің шоғырланған мағынасын береді. Экономикалық
заңдардың дамуын адамзат қоғамы саясатты қолдану арқылы жүзеге асырады.
Мемлекет қоғамның жемісі болып табылады және ол ылғи да рететуді қажет
етеді.
Қазақстан Рсепубликасының өз егемендігін алып, жаңадан анрықтық
қатынастарға өтіп, дамудың нарықтық жолына түсуіне байланысты елдегі
мемлекеттік ретттеудің мақсаты мен бағыттары өзгеріп, экономиканы
мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін дамытудың қажеттігі
туындады. Атап айтқанда, бастапқы жылдары елдің тұрақтылығын қамтамасыз
ету, мемлекеттік меншікті жекешелендіру, әлеуметтік саланы қолдау,
экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылатын.
Ал бүгінгі еліміздің аяғынан нық тұра бастаған кезеңде экономиканы
мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін жүргізудің маңыздылығы
туындап отыр. Ол әсіресе Қазақстанның алдағы жылдары әлемнің ең дамыған 50
елінің қатарына қосылуға ұмтылған бағдарламалар мен Жолдаулардың негізінде
болып отыр. Сол себепті, Қазақстан үшін экономиканы мемлекеттік реттеу мен
қолдаудың, дамытудың әдіс-шараларын ендігі жерде дамыған елдердің
экономиканы реттеу мен ұлттық экономика үшін маңызды болып отырған салалар
мен даму жолдарын мемлекеттік рететудің рөлі орасан зор болып табылады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын Экономиканы мемлекеттік
ретету: қағидалары мен үлгілері деп бүгінгі таңдағы өзекті болып табылатын
мәселеге байланысты тақырып алдым.
Тақырыпты орындаудағы мақсат пен міндеттеріме келесілер жатады:
экономиканы мемлекеттік рететудің қажеттігін, маңызын және қалыптасқан
реттеу бағыттарын айқындау; экономиканы реттеудің қажеттігі мен
ерекшеліктеріне тоқталу, нарықтық экономика кезіндегі мемлекеттік реттеудің
әдістерін талдау және Қазақстан үшін бүгінгі таңдағы маңызды болып
табылатын экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау болып
табылады.
I-бөлім. ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық негізі
Өндірістің төмендеуімен, инфляциямен және уақыт кезеңіне сай нарықтық
экономикаға көшумен сәйкес сипатталатын еліміздегі экономикалық дағдарыстың
созылуы мемлекеттің өзіне тән қызметтерін атқармауына байланысты деп
негізделген. Мемлекетке келесі міндеттер жүктелген.
1.Құқықтық негізді құру. Құқықтық негізсіз экономика, жалпы қоғам дұрыс
дамымайтыны белгілі. Мемлекет меншіктік құқықты анықтайтын, кәсіпкерлік
қызметті реттейтін, өнім сапасын қамтамасыз ететін және т.б. заңдарды
құрастырады және қабылдайды. Құқықтық негіз көмегімен мемлекет кәсіпкерлік
қызмет субъектілерінің ара қатынасын реттейтін “ойын ережесін” қамтамасыз
етеді.
2. Елдегі құқық ережелерін және оның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз
ету. Мемлекет әрбір азаматтың, жалпы қоғамның және нарықтық экономиканың
барлық субъектілерінің құқығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге міндетті.
Егер мемлекет міндетті қызметін атқамайтын болса, онда криминалды жағдайдың
дамуына шектеулер қойылады: кәсіпорын қызметі мен жалпы экономикаға әсер
ететін коррупция, мафия, пара алу және т.б. қылмыстарға
3. Экономиканың тұрақтануы. Экономиканың тұрақтануы экономиканың тұрақты
дамуы деп түсіндіріледі, яғни негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер
оптималды деңгейге жетіп тұрақталса: ЖҰӨ көлемі және ұлттық табыс, инфляция
және жұмыссыздық деңгейі, бюджет дифициті. Экономиканың тұрақтылығын
қамтамасыз ету үшін мемлекет барлық рычагтарын және сәйкес фискалды, қаржы-
несиелі, ғылыми-техникалық және инвестициялық саясат жүргізу жолы
саясатының әдістерін қолдануға міндетті. Егер мемлекет экономиканың
тұрақтылығына құлшынбасы, онда ол кәсіпкерлік қызметке, елдің жалпы
экономикасына, әлеуметтік жағдайға және т.б. процесстерге әсер етуі мүмкін.
Мысалы, егер мемлекет инфляциямен күрес жүргізбесе, онда ол ел
экономикасын құлдыратуы мүмкін. Инфляция келесі жағымсыз жағдайларды
тудырады:
- Төлем балансына әкелетін дифицитке, өнеркәсіптік өндірістің
төмендеуіне, жұмыссыздықтың өсуіне әкелетін ұлттық таурлардың
бәсекелестік қабілеттілігін төмендетеді.
- Ақшаның елден ауытқуы, әсіресе шетел влютасының.
- Импортты тауарлардың бағасының жоғарылауына әкелетін және сонымен
бағаның жалпы өсуін күшейтетін валюта девальвациясы.
- Азаматтардың жанаұтарын қамтамасыз ету.
4. Әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз ету.
Мемлекет барлық жұмысшыларға минимум жалақы, зейнетақы, жұмыссыздыққа
берілетін қаражаттар, сонымен қатар, инфляцияға байланысты фиксирленген
табыс индексін жүзеге асыру жұмыстарының кепілдігін қамтамасыз ететін мәні
бар активті әлеуметтік саясатты жүргізуі міндетті. Бұл саясатты жүргізе
отырып мемлекет елдің минималды өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуі керек.
5. Бәсекелестікті қорғау. Нарықтық экономикада бәсекелестік негізгі
реттеуші элементтердің бірі болып табылады. Ол өндірушілерді тауар мен
қызмет көрсетулерге жаңа технологияны ендіруге, өнім сапасын арттырып,
өндіріс шығындарын төмендетуге міндеттейтін экономиканың барлық
саласындағы негізгі прогресс болып табылады. Сондықтан мемлекет өзінің
барлық күшімен бәсекелестікті қорғауға міндетті. Бәсекелестік кезінде
сатып алушылар- иегерлер, нарық- олардың агенттері, ал кәсіпорын олардың
құлы. Монополия кезінде жағдай тез өзгереді, сатыпалушы иегердің орнына құл
болады.
6. Шаруашылық заңдылықтарды құрастыру, қабылдау және орындалуын
ұйымдастыру. Яғни, кәсіпкерліктің, салық салымның, банктік жүйенің
құқықтық негізі. Осы және басқа қызметтерді орындау үшін мемлекет өзінде
бар ресурстар мен рычагтарды барынша қолдануы керек.
Кәсіпкерлік қызмет пен ел экономикасы жеткілікті деңгейде мемлекеттік
саясатқа байланысты. Мемлекет өз қызметімен осы процестерді айтарлықтай
тежеуі және жылдамдатуы мүмкін.
Нарықтық экономика. өзінің көптеген жақсы жақтарына қарамастан өзінің
қоғамы мен әрбір азаматтарының мүддесіндегі барлық әлеуметтік және
экономикалық процестерін автоматты түрде реттеуге мүмкіндігі жоқ. Ол
табыстың әлеуметтік әділ бөлінуін қамтамасыз етпейді., қоршаған ортаны
қорғауға мақсат қоймайды және халықтың қорғаусыз бөлігін қолдай алмайды.
Жеке бизнес жоғарғы табыс әкелмейтін жобалар мен салаларға ақша жұмсауға
қызығушылық тудырмайды, бірақ қоғам мен мемлекет үшін ол өмірлік қажетті.
Нарықтық экономика көптеген мәселелерді шеше алмайды. Мұның бәрн мемлекет
қадағалау керек.
Мемлекет өз қызметін орындауда және экономиканы реттеуде экономикалық
(жанама) сияқты әкімшілік(тура) әдістерді қолданады. Ол әдіс сәйкс заңдылық
актілермен ережелерді реттеп және шығару жолымен елдің экономикасы мен
кәсіпкерлік қызметке әсер етеді.
Экономиканы ретеу үшін мемлекет қолданатын экономикалық рычагтар әр
түрлі, олардың негізгілері болып: салықтар, табыстарды және ресурстарды
болу, бағаның қалыптасу, мемлекеттік кәсіпкерлік қызметі, кредитті –
қаржылық механизмдер.
Әкімшілік, яғни егер экономикалыө әдіс тиімді болмаса, тура әсерету
әдісін мемлекет қолдануы керек.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсеткендей әкімшілік әдісті келесі облыстарда
қолдануға болады:
- табиғи мемлекеттік монополия (фундаменталды ғылым, қорғаныс және
т.б.);
- қорашаған ортан қорғау және ресурстарды қолдану;
- сертификаттау, стандартизация, метрология;
- әлеуметтік саясат; халықтық өмірінің минималды параметрлерін қолдану
және анақтау (жалақының кепілдендірідген минимумы, жұмыссыздарға көмек
ақша);
- сыртқы экономикалық қызмет (импорты мемлекеттік қадағалау, экспортты
лицензиялау).
Кәсіпкерлік қызметінің, мемлекеттің экономикасын көтеру мен
тұрақтандырудың қалыпты жағдайын жасау үшін экономикалық сияқты әкімшілік
әдістері орындау кезіндефиксалды, несиелі – қаражаттық, ғылыми –
технологиялық инвестициялық, бағалық, автоматты және т.б. саясаттың түрлері
жүргізу керек.
Мемлекеттің фискалды саясаты. Мемлекеттің фискалды саясаты болып
экономиканың тірілуі мен тұрақтануы мақсатында мемлекеттік бюджет пен
салықсалуды реттеу табылады. осы рычагтардың көмегімен кәсіпкерлік қызмет
пен ел экономикасына мемлекеттің әсер ету механизмі келесімен аяқталады.
өндірістің құлдырауы кезінде жалпы сұраныстың жоғарылауы үшін мемлекет
қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруға және әртүрлі мемлекеттік бағдарламаларды
жүзеге асыруға өз шығындарын жоғарылатады. Мемлекет экономикасының
жоғарылауына өз табыстарын азайту жолымен де әсер етуі мүмкін, яғни
халықтан және кәсіпорындардан алынатын салықты азайту. Бұл жағдайда
халықтың тұтынушылық тауарларына сұранысы жоғарылайды, ал нәтижесінде
экономиканың тірілуіне әкелетін кәсіпорынның инвестициялауға мүмкіндігі
жоғарылайды. Қаржылы-несиелі саясат деп мемлекеттің банктік проценттер мен
ақша массасын және несиелерді мемлекеттік басқару түсіндіріледі. Бюджеттік
саясаттан несиелі-ақша саясаты жақсы қару болып саналады , оның көмегімен
өндірістің құлдырауы мен инфляцияға сәйкестігін жеңе білуге болады. Бұл
саясаттың мәні мемлекет ақша массасына және пайыздық ставкаларға әсер
етеді, ал олар тұтынушылық және инвестициялық сұранысқа әсер етеді. Несиелі-
ақша саясатында басты рольге Қазақстанның Ұлттық банкі ие болады.
Экономикалық жағдайларға байланысты пайыздық ставкаларды реттей отырып, ол
коммерциялық банктерге несие беруді шешеді.
Ғылыми-техникалық саясат. Ғылыми-техникалық прогрессті жылдамдатылуы
экономиканың жоғарылауының және елдің күшті индустриалды мемлектке
айналуының маңызды факторы болып табылады. Мемлекттің бірлік ғылыми-
техникалық саясаты деп ғылым мен техниканың кешенді дамуын қамтамасыз
ететін мақсатқа бағыттандырылған шаралардың жүйесі, олардың нәтижелерін
халық шаруашылығына енгізілуі көрсетіледі.
Амортизациялық саясат. Ол мемлекеттің жалпы ғылыми-техникалық саясаттың
құрамдас бөлігі болып табылады. Амортизацияның мөлшерін, оның есептелу жіне
пайдалану ретін белгілей отырып мемлекет қайта өндірудің темпі мен сипатын
реттейді.
Инвестициялық саясат. Кәсіпкерлік қызмет пен елдің экономикасына әсер
ететін маңызды рычаг болып мемлекеттің инвестициялық саясаты табылады. Оның
көмегімен мемлекет өндіріс көлемінің темпіне, ЖТП-тің жылдамдауына,
қоғамдық өндірістің құрылымының өзгеруіне және көптеген әлеуметтік
мәселелердің шешілуіне әсер етеді.
Мемлекет инвестициялық активке келесі рычагтардың көмегімен әсер етуі
мүмкін: қаржылы-несиелі және салық саясаты, кәсіпорындарға әр түрлі
жеңілдіктер берілу, амортизациялық саясат; ғылыми-техникалық саясат.
Осыдан мемлекет елдің болашақ экономикасы қандай инвесициялық саясат
жүргізуге байланысты болады.
Мемлекеттік кәсіпкерлік. Мемлекеттің экономикаға тура әсер етуінің
маңызды формасының бірі болып мемлекттік кәсіпкерлік табылады. Ол
мемлекеттік кәсіпорынның өндіріс пен тауар және қызмет көрсету өткізуімен
байланысты жүзеге асырылатын кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрін
қалыптастырады.
Осыдан мемлекет келесі жалпы ұлттық мақсаттарды анықтауды жүзеге асыра
отырып шаруашылықтың өзіндік субъектісі болып қызмет атқарады: өндірістің
құрылымдық қайта құрылымы, салалық және теорриториалды диспропорцияның
жұмсаруы, ғылыми-техникалықпрогрессті ынталандыру, экономиканың
тиімділігінжоғарылату. Мемлекеттік кәсіпкерлік қайта өндірупроцессіне тура
қатынаста болады.
Жоспарлау және реттеу. Болжау, жоспарлау және реттеу елдің экономикасын
басқаруда мемлекттің басты рычагтарының бірі болып табылады.нарықтық
қатынастарға көшкеннен бері басқару жақсы, ал жоспарлау әдістері біршама
өзгерген. Индикативті жоспарлаудың мәні мемлекет экономикалық саясат пен
қолда бар ресурстардан алдыңғы кезеңдерге экономиканы функционалды талдау
негізінде жоспарлы кезеңге негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді, ЖҰӨ
өсу темпін және ұлттық өнімді, инфляция және жұмыссыздық деңгейін
белгілейді. Осы көрсеткіштердің жиынтығы жоспарланған кезеңдегі экономика
жағдайын сипаттайды. Осыдан мемлекет ел экономикасы мен халықтың оөмір сүру
деңгейіне әсер ететін макроэкономикалық көрсеткіштердің шамаларын жоспарға
енгізуі керек.
Мемлекеттік жоспарлау ұзақмерзімді, ортамерзімді, ұзақмерзімді және
перспективті жоспарларды құруды қамтамасыз ететін үздіксіз болуы керек.
Перспективті болжау мен жоспарлау мемлекетің 5-10-15-20 жылға арналған
стратегиясын таңдауға мүмкіндік береді. Экономикалық және ғылыми-техникалық
стратегияның болуы мемлекеттің алға қойған мақсатына аз ресурстарды
қолдану арқылыжетуіне мүмкіндік береді, ал сәйкесінше қоғамдық өндірістің
тиімділігін үздіксіз жоғарылату. Жоспарлаумен реттеу тығыз байланысты.
Реттеу жоспарланған экономикалық көрсеткіштер орындалмай датқан кездерде
мемлекетпен жүзеге асырылады.
Бағаның қалыптасуы. Бұл мемлекеттің экономика мен кәсіпкерлік қызметке
әсер ететін рычагтарының бірі. Бағалық саясатты қолдана отырып мемлекет
сұраныс пен ұсынысқа, табыс пен ресурстарды қайта бөлуге, минималды өмір
сүру деңгейін қамтамасыз етуге және т.б. процесстерге әсер етеді.
Мемлекет инфляциямен күрес және экономиканы көтеру негізіндегі
тұрақтылықты қамтамасыз ету мақсатында баға қалыптастыру облысында саясат
жүргізу керек.
Бағаны мемлекттің әкімшілік бақылауы нарықтық экономиканың шығындарын
азайтуға қабілеттендіреді.
Кәсіпкерлік қызметке мемлекет сыртқыэкономикалық және әлеуметтік саясат
жүргізу арқылы айтарлықтай әсер ете алады. Сыртқы экономикалық қызметтер
арқылы мемлекет экспорттық мүмкіндіктерін кеңейтуге, экспорт құрылымын
жақсартуға отандық өнімнің сапасын жақсартуға мүмкіндік алады.
1.2 Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттігі.
Мемлекеттің пайда болуымен қатар оның экономикалық қызмет ететін
сферасыда қалыптасты. Мемлекеттің қандай жағдай болса да, экономикаға
араласуы және реттеуі бүгінгі экономикада объективті қажеттілік.
Тарихи жағынан дамыған елдерде экономиканы реттеу жөніндегі екі
негізгі әдістемелік бағыт қалыптасқан.
Кейнстік мектеп – шаруашылық механизмін мемлекеттік реттеу
концепциясы және мемлекеттің қоға мадық шаруашылық өміріне араласпауы
туралы неокейнстік кездерде консервативті доктриналардың синтезі. Осы
аталған екі теориялық ағымдардың өздеріне тән ортақ негізі бар. Олардың
екеуі де мемлекетті қоғамның стратегиялық мақсаттарына жетуге бағытталған
экономикалық саясат жүргізу үшін белгілі меншіктің формасы мен шаруашылық
қызметтер негізінде қамтамасыз етілген. Ал олардың бір-бірінен негізгі
айырмашылығы мемлекеттік ықпал жасаудың әр түрлі тәсілдері арқылы
айқындалады. Олардың біреулері мемлекеттің экономикалық процестерге мүлдем
араласпауын жақтайды. Оның өкілі Хайек мемлекеттің түнгі күзетші рөлін
атқарғанын дұрыс дейді.
Ал Кейнс және посткейнстік өкілдер нарық параметрлерінің жағдайына
бақылау жасауды мемлекеттің басты қызметі деп есептеді.
А.Смит мемлекеттің үш негізгі міндетін атап көрсетеді:
1. Әскери қауіпсіздікті сақтау;
2. Құқықтық қызметтер;
3. Қоғамдық қатынастарды реттеу;
Ал мемлекеттік экономикалық реттеу туралы Орешин былай деді:
экономиканы мемлекеттік реттеу мемлекеттің құқықтық шаралар жүйесі, реттеу
экономикалық тұрақтылықты және дамуды қамтамасыз етуге және әлеуметтік-
экономикалық жүйенің қызметіне араласу болып табылады.
Қазақстандық экономистер Ихданов пен Мамыров экономиканы мемлекеттік
реттеуді мемлекеттің өзіне негізгі административті экономикалық және
ұйымдық-құқықтық араласуы, әсіресе әлеуметтік-экономикалық процеске, яғни
оның рационалды балансын және макроэкономикалық тұрақтылығын қолдау көрсету
екендігін атап өтті.
Мемлекеттік реттеу экономикалық өсудің тұрақтылығын сақтауға және
дамытуға ынталы болады. Жалпы нарық механизміне тән кемшіліктерді мемлекет
экономикалық реттеу арқылы түзетіп отыруға тиісті.
Мемлекеттік реттеудің келесідей түрлері бар:
• Шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизм;
• Нарықтық және басқа да экономикалық жүйелердің ұштасуының әр түрлі
нұсқасы;
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты үлгілері:
• Адаптациялық үлгі – мысалы, АҚШ экономикасын реттеу үлгісі;
• Белсенділік үлгі, яғни Жапония мысалында.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі әдістеріне тоқталатын болсақ:
1) Құқықтық реттеу – мемлекеттің тарапынан;
2) Өндіруші фирмалар және тұтынушылар үшін экономикалық қызмет тәртібінің
белгіленуі жатады. Бұл жерде заң нормалары және ережелер жүйесі меншік
формалары мен ережелерінің жүйесі меншік құқықтарын келісім-шарт
жасаумен фирманың қызмет ету шарттарын кәсіподақтармен реттеп отыру;
3) Әкімшілік реттеу – лицензиялау, квота белгілеу шаралары жатады.
Қазіргі кезде көбінесе әкімшілік реттеу қоршаған ортаны қорғау
шараларымен айналысады.
4) Экономикалық әдістер нарықтық қатынастардың сипатынажәне ұлттық
экономиканың шеңберінде нарықтық ортаға ықпал жасауға талап етеді. Бұл
жиынтық сұранысқа, жиынтық ұсынысқа, капиталдың шоғырлану дәрежесіне
әсер ету арқылы реттеу шараларын жүргізеді.
Ал экономиканы мемлекеттік реттеудің келесі бағыттардағы қызметтері
кең тараған:
• Ұлттық қорғаныс;
• Фундаменталды ғылым;
• Космостық зерттеулер;
• Денсаулық сақтау;
• Қала құрылысы, заводтар салу;
• Мемлекеттік несиелендірудің пайыз қойылымын, тауарлардың сапасын
реттеу;
• Ресурстарды тиімді бөлу мен ұтымды пайдалану;
• Монополияға қарсы тұру, бәсекені қолдау шаралары;
• Жұмыссыздықтықтың орын алуын, инфляция, сұраныс пен ұсыныстың
тепе-теңдігінің бұзылып отыруын реттеп отыру;
• Әлеуметтік мәселелер мен қоршаған ортаның ластануын реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаттары келесідей:
• Жалпы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
• Шаруашылық қызметтің кординациясын дамыту;
• Бәсекелік ортаны барынша қолдау.
Осыдан барып келесі төрт көрсеткіш шығады:
1) Экономикалық өсім;
2) Жұмысбастылықтық жағдайы мен деңгейі;
3) Бағаның тұрақтылығы;
4) Сыртықы экономикалық тепе-теңдік.
Экономиканы мемлекеттік рететуде негізгі субъект мемлекеттің өзі болып
табылады, ал реттеу объектісі экономиканың әлсіз және реттеуді қажет ететін
салалары мен аумақтары.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде нарықты реттеудің әдістерін келесідей
жіктеуге болады:
Сурет- 1 – Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері
1-ші суреттен көріп отырғанымыздай тікелей реттеу шаралары неғұрлым
әкімшілік сипат алады да, ал жанама реттеу әдістері экономикалық сипат
алады. Енді осы экономиканы рететудің нарықтық экономикада маңызды болып
табылатын әдістеріне жекелеп тоқталып өтсек.
1.3 Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі элементтер
Қазақстандағы экономикалық реформалардың жүруі әлеуметтік шаруашылық
процесстер динамикасында барлық арсеналдарды қолдана отырып, мемлекет
активті роль атқаруы керек.
Осы мәселелердің шешімі экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржы-несиелі
механизмі және жоспарларды өңдеу болып табылатын негізгі аспаптарымен
мемлекеттік басқаруға жүктеледі.
Соңғы он жылда экономиканы мемлекеттік басқарудың тұрақты
механизмдерінің құлауы теориялық және практикалық түрде олардың жаңа
модельдеріне осы механизмдердің трансформацияларының эвалюцияларына қарама-
қарсылығы көрінген. Осындай тоқырау жағдайда мемлекеттік реттеудің қаржылық-
несиелі механизмдерін және стратегиялық жоспарларды өңдеуде басты болып
табылатын аспаптарды ел экономикасын дамытуда мемлекеттің араласуы күшейе
түседі.
Ең алдымен ғылыми зерттеу және дүние жүзілік тәжірибелерді жалпылау және
әртүрлі шаруашылық жүйелердің дамуы экономикалық процестерді жылдамдату
құралы сияқты жоспарлауды активті түрде қолдану мен технико-экономикалық
қатынаста дамығандар санына тез енген елдермен куәландырылады.
Оны Қазақстан жағдайында қолдану қызығушылығы халық шаруашылығын басқару
органдарының жүйелерінде жалпы статусы бар стратегиялық жоспарлар бойынша
агенттік- салалық және регионалдық жоспарлаудың координациясы бойынша
арнайы мемлекеттік орган құруына қажеттіліқ тудырады.
Жалпы практикада экономиканы мемлекеттік реттеудің рычагы болып
экономикалық жоспарлау болуы мүмкін, егер, ол бюджетті-қаржылық
жоспарлаумен бірге енгізілсе.
Өзінің реттеуші функциясы ретінде әкімшілік және экономикалық әдістерді
орындайды. Командалық экономикаға әкімшілік игеру сипатты болады. Нарықтық
экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесі керісінше экономикалық әдістерді
реттеуге базаланады.
Әкімшілік және тура реттеу әдістері шаруашылықты субъектінің еркін
таңдауын шектейді. Мысалы, өндірілген өнімнің ассортименті және көлемі
бойынша берілген директивті жоспарлық тапсырма немесе жоспарлы экономикада
әкімшілік реттеу әдісі- тауар және қызмет көрсетуге орталықты белгіленген
баға- ресурстарды альтернативті қолдануға мүмкіндік бермейді. Мұның
ерекшелігі мемлекеттік реттеудің экономикалық және жанама әдістері
кәсіпкерлік тңдау еркіндігін шектемейді.
Реттеудің әкімшілік әдісі нарық табиғатына қарама-қарсы, олар сәйкес
қаржылық реттеушілердің қызметін блоктайды.
Экономикалық әдістер, керісінше, нарық табиғатына адекватты. Олар
нарықтың конъюктурасына тікелей әсер етеді және сол арқылы тауар және
қызмет көрсетудің тұтынушысына және өндірушісіне жанама әсер етеді. Мысалы,
трансфертті төлемдердердің артуы тұтынушы тауарлардың нарығының
коъюктурасын өзгертеді, сұранысты арттырады. Басқарудың экономикалық
әдістері осылайша нарықтық механизм арқылы қызмет етеді
Командалық экономикадан нарықтық экономикаға өту бұрынғы әкімшілік
әдістерін бұзып, экономикалық реттеуші жаңа жүйелерді құрумен мемлекеттік
реттеу әдістерінің жүйесін өзгертумен бірге жүреді.
Жоспарлау болашақ қызметтерді өңдеу процесін көрсетеді. Және кез келген
жүйемен басқарудың маңызды қызметі болып табылады. Ол келесі негізгі
моменттерді қамтиды: желілі макроэкономикалық көрсеткіштерді жоспарлау;
қоғамдық дамуда мәселелерді және дисбаланстарды көрсету.
Өндірістің дағдарыстық қысқаруының масштабыназайту үшін халықтық өмір
сүру деңгейін төмендетпеуге күш салу керек, мемлекет реформаның алғашқы
этаптарында, мысалы, өндірістік негізді және ұлттық жеке тутынуын құрайтын
тауарлардың бңраз тобын өткізу мен өндіріске әкімшілік бақылауды сақтай
алады.
Өтпелі этапта мемлекеттік маңызды міндетті болып реттеудің экономикалық
әдістерінің жалпы жүйесін құру табылады. осы мақсатпен барлық елдер
нарықтық экономикаға өтуді жүзеге асыру несиелік және салықтық жүйенің
реформасын жүргізеді.
Нарықтық экономикаға тән елдерде екі деңгейлі банктік жүйе щшралады.
Мұнда орталыұ банк экономикалық нормативтермен бірге коммерциялық
банктерінің кең тораптарының әрекеттерін реттеуді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасындағы экономиканв басқары. Қазақстан жағдайында
өкімет ролін бағалау қиынырақ. Жоспарлау жүйесінен нарықтық экономикаға өту
өте тез және қиын болады. Қандай саясат жүргізу керектігін ешкім білмеді,
реформа сәтті эксперимент бола алмады. әрине бәрі ретімен болу керек. Кез-
келген әрекеттің міндеттері мен нәтижелері мақсатты түрде бағалануы керек.
Сонымен қазіргі кездегі Қазақстан жағдайында экономиканы басқарудағы
мемлекеттің ролін активтендіру мәнді болып табылады. Осыдан елдің ары қарай
дамуы , оның ауыр дағдарыстан шығу мүмкіндігі, әлеуметтік – экономикалық
реформа тағдыры, экономикалық жгйені құру артықшылықтары тіуелді.
Қазақстанның ұлттық экономикалық мүддесі, трансформациялық кезендегі
күрделі мәселелер, сонымен қатар экономиканы мемлекеттік басқару жүйесін
бағыттау қажеттілігі реттеумен жүзеге асыру.
Өтпелі экономиканың парадоксы болып осы кезендегі мемлекеттің шаруашылық
процесстеріне әсер ету мүмкіндігі табылады. Ал мемлекеттік араласуда
қажеттілік жоғарғы деңгейде сақталады, және экономиканың жалпы дағдырыс
жағдайымен байланысты жоғарылауы мүмкін.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты мақсаты, мемлекет мүддесін
сақтау, қоғамды, халықтық әлеуметтік қорғалмаған қабатын қорғау.
Мемлекет әрдайым ерекше экономикалық субъект ретінде қоғамның
экономикалық өмірін қатыса отырып көрінген.
Қазақстанның миссиясы тәуелсіз, өркендеуші және саяси тұрақты Қазақстан
құру болып табылады.
Осы артықшылықтарға жету үшін келесі жеті ұзақ мерзімді приоритеттерді
жүзеге асыру керек:
1. Ұлттық қауіпсіздік. Территориясын толық сақтай отырып тәуелсіз
егеменді мемлекет ретінде Қазақстанның дамуын қамтамасыз ету.
2. Ішкі саяси тұрақтылық және қоғам консолидациясы. Ішкі саяси
тұрақтылықты және ұлттық бірлікті күшейту және сақтау.
3. Жоғарғы деңгейлі шет ел инвестициясымен ішке жинақтар бар ашық
нырықтық экономикаға базаланған экономикалық өсім.
4.Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі және жетістігі.
5. Энергетикалық ресурстары.
6. Инфрақұрылым, әсіресе транспорт және байланыс.
7. Кәсіпкерлік мемлекет.
Осы ұзақ мерзімді жоспармен мемлекеттің күшеюіне қызмет етуі керек және
елдің бюджеті мен кадр саясатын құру кезінде негізгі критерий болуы керек.
Мемлекет еркін экономиканы қолдау керек. Оның міндеті - әділ қызмет
ете отырып, нарықтық ереже бекітіп оның сақталуын қамтамасыз ету.
Дүние жүзілік тәжірибені үйрене отырып шетелде қаржылық инвестициянаң
стратегиясын алдын ала дайынлау керек.
Экономиканың бірнеше секторы бар: табиға ресурстарды өндеу; инфра
құрылым, коммуникация және ақпарат. Осы салалардың дамуы экономикалық өсуге
ғана емес әлеуметтік салаға, Қазақстанның интеграциясынв да әсеретеді.
Ашық және либералды саясат – бұл шетел инвестициясын тартуға өте күшті
стимул болып табылады.
Негізгі әдебиеттер 5, 7,18,19; Қосымша әдебиеттер: 53, 56, 57.
Бақылау сұрақтары.
1. Реттеудің заңдылық әдістері.
2. Басқарудың экономикалық әдістері.
3. Басқарудың әкімшілік әдістері.
4. “Қазақстан-2030”стратегиясының елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуындағы ролі.
5. “Қазақстан-2030” стратегиясына сай ел экономикасын реттеудің
аспаптары.
6. “Қазақстан-2030” стратегиясына сай экономикалық өсуді қамтамасыз
етудің негізгі қағидалары.
II-бөлім. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҮШІН ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДІҢ БАСЫМ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Экономиканы салықтық-фискалдық реттеу және оның Қазақстан экономикасы
үшін маңыздылығы
Мемлекет тарапынан экономикалық процестерді реттеу кез келген қоғамдық
жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажырағысыз элементі болып
табылады.
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды
реттеу механизмiнде де қаржы және оның негiзiндегi салық жүйесi мен салық
салу механизмi зор рол атқарады. Салықтар мемлекеттер пайда болуымен бiрге
пайда болды. Мемлекет құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық
жүйесiнiң қайта құрылуымен және жаңаруымен қабаттаса жүредi. Экономиканы
салықтық және соның негізінде қалыптасатын бюджеттік реттеудегі басты
саясат фискалдық саясат болып табылады. Ол экономиканы салықтық тежеу мен
ынталандыру, бюджеттік қолдау мен реттеу шараларының жиынтығынан тұрады.
Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу – бұл макроэкономикалық тепе-
теңдіке және экономиканың жұмыс істеуінің әрбір нақтылы кезеңінде оның
үдемелі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржы ресурстарын шебер
пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету үшін шаруашылық жүргізуші
субъектіге мемлекеттің қаржылық ықпал жасауының нысандары мен әдістерін
мақсатты және нақты қолдану процесі.
Қаржылық реттеудің түрлері салықтық, бюджеттік, мемлекеттік-
кредиттік, кедендік-тарифтік, валюталық-қаржылық реттеулерді қамтиды. Осы
аталған экономиканы қаржылық реттеулердің ішінде салықтық реттеудің орны
мен маңыздылығы ерекше болып табылады. Экономиканы салықтық реттеуде тура
және жанама салықтар қолданылады.
Нарықтық экономика кезінде экономикалық, соның ішінде қаржылық
нысандар мен әдістер арқылы жанама реттеме негізгі қолданыста болады.
Дүниежүзілік тәжірибе салықтық реттеуде келесідей реттеу әдістерін: салық
салуда – салықтардың мөлшерлемелері, салық салу жөніндегі жеңілдіктер мен
санкциялар, салықтық-бюджеттік ынталандыру және тежеу саясаттары, салықтық
бөлу және қайта бөлу, бақылау қызметтері жатады.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылады. Салықтар өз кезегінде қаржының бастапқы категориясы.
Салықтардың мәнiн толық түсiну үшiн олардың экономикалық маңызын
түсiну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметiне тiкелей қатысты.
Сонымен, салықтардың жалпы экономика дамуында атқаратын келесiдей үш
қызметтерi бар:
• Фискалдық;
• Рететушiлiк;
• Бақылаушылық.
Салықтардың экономиканы реттеудегі басты қызметi – фискалдық немесе
бюджеттiк қызмет деп аталады. Бұл салық қызметi арқылы мемлекеттiк
бюджеттiң кiрiс бөлiмi құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi құрылады.
Себебi, салықтар мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып,
әлеуметтiк, әскери, қорғаныс, қоршаған ортаны қорғау және тағы басқа да
шаралардың iске асуын қамтамасыз етедi. Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзiн
құрайтын негiзгi қаржылық көздер – салықтар болып табылады.
Қаржылық реттеудің басты мазмұны фискалдық саясатты – бюджет
(мемлекеттің шығыстары) пен салық саясатын жүргізуді қамтамасыз етуде
затталады. Тікелей қаржылық реттеудің процесін жүргізе отырып, ұлттық
табыстарға кәсіпорындардың, аймақтардың үлесін көбейту немесе азайту арқылы
мемлекет олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады.
Мультипликатордың іс-әрекеттерінің жоғары баяндалған мүмкіндіктері
ескеріле отырып экономикалық циклдың сипатына қарай дискредициялық
фискалдық саясаттың нұсқалары тұжырымдалады. Құлдырау кезінде ынталандырушы
фискалдық саясат жүргізіледі. Ынталандырушы бюджет-салық саясаты (қазыналық
экспанция) – бұл саясат қысқа мерзiмдi кезеңде экономикадағы циклдiк
құлдырауды жою мақсатын қояды. Мұны жүзеге асыру үшiн мемлекет шығындарды
өсiрiп, салық ставкасы мөлшерiн төмендету арқылы немесе бiрiктiрген,
құрастырма шаралар арқылы жүзеге асырылады.
Аталған ынталандырушы бюджеттік-салық саясаты мыналарды қарастырады:
1) мемлекет шығыстарының көбеюі;
2) салықтардың төмендеуі;
3) мемлекеттің шығыстарының артуының үлкен нәтижесін ескере отырып
фискалдық саясаттың бұл бағыттарының үйлесуі.
Тежеушілік фискалдық саясат бюджет артығына жетуге бағдарлануы тиіс.
Артық сұраныммен және инфляциямен шарттасылған тежеушілік фискалдық саясат
кері бағыттарды қамтиды:
1) мемлекет шығыстарының азаюы;
2) салықтардың көбеюі;
3) бұл бағыттардың өзара үйлесуі.
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
табылады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді; шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпымемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі.
Сонымен қатар экономиканы мемлекеттік рететулердің негізгі
құралдарының бірі болып табылатын мемлекеттік бюджет, мемлекеттік
қаржылардың басқа да қорларының негізгі қайнар көзі салықтық түсімдер болып
табылады. Сондықтан мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастырудың негізгі
көзі – салық жүйесі және оның басты функцияларының бірі болып табылатын
халыққа және шаруашылық қызмет етуші субъектілерге салынатын тура және
жанама салықтардың құрамы мен мөлшері болып табылады.
Қазiргi кезде Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетiндегi
салықтық төлемдердiң үлесiн келесi 1-шi кестеден көре аламыз.
Кестеден көрсетiлген мәлiметтердi қарастыра келе, қазiргi кезде
елiмiздiң бюджетiнiң кiрiс көзiнiң 90%-ы салықтардан тұратыннын көруге
болады. Ел экономикасы дамып, мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзi ұлғайған
сайын салықтық түсiмдердiң де өсiп отырғаны байқалады. Себебi, салықтың
экономикалық табиғаты өндiрiске байланысты. Өндiрiс бар жерде табыс та бар,
одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндiрiстiң дамуына барынша
өз ықпалын тигiзiп, өндiрушiлердiң ынтасын арттыруға жағдай жасауы қажет.
Кесте 1
Қазақстан Республикасы мемлекеттiк бюджетiнiң жалпы кiрiсiндегi
салықтық түсiмдердiң үлес салмағы
1998 1999 2000 2001 2002 2003
Мемлекеттiк бюджет 242,7 279,4 304,1 393,0 587,0 746,9
кiрiсi (млрд. теңге)
Оның iшiнде салықтық 178,1 204,1 215,6 330,3 524,1 670,0
түсiмдер
Салық түсiмердiң 73,4 73,0 70,9 84,0 89,3 90,2
мемлекеттiң
бюджетiндегi үлесi
Осыған орай қазіргі кездегі салық салу жүйесіндегі заңнамаларға сәйкес
салықтар фискалдық, реттеу, бақылау, бөлу сияқты негізгі функцияларды
атқаратындығын еске түсіре кеткен дұрыс. Фискалды функцияның мақсаты
жалпыға ортақ немес мақсатты мемлекеттік бағдарламаларды орындау үшін қаржы
құралдарын бюджетке жұмылдыру болса, ал қалған функциялар осы аталған
функциядан бастау алады. Яғни, салықтардың реттеу қызметі мемлекеттің салық
механизмі арқылы белгілі бір қаржы-экономикалық (ынталандыру, шектеу, ұдайы
өндірістік) мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған. Бақылау функциясы
табыстар көрсеткіштері мен мемлекеттің қаржы ресурстарына деген
қажеттілігін салыстыру арқылы салық сомасын бағалау мақсатында кәсіпорындар
мен халықтың қаржы – шаруашылық қызметтерінің нәтижесін қадағалауға
бағытталады. Әлеуметтік немесе бөлу функциясы халықтың түрлі әлеуметтік
топтарының арасында әлеуметтік тепе-теңдікті сақтау мақсатында табыстың бір
бөлігін бір әлеуметтік топтан алып, әдетте әлеуметтік аз қамтылған
тұрғындар категориясы деп аталатын екінші топтарға қарай беру арқылы
қоғадық табысты қайта бөлуге бағытталған.
Салықтарды салу объектісі бойынша олар тура және жанама салықтарға
бөлінеді. Тура салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінің тікелей
төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі.
Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің кейбір түрлеріне (үй, жер,
кәсіп, ақшалай капитал) салынады. Жеке тура салықтар – бұл жеке адамдар мен
заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты
салықтардан айырмашылығы – жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке
табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайында ескереді.
Жанама салықтар – баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Салық Кодексіндегі 9 салық түрінің екеуі, яғни қосылған құнға салық
пен акциздер жанама салық түрлеріне жатады.
Жаңа Салық Кодексi 2002 жылдың 1-шi қаңтарынан Қазақстанда мынадай
салықтар енгiзiлдi:
• корпорациялық табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• қосылған құн салығы;
• акциздер;
• жер қойнауын пайдаланушылардың салықтар мен арнайы төлемдерi;
• әлеуметтiк салық;
• жер салығы;
• көлiк құралдары салығы;
• мүлiк салығы.
Мұндағы қосылған құнға салық пен акциздер жанама салықтарға жатады. Ал
қалған салықтың жетi түрi тiкелей салық салу болып табылады.
Корпорациялық табыс салығы. Бұл салықты Ұлттық банк пен мемлекеттiк
мекемелердi қоспағанда Қазақстан Республикасы резидент заңды тұлғалары,
сондай-ақ Қазақстанда қызметiн тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе
республикадағы көздерiн табыс алатын бейрезидент-заңды тұлғалар төлейдi.
Арнаулы салық режимiн қолданушы заңды тұлғалар – шағын бизнестiң
субъектiлерi, шаруа қожалықтары, заңды тұлға – ауыл шаруашылығы өнiмiн
өндiрушiлер, кәсiпкерлiк қызметтiң жекелеген түрлерi корпорациялық табыс
салығын төлейдi.
Корпорациялық табыс салығын салу механизмi заңды тұлғалар салықты
есептеу, төлеу тәртiбiн, алу шарттарын, жеңiлдiктер мен санкцияларды, төлеу
уақытын айқындайды.
Жалпы табыс салығының мөлшерлемесi 30% болып белгiленген. Негiзгi
өндiрiс құралы жер болып табылатын салық төлеушiнiң салық салынатын
табысына 10 пайыздық мөлшерлеме бойынша салық салынады.
Төлем көзiнен салық салынатын табыстар – дивидендтер, депозитер
бойынша сыйақы, ұтыстар, заңды тұлғаларға төленетiн сыйақы, борыштық бағалы
қағаздар бойынша купон түрiндегi сыйақы 15 % мөлшерлеме бойынша салық
салуға жатады.
Жанама салықтардың iшiндегi ең маңыздысы 1992 жылы енгiзiлген қосылған
құнға салынатын салық – ҚҚС болып табылады. Салық төлеушi мемлекетке оны
төлеу нәтижесiнде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады
және салықты төлеудi сатып алушыға ауыстырады. Салық салу объектiсi
материалдық шығындарсыз өндiрiлген өнiм (амортизациясы бар таза өнiм) болып
саналатын қосылған құн болып табылады: қосылған өнiмге кешендi шығындар,
мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа бiрқатар шығындар қамтылуы мүмкiн.
Демек, бұл салықтың ерекшелiгi – оның салық салынатын объектiсi
сатудан түскен бүкiл түсiм-ақша емес, тек салық салынатын айналым мен салық
салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. ҚҚС дүние
жүзiнiң 40-тан астам елдерiнде, соның iшiнде Еуропа экономикалық одағының
17 елiнде пайдаланылады. Бұл салықтың артықшылығы мынада: бiрiншiден, ол
жаңа құн жасалынған орын бойынша салық төлеушiлердiң үлкен тобынан алынады;
екiншiден, төлеушiлер үшiн де есептеудiң салыстырмалы қарапайымдылығымен
ерекшеленедi және үшiншiден, бағалардың өзгеруiне, төлеушiнiң қаржылық
ахуалына, инфляция деңгейiне қарамастан мемлекет бюджетiнiң кiрiстерiн
қалыптастырудың сенiмдi және тұрақты базасын қамтамасыз етедi. ҚҚС қазiргi
кезде Қазақстан Республикасының бюджет кiрiстерiнiң аса маңызды көздерiнiң
бiрi болып саналады. 2004 жылы мемлекеттiк бюджет кiрiстерiнiң жалпы
сомасында бұл төлемнiң үлес салмағы 23-24%-ды құрады.
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтiн тауарларға
салынатын салық. Акциздердi өзiнiң айрықшалықты ерекшелiктерiне қарай
монополды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды
өндiрушiлер төлейдi. Акциздер көрсетiлген қызметтерге де салынуы мүмкiн.
Акциз ставкаларын Үкiмет бекiтедi және тауар құнына пайызбен және
заттық нысандағы өлшем бiрлiгiне абсалюттiк сомада белгiленедi. ҚР-ның
Мемлекеттiк бюджетiндегi акциздердiң үлесi 2004 жылы 3,5%-ды құрады.
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең
алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Шығыстар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
Алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзiмдi фискалдық саясатты
айқындау процесі келесідей сипатта болады:
1. Орта мерзiмдi фискалдық саясат алдағы үш жылдық кезеңге арналған
салық-бюджет саясатын, соның iшiнде:
• мемлекеттiк, республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң болжамдық
көрсеткiштерiн;
• бюджеттiк бағдарламалардың өткен кезеңнiң iшiнде iске асырылу
тиiмдiлiгiн бағалау нәтижелерiн;
• бюджет қаражатын жұмсаудың басым бағыттарын;
• республиканың немесе аймақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының
негiзгi бағыттарын iске асырудың тәсiлдерiн;
• бюджетаралық қатынастардың даму бағыттарын;
• мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен борыш
саласындағы саясатты;
• ықтимал фискалдық тәуекелдердi айқындайтын құжат болып табылады.
2. Орта мерзiмдi фискалдық саясат республиканың немесе аймақтың орта
мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық даму жоспары негiзiнде, өткен қаржы жылы
бекiтiлген орта мерзiмдi фискалдық саясат, мемлекеттiк, салалық
(секторлық), аймақтық бағдарламалар, өткен қаржы жылы iшiнде бюджеттiң
атқарылуын талдау мен бағалау ескерiле отырып, оның негiзгi бағыттары жыл
сайын түзетiлiп үш жылдық кезеңге әзiрленедi.
Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның
жобасын әзiрлеу бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган
Республикалық бюджеттiк комиссия қабылдаған шешiмдердiң негiзiнде алдағы
қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының түпкiлiктi нұсқасын
жасап, оны Республикалық бюджеттiк комиссияның қарауына енгiзедi. Алдағы
қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының түпкiлiктi нұсқасын
қарау және айқындау жоспарланып отырған қаржы жылының алдындағы жылдың 1
тамызынан кешiктiрiлмей аяқталады.
Нарықтық жағдайларға көшу жағдайында республикалық бюджет шығыстарының
құрылымы айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда – ұлттық шаруашыылқтың, ең
алдымен орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға жұмсалатын бюджет
қаражаттары шұғыл қысқаруда. Жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асыруға
байланысты мемлекеттік кәсіпорындардың едәуір бөлігі акционерлік қоғамдарға
өзгерді, олар ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржы рыногында жұмылдырылған
меншікті қаражаттар мен ресурстар есебінен жүзеге асыруға тиіс.
Алайда нарықтық механизмдердің іс-әрекеті жағдайында да жеке салалар
мен аумақтарды, мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды, экономиканын
мемлекеттік секторын бюджеттен қаржыландыру өзінің шешуші маңызын сақтап
отыр.
Экономиканы одан әрі тұрақты дамыту, жүргізіліп жатқан реформаларды
тереңдету, мұнай операцияларына, қаржы лизингіне, қаржы құралдарына салық
салуды және оның нормаларын жетілдіру жәек кәсіпкерлердің инвестициялық
тартымдылықтарын күшейту инвестициялық салық преференцияларын беру нысаны
кеңейтіледі. Негізгі құралдарды жаңарту және жаңғырту процестерін жеделдету
үшін салық салу мақсатында елде амортизациялық саясат жетілдірілді.
Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын іске асыру, сондай-ақ
инвестициялар көлемін өсіру және салықтық әкімшілендіруді одан әрі
жетілдіру есебінен ел экономикасын теңгерімді дамытуды қамтамасыз ету
мақсатында орта мерзімді кезеңде салық саясатының негізгі бағыттары
анықталады. Олар:
• шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін арнаулы салық режимін
қолдану аясын кеңейиу және оларды ең алдымен экономиканың
шикізат емес секторына инвестиция тарту үшін шаралар қолдану;
• Салықтық әкімшілендірк процесін одан әрі жетілдіру;
• Салық салу және оның механизмін акпараттандыру және
компьютрлендіру;
• Қазақстандық экономиканың бәсеке қабілеттілігін күшейту
мақсатында 2008 жылдан бастап салықтық ауыртпалықты заңды
тұлғалардың кірістерінен жеке тұлғалардың кірістеріне біртіндеп
ауыстыру мүмкіндігін қарау болып табылады деп көзделуде.
Мемлекеттік бюджет кірістері салық заңнамасы, Әлеуметтік-экономикалық
дамудың орта мерзімді жоспары жобасының маңызды макроэкономикалық
көрсеткіштері мен салық саясатының ел экономикасын одан әрі дамытуға және
инвестициялар тартуға бағдарланған бағыттары негізінде айқындалады.
Келесі 2-ші кестеден мемлекеттік бюджет кірістерінің 2006-2008
жылдарға арналған болжамын ЖІӨ-гі пайызбен көре аламыз. 12
Кесте 2
Мемлекетік бюджет кірістерінің 2006-2008 жылдарға арналған
болжамы
Атауы 2006 2007 2008
Кірістер 22,3 22,7 23,2
Салықтық түсімдер 21,3 21,5 22
Салықтық емес түсімдер 0,6 0,5 0,5
Негізгі капиталды сатудан түсетін 0,4 0,7 0,7
түсімдер
2006-2008 жылдары бюджет саясаты жедел әлеуметтік-экономикалық даму
мақсаттары мен міндеттерін кешенді шешуге және ағымдағы міндеттемелерді бір
мезгілде орындауға негізделетін болады. Тұтастай алғанда орта мерзімі
кезеңде жүргізіліп жатқан бюджет саясатының жалпы бағыты сақталады және
мыналарға:
• Денсаулық сақтауды реформалауға және дамытуға;
• Білім беруді дамытуға;
• Әлеуметтік реформаларды одан әрі тереңдетуге;
• Идустриялық-инновациялық дамуды қолдауға;
• Аграрлық секторды дамытуға; Жаңа тұрғын үй саясатын іске асыруға;
• Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға;
• Мемлекеттік қызметтердіңтиімділігін арттыруға бағытталып отыр. 12
Орта мерзімді кеезңде фискалдық саясаттың негізгі мақсаты әлеуметтік-
экономикалық дамудың басым міндететрін шешу үшін салық-бюджет құралдарын
тиімді қолдану, атап айтқанда, Қазақстанды әлеуметтік және экономикалық
жедел жаңғыртуға бағытталған ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі
нарттыру болып табылады.
Орта мерзімді кезеңде бұл мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай
міндеттерді шешу қажет:
• Бюджеттік заңнаманы және жоспарлауды жетілдіру;
• Мемлекеттік шығыстардың тиімділігі мен нәтижелігін арттыру;
• Жүргізіліп жатқан әлеуметтік реформаларды қаржылық қамтамасыз ету;
• Перспективалы бюджеттік жоспарлаудың рөлін жоғарлату;
• Көлеңкелі экономиканың үлесін азайту;
• ҚР Ұлттық қорын қалыптастыру және пайдалану тетігін жетілдіру;
Кез келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы
мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде
салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Өйткені
елімізде бюджет пен халықтың және шаруашылық субъектілерінің арасында қарым-
қатынасты қалыптастыруда фискалдық және реттеушілік қызметті жүзеге
асыратын салықтық реттеуді жетілдіру бағытары өзекті мәселелердің біріне
айналып отыр. 12
Салық саясаты арқылы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін
ынталандыруға немесе шектеуге, бюджет кірісін қалыптастыруға, қоғам
мүддесін қолдауға болады. Сондықтан елімізге салық түрлерін, салық
ставкалары мен жеңілдіктерін енгізу, оларды дамыту арқылы реттеушілік
қызметін жүзеге асыру барысында экономиканы, өндіріс пен инвестицияны,
шағын және орта бизнесті жан-жақты қолдау мен рететуді жүзеге асыруымыз
керек.
2.2 Нарықтық экономикадағы ақша-несие саясаты және оның Қазақстан
экономикасының дамуы үшін маңыздылы
Еліміздің нарықтық экономикаға өтуіне байланысты экономиканың тиімді
және тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін елдегі ақша қатынастарын, оның
құнсыздану дәрежесін, ақшалардың және несиенің айналысын, олардың көлемін,
банк және қаржы жүйелерінің қызметтерінің тиімді жүргізілуін, сондай-ақ
тұрақты дамуға бет алуын реттеу құралдары мен саясаттарын ұтымды жүргізу
мемлекеттің және қаржы саласының негізгі міндеті мен мақсаты болып
табылады. Осы аталған экономика салаларын реттеудегі кең қолданылатын
саясаттардың бірі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі жүргізетін ақша-
несие саясаты болып табылады.
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және
жүзеге асыратын басты орган болып табылады. Ақша-несие саясатының
экономикалық маңызы бұл саясат нарықтық экономиканы реттеудегі өте тиімді
мемлекеттің реттеу және дамыту саясаты болуында.
Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемiн,
сыйақы мөлшерлемесiн өзгертуге, жалпы банк жүйесiнiң қызметiн реттеуге
бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық
деңгейдегi субъектiсi – Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие
саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу объектiлерiне экономикадағы қолма-
қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.
Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екi түрi бар:
• рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
• экспанциялық ақша-несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты - коммерциялық банктердiң несиелiк
операциялар көлемiн шектеуге және қатаң шарт белгiлеуге, сондай-ақ сыйақы
мөлшерлемесiнiң деңгейiн арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциялық ақша-несие саясаты – несие беру көлемiн кеңейтумен,
айналымдағы ақша жиынының өсуiне бақылаудың әлсiздiгiмен және сыйақы
мөлшерлемесiнiң төмендеуiне байланысты сипатталады.
Ақша саясатының құралдарын төмендегiдей топтастыруға болады:
Ақырғы мақсат:
а) экономиканың өсуi;
ә) толық жұмысбастылық;
б) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz