Әлемдік экономикадағы жаңа құбылыстар және білім беру
Кіріспе
І.тарау
Әлемдік экономикадағы жаңа құбылыстар және білім беру.
1.1 Жаһандану және білім беру
1.2 Еуропалық білім беру жүйесінің реформалары
1.3. АҚШ . ғы 2001 жылдың 11 . қыркүйек оқиғасынан кейінгі білім беру жағдайы.
1.4. Бизнес . білім берудің мәні және функциялары
1.5. Әлемдік бизнес . білім беру және Қазақстан Республикасы
1.6. Бірыңғай білім беру кеңістігін құру қажеттілігі туралы.
1.7. Білім берудің жаңа тұжырымдамасы мен моделі қажет пе?
1.8 Экономикалық білім беруді қамтамасыз ету мен ұйымдастырудың әлемдік тәжірибесі
1.9 Білім беру реформасының ұйымдастырушылық . экономикалық компоненттері
2. Тарау
Қазіргі Заман оқыту технологиялары
2.1 Жоғарғы білім беруде ақпараттық технологияны қолданудың әлемдік тәжірибесі
2.2 Онлайндық бағдарламалар жүйесіндегі жоғарғы оқу орындары, оқытушылар және студенттер.
2.3 Виртуалдық оқыту қажеттілігі және даму тенденциялары.
2.4 Дистанциялық оқыту: мәні, даму сатылары және тәжірибе
2.5 Тренинг
2.6 Белсенді оқыту әдістері.
2.7. Студенттердің оқу қызметін өзін . өзі ұйымдастырудың мәні және қағидалары.
І.тарау
Әлемдік экономикадағы жаңа құбылыстар және білім беру.
1.1 Жаһандану және білім беру
1.2 Еуропалық білім беру жүйесінің реформалары
1.3. АҚШ . ғы 2001 жылдың 11 . қыркүйек оқиғасынан кейінгі білім беру жағдайы.
1.4. Бизнес . білім берудің мәні және функциялары
1.5. Әлемдік бизнес . білім беру және Қазақстан Республикасы
1.6. Бірыңғай білім беру кеңістігін құру қажеттілігі туралы.
1.7. Білім берудің жаңа тұжырымдамасы мен моделі қажет пе?
1.8 Экономикалық білім беруді қамтамасыз ету мен ұйымдастырудың әлемдік тәжірибесі
1.9 Білім беру реформасының ұйымдастырушылық . экономикалық компоненттері
2. Тарау
Қазіргі Заман оқыту технологиялары
2.1 Жоғарғы білім беруде ақпараттық технологияны қолданудың әлемдік тәжірибесі
2.2 Онлайндық бағдарламалар жүйесіндегі жоғарғы оқу орындары, оқытушылар және студенттер.
2.3 Виртуалдық оқыту қажеттілігі және даму тенденциялары.
2.4 Дистанциялық оқыту: мәні, даму сатылары және тәжірибе
2.5 Тренинг
2.6 Белсенді оқыту әдістері.
2.7. Студенттердің оқу қызметін өзін . өзі ұйымдастырудың мәні және қағидалары.
Әлемдік өндірісте болып жатқан әлеуметтік – экономикалық өзгерістер, дамыған елдердің постиндустриалды қоғамға өтуі жаңа жаңа экономикалық парадигманың қалыптасуын қамтамасыз етті. Ондағы экономиканың тиімді сапалы және құрылымдық өзгерістерге ( түрлендіруге) бейімділігі адам және оның қабілеттігін қалыптастыратын байлықтар мен салалардың материалды емес формалар, тікелей тәуелді болады. Бұл комплексте білім беру жүйесінің рөлі мен маңызы артады. 2015 жылға дейінгі тұжырымдамада білім беру жалпы ұлттық приоритет ретінде қарастырылатыныбелгілі. Ол адамзат капиталымен қатар елдің экономикалық қуаты мен ұлттық қауіпсіздігінің базасын құрайды. Бүкіл білім беру жүйесінің жетекші буыны педагогикалық білім беру болып табылады ([18]).
Экономикадағы трансформациялық процестер білім берудің барлық деңгейлерінің модернизациясына әкелді, бірыңғай білім беру кеңістігінің құрылу процесі жүріп жатыр. Сондықтан білім беру саласының мазмұны мен ұйымдастыруын бойынша АҚШ, дамыған Батыс елдерінің тәжірибелерін бірінші тараудың негізін құрайды.
Білім беру модернизациясының әлеуметтік құрастырушысы болып халықтың ьарлық категорияларына білім алуда теңлей мүмкіндіктерді құру табылатыны белгілі. әлемдік тенденция мынадан тұрады: білім бері адамға келе жатыр. Әртүрлі жолдармен – білім берудің дистанциялық формалары, филиалдардың ашылуы,мемлекеттік емес бағдарламалар, жеке бағдарламалар және т.б. арқылы, мұндағы өзекті бағыт - бұл білім берудің оңтайлылығын қамтамасыз ету. Осыған сәйкес екінші тарауда балалар мен ересектерді оқытудың кейбір қазіргі заман әдістерін қарастыруға тырыстық.
Бұл жұмыста шетелде білім беру проблемалары бойынша ресей авторларының ғылыми жұмыстары, заң құжаттары, статистикалық мәліметтер және т.б. пайдаланылды.
Экономикадағы трансформациялық процестер білім берудің барлық деңгейлерінің модернизациясына әкелді, бірыңғай білім беру кеңістігінің құрылу процесі жүріп жатыр. Сондықтан білім беру саласының мазмұны мен ұйымдастыруын бойынша АҚШ, дамыған Батыс елдерінің тәжірибелерін бірінші тараудың негізін құрайды.
Білім беру модернизациясының әлеуметтік құрастырушысы болып халықтың ьарлық категорияларына білім алуда теңлей мүмкіндіктерді құру табылатыны белгілі. әлемдік тенденция мынадан тұрады: білім бері адамға келе жатыр. Әртүрлі жолдармен – білім берудің дистанциялық формалары, филиалдардың ашылуы,мемлекеттік емес бағдарламалар, жеке бағдарламалар және т.б. арқылы, мұндағы өзекті бағыт - бұл білім берудің оңтайлылығын қамтамасыз ету. Осыған сәйкес екінші тарауда балалар мен ересектерді оқытудың кейбір қазіргі заман әдістерін қарастыруға тырыстық.
Бұл жұмыста шетелде білім беру проблемалары бойынша ресей авторларының ғылыми жұмыстары, заң құжаттары, статистикалық мәліметтер және т.б. пайдаланылды.
Кіріспе
Әлемдік өндірісте болып жатқан әлеуметтік – экономикалық өзгерістер,
дамыған елдердің постиндустриалды қоғамға өтуі жаңа жаңа экономикалық
парадигманың қалыптасуын қамтамасыз етті. Ондағы экономиканың тиімді сапалы
және құрылымдық өзгерістерге ( түрлендіруге) бейімділігі адам және оның
қабілеттігін қалыптастыратын байлықтар мен салалардың материалды емес
формалар, тікелей тәуелді болады. Бұл комплексте білім беру жүйесінің рөлі
мен маңызы артады. 2015 жылға дейінгі тұжырымдамада білім беру жалпы
ұлттық приоритет ретінде қарастырылатыныбелгілі. Ол адамзат капиталымен
қатар елдің экономикалық қуаты мен ұлттық қауіпсіздігінің базасын құрайды.
Бүкіл білім беру жүйесінің жетекші буыны педагогикалық білім беру болып
табылады ([18]).
Экономикадағы трансформациялық процестер білім берудің барлық
деңгейлерінің модернизациясына әкелді, бірыңғай білім беру кеңістігінің
құрылу процесі жүріп жатыр. Сондықтан білім беру саласының мазмұны мен
ұйымдастыруын бойынша АҚШ, дамыған Батыс елдерінің тәжірибелерін бірінші
тараудың негізін құрайды.
Білім беру модернизациясының әлеуметтік құрастырушысы болып халықтың
ьарлық категорияларына білім алуда теңлей мүмкіндіктерді құру табылатыны
белгілі. әлемдік тенденция мынадан тұрады: білім бері адамға келе жатыр.
Әртүрлі жолдармен – білім берудің дистанциялық формалары, филиалдардың
ашылуы,мемлекеттік емес бағдарламалар, жеке бағдарламалар және т.б.
арқылы, мұндағы өзекті бағыт - бұл білім берудің оңтайлылығын қамтамасыз
ету. Осыған сәйкес екінші тарауда балалар мен ересектерді оқытудың кейбір
қазіргі заман әдістерін қарастыруға тырыстық.
Бұл жұмыста шетелде білім беру проблемалары бойынша ресей
авторларының ғылыми жұмыстары, заң құжаттары, статистикалық мәліметтер және
т.б. пайдаланылды.
І-тарау
Әлемдік экономикадағы жаңа құбылыстар және білім беру.
1.1 Жаһандану және білім беру
Жаһандану деп өндіріс сферасындағы микроэлектрондық революция
туғызған өнеркәсіптік төңкерістің нәтижесін айтады. Басқа нәтижесі
ретінде өнеркәсіптік дамыған елдердің дамудың постиндустриалды сатысына
өтуін, ал мемлекеттік саясат саласында кейнсландық идеологиядан
неолиберализмге өтуін атайды.
ХХ ғасырдың 70–ші жылдардағы Еуропа елдерінде байқалған экономикалық
және институционалды дағдарыстан шығу еркін нарыққа қайта келумен,
бәсекелестік индивидуализмге негізделген жеке мүдде мен бастаманың қайта
өрлеуімен байланыстырылды. Ең ақырында бәсекелестіктің өсуіне қол
жеткізу, демек өңдіріс шығындарын азайтуға қол жеткізу мүмкін еді. Бұл
елдердің жаңа әлемдік еңбек бөлінісіне және әлемдік нарықтағы
бәсекелестің жаңа шарттарына бейімделу процестерін күшейтер еді.
Қарқынды техниканың прогреспен үйлесе отырып, экономиканы және
каржыларды либералдау экономика, қаржылар, нарықтар саласында бірыңғай
кеңістікті қалыптастырудың алғышарттарын құрды. Олардың заңдары қазіргі
кезде жеке елдердің, өндірушілердің және азаматтардың орнын анықтайды.
Ақпататтық – коммуникациялық желілердің дамуы ақпараттық, және
интелектуалды кеңістіктің қалыптасуына әкелді. Осылайша, батыс
қоғамдарының дамуындағы көп нәрсе қазіргі таңда әлемдік нарықтарда өсіп
келе жатқан бәсекелестік және нарықтар ұсынатын идеялармен және
құндылықтармен анықталады.
Жалпыға бірдей коммерциялизациялаужәне бәсекелестік күрес пен нарық
логикасын енгізудің әлемдік процесіне мәдениет, білім беру, денсаулық
сақтау, әлеуметтік қызметтер сияқты сфералар түсті, бұл сфенралар
бұрында қоғамдық игілік ретінде қарастырылатын.
Аталған өзгерістерді бәрі бірдей қабылдамайды, себебі:
- біріншіден, кейбіреулер онда еуропалық елдерге тән, демократиялық
құндылықтарға төңетін қауіпбар деп ойлайды;
- екіншіден, және бұл батысы, бүгінгі таңдағы білім беру - бұл
стратегиялық ресурс және оны тиімді пайдалану жеке елдердің өндірушілердің
және тұлғалардың жетістігін қамтамасыз етеді;
- үшіншіден, осының салдары ретінде білім беруді дамыту проблемаларын
талқылауға білім беру саласындағы мамандар, басқарушылар мен ата –аналар
ғана емес, сонымен қатар іскер топтар, халықаралық ұйымдар – ЮНЕСКО, ОЭСР,
әлемдік банк, ХВҚ (МВФ) және ХСҰ(ВТО) қатысады;
- төртіншіден, білім беру елдердің ұлттық қауіпсіздігін, қамтамасыз етудің
факторына айналып отыр.
1.2 Еуропалық білім беру жүйесінің реформалары
80 – ші жылдардың ортасында басталған реформалардың мақсаты – бұл ұлттық
білім беру жүйелерін өндірістік жаңа жұмыс істеу жағдайларына, сондай - ақ
жаһандану мен техникалық прогрестің ықпалындағы экономикадағы және
қоғамдағы өзгерістерге бейімделу ([1], 25б).
Бұл реформаларды жүргізуге дейін білім беру былайша қарастырылған:
- ол мемлекеттің айрықша құдреті болып табылады, ал білім беру құқығы
демократиялық мемлекеттің құндылықтар жүйесінің бөлігі болып табылады;
- мемлекет шеңберінде жеке азаматтардың әлеуметтік әділеттік жеке
әлеуметтік интеграциясын қамтамасыз етудің фундаменталды шарты ауқымды
оңтайлы мемлекеттік білім беру болып табылады;
- ол қоғамдық игілік болып табылады және баролық азаматтарға мемлекетпен
кепілді минималды өнерлік стандарттардың жиынына кірді;
- еңбек күшінің әлеуметтік ұдайы өндірісіне жұмсалған шығындар мемлекет
есебінен жүзеге асырылды, бірақ бұл шығындар (фордистік моделі
шеңберінде) барлық адамдарды жоғарғы біліммен қамтамасыз ету кірмеді.
Алайда 70 – ші жылдардың соңыан бастап жоғарғы білімге деген сұраныстың
қарқынды өсуі байқалды. Оның туындау себебі:
- біріншіден, өндіріске ақпараттық технологияларды енгізу және техникалық
прогресс өндіріс пен өнім интелектуализациясын жоғарлату қажеттілігін
тудырды.
- екіншіден, микроэлектроника, ақпараттық жүйелер, фармацевтика,
биотехнология және т.б. салаларға техникалық жаңалықтарды енгізу елдердің
постинндустриалды дамуға жылдам өтуіне әкелді.
- үшіншіден, ауқымды мектептік білім беруге деген ескі бағыт елдің әлемдік
нарықтағы жеңілісіне әкелуі мүмкін еді; осыған байланысты мемлекет
университеттерге элитарлық білім беруден кадрларды ауқымды даярлауға өтуді
ұсынды.
- төртіншіден, білім беру реформаларын бүгінгі таңда экономикалық
жаһандануды факторын күшейту және ұлттық өндірушілер мен жалпы экономикалық
бәсекеге қабілеттілігін жоғарлату қажеттілігі ұсынады.
Білім беруді реформалаудағы барлық Еуропа елдеріне ортақ нәрсе – бұл
білім беру сапасын жоғарлату және ұлттық оқу орындарының бәсекеге
қабілеттілігін жоғарлату мақсатында білім беру сферасындағы бәсекелестікке
жағдай құру. Осындай жолмен білім беру жалпы арнада реформаланады, мұндағы
басты элементтер болып басқаруды орталықсыздандыру және жеке әлеуметтік
немесе мемлекеттік қызметтердің автономиясы табылады.
Білім беруді реформалаудың негізгі бағыттары ретінде мыналар
қарастырылады:
- мемлекеттің білім бері сферасына қатысуын айтарлықтай қысқарту, себебі ол
оқу орындарының тиімді оқытудағы икемділігін жояды.
- оқу мекемелері арасындағы бәсекелестікті ынталандыру жолымен мемлекеттік
ресурстарды өте тиімді пайдалану.
- жаңа жағдайларда мемлекеттің міндеттерін анықтау бұл кедейлердің білім
алуына құқығының кепілі, білім алу мүмкіндіктері туралы ақпаратты тарату,
білім беру стандарттары мен оларды сақтау мониторингін енгізу жолымен білім
беру сапасын қамтамасыз ету.
- жоғарғы білім беруді басқарудағы бизнес тәжірибесін енгізу;
- оқытудың ресурс сыйымдылығының және соған сәйкес құнының үнемі
жоғарлауына қарай жоғарғы оқу орындарының балама қаржы көздерін іздестіру
қажеттілігі.
Салыстырмалы қаржылық дербестік жағдайындағы жоғарғы оқу орындарына тән
белгілер – бұлар:
- оқу үшін төлем енгізу;
- жеке компаниялармен және әртүрлі деңгейдегі билік орындарымен келісім –
шарт бойынша жұмыс істеу;
- көптеген елдердегі жоғарғы оқу орындарын мемлекеттік қаржыландыру
жүйесін келісім – шарттық негізге ауысуы;
- бизнес және жоғарғы оқу орындар арасында өте тығыз байланыс орнату;
бизнес, мемлекет және университеттер арасында жоғарғы технологиялық
зерттеулер бойынша ортақ жобаларды жүзеге асыру, және де жобалар егер қысқа
мерзімдік нарық қажеттіліктеріне бағытталған болса, аса тиімді болып
табылады;
- жаңа жүйеде студент - тұтынушыға, оқытушы сатушыға, ал
зерттеушілеркәсіпкерлерге айналады ([1],28б).
1.3. АҚШ – ғы 2001 жылдың 11 – қыркүйек оқиғасынан кейінгі білім беру
жағдайы.
Бұл оқиғалар американдық қоғам өмірінің көптеген жақтарына, экономикасына,
жекелей алғанда, жоғарғы білім беру жүйесіне күшті әсер етті.
Студенттер қандай колледждерді таңдайды? –
- Потенциалды студенттердің қауіпсіздік мәселесіне алаңдаушылығы
өскендіктен, олардың көбінесе үйлеріне жақын орналасқаноқу орындарын
таңдайды;
- Колледждердің 30% - ы жақын жатқан аймақтарда тұратындарға басты назар
аударды;
- 173 жеке 63 мемлекеттік колледждер жарнамалық қоғамдарда кампустардағы
қауіпсіздік пен білім беру мәселелеріне үлкен көңіл бөлді ([6] 27 б).
АҚШ – ғы шщетел студенттер санының динамикасы қандай? – 2002 жылдың
мамыр айында АҚШ сенатымен қабылданған шекара қауіпсіздігі туралы заңның
негізінде келесі шаралар қабылданды:
- туристік визаның студенттік визаға алмастыру қиындайтын болады; шетел
студенттердің тәртібі үшін жауапкершілік университеттерге артылады;
- виза алушылардан қосымша қаражаттар алынатын болды (мәліметтер базасына
кіргізу үшін) және оларды алу мерзімі ұзартылды;
Осыған сәйкес оқығысы келетіндердің саны қысқарады, демек колледждердің
табыстары қысқарады, себебі шетел студенттері өз оқуларын толық төлеп
отырған.
Тиісінше, ағылшын тілінің жазғы курстарына қатысатын шетелдіктердің саны
қысқарады. Ескеретін бір жәйт, шетел студенттерін қабылдап отырған елдерге
қаржы ресурстарының жалпы ағыны жыл сайын 20 млрд. долларды құраған. АҚШ -
та шетел студенттердің ағымы ел экономикасына 2002 жылы 12,3 млрд. долларды
қамтамасыз етті. 19992000 оқу жылында АҚШ – та 515 мыңға жуық шетел
студенттері білім алды, ал Францияда – 180 мың студент, Австралияда – 70
мың студент. Ресей білім беру қызметімен осы қызметтерді тұтынушылардың
әлемдік нарығының тек 1% - ға жуығын ғана қамтамасыз етіп отырды ([3], 16
б).
- Шетел студенттері мен аспиранттар санының қысқаруынан табиғи және
техникалық факультеттер(әсірісе, шетелдік есебінен өмір сүретін шағын
университеттер) және мазмұнын әскери мақсатқа пайдалану потенциалды мүмкінг
болатын академиялық сабақтарды оқып үйрену ең көп зардап шегеді;
- Сонымен бірге жарты оқуын АҚШ – та өткісі келетін ағылшын студенттерінің
саны өсті.Мұны АҚШ – тың сырты саясат мәселелеріне қызығушылықтың күшеюімен
байланыстырылды. Мәселен, Уэйн Университетінде (Огайо штаты) олардың саны
бір жыл ішінде 50% - ға дейін артты. Ағылшын студенттерінің Фулбрайт
стипендияларын (30% - ға), Кеннеди Менориалды трастын(12% - ға) алуға
өтініштерінің саны өсті, себебі соңғы трасттар атақты униситеттерде ,
мәселен Гарвард секілді университеттерде оқу құнын төлейді.
Оқу курстарының құрылымы және білім берудің мазмұны өзгертілді, жеке
алғанда:
- Адам іс - әрекеттеріне байланысты стихиялық апаттардың алдын – алу,
мәселен ғимараттарды жарылыс қауіпінен сақтау, жалпы қауіпсіздікті
қамтамасыз ету, бөлмешелерді ауамен қамтамасыз ету жүйесіндегі бұзулардың
алдын алу, құтқару психолгиясы жәнет.с.с.
- әртүрлі катаклизмалармен байланысты тәуекелді сақтандыру саласындағы
қызметінің маңызы жоғарлады, осыған сәйкес тәуекелді басқару бойынша оқыту
бағдарламалары енді аппаттардың теорияларын зерттеуді, әсіресе табиғи
апаттардың, терроризм және қылмыстық әрекет тәуекелдерін экономикалық және
техникалық шешімдерді қабылдауды, қоғамдастықтың, мемлекеттік көмектің
рөлін және т.с.с. зерттеуді қамту қажет.
- Талу шығыс проблемаларына, исламға, араб тіліне және халықаралық
байланыстарға, сәйкесінше тиісті курстарға деген қызығушылық күрт өсті;
Мәселен, 2001 жылдың қазан айының соңына қарай Чикаго университетіндегі
араб тілінің бастапқы курстарында тыңдаушылардың саны 70% - ке өсті, ал
Стэнфорд университетінде полестина, сионизм және арб – израиль қақтығысы
курсында олардың саны 40 – тан 100 адамға дейін артты; Бостон
университетінде 95 студент терроризм бойыншакурс өтуін талап етті және
т.б.;
-Калифорниялық университетте (Лос - Анджелес) 50 жаңа курс енгізілді, жеке
алғанда, колониалды Мысыр әдебиеті және Алжир мен Бельгиялық Конгодағы оқып
– зерттеу бойынша, лаңкестік және Макнавелли философиясы, талибан
қозғалысын, лаңкестік тарихын оқып – үйрену және т.б.
- Араб, корей және парсы тілдері бойынша мамандарды даярлауды арттыру
қажеттілігі туындады, бұл әлемдік нарықтағы АҚШ – тың экономикалық бәсеке
қабілеттілігінің өсуіне және басқа елдер мен байланысты нығайту мүмкіндік
туғызар еді ([6], 32-33 б.б.).
11 қыркүйек оқиғасының тағы бір салдары – бұл on – line оқытуына
қызығушылықтың пайда болуы: авиа тасмалдау мәлесі бойынша алаңдаулар
электронды білім алудың артықшылықтарын шығаруды, мұнда ешқандай жерге
барудың қажеті жоқ, мәселен, іскерлік басқарудың магистр деңгейлік алу
үшін.
Күйдіргі ауруының пошта арқылы тарату жағдайлары крреспонденцияны
электрондық пошта арқылы таратудың, демек білім беру саласындағы интернет –
технологияларды пайдаланудың артықшылықтығын ұлғайтады. Мұнда кең
тыңдармандар үшін Гарвард, Йель университеттерінің және т.б. студенттерін
қабылдау қызметтері қолданылады.
1.4. Бизнес – білім берудің мәні және функциялары
Бизнес – білім беру жалпы білім беру жүйесінің кіші жүйесін білдіреді; ол
100 жыл бұрын АҚШ – та пайда болды, кейін Еуропаға өтті. Ресей
Федерациясында және Қазақстан Республикасында бизнес – білім беру әзірге
білім беру жүйесінің органикалық бөлігіне айналған жоқ.
Бизнес – білім берудің туындауы мен дамуына бірнеше жағдай әсер етті.
Жоғарыда айтылып өткендей, ақпараттық жүйелер саласындағы ғылыми және
техникалық білімдерінің жылдам таралуы, олардың өндіріске және әлдеуметтік
сфераға жаппай енуі байқалып отыр. Осылайша, дамыған елдердің білім,
ақпарат, коммуникация сияқты материалдық емес ресурстарды пайдалануға
негізделген өндірістің жаңа моделіне өтуі жүзеге асырылып жатыр.
Кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігінің параметрі адам ресурсы болып
табылады.
Қазіргі уақытта көртеген өнеркәсіптік корпорациялар білім беру мен
кадрларды даярлауды өзінің даму болашағына стратегиялық инвестиция ретінде
қарастырылады. Мемлекет істің мұндай жағдайының маңыздылығын әзірге
түсінбей отыр және білім беруді әрбір адамның ішкі ісі ғана деп
қарастырылады. Дистанциялық білім беру, білім беру сферасына компьютерлік
технологияларды енгізу жолымен өнер кәсіп пен білім беру мекемелері
арасындағы байланысты күшейту қажет.
Жаһанданудың өсуі және онымен байланысты бәсекелестік жағдайында бизнес
білім беру процесіне белсенді араласа бастады және білім беру жүйесіне өз
талаптарын қоя бастады.
Жеке алғанда, мекпет бітірушісіне өнеркәсіптік саласында дағдарыстық
жағдайларды шешу және т.б. біліммен кең білім алу қажеттілігі
тағайындалады, себебі ол осы білімдерін іс жүзінде қолдана алуы тиіс. Ол
еңбек нарығында қандай өзгерістер болып жатқандығынан үнемі хабардар болуы
тиіс. Осыған байланысты көптеген елдерде жастарды кәсіптік даярлау жүйесін
дамытуға күш салынып отыр.
Жоғарғы білім беру саласында бизнес жоғарғы оқу орындарының нарық
сұраныстарына жай реакциясын белгілейді. Жоғарғы білікті кадрларға, олардың
үнемі қайта даярлануына деген постиндустриалды еңбек нарағының
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін бизнес жоғарғы оқу орындарының оқу
жұмысын қайта құруды ұсынады.
Жеделдетілген және модельді курстар, кешкі білім беру және демалыс
уақытында сабақтар жүргізу, дистанциялдық оқыту техникасын пайдалану сияқты
жаңа оқыту жүйесін енгізу керек.([1]29 б).
Соңғысына белгілі бір деңгейде жоғарғы оқу орынды фундаменталды
білімдермен айналысатын ғылыми мекеме ретінде қалыптасқан түсінік
стереотипі кедергі болып отыр.
Компанияның өздері де жеке оқу мекемелерін - корпотивті
университеттерді құра бастағанын айта кету керек. Мәселен, ТҰК шетелдік
филиалда жұмыс істеу үшін бірыңғай корпоративті нормалар мен ережелерге
сәйкес жеке персоналын даярлай бастады. Сонымен қатар, кадрларды даярлаудың
өзі корпоративті басқару жүйесінің бір бөлігіне айналды. Корпоративті
университет қызметшілеріне бүкіл өмір бойына үздіксіз білім беру үшін
субъект болуы мүмкін.
Корпоративті университеттер басқа корпорацияларға оқыту бағдарламаларын
сату, оларға кеңес беру, басқа оқу мекемелеріне оқу құралдарын шығару және
т.б. жолымен тұрақты өзін - өзі қаржыландыруға ауысып жатыр.
1.5. Әлемдік бизнес – білім беру және Қазақстан Республикасы
Әрбір бизнес – білім беру, тұтастай алғанда, ұлттық бизнеске және ұлттық
білім беруге негізделген.
Ұлттық білім беру өз кезеңінде көптеген ұлттық мәдениеттердің ықпалында
болды. Мәселен, Ресейлік білім беру (және онымен байланысты қазақстандық
білім беру) келесі белгілерді өзіне сіңіреді:
- Германиялық педагогикалық, ол қоғамдық мүдеге және тұлғаның ішкі әлеміне
бағытала отырып, абстрактты тұлғалық құндылықтарға негізделген; ол,
сонымен қатар білім беруге және тәрбиеге реалистік көзқарасына ие болды;
мақсаты – адамның гуманистік идеалы емес, сондай – ақ практикалық қайраткер
түрі де емес, мемлекеттік адам, шенеулік, ғалым(және бұл Ресеймен
мойындалды);
- Гуманистік идеалы бар романдық білім беру мәдениетінің;
- Прагматикалық, функционалдық, оқыту мен тәрбиеге діни өзгешеліктерден
арылған көзқарастары бар англосаксондық педагогиканың( оның американдық
нұсқасымен бірге).
- Жекелікке, тұлғаның өзіне практикалық танымдық іс - әрекетті жүзеге
асыруына мүмкіндік беруге, осы тұлғаның эксправерттілігіне, тұлғанаң
қоғамдағы өмірге бейімделуіне жағдай жасауға басты назар қойған американдық
педагогиканың([2],37 б).
Кеңестік дәуірде білім беру жоғардан орнатылатын сананың қауымдық –
ұжымдық түрін, қоғамдық құндылықтардың жеке құндылықтардан басым келуін,
тиісті идеология мен авторитарлы оқытушылық әдістемелер бағытында
тәрбиеленуді бастан өткізді.
Сондықтан әртүрлі мәдениет пен өмір жағдайларының ықпалында бүгінгі білім
берудің сипаттық ерекшеліктері айқындалды ([2], 37 б): білім беруді оның
барлық деңгейінде ұйымдастырудағы және қаржыландырудағы мемлекеттік
анықтаушы рөлі; оқыту және тәрбиелеу мәселелерінде қалыптасқан қоғамдық
мүдделердің жеке мүдделердеп басымдығы, рухани және идеологиялық
компоненттерінің жоғарғы үлесі; білімнің айрықша маңыздылығы, білімді
тұлғаның жоғарғы авторитеті, білімның қуаттылғына деген сенім; политехнизм;
тұлғаға білім беру субъектісі ретінде емес, объектісі ретінде дәстүрлі
көзқарас; білім берудегі авторитарлық; оқыту процесінде тұлғаға интровертті
көзқарас, тұйық адамды идеалды адам құндылықтары әлемінде тәрбиелеу.
Көрсетілген кейбір ерекшеліктер бизнес – білім беруде бейнелену
қажеттілігі толық негізделген. Әсіресе бұл мемлекеттің білім беру
сферасындағы анықтаушы рөліне байланысты. Мәселен, мемлекетпен білім беру
сапасы куәландырады, бұл мемлекеттік дипломдарды беру арқылы қамтамасыз
етіледі.
Көптеген абитуриенттер ерекшеліктер жоғарғы білім алуға кәсіптік қызмет
түрі ретінде емес, жалпы оқу ретінде қарайды. Дипломды алған соң білімге
қатысы жоқ жұмысқа тұрады. Осыдан келіп, екінші жоғарғы білім алғысы
келетіндер саны өсіп отыр.
Кәсіптік қайта даярлауды өтуді көбісі мансаптық өсудегі орынды нығайту
ретінде қарастырады([5],58 б).
Бизнес – құрылымдарындағы және мемлекеттік басқару органдарындағы оқу
дайындығының деңгейіне және кәсіптік білімге талап артып отыр. Қазіргі
жағдайда білімнің ескіру қарқыны жеделдеп отыр. Мұның бәрі мамандарды қайта
даярлау қарқының жоғарлату қажеттілігіне мүмкіндік туғызып отыр.
Нарықтық экономиканың іс - әрекет етуі, екінші жағынан, бизнес – білім
берудегі жекенің қоғамдықтан басымдылығын ұйғарады. Соңғысының функциясы -
пайдаға, мансаптық өсуге, кәсіпкерлік бағытта тәрбиеге бағытталған кадрлар
өндірісі үшін даярлау. Сонымен қатар адамдарды ұжымда жұмыс істеуді,
командалық жұмысқа үйрету қажет.
Осылайша жоғарғы оқу орын білімнің кемшілігі әзәрге бизнес заңдарын
білмеуінен, алынған білім негізінде шығаратын ілімдер мен ептіліктің
болмауынан көрініп отыр.
Көрсетілген кемшіліктерді толтыру – бұл бизнес – білім берудің фукциясы.
Екінші жағынан жұмыс процесінде команададағы моральдік – этикалық
нормаларды сақтау үшін бизнес білім беруде тыңдаушылар бизнес этикасы,
іскерлік және корпоративтік мәдениет және т.б. бойынша курстарды өтеді.
Қазақстанда нарықтық экономика бойынша білім алуды және қайта даярлауды
қажет еттетіндер үшін МВА (Master of Business Alministration)
бағдарламалары бойынша бизнес - білім беру ұйымдастырылған. Оның
сипаттамаларын атап өтейік:
- Біліктілік кез – келген жоғарғы білімі бар тұлғаларға беріледі.
- Оқу мерзімінің соңында магистр қолданбалы сипаттағы диссертация жазады
- Оның тәжірибемен, бизнес – кейтермен(case study)тығыз байланысы.
- Нақты әйгілі компаниялардың қызметінен шығатын бизнес – жағдайларды
талдау тыңдаушылардың кәсіби ілімдерінің сараптамалық қабілеттіктерінің
дамуына көмектеседі.
МВА бағдарламаларының бүкіл курсының құны батыс бизнес - мектептерінде 30
– 100 мың долларға тең, ал Қазақстанда 5 – 8 мың долларға тең.
Бағдарламалардың міндетті компаненті – бұл оқу сапасын бақылау және
қолдау. Сондай – ақ оқытушылардың шет елде сынақ өткізуі, акредитатцияның
әлемдік тәжірибесін игеру және т.с.с. болжанып отыр.
Бизнес – білім беруде компаниялардың топ менеджрлерімен немесе жоғарғы
жетекшілерімен ұсынған VIP білім алушыларды бөліп көрсету міндетті болып
табылады. Негізінен, ондағы оқу қымбат, оқытушылардың үлкен еңбегімен көп
күш жұмсауды талап еттеді. Жұмыс көлемінің толықтығынан топ менеджрлер
стандартты бағдарламалар мен сабақтарға үнемі қатыса алмайды. Сондықтан
оларды оқыту қысқартылған оқыту формаларды қолданаотырып, демалыс ккүндері
жүргізіледі. Осы мақсаттарда Executive НВА, ДВА – doctor of Business
Alministration(іскерлдік басқару докторы) бағдарламалық өнімдер
қолданылады([5],58 б).
Қазақстанда жаңа ақпараттық технологияларды ақпараттық жүйелерді, жеке
алғанда бағдарламалық қамтамасыз ету бойынша ақпараттық жүйелерді жасау
бойынша құрылымдарды құру қажет. Ұйымдастырушылық мүмкіндіктер математика
және механика ақпараттандыру және басқару, жоғарғы оқу орындарындағы
ақпараттық жүйелер мен информатиканың тиісті кафедраларының ҒЗИ(НИН)
түрінде бар деп санайды.
Бағдарламалық қамтамасыз ету нарығының жоғарғы даму тиімділігі туралы оның
Про – инвест Консалтинг ресейлік компанияның лидерлерінің тәжірибесі
дәлел болады.
- Ол инвестициялық жоспарлау қаржылық талдау және болжау үшін қазіргі
заманғы компьютерлік бағдарламалардың толық пакеттерді жасайды.
- Ол ақпараттық технологияларды пайдалана отырып, коперативтік жоспарлау
жүйелерін енгізіп консалтингдік қызметтер көрсетеді.
- Компанияның бағдарламалық өнімдерді пайдаланушылар 3000 – ға жуық
ұйымдар(соның ішінде халықаралық) болып табылады.
- Оның қатысуымен жасалған жобалар бойынша жүздеген миллион долларға
инвестициялар тартылды([5], 60 т).
Капитал салымының тиімді объектісі деп интернет пен интернет –
технологияларды санайды. Жақын болашақта интернет миллиардтан астам
компьютер пайдаланушыларын біріктіреді. Батыс Еуропада электрондық саудадан
түсетін жыл сайынғы табыс 300 миллиард доллар деңгейінде, ал АҚШ – та 900
миллиард доллар деңгейінде күтілуде ([5], 14).
1.6. Бірыңғай білім беру кеңістігін құру қажеттілігі туралы.
Мамандардың бағалауы бойынша білім беру қызметтінің қалыптасқан әлемдік
нарығын көлемі 2005 жылы 90 млрд долларды құрады. Білім берудің бірінші
әлемдік (2000 жыл мамыр айы Ванкувер, Канада) 58 елден 458 жеке және
мемлекеттік ұйымдардан 3000 адам қатысты([1], 31б).
Алайда білім беруді каммерциялизациялау мен жақандандыру процестері білім
берудің әлеуметтік және ұлттық – мәдени құрастырушыларының жол аша отырып
оның униформизациясымен әрі қарай каммерциялизцияландыруына әкеледі.
Еуропалықтарды американдық компаниялар мен ощу орындарының экспанциясы,
американдық жоғарғы оқу орындарының дистанциялық оқу бойынша курстар еркше
аландатады.
Білім беруді жақандандыру үшін келесі шараларды жүзеге асыру қажет болды;
- 1998 жылдың мамыр айында Франция, Гермаия, Ұлыбритания және Италияның
білім беру министрлердің Еуропалық жоғарғы білім беру жүйесін үндестіру
туралы ортақ дикларация құжаттың қабылдауы. Онда барлық еуропа елдерін
ортақ Еуропалық жоғарғы білім беру кеңістігін құруға мүмкінгдік туғызуға
тұрғызған.
- 1999 жылдың маусымда 30 европалық ел Балантық дикларацияға қол қойды.
Онда европалық жоғарғы білім беру жүйесінің әлемдегі бәсекеге
қабілеттілігін жоғарлатуға ерекше көңіл бөлінген. Ол декларацияда европалық
жоғарғы білім беру аймағын құру бойынша және әлемде европалық жүйенің
таралуына көмектесуі бойынша шаралар белгіленген.
Француз министрі Аллерк Ванкуверлік салонда айтып өткендей: ... әлемнің
технологиялық дамуына қарсы тұруға болмайды, сондай-ақ либералды дамудың
логикасын тұтастай қабылдау қажеті жоқ. Қазіргі әлем талаптарына
бейімделудің өзіндік жолын табу қажет ([1], 31бет).
Сонымен, баландық декларацияға қол қою елге қандай міндет жүктейді? Бұл:
- Дипломдардың салыстырмалылығын қамтамасыхз ету
- Білім берудің қос сатылы жүйесін енгізу (бакалаврият және
магистратура).
- Европада қабылданған өтетін сабақтар сағатын есепке алу сынақтың
бәірліктер жүйесін енгізу(модульді процеспен неселер).
- Оқу орындарының аттестанциялануы мен акредитациялауын қамтамасыз
ету.
- Оқу сағаттарын өтетін сабақтар көлдемін несиелік есепке алу жүйесіне
ауыстыру.
- Аттестация және сапаның мемлекеттік бақылау жүйесін құру және т.с.с.
Баланстық дикларацияға қол қойған елдер үшін 2010 жылға жоғарғы мектептің
бірыңғай жүйесін құру міндетті болып табылады. Бұл процеске Ресей мен
Қазақстан Республикасы да қосылды.
Қазақстан Республикасындағы жоғарғы оқу орындарындағы білім беру батыс
методикасы – несие жүйесі бойынша құрылуда. Оған сәйкес студент міндетті
сабақтардан басқа бірқатар курстар мен оқытушыларды таңдауға құқылы. Ол оқу
барысында басқа оқытушыға ауыса алады және бұл оқытушылар арсында
студенттер үшін оқытудың жақсы методикасы үшін ең қызықты материалдар үшін
бәсекелестіктің негізіне айналады.
Алайда, Ресейде 2010 жылға жоғарғы білім беру қос сатылы жоғарғы білім
жүйесін, несиелер жүйесін және мемлекеттік стандрттарды қайта қарауды
енгізу жолымен халықаралық деңгейге өз бетінше ауысуы мүмкін деген жағдай
күмән туғызып отыр. Күмәндердің себебі ретінде жоғарғы мектептің қазіргі
қаржыландыру жағдайын, сондай – ақ жұмысшылардың еңбек ақылары
көлемін(батыс пен салыстырғанда), жоғарғы оқу орындарының жабдықталу
саласын және т.б. қарастырады.
Баланстық процестің жақтаушылары дәлел ретінде студенттердің таңдаулары
немесе қалаған модульді оқудағы еркіндігін қарастырады. Әрине бұл жерде
бітірушінің дипломының несізделгендік проблемасы және оның жұмыс
берушілер үшін маңыздылық туындап отыр.
Алайда элитарлық еуропалық жоғарғы оқу орындарының барлығы баланстық
процеске кірмеген, мәселен Кембридж, Париж саяси ғылымдар институты және
т.б. мұндай жоғарғы оқу орындарына Ресейдің кейбір жоғарғы оқу орындарыда
қосыла алады. Сонымен қатар элитарлық жоғарғы оқу орындарыныің
студенттерімен олардың ұрпақтакры ақпараттық қоғам элитасын құрады деп
болжанып отыр. Салдары келесідей болады: жоғарғы білім алуға тең жағдай
жасалмайтын болады – біреулері артықшылыққа ие болса екіншілері оған ие
болмайды. Бұған Франция тәжірибесі дәлел болады, мұнда 1950 жылы
қарапайым отбасынан шыққандар элитарлық жоғарғы оқу орындарында 30 % - ін
құрады, ал 1995 жылы 9% - ін құрады([4],51 б).
Бірыңғай білім беру кеңістігін құру бірқатар оң мүмкіндіктерге ие. Оларға
жататындар:
- білім мен ақпаратты еркін алу мүмкіндіктері
- әртүрлі елдердің жинаған тәжірибелерін ілімдерін және білімдерін алуды
қамтамасыз ету.
- Экономиканың кейбір сфераларындағы өсу мүмкіндіктері.
- Әлемдік еңбек нарығын жетілдіру
- Әлемдік мәдениет пен адамдар арасындағы толеранттық қалыптастыру.
- Демократияны тарату және т.с.с.
- Алайда көбісі мұндай процестің кері әлеуметтік- экономикалық салдарын
көрсетеді. Жекелей алғанда бұлар:
елдер арасындағы біліми деңгейі мен сапасындағы айырмашылықтың ұлғаюы.
- Ақыл – ой ағымының өсуі және адам капитилының шығуы
қоғамдағы саяси және әлеуметтік тұрақсыздық
- Ғылыми техникалық прогрес пен білім беруді монополияландыру (жоғарғы
білікті еңбек күшін ұдайы өндіру)
- Ұлттық білім беру жүйесінің өзіндік ерекшелігін жоғалтуы.
Жоғарыда аталғандардан шыға келе, кез – келген қоғам алдында жоғарғы білім
беру жүйесін құру проблемасы тұр. Ол білім берудің әдемдік даму деңгейімен
жеке мемлекеттің ұлттық мүдделерін үйлестіре еді.
1.7. Білім берудің жаңа тұжырымдамасы мен моделі қажет пе?
Бұл сұраққа жауап беруден бұрын алдымен білімнің өсуі мен оның
қолданылуын экономикаға әсерін анықтайық. Бұл үшін келтірейік.
Әлемдік банктың бағалуы бойынша, білім ел дамуының негізгі факторына
айтылып отыр. Адам капиталы елдегі жалпы байлық көлемінің 64 % - ға жуығын
құрайды. АҚШ – та ЖІӨ - ң 45% - ы ғылыми зерттеулер білім беру,
бағдарламалық қамтамасыз ету өндірісі сферасында жасалады([4], 50 б).
Ақпараттық технологиялардың пайдалану Нью - Йорк биржасына өз
тиімділігін 400 %- қа жоспарлатуға мүмкіндіктер берді. Қоғамның білімін
біа академиялық жылға арттыру ЕО экономикасын қысқа мерзімдік
переспективада 5 % - ке және ұзақ мерзімдік переспективада 2,5 % - ке өсуін
қамтамасыз етті([4],51 б).
Білім өз мәні жағынан демократиялық болғанымен білім беру сферасында
жақанды бәсекелестік болып отыр. қаржыландыру көлемі мен студенттер үшін
жоғарғы оқу орындары арасында; еңбек нарығы мамандар арасында; еңбек
ресурстары үшін елдер арасында.
Осындай жағдайда елдің экономикалық өсуі мен әлеуметтік бірлігіне қалай
қо жеткізуге болады? Әр елдер проблемасының шешімін әр қалай табады. Алайда
Әлемдік банк мынандай ұсыныс бері отыр: білім беруге салынатын
инвестицияның жалпы деңгейі ЖІӨ - ң 4 - 6%- ын құрауы тиіс. Орташа
есептегенде, ЕО елдері ЖІӨ - ң 5 % - ын, АҚШ ЖІӨ - ң 6,6 %- ын, жапония-
3,5% -ін, Ресей 0,62% -ін, ҚР ЖІӨ -ң 1% -тан аз ғылымға жұмсайды.
Білім беру сферасындағы 10 жылдық нарық реформалары білімді дамытуға
деген кәсіпкерлік көзқарастың кері жақтарын айқындады. Ең алдымен бұл:
- Білімге практикалық же тұтынушылық көзқарастарын нығайту, оның
руханилығы мен ағартушылығының маңызын жою ТҰК – мен
монополиялар жағынан ұлттық жүйелерге қауіп төндіреді, азаматтар
мен құқықтарына, еркін білім алуға кедергі жасау;
-Білім берудегі нарықтық бастамалар әр түрлі елдердегі элиталар үшін
мүмкіндіктердің жоғарғы теңдігіне, ал ел ішінде қоғамның күрт әлеуметтік
поляризациясына әкеледі;
- Білім беру саласындағы мамандар мен саясаткерлер мемлекетті білім беру
саласынан шығару тенденциясына қарсы, өйткені мемлекет өзінің қоғамдық
маңыздылығынан айырылады: білім беруге таңдау, бәсекелестік,
стандарттар, еркіндік сияқты түсініктер маңызы бола бастады;
- Білім берудің нарық сұраныстарына бағытталуы сынға түсіп отыр: мәселен,
мектептік білім беру сферасындағы приоритеттер жұмыс табуға мүмкіндік
беретін мәселелерге, білімге же ептілікке шоғырлануға фундаменталды білімі
бар ерекше тұлғаны қалыптастырудан жылжып отыр;
- Нарық жоғарғы білімді әлемдік нарықтарда қысқа мерзімдік бизнес
қажеттілктеріне сәйкес кадрларды даяларолауға же зерттеулерді жүргізуге
бағыттайды же де экономика мен қоғамның әрі қарай дамуы үшін фундаментін
жоя отырып, табиғи же қоғамдық ғылымдар саласындағы фундаментальды
зерттеулерге зиян келтіреді;
- Мамандарды сонымен бірге білім беру бағдарламаларында әлеуметттік
негіздің болмауы, білім беруді жалпы гуманитарсыздандыру да алаңдатып отыр,
бұл болашақта қоғамның, экономиканың проблемаларын ұзақ мерзімде көруіне
зиян әкеледі.
Сонымен, бүгінгі таңда жаһандану жағдайындағы қоғам дамуының ұлттық
ерекшеліктерін ескере отырып, жоғарғы технологиянгың қажеттіліктеріне
сәйкес білім берудің жаңа тұжырымдамасы мен үлгісін құру қажет.
Моделдің негізі – бұл үздік білім беру немесе өмір бойы оқыту. Осыған
байланысты білім берудің дәстүрлі ұйымдастырылуы мен институтционалдық
құрылымын, мектептік, жоғары оқу орнындағы, жоғары оқу орнынан кейінгі
білім беруден және ересектерге білім беруден бастап радикалды қайта құру
керек.
Тұжырымдаманың жарияланған жобасында ([18]) үздіксіз білім беру жүйесі
деп білім берудің барлық деңгейіндегі өзара іс әрекет ететін оқу орнындағы
жүйесіндегі бірізді, келісілген оқу бағдарламаларын, педагог қызметін,
тұлғаны дамыту, сондай педагогиклық кадрлардың біліктілігін көрсету қайта
даярлау жүйесін дамыту жолдарының, тәсілдерінің же құралдар жиынтығын
айтады. Тұжырымдамаларда, сонымен бірге, үздіксіз педагогикалық білім
берудің қағидалары анықталған, сондай – ақ буындарының жүйелілігі негізінде
білім берудің барлық 5 сатысының мазмұнын талдау келтірілген. Тұжырымдаманы
жүзеге асыру сатылары мен күтілетін нәтижелері табылды.
Білім беру жүйесіне қоғамдық жоба дәрежесін қайтару қажет, онда барлығы
үшін мүмкіндіктер теңдігі қамтамасыз етілер еді.
Жаңа әлеуметтік келісім шарт жасау керек, мұнда мемлекет білім беру
қызметтерін алуға тұтынушылар құқығының, сондай-ақ азаматтарадың өмір бойы
білім алуға құқығының кепілі ретінде шығады. Ал білім беру жүйесі
азаматтардың жекеленген же әр түрлі қажеттіліктеріне сай келуі тиіс.
Білім беру сапасын бақылауды мемлекет жүзеге асыру қажет.
Осылайша, білім беру қазіргі жаңа әлемде қоғамдық игілік функциясын
өзіне қайтаруы тиіс, ал оның дамуына ұлттық әл ауқаты байланысты.
1.8 Экономикалық білім беруді қамтамасыз ету мен ұйымдастырудың әлемдік
тәжірибесі
Экономика әлемі үнемі ауысу үстінде, әсіресе соңғы 10 жылда өте жылдам.
Бұл экономистердің шешуге тиісті проблемалардың ауысуына, статистикалық
және экономметриялық талдау әдістерінің, тұжырымдамалардың өзгеруіне
әкеледі.
Әлемдік экономикалық білім берудің мазмұнын талдау келесі табылған
кемшіліктерден оны реформалауға әкеледі.
Біріншіден, экономикалық теорида реализнің болмауы айқындалып отыр.
Яғни, экономика қазіргі уақытта үстем болып тұрған неоклассикалық бағыт
тұрғысынан ғана зерттеліп отыр. Ал сонымен қатар экономикалық құбылыстарға
балама, әр түрлі көз қарастар бар. Мәселен, қазіргі заман жағдайында баға
құрудағы монополиялардың ролін ескермеуге болмайды; Дамушы және дамыған
елдер арасындағы, сондай-ақ тіпті дамыған елдердің ішінде байлар мен
кедейлер арасындағы алшақтық күшеюде. Халықтың жалпы әлемдік қартаю
тенденциясы байқалуда же сонымен қатар кейбір елдерде халықтың өмір сүру
ұзақтығының төмендесуі жалғасып отыр және т.с.с. Басқаша айтқанда, қазір
экономикалық дамудың әлеуметтік факторының ролі күшейіп отыр. Мұндағы басты
орынды мемлекет иеленеді. Сондықтан экономиканың заңдардың жүзеге асырылуы
институттердың дамуын, экономикалық агенттердің тарихының рөлін,
стратегиясының рөлін, әлеуметтік параметрлерді ескеру қажет деген тезис
белсенді ұсынылып отыр. Осының бәрі экономикалық теорияда неокейсиандық
институтцианализм же неомарксизм ережелерінің маңызы артып отырғандығына
дәлел болып тұр, себебі неоклассикалық теория нақты экономикалық
құбылыстарға жауап бермейді.
Екінішіден, экономикалық теорияда реализмнің болмауынан Бельгияда,
Канадада, АҚШ – та және басқа елдерде экономикалық мамандар бойынша
(менеджмент бойынша студенттер контингентінің өсу барысында) студенттердің
саны азайған. Мәселен, Францияда соңғы 5 жылдың ішінде 10% - ке азайды
([8], 40 бет).
Мәселенің шешілу жолы білім берудің еңбек күші нарығының талабтарына
бейімделуден және білім алушылардың интеллектуалды сұраныстары ойдағыдай
қанағатандырудан көрініп отыр. Экономикалық білім беру бағдарламаларының
мазмұны туралы пікірталастар сонау 20 ғасырдың 50 жылдары АҚШ-та
жүргізілгенін айта кеткен жөн: экономиканы оқыту нақты өимірден ажыратылған
түрде жүргізіледі, демек мынандай шешім қажет: жоғарғы оқу орындары
студенттерді дискуссияларға қатысуға үйретуді қажет. Сабақ курстарын нақты
әлеуметтік- экономикалық проблемаларға топтау қажет.
Үшіншіден, дискуссия сондай-ақ экономикалық талдауда мамематикалық
(сандық) әдістеді пайдалану мәселесін де қозғады. Бірақ бұл жерде бір
көзқарас жоқ.
Математикалық модельдерді қолдану экономикалық құбылыстар арасындағы
тәуелділікті көрсетуге көмектеседі, әр түрлі гипотезаларды зерттеуге же
салыстыруға мүмкіндік беретіні мәлім. Сондықтан экономиканы зерттеу
математикамен тығыз байланысты.
Экономикалық теорияны оқып үйрену барысында формализациясыз болмайды,
себебі:
1) Математикалық әдістердің көмегімен ойды айқын, әрі жылдам білдіруге,
әдеби тілмен баяндалатын қателерді болдырмауға болады;
2) Университеттерде экономистерге математиканы оқыту деңгейінің
төмендеуінің кері салдарын есепке алу қажет. Мәселе мынада, экономистерді
даялауда университеттер арасында және басқарушылады, іскер эпитаны же
жоғарғы инжинерлік кадрларды дайындайтын үлкен мектептер (Grands ecoles)
арасында бәсекелестік бар. Математикалық әдістерді қолдану, негізінен,
университеттер де сынға ұшырайды, ал үлкен мектептер оларды оқып үйретуді
қысқартпай отыр. Салдары ретінде, экономикалық зерттеулер сферасында үлкен
мектептердің гег мониясы күшейед, демек олардың студенттерді алуы да
артады.
Осылайша, сандық талдау әдістерін зерттеу негізгі теориялық курстың
мазмұнынан оңашаланған; Ол әлсіз қолданбалы сипатқа ие (негізінен, ұлттық
есп жүргізу сферасында).
Басқа маңызды проблемаларды атап көрсетейік:
- Орта же жоғарғы оқу орындарында экономиканы оқыту арасында өзара
қатынас: орта оқу орындарында әлеуметтік – экономикалық проблемаларға жай
ғана көңіл бөлінеді, бірақ экономиканы оқып үйренуге негіз ретінде қажетті
білім берілмейді; Демек, орта же жоғарғы оқу орындар арасында өзара
үйлестік жоқ;
- Оқытуды ұйымдастыру мен қамтамасыз ету саласында:
лекцилардың сағаттар санын қысқартып, студенттердің өз бетінше жұмыс істеуі
үшін уақытты көбейту ұсынылды. Мақсаты – студенттердің базалық біліктілік
алу же өз бетінше жұмыс істеуге үйренуі. Мысалы, Францияда оқу курстары 3
циклдан тұрады: 1-ші цикл (3- жыл) – лиценциатқа дайындық, университеттік
курстан өзіне 3 пән же қосымша информатиканы, шет тілдерін, статистиканы
же т.с.с. алады. 2-ші цикл (5- жыл) – магистратураға дайындық – таңдап
алынған мамандық бойынша пәндерді тереңдетіп оқу. 3-ші цикл – арнайы оқу
аяқталады ([8], 42 бет).
1.9 Білім беру реформасының ұйымдастырушылық – экономикалық компоненттері
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің әлемдік білім беру
кеңісітігіне кіру мақсатында жоғарғы білім беру бойынша Әлемдік конференция
Декларациясының, біліктілікті мойындау туралы Лиссабон конференциясының
ережелерін есепке ала отырып, Баланстағы европа елдерінің білім беру
Министрлер Кеңесуінің ұсыныстарын есепке ала отырып, мемлекеттік саясаттың
қағидалары мен бағыттары ҚР- ның Конститутциясында Қазақстан 2030
стратегиясында, Білім беру туралы же Ғылым туралы Қазақстан
республикасының Заңдарында, Президенттік ақпараттау бағдарламасында, ҚР
білім беруді дамыту тұжырымдамасында (2003-2015 жж) негізі салынған.
Ресей Федерациясында да ұйымдастырушылық – экономикалық компоненттер
бірқатар құжаттарда тіркелгендігін айта кетейік, ол құжаттардың келесі
шығады.
Біріншіден, мектептің ағымдағы шығындарын нормативтьі бюджеттік
қаржыландыру жүйесін енгізу жолымен білім алушыларды татушы оқу мектептері
арасында бәсекелестікті қамтамасыз ету. Ал мектеп шығындары онда
оқитындардың санына сәйкес анықталады.
2- Тарау
Қазіргі Заман оқыту технологиялары
2.1 Жоғарғы білім беруде ақпараттық технологияны қолданудың
әлемдік тәжірибесі
Экономикада инновацияларды жүзеге асыру оқу мекмелерінде жаңа оқыту
әдістеріне әкеледі. Экономикалық өсудің басты факторының бірі білім
потенциалы, кәсіби ілімі, біліктілігі бар адам болып отыр. Адамның жағдайы
өзгеруде – инвестиция субьектісінен негізгі обьектіге айналып отыр. Адам
капиталына инвестициялау бағыттарының бірі білім беруге салымдар болып
табылады.
Жалпы иновация деп - әлемдік экономикалық әдебиеттерде потенциалы ҒТП
–ны жаңа өнімдермен технология түрінде көрсетілген нақтыға айналуды айтады.
Демек, инновация – бұл жаңа немесе жетілдірілген өнім түріндегі не жаңа
немесе жетілдірілген технологиялық процесс түрінднгі инновациялық қызметтің
соңғы нәтижесі.
Ақпараттық қоғамға өтү жалпыға бірдей жоғарғы білімді талап етеді. Аз
білікті еңбек біртіндеп ығыстырылып отыр, сол арқылы экономика жоғары
білікті еңбекпен жоғарғы білімде құрылады. Білімге деген қажеттілігі бұдан
былай жаңа ақпараттық – коммуникациялық технологияларды пайдалану және
білім беру қызметі сферасындағы онлайдық және коммерциялық ұйымдар жағынан
бәсекелестікті кеңейту есебінен қанағатандырылуы мүмкін. Бұл өзгерістер
компьютерлік желілерінің кеңейюімен және техникалық және бағдарламалық
қамтамасыз ету саласындағы ірі жетістіктіктермен қамтамыз етілген. Жеке
алғанда, ақпаратты жинайтын бағдарламалық оқыту агенттері (Soft ware
agents) деп аталатын ноутбуктар мен бағдаламалардың қазіргі заман
модельдеріне қарағанда өте қуатты түрлерінің пайда болуы күтілуде.
Бұл бағытта АҚШ үстем келетіні мәлім. Американдық ғалымдрдың пікірінше,
ақпараттық технологиялар ұйымдастырушылық құрылым, қаржыландыру және
басқару әдістері қатысында жоғарғы оқу орындарының жұмысына маңызды әсер
етеді.
Американдық тәжірибе көз қарасы жағынан on-line режимінде оқытудың
артықшылдығы төмендегілерден тұрады.
Жоғарғы білім алуды оңай қол жетететіндей ету, сонымен қатар
университеттер мен колледждер түнгі уақытта, демалыс күндері және кампустон
тыс оқуға мүмкіндіктерді ұсыну қажет: тіпті аудиторияға кірмей,
сертификаттер мен дипломдаоды алуға болады. 80% - ке жуық американдық
университеттер мен колледждер онлайндық оқытудың керекті формасын ұсынады.
Студенттер үшін бесекелестік көптеген университеттер мен колледждер оқытуды
ұйымдастыру үшін интернетті пайдалануға мәжбүр болды. 2003 жылы 2.2 млн.
адам дистанциядан оқитын болады деп болжанып отыр (1998 жылы тиісті
көрсеткіш 700000 адамды құрады ). ( [7], 92 бет )
Дәстүрлі жоғарғы оқу орындары онлайдық оқытуды ұйымдастыруға тарту,
әдетте олар онлайндық режимде бірнеше оқу курстарын ұсынудан бастайды.
Нәтижесінде сдуденттер дәреже алу үшін адиторияларда дәстүрлі оқумен қатар
бірнеше онлайндық оқу курстарын игереді. Толығымен онлайндық бағдарламалар
жиі ассоцицияланған дәрежелер (Associate degrees) (ол үшін колледжде екі
жыл оқу қажет). Мен магистр дәрежелерін алуға мүмкіндік береді. Мәселен,
екі жылдық жергілікті колледждерде оқуды аяқтаған соң бакалавр дәрежесін
алу үшін on-line режимінде оқуды жалғастыруға болады. Онлайдық оқу әсіресе
адамдардың өзінің еңбек өмірінде бірнеше рет кәсібін, жұмыс орнын
ауыстырған жағдайда өте маңызды.
Қайсысы дұрыс: бетпе –бет дәстүрлі процесінде оқу жақсы болса, онда
сізге онлайндық оқу, жамасы жарамайды. Көптеген адамдар онлайндық оқу
дәстүрліге қарағанда оңайырақ, себебі үйден шықпай және оқу аудиторияларына
қатыспай –ақ оқуға болады деп қате ойлайды. Іс жүзінде жаңа оқу дәстүрліге
қарағанда өте қиын болып шығуы мүмкін. Оn-line режимінде оқу туралы нақты
соңғы шешім қаблдау үшін, ең алдымен шағын онлайндық таныстыру курсын (
мысалы, тарих немесе әдебиет пәнінен игеріп көрген дұрыс).
оқу мектептері арасында бәскелестікті қамтамасыз ету. Ал мектеп шыгғындары
онда оқитындардың санына сәйкес анықталады.
Екіншіден, мұғалім жұмысының сапасымен оның еңбек ақы деңгейі арасында
байланыс орнату. Жұмыс сапасын ынталандыру және ең жақсы кадрларды тарту
мақсатында нормативтік қаржыландыру шеңберінде міндетті тариф үсті қор
құрылуы тиіс.
Үшіншіден, мектеп бітірушілердің білім деңгейі мен сапасын тәуелсіз
бағалауды бірыңғай мемлекеттік емтихан ( БМЕ ) формасында жүргізу. Соның
негізінде ата-аналар өз баласына оқу орнын таңдайды ( [11] қара).
Жалпы білім беру жүйесінің реформалары халықтың барлық категорияларына
білім алуда тең мүмкіндіктер құруға бағытталған. Бастысы – оңтайлылықты
қамтамасыз ету, мұнда басты ролге БМЕ ие.
Алайда БМЕ бойынша жылдар бойы жүргізілген тәжірибе кейбір
кемшіліктерді шығарды.
Біріншіден оқушылардың 30 – 40%-ы стандартты игермейді екен (математика
бойынша кейбір аймақтарда 70%-ке дейін екілік баға алды). Нәтижесінде
БМЕ – да екілік баға алған оқушыларға аттестат берілмейді, ол бұл
әлеуметтік дүмпуді туғызады.
Екіншіден, казірге кезде жоғарғы оқу орындары студенттердің 70 – 90%- ке
дейінге жуығын жоғарғы оқу орындарының дайындық курсына қатысқандардан,
репетиторлық мектепті өткендерден, қамқорлыққа алынған мектептерде
оқығандардан құрады. Дәл нақ осы 70 – 90% студенттер БМЕ нәтижелері
бойынша алынады деп теориялық жағынан болжанған еді.
Үшіншіден, кейбір жоғарғы оқу орындарының студенттерді алу тактикасы
өзгерді: олар түсу емтихандарынан бослған белгілі бір абитуриенттер санымен
жұмыс істейтін болады. Алайда, жылдан-жылға үздік оқушылар саны артуда.
Мәселен, жоғарғы экономика мектебіне 19 адам, 2002 жылы 95 адам, 2003 жылы
1300 бітірушілер барлығы 845 орынды бюджет жиыны болатын аймақтардан түсті.
Әсіресе пилотты аймақтардан – Чуваш, Марий Эл және Якутиядан үздік
оқушылар көп келді. Сондықтан, өз қаражаты есебінен
бес толассыз факультеттен қосымша 70 орын алуға тура келді.
Басқа кемшіліктер БМЕ – ды жалған тұлғалардың тапсыруы, БМЕ – ды
тапсырушылар мен қарапайым түсу емтихандырын тапсырушылардың қарсы тұрды.
Орын алған жағдайдан шығу жолы мынадан көрінеді: Мәукеулік мектептер
бітірушілер үшін федералды үлгідегі БМЕ-ды тапсыруды ( аттестат алуды ғана
қалайтындар) немесе жоғарғы күрделі тестерді тапсыруды (елдегі жетекші оқу
орнына түскісі келетіндер) таңдау мүмкіндіктерін қамтамасыз етті; мұнда
олимпиада, конкурстардың нәтижелерін, сонымен қатар жоғарғы оқу орындарының
мектеппен бірігіп жасаған кәсіпшілік бағытталу бағдарламаларын (МГТУ
ректоры ) есепке алу қажет.
Мәскеуде БМЕ – ды өткізудің жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әлемдік өндірісте болып жатқан әлеуметтік – экономикалық өзгерістер,
дамыған елдердің постиндустриалды қоғамға өтуі жаңа жаңа экономикалық
парадигманың қалыптасуын қамтамасыз етті. Ондағы экономиканың тиімді сапалы
және құрылымдық өзгерістерге ( түрлендіруге) бейімділігі адам және оның
қабілеттігін қалыптастыратын байлықтар мен салалардың материалды емес
формалар, тікелей тәуелді болады. Бұл комплексте білім беру жүйесінің рөлі
мен маңызы артады. 2015 жылға дейінгі тұжырымдамада білім беру жалпы
ұлттық приоритет ретінде қарастырылатыныбелгілі. Ол адамзат капиталымен
қатар елдің экономикалық қуаты мен ұлттық қауіпсіздігінің базасын құрайды.
Бүкіл білім беру жүйесінің жетекші буыны педагогикалық білім беру болып
табылады ([18]).
Экономикадағы трансформациялық процестер білім берудің барлық
деңгейлерінің модернизациясына әкелді, бірыңғай білім беру кеңістігінің
құрылу процесі жүріп жатыр. Сондықтан білім беру саласының мазмұны мен
ұйымдастыруын бойынша АҚШ, дамыған Батыс елдерінің тәжірибелерін бірінші
тараудың негізін құрайды.
Білім беру модернизациясының әлеуметтік құрастырушысы болып халықтың
ьарлық категорияларына білім алуда теңлей мүмкіндіктерді құру табылатыны
белгілі. әлемдік тенденция мынадан тұрады: білім бері адамға келе жатыр.
Әртүрлі жолдармен – білім берудің дистанциялық формалары, филиалдардың
ашылуы,мемлекеттік емес бағдарламалар, жеке бағдарламалар және т.б.
арқылы, мұндағы өзекті бағыт - бұл білім берудің оңтайлылығын қамтамасыз
ету. Осыған сәйкес екінші тарауда балалар мен ересектерді оқытудың кейбір
қазіргі заман әдістерін қарастыруға тырыстық.
Бұл жұмыста шетелде білім беру проблемалары бойынша ресей
авторларының ғылыми жұмыстары, заң құжаттары, статистикалық мәліметтер және
т.б. пайдаланылды.
І-тарау
Әлемдік экономикадағы жаңа құбылыстар және білім беру.
1.1 Жаһандану және білім беру
Жаһандану деп өндіріс сферасындағы микроэлектрондық революция
туғызған өнеркәсіптік төңкерістің нәтижесін айтады. Басқа нәтижесі
ретінде өнеркәсіптік дамыған елдердің дамудың постиндустриалды сатысына
өтуін, ал мемлекеттік саясат саласында кейнсландық идеологиядан
неолиберализмге өтуін атайды.
ХХ ғасырдың 70–ші жылдардағы Еуропа елдерінде байқалған экономикалық
және институционалды дағдарыстан шығу еркін нарыққа қайта келумен,
бәсекелестік индивидуализмге негізделген жеке мүдде мен бастаманың қайта
өрлеуімен байланыстырылды. Ең ақырында бәсекелестіктің өсуіне қол
жеткізу, демек өңдіріс шығындарын азайтуға қол жеткізу мүмкін еді. Бұл
елдердің жаңа әлемдік еңбек бөлінісіне және әлемдік нарықтағы
бәсекелестің жаңа шарттарына бейімделу процестерін күшейтер еді.
Қарқынды техниканың прогреспен үйлесе отырып, экономиканы және
каржыларды либералдау экономика, қаржылар, нарықтар саласында бірыңғай
кеңістікті қалыптастырудың алғышарттарын құрды. Олардың заңдары қазіргі
кезде жеке елдердің, өндірушілердің және азаматтардың орнын анықтайды.
Ақпататтық – коммуникациялық желілердің дамуы ақпараттық, және
интелектуалды кеңістіктің қалыптасуына әкелді. Осылайша, батыс
қоғамдарының дамуындағы көп нәрсе қазіргі таңда әлемдік нарықтарда өсіп
келе жатқан бәсекелестік және нарықтар ұсынатын идеялармен және
құндылықтармен анықталады.
Жалпыға бірдей коммерциялизациялаужәне бәсекелестік күрес пен нарық
логикасын енгізудің әлемдік процесіне мәдениет, білім беру, денсаулық
сақтау, әлеуметтік қызметтер сияқты сфералар түсті, бұл сфенралар
бұрында қоғамдық игілік ретінде қарастырылатын.
Аталған өзгерістерді бәрі бірдей қабылдамайды, себебі:
- біріншіден, кейбіреулер онда еуропалық елдерге тән, демократиялық
құндылықтарға төңетін қауіпбар деп ойлайды;
- екіншіден, және бұл батысы, бүгінгі таңдағы білім беру - бұл
стратегиялық ресурс және оны тиімді пайдалану жеке елдердің өндірушілердің
және тұлғалардың жетістігін қамтамасыз етеді;
- үшіншіден, осының салдары ретінде білім беруді дамыту проблемаларын
талқылауға білім беру саласындағы мамандар, басқарушылар мен ата –аналар
ғана емес, сонымен қатар іскер топтар, халықаралық ұйымдар – ЮНЕСКО, ОЭСР,
әлемдік банк, ХВҚ (МВФ) және ХСҰ(ВТО) қатысады;
- төртіншіден, білім беру елдердің ұлттық қауіпсіздігін, қамтамасыз етудің
факторына айналып отыр.
1.2 Еуропалық білім беру жүйесінің реформалары
80 – ші жылдардың ортасында басталған реформалардың мақсаты – бұл ұлттық
білім беру жүйелерін өндірістік жаңа жұмыс істеу жағдайларына, сондай - ақ
жаһандану мен техникалық прогрестің ықпалындағы экономикадағы және
қоғамдағы өзгерістерге бейімделу ([1], 25б).
Бұл реформаларды жүргізуге дейін білім беру былайша қарастырылған:
- ол мемлекеттің айрықша құдреті болып табылады, ал білім беру құқығы
демократиялық мемлекеттің құндылықтар жүйесінің бөлігі болып табылады;
- мемлекет шеңберінде жеке азаматтардың әлеуметтік әділеттік жеке
әлеуметтік интеграциясын қамтамасыз етудің фундаменталды шарты ауқымды
оңтайлы мемлекеттік білім беру болып табылады;
- ол қоғамдық игілік болып табылады және баролық азаматтарға мемлекетпен
кепілді минималды өнерлік стандарттардың жиынына кірді;
- еңбек күшінің әлеуметтік ұдайы өндірісіне жұмсалған шығындар мемлекет
есебінен жүзеге асырылды, бірақ бұл шығындар (фордистік моделі
шеңберінде) барлық адамдарды жоғарғы біліммен қамтамасыз ету кірмеді.
Алайда 70 – ші жылдардың соңыан бастап жоғарғы білімге деген сұраныстың
қарқынды өсуі байқалды. Оның туындау себебі:
- біріншіден, өндіріске ақпараттық технологияларды енгізу және техникалық
прогресс өндіріс пен өнім интелектуализациясын жоғарлату қажеттілігін
тудырды.
- екіншіден, микроэлектроника, ақпараттық жүйелер, фармацевтика,
биотехнология және т.б. салаларға техникалық жаңалықтарды енгізу елдердің
постинндустриалды дамуға жылдам өтуіне әкелді.
- үшіншіден, ауқымды мектептік білім беруге деген ескі бағыт елдің әлемдік
нарықтағы жеңілісіне әкелуі мүмкін еді; осыған байланысты мемлекет
университеттерге элитарлық білім беруден кадрларды ауқымды даярлауға өтуді
ұсынды.
- төртіншіден, білім беру реформаларын бүгінгі таңда экономикалық
жаһандануды факторын күшейту және ұлттық өндірушілер мен жалпы экономикалық
бәсекеге қабілеттілігін жоғарлату қажеттілігі ұсынады.
Білім беруді реформалаудағы барлық Еуропа елдеріне ортақ нәрсе – бұл
білім беру сапасын жоғарлату және ұлттық оқу орындарының бәсекеге
қабілеттілігін жоғарлату мақсатында білім беру сферасындағы бәсекелестікке
жағдай құру. Осындай жолмен білім беру жалпы арнада реформаланады, мұндағы
басты элементтер болып басқаруды орталықсыздандыру және жеке әлеуметтік
немесе мемлекеттік қызметтердің автономиясы табылады.
Білім беруді реформалаудың негізгі бағыттары ретінде мыналар
қарастырылады:
- мемлекеттің білім бері сферасына қатысуын айтарлықтай қысқарту, себебі ол
оқу орындарының тиімді оқытудағы икемділігін жояды.
- оқу мекемелері арасындағы бәсекелестікті ынталандыру жолымен мемлекеттік
ресурстарды өте тиімді пайдалану.
- жаңа жағдайларда мемлекеттің міндеттерін анықтау бұл кедейлердің білім
алуына құқығының кепілі, білім алу мүмкіндіктері туралы ақпаратты тарату,
білім беру стандарттары мен оларды сақтау мониторингін енгізу жолымен білім
беру сапасын қамтамасыз ету.
- жоғарғы білім беруді басқарудағы бизнес тәжірибесін енгізу;
- оқытудың ресурс сыйымдылығының және соған сәйкес құнының үнемі
жоғарлауына қарай жоғарғы оқу орындарының балама қаржы көздерін іздестіру
қажеттілігі.
Салыстырмалы қаржылық дербестік жағдайындағы жоғарғы оқу орындарына тән
белгілер – бұлар:
- оқу үшін төлем енгізу;
- жеке компаниялармен және әртүрлі деңгейдегі билік орындарымен келісім –
шарт бойынша жұмыс істеу;
- көптеген елдердегі жоғарғы оқу орындарын мемлекеттік қаржыландыру
жүйесін келісім – шарттық негізге ауысуы;
- бизнес және жоғарғы оқу орындар арасында өте тығыз байланыс орнату;
бизнес, мемлекет және университеттер арасында жоғарғы технологиялық
зерттеулер бойынша ортақ жобаларды жүзеге асыру, және де жобалар егер қысқа
мерзімдік нарық қажеттіліктеріне бағытталған болса, аса тиімді болып
табылады;
- жаңа жүйеде студент - тұтынушыға, оқытушы сатушыға, ал
зерттеушілеркәсіпкерлерге айналады ([1],28б).
1.3. АҚШ – ғы 2001 жылдың 11 – қыркүйек оқиғасынан кейінгі білім беру
жағдайы.
Бұл оқиғалар американдық қоғам өмірінің көптеген жақтарына, экономикасына,
жекелей алғанда, жоғарғы білім беру жүйесіне күшті әсер етті.
Студенттер қандай колледждерді таңдайды? –
- Потенциалды студенттердің қауіпсіздік мәселесіне алаңдаушылығы
өскендіктен, олардың көбінесе үйлеріне жақын орналасқаноқу орындарын
таңдайды;
- Колледждердің 30% - ы жақын жатқан аймақтарда тұратындарға басты назар
аударды;
- 173 жеке 63 мемлекеттік колледждер жарнамалық қоғамдарда кампустардағы
қауіпсіздік пен білім беру мәселелеріне үлкен көңіл бөлді ([6] 27 б).
АҚШ – ғы шщетел студенттер санының динамикасы қандай? – 2002 жылдың
мамыр айында АҚШ сенатымен қабылданған шекара қауіпсіздігі туралы заңның
негізінде келесі шаралар қабылданды:
- туристік визаның студенттік визаға алмастыру қиындайтын болады; шетел
студенттердің тәртібі үшін жауапкершілік университеттерге артылады;
- виза алушылардан қосымша қаражаттар алынатын болды (мәліметтер базасына
кіргізу үшін) және оларды алу мерзімі ұзартылды;
Осыған сәйкес оқығысы келетіндердің саны қысқарады, демек колледждердің
табыстары қысқарады, себебі шетел студенттері өз оқуларын толық төлеп
отырған.
Тиісінше, ағылшын тілінің жазғы курстарына қатысатын шетелдіктердің саны
қысқарады. Ескеретін бір жәйт, шетел студенттерін қабылдап отырған елдерге
қаржы ресурстарының жалпы ағыны жыл сайын 20 млрд. долларды құраған. АҚШ -
та шетел студенттердің ағымы ел экономикасына 2002 жылы 12,3 млрд. долларды
қамтамасыз етті. 19992000 оқу жылында АҚШ – та 515 мыңға жуық шетел
студенттері білім алды, ал Францияда – 180 мың студент, Австралияда – 70
мың студент. Ресей білім беру қызметімен осы қызметтерді тұтынушылардың
әлемдік нарығының тек 1% - ға жуығын ғана қамтамасыз етіп отырды ([3], 16
б).
- Шетел студенттері мен аспиранттар санының қысқаруынан табиғи және
техникалық факультеттер(әсірісе, шетелдік есебінен өмір сүретін шағын
университеттер) және мазмұнын әскери мақсатқа пайдалану потенциалды мүмкінг
болатын академиялық сабақтарды оқып үйрену ең көп зардап шегеді;
- Сонымен бірге жарты оқуын АҚШ – та өткісі келетін ағылшын студенттерінің
саны өсті.Мұны АҚШ – тың сырты саясат мәселелеріне қызығушылықтың күшеюімен
байланыстырылды. Мәселен, Уэйн Университетінде (Огайо штаты) олардың саны
бір жыл ішінде 50% - ға дейін артты. Ағылшын студенттерінің Фулбрайт
стипендияларын (30% - ға), Кеннеди Менориалды трастын(12% - ға) алуға
өтініштерінің саны өсті, себебі соңғы трасттар атақты униситеттерде ,
мәселен Гарвард секілді университеттерде оқу құнын төлейді.
Оқу курстарының құрылымы және білім берудің мазмұны өзгертілді, жеке
алғанда:
- Адам іс - әрекеттеріне байланысты стихиялық апаттардың алдын – алу,
мәселен ғимараттарды жарылыс қауіпінен сақтау, жалпы қауіпсіздікті
қамтамасыз ету, бөлмешелерді ауамен қамтамасыз ету жүйесіндегі бұзулардың
алдын алу, құтқару психолгиясы жәнет.с.с.
- әртүрлі катаклизмалармен байланысты тәуекелді сақтандыру саласындағы
қызметінің маңызы жоғарлады, осыған сәйкес тәуекелді басқару бойынша оқыту
бағдарламалары енді аппаттардың теорияларын зерттеуді, әсіресе табиғи
апаттардың, терроризм және қылмыстық әрекет тәуекелдерін экономикалық және
техникалық шешімдерді қабылдауды, қоғамдастықтың, мемлекеттік көмектің
рөлін және т.с.с. зерттеуді қамту қажет.
- Талу шығыс проблемаларына, исламға, араб тіліне және халықаралық
байланыстарға, сәйкесінше тиісті курстарға деген қызығушылық күрт өсті;
Мәселен, 2001 жылдың қазан айының соңына қарай Чикаго университетіндегі
араб тілінің бастапқы курстарында тыңдаушылардың саны 70% - ке өсті, ал
Стэнфорд университетінде полестина, сионизм және арб – израиль қақтығысы
курсында олардың саны 40 – тан 100 адамға дейін артты; Бостон
университетінде 95 студент терроризм бойыншакурс өтуін талап етті және
т.б.;
-Калифорниялық университетте (Лос - Анджелес) 50 жаңа курс енгізілді, жеке
алғанда, колониалды Мысыр әдебиеті және Алжир мен Бельгиялық Конгодағы оқып
– зерттеу бойынша, лаңкестік және Макнавелли философиясы, талибан
қозғалысын, лаңкестік тарихын оқып – үйрену және т.б.
- Араб, корей және парсы тілдері бойынша мамандарды даярлауды арттыру
қажеттілігі туындады, бұл әлемдік нарықтағы АҚШ – тың экономикалық бәсеке
қабілеттілігінің өсуіне және басқа елдер мен байланысты нығайту мүмкіндік
туғызар еді ([6], 32-33 б.б.).
11 қыркүйек оқиғасының тағы бір салдары – бұл on – line оқытуына
қызығушылықтың пайда болуы: авиа тасмалдау мәлесі бойынша алаңдаулар
электронды білім алудың артықшылықтарын шығаруды, мұнда ешқандай жерге
барудың қажеті жоқ, мәселен, іскерлік басқарудың магистр деңгейлік алу
үшін.
Күйдіргі ауруының пошта арқылы тарату жағдайлары крреспонденцияны
электрондық пошта арқылы таратудың, демек білім беру саласындағы интернет –
технологияларды пайдаланудың артықшылықтығын ұлғайтады. Мұнда кең
тыңдармандар үшін Гарвард, Йель университеттерінің және т.б. студенттерін
қабылдау қызметтері қолданылады.
1.4. Бизнес – білім берудің мәні және функциялары
Бизнес – білім беру жалпы білім беру жүйесінің кіші жүйесін білдіреді; ол
100 жыл бұрын АҚШ – та пайда болды, кейін Еуропаға өтті. Ресей
Федерациясында және Қазақстан Республикасында бизнес – білім беру әзірге
білім беру жүйесінің органикалық бөлігіне айналған жоқ.
Бизнес – білім берудің туындауы мен дамуына бірнеше жағдай әсер етті.
Жоғарыда айтылып өткендей, ақпараттық жүйелер саласындағы ғылыми және
техникалық білімдерінің жылдам таралуы, олардың өндіріске және әлдеуметтік
сфераға жаппай енуі байқалып отыр. Осылайша, дамыған елдердің білім,
ақпарат, коммуникация сияқты материалдық емес ресурстарды пайдалануға
негізделген өндірістің жаңа моделіне өтуі жүзеге асырылып жатыр.
Кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігінің параметрі адам ресурсы болып
табылады.
Қазіргі уақытта көртеген өнеркәсіптік корпорациялар білім беру мен
кадрларды даярлауды өзінің даму болашағына стратегиялық инвестиция ретінде
қарастырылады. Мемлекет істің мұндай жағдайының маңыздылығын әзірге
түсінбей отыр және білім беруді әрбір адамның ішкі ісі ғана деп
қарастырылады. Дистанциялық білім беру, білім беру сферасына компьютерлік
технологияларды енгізу жолымен өнер кәсіп пен білім беру мекемелері
арасындағы байланысты күшейту қажет.
Жаһанданудың өсуі және онымен байланысты бәсекелестік жағдайында бизнес
білім беру процесіне белсенді араласа бастады және білім беру жүйесіне өз
талаптарын қоя бастады.
Жеке алғанда, мекпет бітірушісіне өнеркәсіптік саласында дағдарыстық
жағдайларды шешу және т.б. біліммен кең білім алу қажеттілігі
тағайындалады, себебі ол осы білімдерін іс жүзінде қолдана алуы тиіс. Ол
еңбек нарығында қандай өзгерістер болып жатқандығынан үнемі хабардар болуы
тиіс. Осыған байланысты көптеген елдерде жастарды кәсіптік даярлау жүйесін
дамытуға күш салынып отыр.
Жоғарғы білім беру саласында бизнес жоғарғы оқу орындарының нарық
сұраныстарына жай реакциясын белгілейді. Жоғарғы білікті кадрларға, олардың
үнемі қайта даярлануына деген постиндустриалды еңбек нарағының
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін бизнес жоғарғы оқу орындарының оқу
жұмысын қайта құруды ұсынады.
Жеделдетілген және модельді курстар, кешкі білім беру және демалыс
уақытында сабақтар жүргізу, дистанциялдық оқыту техникасын пайдалану сияқты
жаңа оқыту жүйесін енгізу керек.([1]29 б).
Соңғысына белгілі бір деңгейде жоғарғы оқу орынды фундаменталды
білімдермен айналысатын ғылыми мекеме ретінде қалыптасқан түсінік
стереотипі кедергі болып отыр.
Компанияның өздері де жеке оқу мекемелерін - корпотивті
университеттерді құра бастағанын айта кету керек. Мәселен, ТҰК шетелдік
филиалда жұмыс істеу үшін бірыңғай корпоративті нормалар мен ережелерге
сәйкес жеке персоналын даярлай бастады. Сонымен қатар, кадрларды даярлаудың
өзі корпоративті басқару жүйесінің бір бөлігіне айналды. Корпоративті
университет қызметшілеріне бүкіл өмір бойына үздіксіз білім беру үшін
субъект болуы мүмкін.
Корпоративті университеттер басқа корпорацияларға оқыту бағдарламаларын
сату, оларға кеңес беру, басқа оқу мекемелеріне оқу құралдарын шығару және
т.б. жолымен тұрақты өзін - өзі қаржыландыруға ауысып жатыр.
1.5. Әлемдік бизнес – білім беру және Қазақстан Республикасы
Әрбір бизнес – білім беру, тұтастай алғанда, ұлттық бизнеске және ұлттық
білім беруге негізделген.
Ұлттық білім беру өз кезеңінде көптеген ұлттық мәдениеттердің ықпалында
болды. Мәселен, Ресейлік білім беру (және онымен байланысты қазақстандық
білім беру) келесі белгілерді өзіне сіңіреді:
- Германиялық педагогикалық, ол қоғамдық мүдеге және тұлғаның ішкі әлеміне
бағытала отырып, абстрактты тұлғалық құндылықтарға негізделген; ол,
сонымен қатар білім беруге және тәрбиеге реалистік көзқарасына ие болды;
мақсаты – адамның гуманистік идеалы емес, сондай – ақ практикалық қайраткер
түрі де емес, мемлекеттік адам, шенеулік, ғалым(және бұл Ресеймен
мойындалды);
- Гуманистік идеалы бар романдық білім беру мәдениетінің;
- Прагматикалық, функционалдық, оқыту мен тәрбиеге діни өзгешеліктерден
арылған көзқарастары бар англосаксондық педагогиканың( оның американдық
нұсқасымен бірге).
- Жекелікке, тұлғаның өзіне практикалық танымдық іс - әрекетті жүзеге
асыруына мүмкіндік беруге, осы тұлғаның эксправерттілігіне, тұлғанаң
қоғамдағы өмірге бейімделуіне жағдай жасауға басты назар қойған американдық
педагогиканың([2],37 б).
Кеңестік дәуірде білім беру жоғардан орнатылатын сананың қауымдық –
ұжымдық түрін, қоғамдық құндылықтардың жеке құндылықтардан басым келуін,
тиісті идеология мен авторитарлы оқытушылық әдістемелер бағытында
тәрбиеленуді бастан өткізді.
Сондықтан әртүрлі мәдениет пен өмір жағдайларының ықпалында бүгінгі білім
берудің сипаттық ерекшеліктері айқындалды ([2], 37 б): білім беруді оның
барлық деңгейінде ұйымдастырудағы және қаржыландырудағы мемлекеттік
анықтаушы рөлі; оқыту және тәрбиелеу мәселелерінде қалыптасқан қоғамдық
мүдделердің жеке мүдделердеп басымдығы, рухани және идеологиялық
компоненттерінің жоғарғы үлесі; білімнің айрықша маңыздылығы, білімді
тұлғаның жоғарғы авторитеті, білімның қуаттылғына деген сенім; политехнизм;
тұлғаға білім беру субъектісі ретінде емес, объектісі ретінде дәстүрлі
көзқарас; білім берудегі авторитарлық; оқыту процесінде тұлғаға интровертті
көзқарас, тұйық адамды идеалды адам құндылықтары әлемінде тәрбиелеу.
Көрсетілген кейбір ерекшеліктер бизнес – білім беруде бейнелену
қажеттілігі толық негізделген. Әсіресе бұл мемлекеттің білім беру
сферасындағы анықтаушы рөліне байланысты. Мәселен, мемлекетпен білім беру
сапасы куәландырады, бұл мемлекеттік дипломдарды беру арқылы қамтамасыз
етіледі.
Көптеген абитуриенттер ерекшеліктер жоғарғы білім алуға кәсіптік қызмет
түрі ретінде емес, жалпы оқу ретінде қарайды. Дипломды алған соң білімге
қатысы жоқ жұмысқа тұрады. Осыдан келіп, екінші жоғарғы білім алғысы
келетіндер саны өсіп отыр.
Кәсіптік қайта даярлауды өтуді көбісі мансаптық өсудегі орынды нығайту
ретінде қарастырады([5],58 б).
Бизнес – құрылымдарындағы және мемлекеттік басқару органдарындағы оқу
дайындығының деңгейіне және кәсіптік білімге талап артып отыр. Қазіргі
жағдайда білімнің ескіру қарқыны жеделдеп отыр. Мұның бәрі мамандарды қайта
даярлау қарқының жоғарлату қажеттілігіне мүмкіндік туғызып отыр.
Нарықтық экономиканың іс - әрекет етуі, екінші жағынан, бизнес – білім
берудегі жекенің қоғамдықтан басымдылығын ұйғарады. Соңғысының функциясы -
пайдаға, мансаптық өсуге, кәсіпкерлік бағытта тәрбиеге бағытталған кадрлар
өндірісі үшін даярлау. Сонымен қатар адамдарды ұжымда жұмыс істеуді,
командалық жұмысқа үйрету қажет.
Осылайша жоғарғы оқу орын білімнің кемшілігі әзәрге бизнес заңдарын
білмеуінен, алынған білім негізінде шығаратын ілімдер мен ептіліктің
болмауынан көрініп отыр.
Көрсетілген кемшіліктерді толтыру – бұл бизнес – білім берудің фукциясы.
Екінші жағынан жұмыс процесінде команададағы моральдік – этикалық
нормаларды сақтау үшін бизнес білім беруде тыңдаушылар бизнес этикасы,
іскерлік және корпоративтік мәдениет және т.б. бойынша курстарды өтеді.
Қазақстанда нарықтық экономика бойынша білім алуды және қайта даярлауды
қажет еттетіндер үшін МВА (Master of Business Alministration)
бағдарламалары бойынша бизнес - білім беру ұйымдастырылған. Оның
сипаттамаларын атап өтейік:
- Біліктілік кез – келген жоғарғы білімі бар тұлғаларға беріледі.
- Оқу мерзімінің соңында магистр қолданбалы сипаттағы диссертация жазады
- Оның тәжірибемен, бизнес – кейтермен(case study)тығыз байланысы.
- Нақты әйгілі компаниялардың қызметінен шығатын бизнес – жағдайларды
талдау тыңдаушылардың кәсіби ілімдерінің сараптамалық қабілеттіктерінің
дамуына көмектеседі.
МВА бағдарламаларының бүкіл курсының құны батыс бизнес - мектептерінде 30
– 100 мың долларға тең, ал Қазақстанда 5 – 8 мың долларға тең.
Бағдарламалардың міндетті компаненті – бұл оқу сапасын бақылау және
қолдау. Сондай – ақ оқытушылардың шет елде сынақ өткізуі, акредитатцияның
әлемдік тәжірибесін игеру және т.с.с. болжанып отыр.
Бизнес – білім беруде компаниялардың топ менеджрлерімен немесе жоғарғы
жетекшілерімен ұсынған VIP білім алушыларды бөліп көрсету міндетті болып
табылады. Негізінен, ондағы оқу қымбат, оқытушылардың үлкен еңбегімен көп
күш жұмсауды талап еттеді. Жұмыс көлемінің толықтығынан топ менеджрлер
стандартты бағдарламалар мен сабақтарға үнемі қатыса алмайды. Сондықтан
оларды оқыту қысқартылған оқыту формаларды қолданаотырып, демалыс ккүндері
жүргізіледі. Осы мақсаттарда Executive НВА, ДВА – doctor of Business
Alministration(іскерлдік басқару докторы) бағдарламалық өнімдер
қолданылады([5],58 б).
Қазақстанда жаңа ақпараттық технологияларды ақпараттық жүйелерді, жеке
алғанда бағдарламалық қамтамасыз ету бойынша ақпараттық жүйелерді жасау
бойынша құрылымдарды құру қажет. Ұйымдастырушылық мүмкіндіктер математика
және механика ақпараттандыру және басқару, жоғарғы оқу орындарындағы
ақпараттық жүйелер мен информатиканың тиісті кафедраларының ҒЗИ(НИН)
түрінде бар деп санайды.
Бағдарламалық қамтамасыз ету нарығының жоғарғы даму тиімділігі туралы оның
Про – инвест Консалтинг ресейлік компанияның лидерлерінің тәжірибесі
дәлел болады.
- Ол инвестициялық жоспарлау қаржылық талдау және болжау үшін қазіргі
заманғы компьютерлік бағдарламалардың толық пакеттерді жасайды.
- Ол ақпараттық технологияларды пайдалана отырып, коперативтік жоспарлау
жүйелерін енгізіп консалтингдік қызметтер көрсетеді.
- Компанияның бағдарламалық өнімдерді пайдаланушылар 3000 – ға жуық
ұйымдар(соның ішінде халықаралық) болып табылады.
- Оның қатысуымен жасалған жобалар бойынша жүздеген миллион долларға
инвестициялар тартылды([5], 60 т).
Капитал салымының тиімді объектісі деп интернет пен интернет –
технологияларды санайды. Жақын болашақта интернет миллиардтан астам
компьютер пайдаланушыларын біріктіреді. Батыс Еуропада электрондық саудадан
түсетін жыл сайынғы табыс 300 миллиард доллар деңгейінде, ал АҚШ – та 900
миллиард доллар деңгейінде күтілуде ([5], 14).
1.6. Бірыңғай білім беру кеңістігін құру қажеттілігі туралы.
Мамандардың бағалауы бойынша білім беру қызметтінің қалыптасқан әлемдік
нарығын көлемі 2005 жылы 90 млрд долларды құрады. Білім берудің бірінші
әлемдік (2000 жыл мамыр айы Ванкувер, Канада) 58 елден 458 жеке және
мемлекеттік ұйымдардан 3000 адам қатысты([1], 31б).
Алайда білім беруді каммерциялизациялау мен жақандандыру процестері білім
берудің әлеуметтік және ұлттық – мәдени құрастырушыларының жол аша отырып
оның униформизациясымен әрі қарай каммерциялизцияландыруына әкеледі.
Еуропалықтарды американдық компаниялар мен ощу орындарының экспанциясы,
американдық жоғарғы оқу орындарының дистанциялық оқу бойынша курстар еркше
аландатады.
Білім беруді жақандандыру үшін келесі шараларды жүзеге асыру қажет болды;
- 1998 жылдың мамыр айында Франция, Гермаия, Ұлыбритания және Италияның
білім беру министрлердің Еуропалық жоғарғы білім беру жүйесін үндестіру
туралы ортақ дикларация құжаттың қабылдауы. Онда барлық еуропа елдерін
ортақ Еуропалық жоғарғы білім беру кеңістігін құруға мүмкінгдік туғызуға
тұрғызған.
- 1999 жылдың маусымда 30 европалық ел Балантық дикларацияға қол қойды.
Онда европалық жоғарғы білім беру жүйесінің әлемдегі бәсекеге
қабілеттілігін жоғарлатуға ерекше көңіл бөлінген. Ол декларацияда европалық
жоғарғы білім беру аймағын құру бойынша және әлемде европалық жүйенің
таралуына көмектесуі бойынша шаралар белгіленген.
Француз министрі Аллерк Ванкуверлік салонда айтып өткендей: ... әлемнің
технологиялық дамуына қарсы тұруға болмайды, сондай-ақ либералды дамудың
логикасын тұтастай қабылдау қажеті жоқ. Қазіргі әлем талаптарына
бейімделудің өзіндік жолын табу қажет ([1], 31бет).
Сонымен, баландық декларацияға қол қою елге қандай міндет жүктейді? Бұл:
- Дипломдардың салыстырмалылығын қамтамасыхз ету
- Білім берудің қос сатылы жүйесін енгізу (бакалаврият және
магистратура).
- Европада қабылданған өтетін сабақтар сағатын есепке алу сынақтың
бәірліктер жүйесін енгізу(модульді процеспен неселер).
- Оқу орындарының аттестанциялануы мен акредитациялауын қамтамасыз
ету.
- Оқу сағаттарын өтетін сабақтар көлдемін несиелік есепке алу жүйесіне
ауыстыру.
- Аттестация және сапаның мемлекеттік бақылау жүйесін құру және т.с.с.
Баланстық дикларацияға қол қойған елдер үшін 2010 жылға жоғарғы мектептің
бірыңғай жүйесін құру міндетті болып табылады. Бұл процеске Ресей мен
Қазақстан Республикасы да қосылды.
Қазақстан Республикасындағы жоғарғы оқу орындарындағы білім беру батыс
методикасы – несие жүйесі бойынша құрылуда. Оған сәйкес студент міндетті
сабақтардан басқа бірқатар курстар мен оқытушыларды таңдауға құқылы. Ол оқу
барысында басқа оқытушыға ауыса алады және бұл оқытушылар арсында
студенттер үшін оқытудың жақсы методикасы үшін ең қызықты материалдар үшін
бәсекелестіктің негізіне айналады.
Алайда, Ресейде 2010 жылға жоғарғы білім беру қос сатылы жоғарғы білім
жүйесін, несиелер жүйесін және мемлекеттік стандрттарды қайта қарауды
енгізу жолымен халықаралық деңгейге өз бетінше ауысуы мүмкін деген жағдай
күмән туғызып отыр. Күмәндердің себебі ретінде жоғарғы мектептің қазіргі
қаржыландыру жағдайын, сондай – ақ жұмысшылардың еңбек ақылары
көлемін(батыс пен салыстырғанда), жоғарғы оқу орындарының жабдықталу
саласын және т.б. қарастырады.
Баланстық процестің жақтаушылары дәлел ретінде студенттердің таңдаулары
немесе қалаған модульді оқудағы еркіндігін қарастырады. Әрине бұл жерде
бітірушінің дипломының несізделгендік проблемасы және оның жұмыс
берушілер үшін маңыздылық туындап отыр.
Алайда элитарлық еуропалық жоғарғы оқу орындарының барлығы баланстық
процеске кірмеген, мәселен Кембридж, Париж саяси ғылымдар институты және
т.б. мұндай жоғарғы оқу орындарына Ресейдің кейбір жоғарғы оқу орындарыда
қосыла алады. Сонымен қатар элитарлық жоғарғы оқу орындарыныің
студенттерімен олардың ұрпақтакры ақпараттық қоғам элитасын құрады деп
болжанып отыр. Салдары келесідей болады: жоғарғы білім алуға тең жағдай
жасалмайтын болады – біреулері артықшылыққа ие болса екіншілері оған ие
болмайды. Бұған Франция тәжірибесі дәлел болады, мұнда 1950 жылы
қарапайым отбасынан шыққандар элитарлық жоғарғы оқу орындарында 30 % - ін
құрады, ал 1995 жылы 9% - ін құрады([4],51 б).
Бірыңғай білім беру кеңістігін құру бірқатар оң мүмкіндіктерге ие. Оларға
жататындар:
- білім мен ақпаратты еркін алу мүмкіндіктері
- әртүрлі елдердің жинаған тәжірибелерін ілімдерін және білімдерін алуды
қамтамасыз ету.
- Экономиканың кейбір сфераларындағы өсу мүмкіндіктері.
- Әлемдік еңбек нарығын жетілдіру
- Әлемдік мәдениет пен адамдар арасындағы толеранттық қалыптастыру.
- Демократияны тарату және т.с.с.
- Алайда көбісі мұндай процестің кері әлеуметтік- экономикалық салдарын
көрсетеді. Жекелей алғанда бұлар:
елдер арасындағы біліми деңгейі мен сапасындағы айырмашылықтың ұлғаюы.
- Ақыл – ой ағымының өсуі және адам капитилының шығуы
қоғамдағы саяси және әлеуметтік тұрақсыздық
- Ғылыми техникалық прогрес пен білім беруді монополияландыру (жоғарғы
білікті еңбек күшін ұдайы өндіру)
- Ұлттық білім беру жүйесінің өзіндік ерекшелігін жоғалтуы.
Жоғарыда аталғандардан шыға келе, кез – келген қоғам алдында жоғарғы білім
беру жүйесін құру проблемасы тұр. Ол білім берудің әдемдік даму деңгейімен
жеке мемлекеттің ұлттық мүдделерін үйлестіре еді.
1.7. Білім берудің жаңа тұжырымдамасы мен моделі қажет пе?
Бұл сұраққа жауап беруден бұрын алдымен білімнің өсуі мен оның
қолданылуын экономикаға әсерін анықтайық. Бұл үшін келтірейік.
Әлемдік банктың бағалуы бойынша, білім ел дамуының негізгі факторына
айтылып отыр. Адам капиталы елдегі жалпы байлық көлемінің 64 % - ға жуығын
құрайды. АҚШ – та ЖІӨ - ң 45% - ы ғылыми зерттеулер білім беру,
бағдарламалық қамтамасыз ету өндірісі сферасында жасалады([4], 50 б).
Ақпараттық технологиялардың пайдалану Нью - Йорк биржасына өз
тиімділігін 400 %- қа жоспарлатуға мүмкіндіктер берді. Қоғамның білімін
біа академиялық жылға арттыру ЕО экономикасын қысқа мерзімдік
переспективада 5 % - ке және ұзақ мерзімдік переспективада 2,5 % - ке өсуін
қамтамасыз етті([4],51 б).
Білім өз мәні жағынан демократиялық болғанымен білім беру сферасында
жақанды бәсекелестік болып отыр. қаржыландыру көлемі мен студенттер үшін
жоғарғы оқу орындары арасында; еңбек нарығы мамандар арасында; еңбек
ресурстары үшін елдер арасында.
Осындай жағдайда елдің экономикалық өсуі мен әлеуметтік бірлігіне қалай
қо жеткізуге болады? Әр елдер проблемасының шешімін әр қалай табады. Алайда
Әлемдік банк мынандай ұсыныс бері отыр: білім беруге салынатын
инвестицияның жалпы деңгейі ЖІӨ - ң 4 - 6%- ын құрауы тиіс. Орташа
есептегенде, ЕО елдері ЖІӨ - ң 5 % - ын, АҚШ ЖІӨ - ң 6,6 %- ын, жапония-
3,5% -ін, Ресей 0,62% -ін, ҚР ЖІӨ -ң 1% -тан аз ғылымға жұмсайды.
Білім беру сферасындағы 10 жылдық нарық реформалары білімді дамытуға
деген кәсіпкерлік көзқарастың кері жақтарын айқындады. Ең алдымен бұл:
- Білімге практикалық же тұтынушылық көзқарастарын нығайту, оның
руханилығы мен ағартушылығының маңызын жою ТҰК – мен
монополиялар жағынан ұлттық жүйелерге қауіп төндіреді, азаматтар
мен құқықтарына, еркін білім алуға кедергі жасау;
-Білім берудегі нарықтық бастамалар әр түрлі елдердегі элиталар үшін
мүмкіндіктердің жоғарғы теңдігіне, ал ел ішінде қоғамның күрт әлеуметтік
поляризациясына әкеледі;
- Білім беру саласындағы мамандар мен саясаткерлер мемлекетті білім беру
саласынан шығару тенденциясына қарсы, өйткені мемлекет өзінің қоғамдық
маңыздылығынан айырылады: білім беруге таңдау, бәсекелестік,
стандарттар, еркіндік сияқты түсініктер маңызы бола бастады;
- Білім берудің нарық сұраныстарына бағытталуы сынға түсіп отыр: мәселен,
мектептік білім беру сферасындағы приоритеттер жұмыс табуға мүмкіндік
беретін мәселелерге, білімге же ептілікке шоғырлануға фундаменталды білімі
бар ерекше тұлғаны қалыптастырудан жылжып отыр;
- Нарық жоғарғы білімді әлемдік нарықтарда қысқа мерзімдік бизнес
қажеттілктеріне сәйкес кадрларды даяларолауға же зерттеулерді жүргізуге
бағыттайды же де экономика мен қоғамның әрі қарай дамуы үшін фундаментін
жоя отырып, табиғи же қоғамдық ғылымдар саласындағы фундаментальды
зерттеулерге зиян келтіреді;
- Мамандарды сонымен бірге білім беру бағдарламаларында әлеуметттік
негіздің болмауы, білім беруді жалпы гуманитарсыздандыру да алаңдатып отыр,
бұл болашақта қоғамның, экономиканың проблемаларын ұзақ мерзімде көруіне
зиян әкеледі.
Сонымен, бүгінгі таңда жаһандану жағдайындағы қоғам дамуының ұлттық
ерекшеліктерін ескере отырып, жоғарғы технологиянгың қажеттіліктеріне
сәйкес білім берудің жаңа тұжырымдамасы мен үлгісін құру қажет.
Моделдің негізі – бұл үздік білім беру немесе өмір бойы оқыту. Осыған
байланысты білім берудің дәстүрлі ұйымдастырылуы мен институтционалдық
құрылымын, мектептік, жоғары оқу орнындағы, жоғары оқу орнынан кейінгі
білім беруден және ересектерге білім беруден бастап радикалды қайта құру
керек.
Тұжырымдаманың жарияланған жобасында ([18]) үздіксіз білім беру жүйесі
деп білім берудің барлық деңгейіндегі өзара іс әрекет ететін оқу орнындағы
жүйесіндегі бірізді, келісілген оқу бағдарламаларын, педагог қызметін,
тұлғаны дамыту, сондай педагогиклық кадрлардың біліктілігін көрсету қайта
даярлау жүйесін дамыту жолдарының, тәсілдерінің же құралдар жиынтығын
айтады. Тұжырымдамаларда, сонымен бірге, үздіксіз педагогикалық білім
берудің қағидалары анықталған, сондай – ақ буындарының жүйелілігі негізінде
білім берудің барлық 5 сатысының мазмұнын талдау келтірілген. Тұжырымдаманы
жүзеге асыру сатылары мен күтілетін нәтижелері табылды.
Білім беру жүйесіне қоғамдық жоба дәрежесін қайтару қажет, онда барлығы
үшін мүмкіндіктер теңдігі қамтамасыз етілер еді.
Жаңа әлеуметтік келісім шарт жасау керек, мұнда мемлекет білім беру
қызметтерін алуға тұтынушылар құқығының, сондай-ақ азаматтарадың өмір бойы
білім алуға құқығының кепілі ретінде шығады. Ал білім беру жүйесі
азаматтардың жекеленген же әр түрлі қажеттіліктеріне сай келуі тиіс.
Білім беру сапасын бақылауды мемлекет жүзеге асыру қажет.
Осылайша, білім беру қазіргі жаңа әлемде қоғамдық игілік функциясын
өзіне қайтаруы тиіс, ал оның дамуына ұлттық әл ауқаты байланысты.
1.8 Экономикалық білім беруді қамтамасыз ету мен ұйымдастырудың әлемдік
тәжірибесі
Экономика әлемі үнемі ауысу үстінде, әсіресе соңғы 10 жылда өте жылдам.
Бұл экономистердің шешуге тиісті проблемалардың ауысуына, статистикалық
және экономметриялық талдау әдістерінің, тұжырымдамалардың өзгеруіне
әкеледі.
Әлемдік экономикалық білім берудің мазмұнын талдау келесі табылған
кемшіліктерден оны реформалауға әкеледі.
Біріншіден, экономикалық теорида реализнің болмауы айқындалып отыр.
Яғни, экономика қазіргі уақытта үстем болып тұрған неоклассикалық бағыт
тұрғысынан ғана зерттеліп отыр. Ал сонымен қатар экономикалық құбылыстарға
балама, әр түрлі көз қарастар бар. Мәселен, қазіргі заман жағдайында баға
құрудағы монополиялардың ролін ескермеуге болмайды; Дамушы және дамыған
елдер арасындағы, сондай-ақ тіпті дамыған елдердің ішінде байлар мен
кедейлер арасындағы алшақтық күшеюде. Халықтың жалпы әлемдік қартаю
тенденциясы байқалуда же сонымен қатар кейбір елдерде халықтың өмір сүру
ұзақтығының төмендесуі жалғасып отыр және т.с.с. Басқаша айтқанда, қазір
экономикалық дамудың әлеуметтік факторының ролі күшейіп отыр. Мұндағы басты
орынды мемлекет иеленеді. Сондықтан экономиканың заңдардың жүзеге асырылуы
институттердың дамуын, экономикалық агенттердің тарихының рөлін,
стратегиясының рөлін, әлеуметтік параметрлерді ескеру қажет деген тезис
белсенді ұсынылып отыр. Осының бәрі экономикалық теорияда неокейсиандық
институтцианализм же неомарксизм ережелерінің маңызы артып отырғандығына
дәлел болып тұр, себебі неоклассикалық теория нақты экономикалық
құбылыстарға жауап бермейді.
Екінішіден, экономикалық теорияда реализмнің болмауынан Бельгияда,
Канадада, АҚШ – та және басқа елдерде экономикалық мамандар бойынша
(менеджмент бойынша студенттер контингентінің өсу барысында) студенттердің
саны азайған. Мәселен, Францияда соңғы 5 жылдың ішінде 10% - ке азайды
([8], 40 бет).
Мәселенің шешілу жолы білім берудің еңбек күші нарығының талабтарына
бейімделуден және білім алушылардың интеллектуалды сұраныстары ойдағыдай
қанағатандырудан көрініп отыр. Экономикалық білім беру бағдарламаларының
мазмұны туралы пікірталастар сонау 20 ғасырдың 50 жылдары АҚШ-та
жүргізілгенін айта кеткен жөн: экономиканы оқыту нақты өимірден ажыратылған
түрде жүргізіледі, демек мынандай шешім қажет: жоғарғы оқу орындары
студенттерді дискуссияларға қатысуға үйретуді қажет. Сабақ курстарын нақты
әлеуметтік- экономикалық проблемаларға топтау қажет.
Үшіншіден, дискуссия сондай-ақ экономикалық талдауда мамематикалық
(сандық) әдістеді пайдалану мәселесін де қозғады. Бірақ бұл жерде бір
көзқарас жоқ.
Математикалық модельдерді қолдану экономикалық құбылыстар арасындағы
тәуелділікті көрсетуге көмектеседі, әр түрлі гипотезаларды зерттеуге же
салыстыруға мүмкіндік беретіні мәлім. Сондықтан экономиканы зерттеу
математикамен тығыз байланысты.
Экономикалық теорияны оқып үйрену барысында формализациясыз болмайды,
себебі:
1) Математикалық әдістердің көмегімен ойды айқын, әрі жылдам білдіруге,
әдеби тілмен баяндалатын қателерді болдырмауға болады;
2) Университеттерде экономистерге математиканы оқыту деңгейінің
төмендеуінің кері салдарын есепке алу қажет. Мәселе мынада, экономистерді
даялауда университеттер арасында және басқарушылады, іскер эпитаны же
жоғарғы инжинерлік кадрларды дайындайтын үлкен мектептер (Grands ecoles)
арасында бәсекелестік бар. Математикалық әдістерді қолдану, негізінен,
университеттер де сынға ұшырайды, ал үлкен мектептер оларды оқып үйретуді
қысқартпай отыр. Салдары ретінде, экономикалық зерттеулер сферасында үлкен
мектептердің гег мониясы күшейед, демек олардың студенттерді алуы да
артады.
Осылайша, сандық талдау әдістерін зерттеу негізгі теориялық курстың
мазмұнынан оңашаланған; Ол әлсіз қолданбалы сипатқа ие (негізінен, ұлттық
есп жүргізу сферасында).
Басқа маңызды проблемаларды атап көрсетейік:
- Орта же жоғарғы оқу орындарында экономиканы оқыту арасында өзара
қатынас: орта оқу орындарында әлеуметтік – экономикалық проблемаларға жай
ғана көңіл бөлінеді, бірақ экономиканы оқып үйренуге негіз ретінде қажетті
білім берілмейді; Демек, орта же жоғарғы оқу орындар арасында өзара
үйлестік жоқ;
- Оқытуды ұйымдастыру мен қамтамасыз ету саласында:
лекцилардың сағаттар санын қысқартып, студенттердің өз бетінше жұмыс істеуі
үшін уақытты көбейту ұсынылды. Мақсаты – студенттердің базалық біліктілік
алу же өз бетінше жұмыс істеуге үйренуі. Мысалы, Францияда оқу курстары 3
циклдан тұрады: 1-ші цикл (3- жыл) – лиценциатқа дайындық, университеттік
курстан өзіне 3 пән же қосымша информатиканы, шет тілдерін, статистиканы
же т.с.с. алады. 2-ші цикл (5- жыл) – магистратураға дайындық – таңдап
алынған мамандық бойынша пәндерді тереңдетіп оқу. 3-ші цикл – арнайы оқу
аяқталады ([8], 42 бет).
1.9 Білім беру реформасының ұйымдастырушылық – экономикалық компоненттері
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің әлемдік білім беру
кеңісітігіне кіру мақсатында жоғарғы білім беру бойынша Әлемдік конференция
Декларациясының, біліктілікті мойындау туралы Лиссабон конференциясының
ережелерін есепке ала отырып, Баланстағы европа елдерінің білім беру
Министрлер Кеңесуінің ұсыныстарын есепке ала отырып, мемлекеттік саясаттың
қағидалары мен бағыттары ҚР- ның Конститутциясында Қазақстан 2030
стратегиясында, Білім беру туралы же Ғылым туралы Қазақстан
республикасының Заңдарында, Президенттік ақпараттау бағдарламасында, ҚР
білім беруді дамыту тұжырымдамасында (2003-2015 жж) негізі салынған.
Ресей Федерациясында да ұйымдастырушылық – экономикалық компоненттер
бірқатар құжаттарда тіркелгендігін айта кетейік, ол құжаттардың келесі
шығады.
Біріншіден, мектептің ағымдағы шығындарын нормативтьі бюджеттік
қаржыландыру жүйесін енгізу жолымен білім алушыларды татушы оқу мектептері
арасында бәсекелестікті қамтамасыз ету. Ал мектеп шығындары онда
оқитындардың санына сәйкес анықталады.
2- Тарау
Қазіргі Заман оқыту технологиялары
2.1 Жоғарғы білім беруде ақпараттық технологияны қолданудың
әлемдік тәжірибесі
Экономикада инновацияларды жүзеге асыру оқу мекмелерінде жаңа оқыту
әдістеріне әкеледі. Экономикалық өсудің басты факторының бірі білім
потенциалы, кәсіби ілімі, біліктілігі бар адам болып отыр. Адамның жағдайы
өзгеруде – инвестиция субьектісінен негізгі обьектіге айналып отыр. Адам
капиталына инвестициялау бағыттарының бірі білім беруге салымдар болып
табылады.
Жалпы иновация деп - әлемдік экономикалық әдебиеттерде потенциалы ҒТП
–ны жаңа өнімдермен технология түрінде көрсетілген нақтыға айналуды айтады.
Демек, инновация – бұл жаңа немесе жетілдірілген өнім түріндегі не жаңа
немесе жетілдірілген технологиялық процесс түрінднгі инновациялық қызметтің
соңғы нәтижесі.
Ақпараттық қоғамға өтү жалпыға бірдей жоғарғы білімді талап етеді. Аз
білікті еңбек біртіндеп ығыстырылып отыр, сол арқылы экономика жоғары
білікті еңбекпен жоғарғы білімде құрылады. Білімге деген қажеттілігі бұдан
былай жаңа ақпараттық – коммуникациялық технологияларды пайдалану және
білім беру қызметі сферасындағы онлайдық және коммерциялық ұйымдар жағынан
бәсекелестікті кеңейту есебінен қанағатандырылуы мүмкін. Бұл өзгерістер
компьютерлік желілерінің кеңейюімен және техникалық және бағдарламалық
қамтамасыз ету саласындағы ірі жетістіктіктермен қамтамыз етілген. Жеке
алғанда, ақпаратты жинайтын бағдарламалық оқыту агенттері (Soft ware
agents) деп аталатын ноутбуктар мен бағдаламалардың қазіргі заман
модельдеріне қарағанда өте қуатты түрлерінің пайда болуы күтілуде.
Бұл бағытта АҚШ үстем келетіні мәлім. Американдық ғалымдрдың пікірінше,
ақпараттық технологиялар ұйымдастырушылық құрылым, қаржыландыру және
басқару әдістері қатысында жоғарғы оқу орындарының жұмысына маңызды әсер
етеді.
Американдық тәжірибе көз қарасы жағынан on-line режимінде оқытудың
артықшылдығы төмендегілерден тұрады.
Жоғарғы білім алуды оңай қол жетететіндей ету, сонымен қатар
университеттер мен колледждер түнгі уақытта, демалыс күндері және кампустон
тыс оқуға мүмкіндіктерді ұсыну қажет: тіпті аудиторияға кірмей,
сертификаттер мен дипломдаоды алуға болады. 80% - ке жуық американдық
университеттер мен колледждер онлайндық оқытудың керекті формасын ұсынады.
Студенттер үшін бесекелестік көптеген университеттер мен колледждер оқытуды
ұйымдастыру үшін интернетті пайдалануға мәжбүр болды. 2003 жылы 2.2 млн.
адам дистанциядан оқитын болады деп болжанып отыр (1998 жылы тиісті
көрсеткіш 700000 адамды құрады ). ( [7], 92 бет )
Дәстүрлі жоғарғы оқу орындары онлайдық оқытуды ұйымдастыруға тарту,
әдетте олар онлайндық режимде бірнеше оқу курстарын ұсынудан бастайды.
Нәтижесінде сдуденттер дәреже алу үшін адиторияларда дәстүрлі оқумен қатар
бірнеше онлайндық оқу курстарын игереді. Толығымен онлайндық бағдарламалар
жиі ассоцицияланған дәрежелер (Associate degrees) (ол үшін колледжде екі
жыл оқу қажет). Мен магистр дәрежелерін алуға мүмкіндік береді. Мәселен,
екі жылдық жергілікті колледждерде оқуды аяқтаған соң бакалавр дәрежесін
алу үшін on-line режимінде оқуды жалғастыруға болады. Онлайдық оқу әсіресе
адамдардың өзінің еңбек өмірінде бірнеше рет кәсібін, жұмыс орнын
ауыстырған жағдайда өте маңызды.
Қайсысы дұрыс: бетпе –бет дәстүрлі процесінде оқу жақсы болса, онда
сізге онлайндық оқу, жамасы жарамайды. Көптеген адамдар онлайндық оқу
дәстүрліге қарағанда оңайырақ, себебі үйден шықпай және оқу аудиторияларына
қатыспай –ақ оқуға болады деп қате ойлайды. Іс жүзінде жаңа оқу дәстүрліге
қарағанда өте қиын болып шығуы мүмкін. Оn-line режимінде оқу туралы нақты
соңғы шешім қаблдау үшін, ең алдымен шағын онлайндық таныстыру курсын (
мысалы, тарих немесе әдебиет пәнінен игеріп көрген дұрыс).
оқу мектептері арасында бәскелестікті қамтамасыз ету. Ал мектеп шыгғындары
онда оқитындардың санына сәйкес анықталады.
Екіншіден, мұғалім жұмысының сапасымен оның еңбек ақы деңгейі арасында
байланыс орнату. Жұмыс сапасын ынталандыру және ең жақсы кадрларды тарту
мақсатында нормативтік қаржыландыру шеңберінде міндетті тариф үсті қор
құрылуы тиіс.
Үшіншіден, мектеп бітірушілердің білім деңгейі мен сапасын тәуелсіз
бағалауды бірыңғай мемлекеттік емтихан ( БМЕ ) формасында жүргізу. Соның
негізінде ата-аналар өз баласына оқу орнын таңдайды ( [11] қара).
Жалпы білім беру жүйесінің реформалары халықтың барлық категорияларына
білім алуда тең мүмкіндіктер құруға бағытталған. Бастысы – оңтайлылықты
қамтамасыз ету, мұнда басты ролге БМЕ ие.
Алайда БМЕ бойынша жылдар бойы жүргізілген тәжірибе кейбір
кемшіліктерді шығарды.
Біріншіден оқушылардың 30 – 40%-ы стандартты игермейді екен (математика
бойынша кейбір аймақтарда 70%-ке дейін екілік баға алды). Нәтижесінде
БМЕ – да екілік баға алған оқушыларға аттестат берілмейді, ол бұл
әлеуметтік дүмпуді туғызады.
Екіншіден, казірге кезде жоғарғы оқу орындары студенттердің 70 – 90%- ке
дейінге жуығын жоғарғы оқу орындарының дайындық курсына қатысқандардан,
репетиторлық мектепті өткендерден, қамқорлыққа алынған мектептерде
оқығандардан құрады. Дәл нақ осы 70 – 90% студенттер БМЕ нәтижелері
бойынша алынады деп теориялық жағынан болжанған еді.
Үшіншіден, кейбір жоғарғы оқу орындарының студенттерді алу тактикасы
өзгерді: олар түсу емтихандарынан бослған белгілі бір абитуриенттер санымен
жұмыс істейтін болады. Алайда, жылдан-жылға үздік оқушылар саны артуда.
Мәселен, жоғарғы экономика мектебіне 19 адам, 2002 жылы 95 адам, 2003 жылы
1300 бітірушілер барлығы 845 орынды бюджет жиыны болатын аймақтардан түсті.
Әсіресе пилотты аймақтардан – Чуваш, Марий Эл және Якутиядан үздік
оқушылар көп келді. Сондықтан, өз қаражаты есебінен
бес толассыз факультеттен қосымша 70 орын алуға тура келді.
Басқа кемшіліктер БМЕ – ды жалған тұлғалардың тапсыруы, БМЕ – ды
тапсырушылар мен қарапайым түсу емтихандырын тапсырушылардың қарсы тұрды.
Орын алған жағдайдан шығу жолы мынадан көрінеді: Мәукеулік мектептер
бітірушілер үшін федералды үлгідегі БМЕ-ды тапсыруды ( аттестат алуды ғана
қалайтындар) немесе жоғарғы күрделі тестерді тапсыруды (елдегі жетекші оқу
орнына түскісі келетіндер) таңдау мүмкіндіктерін қамтамасыз етті; мұнда
олимпиада, конкурстардың нәтижелерін, сонымен қатар жоғарғы оқу орындарының
мектеппен бірігіп жасаған кәсіпшілік бағытталу бағдарламаларын (МГТУ
ректоры ) есепке алу қажет.
Мәскеуде БМЕ – ды өткізудің жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz