Қазақ халқындағы қарым-қатынас жүйесі мен сөйлеу әдебі
Кіріспе
1 Қазақ халқындағы сәлемдесу тәртібі . сөйлеу әдебінің басты белгісі
1. 2 Қазақ халқындағы қарым.қатынас жүйесі мен сөйлеу әдебі.
1. 3 Сөйлеу әдебіндегі туыстық атаулардың орны
2 Рухани мұралардағы сөйлеу мен шешендік сөздердің орны
3 Ерлер мен әйелдердің сөйлеу ерекшелігі
3. 1 Іскерлікке байланысты сөйлеу мәдениетінің сақталуы.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Қазақ халқындағы сәлемдесу тәртібі . сөйлеу әдебінің басты белгісі
1. 2 Қазақ халқындағы қарым.қатынас жүйесі мен сөйлеу әдебі.
1. 3 Сөйлеу әдебіндегі туыстық атаулардың орны
2 Рухани мұралардағы сөйлеу мен шешендік сөздердің орны
3 Ерлер мен әйелдердің сөйлеу ерекшелігі
3. 1 Іскерлікке байланысты сөйлеу мәдениетінің сақталуы.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Бітіру жұмысының өзектілігі. Қазақ халқы ежелгі кездерден-ақ сөз өнерін, дұрыс сөйлеуді бағалай білген халық. Халықтың ұлттық болмысы, менталитеті де осыған қатысты болып келеді. «Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады», «Жүйелі сөз жүйесін табады, жүйесіз сөз иесін табады» деп сөздің қасиетін мақал-мәтелдерде, нақыл сөздерде айтып кеткен. Сонымен қатар қазақ халқы тілдің шексіз қабілетін, қасиетін беталды жұмсай бермей, оны орнымен, қалыпты түрде пайдалануға да көп көңіл бөлген. Осындай ұлттық ерекшеліктердің бәрі елдің әдет-ғұрпынан, салт-дәстүрінен көрініс табады.
Адамдардың өзара қарым-қатынасы алдымен тіл арқылы жүзеге асады. Тіл пікір алысу құралы ретніде адамның тек ойын ғана емес, сезімін де білдіреді. Сөйлеудегі ізет, құрмет, сыпайыгершілік кісінің сезіміне әсер етеді. Өмірде жиі қолданылатын амандасу, қоштасу, ризалық білдіру, кешірім сұрау, құттықтау, көңіл айту, сөйлеу этикеті деген ұғымға саяды. Адамдардың дидарласуына, ең алдымен, дәнекер болатын да – осылар.Сөйлеу этикеті дегеніміз — сөйлеушілердің сөз қатынасын орнатуға және бұлардың әлеуметтік жағдайына сәйкес сыпайы қатынас құруға арналған белгілі бір коммуникативтік стереотиптердің жиынтығы.(Тіл білімі сөздігі) Тамыр-таныстарымен кездескенде – амандасу, кетерде – қоштасу қаншалықты дәстүрлі әдетке айналса, біреудің қуанышына, қайғы-қасіретіне ортақтасу соншалықты табиғи да. Адамның жанына жағымды, жылы сөздер оның көңіл-күйінің пернесі сияқты. Жылуы мол, жан дадыратар шуақты сөздердің мағынасы «сіз деген – сөздің сынығы», сен деген – сөздің анығы» деген қазақ мақалы да аңғартса керек.
Уақыт өткен сайын кей дәстүр ескіріп, жақсы өмірден орын тебеді. Алайда ескі дәстүрдің бүгінгі күнге қажеті жоқ деп бәріне теріс қарауға болмайтыны белгілі. Жаңа заманға орай олардың да жаңа мазмұн, жаңа сипат алатындары болады. Заман талабына лайық өміршең дәстүрді тайдай біліп, жаңа мазмұн үстеу рухани өмірге нәр береді.
Халық арасында ертеден тараған бата беру дәстүрі бар. Жасы үлкен кей адамдар дәмнен соң дастархан қайырып, бата береді. Жақсы ниет білдіреді. Бірақ сөз арасында үйренген дағды бойынша Тәңір жарылқасын, құдай тілеуіңді берсін тәрізділерді қосып қояды. Сондықтан ба, кейбіріміз мұндай дәстүрді қалай қабылдайтынымызды білмей дағдарып қаламыз. Мұндай сөз орындарының мазмұнын қазіргі заманымызға үйлесетіндей айтуға болады. Ондай діни ормадардың орнын еңбекте табысты, өмірде бақытты бол дейтін айшықты сөз өрнегімен толтыруға қазақ тілінің қуаты әбден-ақ жетеді. Заманға лайық батаға жаңа мазмұн үстеп, үй иесінің дәм-тұзына алғыс білдіріп, риза көңілмен тілек айту этикетке айналса, еш айыбы жоқ деп ойлаймыз.
Адамдардың өзара қарым-қатынасы алдымен тіл арқылы жүзеге асады. Тіл пікір алысу құралы ретніде адамның тек ойын ғана емес, сезімін де білдіреді. Сөйлеудегі ізет, құрмет, сыпайыгершілік кісінің сезіміне әсер етеді. Өмірде жиі қолданылатын амандасу, қоштасу, ризалық білдіру, кешірім сұрау, құттықтау, көңіл айту, сөйлеу этикеті деген ұғымға саяды. Адамдардың дидарласуына, ең алдымен, дәнекер болатын да – осылар.Сөйлеу этикеті дегеніміз — сөйлеушілердің сөз қатынасын орнатуға және бұлардың әлеуметтік жағдайына сәйкес сыпайы қатынас құруға арналған белгілі бір коммуникативтік стереотиптердің жиынтығы.(Тіл білімі сөздігі) Тамыр-таныстарымен кездескенде – амандасу, кетерде – қоштасу қаншалықты дәстүрлі әдетке айналса, біреудің қуанышына, қайғы-қасіретіне ортақтасу соншалықты табиғи да. Адамның жанына жағымды, жылы сөздер оның көңіл-күйінің пернесі сияқты. Жылуы мол, жан дадыратар шуақты сөздердің мағынасы «сіз деген – сөздің сынығы», сен деген – сөздің анығы» деген қазақ мақалы да аңғартса керек.
Уақыт өткен сайын кей дәстүр ескіріп, жақсы өмірден орын тебеді. Алайда ескі дәстүрдің бүгінгі күнге қажеті жоқ деп бәріне теріс қарауға болмайтыны белгілі. Жаңа заманға орай олардың да жаңа мазмұн, жаңа сипат алатындары болады. Заман талабына лайық өміршең дәстүрді тайдай біліп, жаңа мазмұн үстеу рухани өмірге нәр береді.
Халық арасында ертеден тараған бата беру дәстүрі бар. Жасы үлкен кей адамдар дәмнен соң дастархан қайырып, бата береді. Жақсы ниет білдіреді. Бірақ сөз арасында үйренген дағды бойынша Тәңір жарылқасын, құдай тілеуіңді берсін тәрізділерді қосып қояды. Сондықтан ба, кейбіріміз мұндай дәстүрді қалай қабылдайтынымызды білмей дағдарып қаламыз. Мұндай сөз орындарының мазмұнын қазіргі заманымызға үйлесетіндей айтуға болады. Ондай діни ормадардың орнын еңбекте табысты, өмірде бақытты бол дейтін айшықты сөз өрнегімен толтыруға қазақ тілінің қуаты әбден-ақ жетеді. Заманға лайық батаға жаңа мазмұн үстеп, үй иесінің дәм-тұзына алғыс білдіріп, риза көңілмен тілек айту этикетке айналса, еш айыбы жоқ деп ойлаймыз.
1. Қобланова А. Қазақ сөз этикеті. Кандидаттық диссертация. -Алматы, 1993
2. Игісінова А. А. Мектеп оқушыларының сөз мәдениеті. Канд. дисс. –Алматы, 1998
3. Әуезов М. Абай жолы. 1 том. –Алматы: Жазушы, 2006
4. Бейсенбаев А. Әдептілік әлемі. –Алматы: Жалын, 1982
5. Уәлиев Н. Қазақ тілі – қандай тіл? //Тілтаным. Алматы, 2004. N3
6. Уәлиұлы Н. Сөз мәдениеті. Алматы: Мектеп, 1984
7. Елеусізова О. Қарым-қатынас психологиясы. –Алматы, 1995
8. Балақаев М. Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері. –Алматы, 1974
9. Сөз мәдениеті туралы // Қазақ тілі. Мектепте, колледжде және ЖОО-да оқыту. Алматы, 2005. N6
10. Сыздық Р. Тілдік норма және оның қалыптануы. Астана: Елорда, 2001
11. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі. Алматы: Ғылым, 1987
12. Асылов Ж., Нұсқабайұлы Ж. Әдептану. –Алматы: Мектеп, 2001
13. Тіл мәдениеті. Оқу құралы. //(авт. Уәлиұлы Н. З.Бейсембаева, Ж.Исмайлова, М.Қанабекова, Г.Қайдарова). Алматы, 2005
14. Головин Б. Н. Основы культуры речи: Учеб. пособие. –М.: Высш. Школа, 1980
15. Тамаева Б. Қазақ тіліндегі сый-құрмет мағыналы сөздердің лексика-семантикалық тобы. Канд. дисс. –Алматы, 1992
16. Жанатаев Қ. Ә. Адамның жас ерекшелігіне, жынысына қатысты атаулар. –Алматы, 1997
17. Воробьев В. В. Лингвокультурология. Теория и методы. – Москва, 1997
18. Циртаутас И. Қазақ тіліндегі еркелету және ізет мағынасын білдіретін сөздер//Қазақ ССР ҒА хабарлары. Қоғамдық ғылымдар. -1972. -№4
19. Уәлиұлы Н. Қазақ тілі: советтік дәуір мен постсоветтік кезең //Тілтаным. 2005. N4
20. Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы: Атамұра, 2005.
21. Адамбаев Б. Халық даналығы. -Алматы, 1971
22. Әл-Фараби мен Ибн-Сина философиясы. -Алматы, Жазушы, 2005
23. Раев Д. С. Қазақ шешендік сөз өнерінің әлеуметтік, философиялық негіздері. -Алматы, 2003
24. Әл-Фараби. Китаб әл-Хуруф. –Бейрут, 1969
25. Әл.-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. -Алматы, Ғылым, 1975
26.Шәкәрім. Иманым. -Алматы, Арыс, 2000
27.Жүсіп Хас Хажыб Баласағұн. Құтты білік/ Көне түрік тілінен аударған, алғы сөзін жазған А. Егеубай. -Алматы: Өлке, 2006. 2-басылым.
28. Жүсіп Баласағұн «Құтты білік» дастаны. -Алматы, 1986
29. Егеубай А. «Кісілік кітабы». Алматы, 1995
30. Егеубай А. Құлабыз. -Алматы, 2000
31. Мамаева Г. Б. Ерлер мен әйелдердің сөз қолданысындағы ерекшеліктер. Канд. дисс. –Алматы, 2004
32. Даулетбаева Н. Іскерлік қарым-қатынастағы сөйлеу мәдениеті //ҚазҰУ Хабаршысы. 2005. -№5
33. Кузин Ф. А. Делайте бизнес красиво. Этический и социально-психологические основы бизнеса: Практические пособие. –М., ИНФРА-М., 1995.
34. Голуб И. Б., Розенталь Д. Э. Секреты хорошей речи. –М., Международное отношение, 1993.
35. Голуб И. Б. Стилистика современного русского языка. –М., Высшая школа, 1986.
36. Рянжин В., Гринберг Г. Этикет в служебных отношениях // Советский этикет. –Л., 1974.
2. Игісінова А. А. Мектеп оқушыларының сөз мәдениеті. Канд. дисс. –Алматы, 1998
3. Әуезов М. Абай жолы. 1 том. –Алматы: Жазушы, 2006
4. Бейсенбаев А. Әдептілік әлемі. –Алматы: Жалын, 1982
5. Уәлиев Н. Қазақ тілі – қандай тіл? //Тілтаным. Алматы, 2004. N3
6. Уәлиұлы Н. Сөз мәдениеті. Алматы: Мектеп, 1984
7. Елеусізова О. Қарым-қатынас психологиясы. –Алматы, 1995
8. Балақаев М. Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері. –Алматы, 1974
9. Сөз мәдениеті туралы // Қазақ тілі. Мектепте, колледжде және ЖОО-да оқыту. Алматы, 2005. N6
10. Сыздық Р. Тілдік норма және оның қалыптануы. Астана: Елорда, 2001
11. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі. Алматы: Ғылым, 1987
12. Асылов Ж., Нұсқабайұлы Ж. Әдептану. –Алматы: Мектеп, 2001
13. Тіл мәдениеті. Оқу құралы. //(авт. Уәлиұлы Н. З.Бейсембаева, Ж.Исмайлова, М.Қанабекова, Г.Қайдарова). Алматы, 2005
14. Головин Б. Н. Основы культуры речи: Учеб. пособие. –М.: Высш. Школа, 1980
15. Тамаева Б. Қазақ тіліндегі сый-құрмет мағыналы сөздердің лексика-семантикалық тобы. Канд. дисс. –Алматы, 1992
16. Жанатаев Қ. Ә. Адамның жас ерекшелігіне, жынысына қатысты атаулар. –Алматы, 1997
17. Воробьев В. В. Лингвокультурология. Теория и методы. – Москва, 1997
18. Циртаутас И. Қазақ тіліндегі еркелету және ізет мағынасын білдіретін сөздер//Қазақ ССР ҒА хабарлары. Қоғамдық ғылымдар. -1972. -№4
19. Уәлиұлы Н. Қазақ тілі: советтік дәуір мен постсоветтік кезең //Тілтаным. 2005. N4
20. Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы: Атамұра, 2005.
21. Адамбаев Б. Халық даналығы. -Алматы, 1971
22. Әл-Фараби мен Ибн-Сина философиясы. -Алматы, Жазушы, 2005
23. Раев Д. С. Қазақ шешендік сөз өнерінің әлеуметтік, философиялық негіздері. -Алматы, 2003
24. Әл-Фараби. Китаб әл-Хуруф. –Бейрут, 1969
25. Әл.-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. -Алматы, Ғылым, 1975
26.Шәкәрім. Иманым. -Алматы, Арыс, 2000
27.Жүсіп Хас Хажыб Баласағұн. Құтты білік/ Көне түрік тілінен аударған, алғы сөзін жазған А. Егеубай. -Алматы: Өлке, 2006. 2-басылым.
28. Жүсіп Баласағұн «Құтты білік» дастаны. -Алматы, 1986
29. Егеубай А. «Кісілік кітабы». Алматы, 1995
30. Егеубай А. Құлабыз. -Алматы, 2000
31. Мамаева Г. Б. Ерлер мен әйелдердің сөз қолданысындағы ерекшеліктер. Канд. дисс. –Алматы, 2004
32. Даулетбаева Н. Іскерлік қарым-қатынастағы сөйлеу мәдениеті //ҚазҰУ Хабаршысы. 2005. -№5
33. Кузин Ф. А. Делайте бизнес красиво. Этический и социально-психологические основы бизнеса: Практические пособие. –М., ИНФРА-М., 1995.
34. Голуб И. Б., Розенталь Д. Э. Секреты хорошей речи. –М., Международное отношение, 1993.
35. Голуб И. Б. Стилистика современного русского языка. –М., Высшая школа, 1986.
36. Рянжин В., Гринберг Г. Этикет в служебных отношениях // Советский этикет. –Л., 1974.
Кіріспе
Бітіру жұмысының өзектілігі. Қазақ халқы ежелгі кездерден-ақ сөз
өнерін, дұрыс сөйлеуді бағалай білген халық. Халықтың ұлттық болмысы,
менталитеті де осыған қатысты болып келеді. Тіл тас жарады, тас жармаса
бас жарады, Жүйелі сөз жүйесін табады, жүйесіз сөз иесін табады деп
сөздің қасиетін мақал-мәтелдерде, нақыл сөздерде айтып кеткен. Сонымен
қатар қазақ халқы тілдің шексіз қабілетін, қасиетін беталды жұмсай бермей,
оны орнымен, қалыпты түрде пайдалануға да көп көңіл бөлген. Осындай ұлттық
ерекшеліктердің бәрі елдің әдет-ғұрпынан, салт-дәстүрінен көрініс табады.
Адамдардың өзара қарым-қатынасы алдымен тіл арқылы жүзеге асады. Тіл
пікір алысу құралы ретніде адамның тек ойын ғана емес, сезімін де
білдіреді. Сөйлеудегі ізет, құрмет, сыпайыгершілік кісінің сезіміне әсер
етеді. Өмірде жиі қолданылатын амандасу, қоштасу, ризалық білдіру, кешірім
сұрау, құттықтау, көңіл айту, сөйлеу этикеті деген ұғымға саяды. Адамдардың
дидарласуына, ең алдымен, дәнекер болатын да – осылар.Сөйлеу этикеті
дегеніміз — сөйлеушілердің сөз қатынасын орнатуға және бұлардың әлеуметтік
жағдайына сәйкес сыпайы қатынас құруға арналған белгілі бір коммуникативтік
стереотиптердің жиынтығы.(Тіл білімі сөздігі) Тамыр-таныстарымен
кездескенде – амандасу, кетерде – қоштасу қаншалықты дәстүрлі әдетке
айналса, біреудің қуанышына, қайғы-қасіретіне ортақтасу соншалықты табиғи
да. Адамның жанына жағымды, жылы сөздер оның көңіл-күйінің пернесі сияқты.
Жылуы мол, жан дадыратар шуақты сөздердің мағынасы сіз деген – сөздің
сынығы, сен деген – сөздің анығы деген қазақ мақалы да аңғартса керек.
Уақыт өткен сайын кей дәстүр ескіріп, жақсы өмірден орын тебеді.
Алайда ескі дәстүрдің бүгінгі күнге қажеті жоқ деп бәріне теріс қарауға
болмайтыны белгілі. Жаңа заманға орай олардың да жаңа мазмұн, жаңа сипат
алатындары болады. Заман талабына лайық өміршең дәстүрді тайдай біліп, жаңа
мазмұн үстеу рухани өмірге нәр береді.
Халық арасында ертеден тараған бата беру дәстүрі бар. Жасы үлкен кей
адамдар дәмнен соң дастархан қайырып, бата береді. Жақсы ниет білдіреді.
Бірақ сөз арасында үйренген дағды бойынша Тәңір жарылқасын, құдай тілеуіңді
берсін тәрізділерді қосып қояды. Сондықтан ба, кейбіріміз мұндай дәстүрді
қалай қабылдайтынымызды білмей дағдарып қаламыз. Мұндай сөз орындарының
мазмұнын қазіргі заманымызға үйлесетіндей айтуға болады. Ондай діни
ормадардың орнын еңбекте табысты, өмірде бақытты бол дейтін айшықты сөз
өрнегімен толтыруға қазақ тілінің қуаты әбден-ақ жетеді. Заманға лайық
батаға жаңа мазмұн үстеп, үй иесінің дәм-тұзына алғыс білдіріп, риза
көңілмен тілек айту этикетке айналса, еш айыбы жоқ деп ойлаймыз.
Әр елдің заңы басқа демекші, бір елде бар этикет екінші елде
кездесе бермейді. Бір тілден екінші тілге сөз ауысуы секілді, бір халықтан
екінші халыққа этикет ауысуы да мүмкін. Қандай халық болсын, өзінде жоқты
өзгеден алып, өз топырағында жерсіндіре біледі. Кейде жаңаны жатсынбасақ
та, дәстүрде жоқ нәрсе тосындау көрінуі мүмкін.
Көптеген мәдениетті елде дәм алып отырған адамға тілек білдіру
дәстүрі бар. Соның әсері болу керек, тамақ ішіп отырған танысын көргенде,
кей адам ас дәмді болсын, тағам тәтті болсын, тәбетіңіз ашылсын тәрізді
тілектер айтып, шүйіркелесір жатады. Ал қайсыбіреулері қазақтың онсыз да
тәбеті мықты ғой деп, мұндай тілек білдіруді таңсық көрмейді. Ондай тілек
айту дәстүрде жоқ деп біледі. Бірақ қазіргі кезде ел мен елдің, халық пен
халықтың қарым-қатынасы, мәдени байланысы өрістеп отырған заманда көркем
шығармаларда кездесетін бұл тәрізді этикет сөздерді бәрібір ана тілімізге
аударуға тура келмей ме? Олай болса, жұмған аузын ашпай, үн-түнсіз
қалғаннан гөрі дәм татып отырған танысымызға ілтипат білдіріп, құрмет
көрсетуді этикетке айналдырудың ерсілігі жоқ.
Қазақтардың сөйлеу әдебінде осы сияқты көптеген жоралғылардың болуы
халықтың тілдік мәдениетінің де, тұрмыстық мәдениетінің де дамып-
жетілгендігінің белгісі.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Қазақ халқының ұлттық менталитетін,
болмысын танытатын сөйлеу әдебіне, сөйлеу этикетіне қатысты сөздерді
зерттеуге деген ұмтылыс соңғы кездерде тіл біліміндегі өзекті тақырыптардың
біріне айналды деп бағалауға негіз бар. Себебі көптеген қырлары арқылы
айқындалатын халықтық сананың бір қыры олардың сөздеріне, сөйлеу
шеберлігіне де қатысты болып келеді. Қазақтың ақылы – сөзінде, қасиеті –
көзінде деп С. Торайғыровтың айтқанындай, қазақ халқының төл мінез-
құлқының қалыптасуына оның сөйлеу мәдениеті де әсер еткен анық.
Қазақ халқының ұлттық сөйлеу әдебін анықтау бағытында көптеген
зерттеу жұмыстары жүргізіліп келеді. Мәселен, осы салаға байланысты
Қобланова Айманның Қазақ сөз этикеті атты диссертациялық зерттеу еңбегі,
Мамаева Гүлжан Бүркітбайқызының Ерлер мен әйелдердің сөз қолданысындағы
ерекшеліктер атты кандидаттық диссертациясы, сонымен қатар басқа да
көптеген зерттуелер, жинақтар бітіру жұмысының өзектілігін нақтылай түсетін
еңбектер болып табылады.
Бітіру жұмысының пәні. Қазақ халқының сөйлеу әдебі және оның
ерекшеліктері. Қазақ халқының сөйлеу әдебінің ерте кездерден басталғаны
айқындайтын шешендік сөздер. Әртүрлі (ситуациялық) жағдайлар кезіндегі
сөйлеу әдебі. Ерлер мен әйелдердің арасындағы сөйлеу әрекеті. Іскерлік
ортадағы қарым-қатынастың маңызы.
Бітіру жұмысының нысаны. Қазақ халқының сөйлеу этикетінің, сөйлеу
әдебінің мән-маңызын ашып көрсетіп, қазіргі кездегі ғалымдардың еңбектеріне
талдау жасау, олардың қай бағыттарда өріс алып келе жатқанын анықтау,
сонымен қатар сөйлеу әдебінің ерте кездерде қандай рухани мұраларда көрініс
тапқанын анықтап, белгілі бір қорытынды шығару зерттеудің нысанына жатады.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері.
- қазақ халқындағы сөйлеу әдебіне қатысты көптеген ерекшеліктерді
талдау, оларға ғылыми шолу жасау;
- қазақ тіліндегі сөйлеу әдебіне қатысты сөздерді түрлі тақырыптық
топтарға жіктеу;
- қазақ тіліндегі сөйлеу әдебінің (сәлемдесу, күнделікті қарым-
қатынас) сипатын анықтау;
- қазақ тіліндегі сөйлеу этикетінің зерттелуіне, оның ерекшеліктеріне
тоқталу;
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Бітіру жұмысының мақсат-міндеттеріне
сәйкес сипаттамалық зерттеу, жүйелеу, тақырыптық-мағыналық топтастыру,
талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысының дереккөздеріне:
Қобланова Айманның Қазақ сөз этикеті кандидаттық диссертациясы, Мамаева
Гүлжанның Ерлер мен әйелдер сөз қолданысындағы ерекшеліктер атты
диссертациялық жұмысы, Жанатаев Қазақбай Әбдуәліұлының адамның жас
ерекшелігіне, жынысына қатысты атаулар атты еңбегі, Балақаев Мәуленнің
Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері атты кітабы жатады.
1 Қазақ халқындағы сәлемдесу тәртібі – сөйлеу әдебінің басты белгісі
Адамдардың өзара қарым-қатынасы, алдымен тіл арқылы жүзеге асады.
Тіл пікір алмасу құралы ретінде адамның тек ойын ғана емес, сезімін де
білдіреді.
Бұрыннан бір-бірімен алакөзденіп келген Игілік пен Жұман арасындағы
ширыққан дау-жанжал бұдан кейінде одан әрі өрши түсуге бет алғандай. Әр
жерде наразылық, ілік-қағыстар тұтана бастаған. Екі жақты дереу бітімге
шақырмаса, істің насырға шабатын түрі бар. Осы ниетпен Күреңкөз қожа қасына
бір топ адамды ертіп, Жұман байдың үйіне келді.
-Ассалаумағалейкүм!..
-Уағалейкүмассалам!..
-Салаумалайкум.. салаумалайкум!
-Әлік салам... Салаумалайкум, әлік салам..
- Е, Жұмеке, мал-жан, бала-шағаңыз түгел аман ба?
-Шүкір Аллаға, аман... өз үй ішіңіз де есен бе түгел?
-Ауыл-аймақ, ел-жұрт тегіс есендікте ме?
-Тегіс есен, Қожеке... Отырмыз Алла деп...
-Ит-құстан, одан-бұдан халас болдыңыздар ма?
-Шүкір, Қожеке... Өзіңіздің жүрген жерлеріңізге де аманшылықта ма
екен?
-Шүкір, Жұмеке, шүкір... Көпей бәйбішенің дені-қарны сау ма?
-Сау... Өзіңіздің де бәйбішеңіз күйлі ме?..
-Күйлі-күйлі, Жұмеке... Келін-кепшек, бала-шағалар есен ғой?
-Есен, Қожеке..
-Ауру-сырқау, өлім-жітімнен түгел есенсіздер ме?..
Қожаның көңілі үшін Аллалап отырған Жұмекең бұл жолы:
-Құдай деп отырмыз, -дей салды.
-Шыққан шығын жоқ па?
-Жоқ... Енді Қожекені де қоспай кетті.
Көп сәлемдесулер, ұзақ амандасулар енді ғана қысқара бастады. Дүние
жүзінде қазақтан ұзақ амандасатын ел кемде-кем-ақ болар. Әсіресе осындай
дау-жанжалдың арасында жүретіндер езіп-созып, тіпті ұзақ амандасады. Мал-
жан, ауру-сырқат, ит-құсқа дейін қалдырмай сұрасады. Келген жерінің қандай
қабақпен отырғанын да осы амадасу үстінде болжасып қалады. Келген жұмысының
жайын аңғарту үшін де жапсарлас бір амандық сұрау керек... Қожекең осыны
ескеріп:
-Тыныштық па, әйтеуір?.. – деді...
Жазушы Ғабит Мүсіреповтің Оянған өлке романындағы осы үзіндінің
өзі-ақ бізге қазақ дәстүріндегі амандық, сәлемдесудің алар орны, атқарар
мүддесі туралы біраз мағлұматтар ұсынғандай болар еді. Әрі бұл жерде
сәлемдесу тек амандық-саулық сұрасу ғана емес, ел ішінде татулық орнату,
қырғи қабақ жұртты бітістіру мақсатын көздейтін келелі әңгіменің арқауы
болып кеткен.
Сәлем – сөздің анасы, - деп халқымыз бекер айтпаған. Сәлемдесу,
амандасу адамның бір-біріне ізет, сый-құрмет көрсетуі. Күнделікті өмірдің
өзінде біз қанша адаммен кездесіп, қанша жұртпен ұшырасамыз. Солардың
бәрінде де бірінші кезекте арамызда сәлемдесу, амандасу жүреді. Жұмыр жер
үстінде күн сайын кездескен адамдар бір-біріне әр түрлі тілдерде сәлемдесу
сөздерін айтады:
-Ассалаумағалейкум! Сәлеметсіз бе!..
Амандық-саулық сұрасудың түп-төркіндері мен тарихы тым әріден
басталады. Адамзат тарихы өзінің ұзақ даму сапарында әлденеше
мыңжылдықтарды, қадау-қадау дәуірлер мен жүздеген ғасырларды бастан кешті,
қаншама қоғамдық формацияларды артта қалдырды десеңізші. Бірақ жер бетінде
сапырылысп өтіп жатқан сол ұлан-ғайыр ұзақ тарихтың өн бойында әр халыққа
да адамдардың бір-бірімен амандасу, сәлемдесу салттары тән болып келеді
[1, 45].
Амандық сұрасу – тұрмыста жиі айтылатын, құлаққа жиі айтылатын
сөздеріміз. Бірақ бұлардағы мағыналық, стильдік реңк оларды талғап, таңдап,
өз орайында., өз орнында қолдануды қажет етеді. Мысалы, Сәлеметсіз бе? деп
амандасу үлкен-кішіге, таныс-бейтанысқа, ресми жағдайда да, еркін жағдайда
да қолданыла беретінін байқасақ, ал Ассалаумағалейкум! деп амандасуды
ауылдағы кейбір жасы үлкен ақсақалдар ұнатып тұрады.
Мектеп шәкірті ұстазымен Сәлеметсіз бе? деп сыпайы сәлемдеседі.
Міне, бұл тәрізді ерекшелік амандасуға жататын этикет сөздерде мағына,
стильдік өзгешеліктермен қоса әлеуметтік сипат барын аңғартады. Ал кішінің
үлкендерге Сәлем бердік! деп қолын ербеңдетуі, не жүрдім-бардым амандасуы
тым әдепсіздікке жатады [2, 26].
Мұндайда амандық сұрасудың қарапайым этикеті бұзылады. Әрине,
сәлемдесу, амандасу адамның бойындағы сыпайы мінез, ізеттілікпен астасып
жатса жарасымды шығады. М. Әуезовтің Абай жолы романынан мынадай екі
эпизод бар:
Абай тоқтаған қалпында бойын тез жиып, аттылардың алдына жұмысы бар
кісідей көлденеңдеп келіп, тосып тұрды. Аттылар мұның қозғалысын оқыс көрді
ме немесе таныды ма, аттарын баяу бастыра бастап, жақындап тұстас келді.
Сол уақытта Абай үлкен ықылас білдіріп, айрықша бір тағзыммен төсін
басып, қатты дауыстап:
-Ассалаумағалейкум!.. деп сәлем берді...
Өзге қазақтан бөлек, мына сияқты, бір алуан сыпайылыққа Бөжей оң
назарын салды білем... атының басын тежей беріп:
-Уағалайкумәссалам, балам!.. – деп тоқтай қалды [3].
Осылайша кішінің әдеп сақтап, үлкенге ықылас қоя берген сәлемі
әрқашан оның кішіпейілділігін көрсетіп, тәрбие-парасатын аңғартып тұрады.
Ал сыпайылықтан алыс жатқан даңғаза амандықты сәлем алушылар салғырт
қабылдайды.
Енді біразда ауыз үйдің есігі ашылып, қолына қамшы ұстаған, бет-
аузын қырау басқан, табанының қары шақыр-шұқыр еткен, аяздаған бір жолаушы
кіріп келеді екен. Ол кіре бере:
- Ассалаумағалайкум! – деп, мәжіліске даурыға сәлем берді. Отырған
жұрт бұның сәлемін тосырқай, жатырқай, ақырын алды.
Сәлем – сөздің анасы. Жылы кейіп, жақсы сөз алдымен амандық-
саулықтан басталады.
Сәлемдесу, амандық-саулық сұрасу сөздерінің бірнеше синонимдері бар
екендігі белгілі. Алайда тілдің осындай оралымды мүмкіндігін кейбіреулер
үнемі ескере бермейтін тәрізді. Кейде сәлем алушы басқа сөз таппағандай
сәлем берушіні қайталап жатады. Сәлеметсіз бе? деп амандасқан адамға оның
өз сөзін қайталап Сәлеметсіз (бе)! деуден гөрі Аман-есенсіз бе? деп жауап
қату жарасымды болады.
Көне дәуірлерде адамдар өзара кездескен сәттерінде бір-бірлеріне ең
алдымен сол күнделікті ғұмырларына қажет нәрселерді тілеген тәрізді. Және
ол барлық уақытта да денсаулық жайын сұраумен шектеле бермеген. Мәселен,
қазір адамдар бір-бірімен ұшырасқан сәттерінде: Сен тамақ іштің бе? - деп
хал-жағдай сұрасса, аң-таң қалатыныңыз ақиқат. Ал императорлық Қытайда бұл
дағдыдағы амандасу салты болған. Ал көне парсылар алдымен адамның көңіл-
күйіне назар аудару жағын бірінші кезекке қойыпты. Олар сәлемдескен кезде:
Пейілің ашылсын! - деп тілек тілейді екен [4, 54].
Қыр көшпенділері бір-бірін көргенде әуелі өздерінің тіршіліктеріне
тірек болып отырған нәрселерді сұрар еді. Амандық-саулық барысында Ел-
жұртың, мал-жаның қора-қопсың аман ба? - деп сәлемдесу негізгі кәсібі мал-
бағып, дала төсінде ғұмыр кешуге негізделген қазақ халқына да тән салт
екенін білуге болады.
Сөз этикасының нормасына а) моральдық принциптерге, мәдени-ұлттық
дәстүрге негізделген тілдесу нормалары мен ә) сөз этикетінің нормалары
жатады. Сөз этикасы, сөз этикеті белгілі бір жағдаятта (ситуацияда)
тілдесудің, сөз саптаудың тәртібіне тән ережелерді сақтауды талап етеді.
Сөз мәдениетінің этикалық компоненттері негізінен сөз актісінде, яғни
өтіну, сұрау, ризалық білдіру, сәлемдесу, құттықтау, қоштасу, т.б. тәрізді
белгілі бір мақсатқа көздеп айтылған сөз әрекетінде көрінеді
[5, 16].
Сөз актісі қоғамда қабылданған, лингвистикалық емес факторлармен
байланысты ерекше ережелер бойынша жүзеге асады. Сөз актісіне
қатысушылардың жасы, жынысы, олардың арасындағы қарым-қатынастың ресми,
бейресми түрімен байланысты. Егер сәлеметсіз бе, амансыз ба, аман-есенсіз
бе, сау болыңыз, т.б. жағдай таңдамайтын бейтарап реңкте болса, сәлем
бердік, хал-ахуал қалай дегендерді, жасы қатарлас коммуникаторлар арасында
болмаса, кез келген жағдайда қолдана беруге болмайды. Сондай-ақ кітапты
әперіңізші дегенмен кітапқа қол жалғап жіберіңізші деген өтініштің
сыпайылық реңкі бірдей емес [6, 118].
Қоғамда қалыптасқан этикалық норма бойынша, қандай жағдайда болмасын,
бейпіл сөз айтуға үзілді-кесілді тыйым салынады. Біреуге дауыс көтеріп
айғайлау, зіркілдеу, т.б. жағымсыз реңктегі интонациялық құралдардың
қолданылуы сөз мәдениеті үшін теріс әрtкеттер деп бағаланады.Тілдік жағынан
коммуникативтік актіге түскен кезде сөйлеу ережелері мен әдебі қатты
сақталуы тиіс.
Коммуникативтік акт дегеніміз – белгілі бір ойды баяндау және хабар
алмасу, оған кем дегенде екі адам, яғни хабарлаушы мен қабылдаушы қатысады.
Қарым-қатынас процесінің төрт құрамдас бөлігі болуы шарт, олар – сөйлеуші,
тыңдаушы, тіл және талқылау тақырыбы. Сөйлеу әрекеті негізгі құралы ретінде
тілді қолданатын, өзінің белгілі бір себебі, мақсаты, және нәтижесі бар
құбылыс. Қарым-қатынастың мақсаты мен өтіп отырған орнына,
коммуниканттардың саны мен айқындамаларына байланысты қатынастың бірнеше
түрі белгіленген. Қатынастың кез келген түрінде коммуниканттар белгілі
ережелер жүйесіне сүйеніп, бір-бірімен араласады. Сөйлеу мәдениетінде
сөйлеуші мен тыңдаушыға қатысты жүріс-тұрыс қағидалары қалыптасқан. Олардың
көбі әдептілік пен сыпайылық, мәдениеттілік пен қоғамдық орындарда өзін-өзі
ұстай білу ұғымдарымен тығыз байланысты. Адресат пен адресанттың
коммуникативтік актідегі іс-әрекеті қандай ережелерге сай болатынын
анықтаған жөн [7, 68].
Белгілі бір этностың тілінде өтетін қарым-қатынас процесі екінші бір
ұлттың тілінде болатын тілдесуге қарағанда өзгеше болатыны мәлім, мұндай
өзгешеліктер тілдің ұлттық-мәдени ерекшеліктері деп анықталады және арнайы
факторлар жүйесінен құралады. Бұл жүйеге мәдени дәстүрлер және
коммуникацияға қатысушылардың әлеуметтік белгілері, іс-әрекеттің әртүрлі
формаларының өтуі және қоғамда қалыптасқан тезаурустың ерекше ұғымдарымен
байланысты факторлар жатады.
Амандасу қалыптары байланыс орнату қызметін атқарады және
коммуниканттардың ерекше сипаттары мен белгілерін, сөйлеу жағдайын анықтап
отырады. Олар әңгімелесу ниетін білдіріп, байланыстың басталу уақыты мен
ерекшеліктерін белгілейді. Сәлемдесу формасы әңгімелесушілердің әлеуметтік,
биологиялық, т.б. сипаттарына байланысты және қатынастың түрлеріне қарай
сараланады. Мағыналық және стильдік реңкке қарай амандасудың қазақ және
орыс тілдерінде бірнеше түрі бар. Мәселен, қос тілде де таныс – бейтанысқа,
үлкен – кішіге сөйлегенде, ресмибейресми жағдайда Сәлеметсіз бе!,
Сәлеметсің бе!, Сәлеметсіздер ме! – формалары қолданылады. Сәлемдесудің
қазақ тіліндегі келесі универсалды түрі – Амансыз (сың) ба! Және көпше
түрде Амансыздар (сыңдар) ма! формалары, сөйлеу этикетінің бұл элементі
орыс тіліне сұрақ мағынасындағы Живы-здоровы ли? баламасымен беріледі. Орыс
тіліндегі сұраулы формаға тілімізде Аман-есенсіз бе?, Аман-саусыз ба?
қалыптары дәл келеді [8, 99].
Амандасқанда әр халық дәстүрінде, әр ыңғайда орындалып, әр тілде
айтылғаны - әр қилы ұғымды білдіргенімен бұл орайдағы мүдде біреу-ақ. Ол-
бір-бірінің саулығын сұрасу, өздерінің аман-есен кездесіп тұрғанына қуаныш
білдіру, ниеттері ақ, адал екендіктерін сездіру. Барлық замандар мен барлық
халықтарда сәлемге сәлеммен жауап бермеу әдепсіздіктің ең нашар түрі, сол
ортаны, жұртты сыйламаушылық болып табылады. Өйткені, амандасудың қысқа
ғана қайырылған сөздері мен тіркесінде үлкен де мәнді мағына жатар еді.
Сәлеметсіз бе! Бір ауыз ғана сөз. Бірақ: Мен сені аман-есен ұшырастырып
тұрмын, ағайын. Пейілің шырайлы, жүзің жарқын болсын, мен сені сыйлаймын,
сені де сыйластық танытады деп білемін. Өз басым саған саулық, амандық,
бақыт тілеймін, - деген бір қауым ойларды меңзейді ол...
Мұсылман халықтарында қалыптасқан игі дәстүр бойынша амандасу
процесінде Ассалаумағалейкум! сәлемдесу формасы мен оған тән
Уағалейкумуссалам! жауабы кездеседі. Араб тілінен енген сәлемдесудің бұл
түрі қазақ тілінде өтетін қарым-қатынас барысында тек ер адамдардың
қолданысында болады. Тілімізде сәлемдесу кезіндегі рудиментті ел-жұртың,
мал-жаның, қора-қопсың аман ба? деген конструкциясы халқымыздың ұлттық-
мәдени ерекшелігінің бірі болып табылады. Қазақ қыздары мен әйелдері
амансыз ба! Есенсіз бе!, Сау-саламатсыз ба?, Армысыздар!, Есен-саусыздар
ма?! т.б. сәлемдесу формаларын қолданады, ал ер адамдарға тән
Ассалаумағалейкум! амандасуы осы топтағы коммуниканттардың қолданысында
болмайды. Бұл ерекшелік сөйлеу этикетінің биологиялық критерий бойынша
дифференциацияға түсуімен түсіндіріледі. Қазақ тілінің этномәдени
ерекшеліктеріне байланысты әдеби туындылар мен ресми жағдайда Арсың ба!
сәлемдесу түрі кездеседі, мысалы: -Арсың ба, Абылай хан! –Барсың ба,
жырауым! Жолыңыз оң болсын! (І. Есенберлин). Коммуникативтік әрекеттің
тәуліктің қай уақытында болғанына қарай қос тілде Қайырлы таң! Доброе
утро!, Қайырлы күн! Добрый день, Қайырлы түн!Добрый вечер! Және Кеш
жарық! Құрылымдары қолданылады. Сәлемдесудің бұндай қалыптары амандасу
семантикасымен қоса тілек білдіру ниетін қосымша үстейді. Қазақ тілінде
ұлтымыздың әдет-ғұрпы мен сөйлеу этикеті ережелеріне сай амандық сұрасудан
кейін шақыру, ниет білдіру сөз тізбектері болады, мәселен, Сәлеметсіздер
ме, үйге жүріңіздер және Төрлетіңдер!, Аман-саусыңдар ма?!.
Бұл ретте, ең әуелі: Қалай амандасқан жөн? - деген сауалдың басын
ашып алған мақұл. Өйткені ол бір қарағанда қарапайым ғана нәрсе болып
көрінгенімен, әдеп және тәлім мәселелерімен тығыз сабақтасып жататын
кішіпейілділік қағидаларына қатысты келелі мәселе. Халқымыздың мақал-
мәтелдеріндегі: Ұлық болсаң – кішік бол, Кішіпейілділік – кішілік емес,
кісілік, Ағадан – ақыл, ініден - ізет, - деп ой тарқататын әдептілік
дәстүрлері де, бір жағынан, осы сәлемдесу реттеріне келіп сайып жатады
[9, 26].
Әлбетте, амандасу Сәлеметсіз бе? деген сөзбен қатар жүреді. Және
қазақ дәстүрінде осы орайда бірнеше сәлемдесу реттері қалыптасқан. Мәселен,
жасы кішілер үлкендермен, ақсақалдармен кездескенде, әдетте
Ассалаумағалейкум, - деп қол алысады. Ал өз қатарларымен амандасқанда бір-
бірінен Сәлеметсіз бе? - деп саулық сұрасып жатады. Жасы үлкен аналарға,
әджелерге, кейуаналарға сәлем бергенде Амансыз ба? - деп айту
қалыптасқан. Бұл оларға деген ізет пен ілтипаттың белгісі. Сондай-ақ тәулік
мезгілдеріне орай кей реттерде Қайырлы таң, Кеш жарық деп те
сәлемдеседі [10, 79].
Коммуникативтік актіде кісі есімі қаратпа ролінде қатынасты орнату,
адресаттың көңілін аудару қызметтерін атқарады. Олардың қос тілде ерекше
формалары болады. Орыс тілінде антропонимдердің толық және қысқа түрі бар,
соңғысына –очка, -енька, -ик, -ок аффикстерін жалғау арқылы еркелету
қалыбын алуға болады, -к қосымшасы кішірейту мағынасын берсе, -ка аффиксі
тұрпайы, ауызекі сөйлеу тіліне тән вокативтерді жасайды. Қазақ тілінде
жалқы есімдерге –жан, -тай қосымшаларының жалғануының нәтижесінде
экспрессивті-эмоционалдық реңк беріледі, мысалы:
-Нарқызжан, Сізге айтпақ сөзім бар (С. Елубаев) және -Сабыртай,
естімеген шығарсың, берік бол! (І. Есенберлин). Сонымен қатар қазақ
лингвомәдени қауымдастығында кісі есіміне –еке, -ақа, -қа, -е, -а
аффикстерінің тіркесуі арқылы туған этномәдени мәні үстем қаратпалар
қолданылады. Жоғарыда аталған тәсілдің көмегімен туған Асеке, Мәке, Әлеке,
Сәке т.б. вокативтер әдептілік пен сыпайылық формаларының айғағы, ұлттық
нақыш пен этномәдени белгілердің нышаны болады.
1. 2 Қазақ халқындағы қарым-қатынас жүйесі мен сөйлеу әдебі.
Қазақ халқы сөз бен сөйлеуді өз орнымен жұмсағандықтан, тілде
сөйлеудегі шеберлік туралы көптеген мәліметтер қалған.
Сөйлесе білу де - үлкен өнер
-Уа, бұл қай баласың?
-Даттың баласымын.
-Қой жая алмайтын жаманнан қолақпандай ұл туады деп еді, сірә, сол
болармысың?
-Болсақ болармыз, бірақ Бір құшақ отыннан бір оқтық шыбық шығады
деуші еді. Әкем жаман болса сондай-ақ болар.
-Бала, әкең нашар болғанмен, шешең пысық кісі еді. Күндіз келген
жиырма кісіні, түнде келген жиырма кісіні ренжітпей аттандырушы еді, шешеңе
тартқан боларсың.
- Шешем пысық болса, оның несін айып көрдіңіз? Әкем би болмаса да би
түсетін үйі болыпты. Шешем күндіз келген жиырма кісіні, түнде келген жиырма
кісіні ренжітпей аттандырса, қырық кісі екен, қырықтың бірі қыдыр деген,
онда қыдыр дарыған болар. Шалдың үш түрі болады деуші еді: қазымыр шал,
қадірсіз шал, қыдырма шал. Өзіңізі соның қайсысыз?
-Балам, сынайын деп айтқан сөзімді көңіліңе ауыр алып қалдың-ау!
Жаманнан жақсы туады – адам айтса нанғысыз, жақсыдан жаман туады – бір аяқ
асқа алғысыз. Сен де маған шалдың үш түрін айтып, сын қойдың ғой. Ердің
қадірін өзінен сұрамас болар. Қадірсіз десең – халқымнан сұра, қыдырыма
десең – көршімнен сұра, қазымыр десең – кемпірім өліп келінге қараған
жетім шалмын – келінімнен сұра. Енді келген жұмысыңды айта бер.
Аулыңның алдында төбе болса, ерттеулі атпен тең, аулыңда ақылды
қарт болса, жазулы хатпен тең деуші еді. Сәлем беріп, бата алғалы келдім.
-Жарайды, балам! Жайыңа енді түсіндім. Кісі болар баланың кісіменен
ісі бар, кісі болмас баланың кісіменен несі бар? Атқа мініп, қол бастайын
деген бала екенсің, топқа кіріп сөз бастайын деген бала екенсің. Зады –
ақыл жастан, асыл – тастан шығады. Азуын шалып, ақылынан танып отырған
шалда не ақыл бар дейсің?! Барымды аямаспын, батамды да берермін...
Сырым батыр жас кезінде Малайсары биге сәлем бере барған кезде ол
екеуінің арасында осындай әңгіме өтіпті. Бірі – ел арасында енді ғана аты
шыға бастаған от тілді, орақ ауызды жас. Екіншісі – ақыл-білімі ментілмар
шешендігімен барша елге мәшһүр кәрі тарлан. Кіші кішілік салтымен атақты
бидің алдында ақыл сұрап, бата алғалы арнайы келген еді. Көпті көрген
құймақұлақ би болашақта елге басшы, үлгі болуды мақсат тұтып жүрген жас
талапкерге бірден ащы әзілмен тиісіп, сөз сайысына шақырды. Оның сөз
саптасын, ақыл ойын, тапқырлығын барлап алмақ. Бала қыран да бұған дүр
сілкінді. Тартынбай, тайсалмай саңқылдап тіл қатты. Парасатты қарт бірден
таныды. Алдында сөз қадірін білетін, болашақта атқа мініп ел бастауға әбден
лайық, жүйрік ой, жүйелі сөздің иесі отыр...
Қазақтың сөз өнері дәстүріндегі інжу-маржандардың бірі – шешендік
сөздерге қатысты осы бір мысалдан-ақ халқымыздың сөз қадірі мен сөз
құдіретіне ертеден мән беріп, оны әрдайым құрмет тұтып келгендігін байқау
қиын емес. Әр уәжді сөзде тұрудың, аталы сөзге инабат таныта білудің асыл
үлгілері, халқымыздың талай ғасырлар бойғы тарихының мазмұнды да көркем ой
сілемдері іспеттес, осы шешендік сөздердің – бізге ұрпақтан ұрпаққа ауысып
өрнектеліп, ажарланып жеткенінің өзі де, сол сөзге деген ел ықыласының,
ардақ тұтуының белгісі деу керек. Олар ердің құнын екі ауыз сөзбен
бітіретін, жауласқанды келісімге келтіретін, күлгенді жылатып, жылағанды
жұбата алатын сексен қырлы сөз құдіретін терең түсіне білген қазақтың асыл
да айшықты мұрасы [11, 79].
Қазақ халқының әр нәрсені жүйесімен ойлап, шебер де мәнді сөйлей
білу қабілеттерін олардың ізгілік, адалдық, инабаттылық қасиеттерге етене
жақын екендігін қыр еліне ілгеріде саяхатпен келген, оны зерттеген адамдар
да көп атап көрсетті.
Польша ұлт-азаттық көтерілісіне қатысушы Адольф Янушкевич Сібірде
айдауда жүрген кезінде қазақ даласын аралаған сапары туралы: Қазақ
даласына жасалған саяхат туралы жазбалар деп аталатын еңбегінде 1848 жылы
Семей төңірегінде көрген мына бір жайтты суреттейді: Бұл іске біздің
бірнеше біздің күніміз кетті. Ойларындағысын ірікпей айтып, сезім
шарпыстырып өршіте түсті. Шешендер алма-кезек сөз таластырады. Осы бір дала
Демосфендерінің қайсыбірлерінің желпіне айшықты сөйлегені соншалық, мен
өзім қайран қалдым. Ежелгі Греция мен Римде болса, старшина Тоқымбай мен
Бейсекенің өздері-ақ лаврдың астында қалған болар еді...
Тағы бірде ол: Қазақтардың ақыл-ой қабілетінің зорлығына барған
сайын көзім жетуде. Қандай жеңіл сөйлейді. Кез келгені айтайын дегенін тез
түсіндіре, қарсыласының сөзіне шебер тойтарыс бере біледі. Тіпті
балаларының ақыл-есі де өте тез жетіледі, - дейді.
Сөз құдіретіне ертеден мән беріп, ел мен ел, адамдар мен адамдар
арасындағы қарым-қатынастарда оның атқаратын ролін терең түсіне білген
халқымыз әр уақытта да сөздің парқына қарауға, көпшілік арасында әр
жағдайда қалай сөйлеу керектігіне ерекше көңіл қойды. Үлкендер отырған
жерде олардың алдын орап, арындап кетпей, инабат, ізет таныта білу, жөн-
жобаға, көңілге қарап сөз айту, қажет кезде өзіңді-өзің іркіп ұстау сияқты
қасиеттер халықтың дәстүрі мен тәлімінде ілгеріден жалғасып, ұласып келеді.
Сөзі райлының – жүзі шырайлы дейді қазақ халқы. Бұл адамдар
қатынаста ибалы сөзі, жарасты әңгімесі бар жандар әр уақытта жұрт арасында
сыйлы, жүзі жарқын жүрер деген ойды меңзейді. Өйткені келесі бір мақал-
мәтелдерде айтылатындай: Жақсы сөз – жан азығы, Жақсыменен сөйлессең –
жаның рақаттанады, Жаным десе – жан семіреді, Жақсының өзі де жақсы,
сөзі де жақсы. Сөз қадірін аңдамайтын, оның қадір-қасиеттерін байыптауға
өресі жетпейтін, ауыр сөзді ойланбай айтып, адамның көңілін қалдыруды сөкет
көре қоймайтын жандарға да халық даналығы өз жолын ұсынады. Және көбінесе
жақсы менен жаман өзара салғастырылып, қорытындыда әдепті де ізетті сөздің
жөні бөлек екендігі әрдайым алға тартылар еді. Олардың бірі: Жақсының сөзі
- өлшеп пішкендей, жаманның сөзі – түйеден түскендей, - десе, енді
бірінде: Жақсының сөзі – шақпақ, жаманның сөзі - тоқпақ, - деп түйіп
айтады, тағы бірде: Жақсы байқап сөйлер, жаман шайқап сөйлер, Аз сөз –
ишарат, көп сөз – кінәрат - делініп жатады [12, 64].
Сөз құдіретін арналған осы тектес қай мақал-мәтелді алып қарамаңыз,
онда адамдар арасындағы сөйлесу, әңгімелесу реттерінің жөн-жосығы жөніндегі
ережелер кодексін алға тартқандай болар еді.
Сөйлесе білу дегеніміз - өнер.
Біз кейде күнделікті қанша адаммен тіл қатысып, қаншама адаммен
сөйлесіп жататындығымызға есеп бере де қоймаймыз. Ал шын мәнінде ол өз
бойына талай-талай кездесулерді, талай-талай әңгіме-дүкен құруларды
біріктіріп, адамның әр ортада өзін-өзі ұстау салттарымен тығыз үйлесіп
жатқан көркем бір қуатты әлем.
Жасы мен жолы үлкендерді қадірлеп сыйлау дағдысы, сіз деу әдеп
екендігі қазақ салтына бұрыннан сіңген ізет дәстүрлерінің бірі. Өзінен
үлкендерге, әке-шешелеріне сіз деп сөйлесу адамның инабаты мен тәрбиесін,
кішіпейілділігін көрсетеді. Халық арасында әдетте жасы кішілерге,
балаларға, өз құралпыластарына ғана сен деп айту қалыптасқан.
Адамдардың сөйлеу мәдениеті туралы әңгіме қозғалғанда, осы сен мен
сіздің жөн-жосығына тоқталып кеткен жөн. Өйткені күнделікті өмірдегі
қарым-қатынастарда қай уақытта сіз, қай уақытта сен деп сөйлеу
керектігі жөніндегі сауалдар да азын-аулақ туындап қалып жатады.
Әрбір адамның әдептілігі оның өзгені сыйлай білуінен, жасы үлкендер
мен әйелдер алдында инабат танытуынан көрінер. Сол сыпайылықтың бір
көрінісі – олармен сіз деп сөйлесу. Сондай-ақ көшеде, жұмыста, жұрт
арасында жасы кіші болса да бөгде адамдарға, әлі кеңінен араласып кете
қоймаған көз таныстарға әдетте сіз деп сөйлеседі.
Қай уақытта және кімге сен деп тіл қатуға болады? бұл ыңғайда
сөйлесу – негізінен қатар, тең адамдар арасындағы қатынастар мен
үлкендердің өздері жақсы білетін кішілерге сөз арнаған кездерінде айтылатын
форма. Ол сөйлеушілер арасындағы көңіл мен пейіл жақындығын, достықты,
жолдастықты көрсетеді.
Егер кімде кім айтыс, талас кезінде алдында ғана сіз деп сөйлесіп
отырған адамымен бірден сенге көшіп, осымен қарсыласын мұқатамын деген
ойы болса, бұл оның артықшылығы емес, ұстамсыздығын, әдепсіздігін
көрсетеді.
Адамдар әр түрлі. Олардың бірі тез арада-ақ сенге көшуге бейім
болса, екіншілері бұған аса ықылас таныта қоймайды, сенге көшу үшін
ерекше татулық, жан десетін дос болу керек деп біледі.
Өмірде қай уақытта сенге көшуге болады деген қағида жоқ. Бұл
толығымен адамдардың мінез-құлқына, әр отраның жағдайына байланысты.
Әдеп салты тек сенге қалай көшудің жолдарын ғана көрсете алады.
Мұндағы ең негізгі ереже: сенге көшуді үлкен-кішіге, бастық –
қызметкеріне ұсынады. Ер кісі мен әйел арасында бұл қағида шартты.
Жас жігіт жасы үлкен жақын адамдарынан өзіне сен деп сөйлеуін
өтінуі мүмкін. Бірақ бұл орайда да оның өзі оларға бұрынғысынша сіз деп
тіл қата береді. Үлкенді сыйлауды дәстүр еткен халқымыздың әдеп салттары
бойынша оның да сенге көшуі жараса қоймайды. Сондай-ақ кейбір жас
балалардың өз әке-шешелерін сен деп атауының көрініс бере бастағанын да
құптауға болмайды. Сен сөзінің бойында сізге қарағанда аз да болса
еркіндік, өзімсіну, терезені тең ұстау, тіктік, туарлық сипаттар бар.
Сондықтан сен деп тұрып, сізге лайық сыпайылық деңгейін таныту да
қиынға соғады. Ал халқымыздың ең қастерлі қасиеттерінің бірі ата-ананы
сыйлау, оларды қадір тұту, ізет пен инабат көрсете білу болып табылады.
Оларға сіз деп тіл қату да сол қадір тұтудың көрінісі [13, 6].
Сөйлесу мәдениетінің құпияларын түсіну, игеру ісімен адамзат сонау
бағзы замандардан бері қарай айналысып келеді. Әсіресе бұл ретте ежелгі
Грецияда өркен жайған сөз өнері дәстүрінің алар орны ерекше болды. Және
эллиндер сөйлеу мәдениеті жайлы ілімдерін басқа халықтарға да кеңінен
таратты. Грек этикеті сол замандарда басқа халықтарға эталон ретінде
танылды. Тарихшы Полибидің жазуы бойынша эллиндер мемлекетіне келген
алғашқы римдік елшілер жұмсақ мінезді, сыпайы гректер алдында
дөрекіліктерімен, өздерін ұстай алмайтын мінез-құлықтарымен көрініпті.
Бірде Сократқа оның шешендік өнерін үйренгісі келген жас шәкірт
келеді. Осы мақсат үшін ол Афинаға алыстан жол азабын шегіп жеткен еді.
Алайда жас жігітпен сәл әңгімелескеннен кейін Сократ оның оқу ақысын
басқалардан екі есе көп төлеуі керек екендігін айтады. Жас шәкірт неге?
деген сұрақ қойған еді.
-Өйткені менің саған екі ғылымды бірден үйретуіме тура келіп тұр, -
деп жауап беріпті философ, тек сөйлеу білу ғылымын ғана емес, сабыр сақтап
тыңдай білу ғылымын да.
Сөзге қонақ бермейтін мылжыңдардың арасындағы ең төзуге болмайтыны -
өзімшіл мақтаншақтар. Олар әдетте өздерінің сөздеріне өздері рақаттанып,
ешкімді елемей, маңайындағылардың оны қалай қабылдап жатқанымен жұмысы
болмастан, бет алды сөйлей бергенді ұнатады. Қазақтың Қысыр сөзге мініп,
қысырақ қумас болар дегені осындай адамдарға байланысты шыққан.
Сөз өнерінің ұлы білгірі Абай өзінің үшінші қара сөзінде бөспелік
пен мақтаншақтық туралы былай дейді. Һәмма ғаламға белгілі данышпандар
әлдеқашан байқаған: әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз тартады; әрбір
қайратсыз қорқақ, мақтаншақ келеді; әрбір мақтаншақ қорқақ, ақылсыз, надан
келеді, әрбәр ақылсыз надан, арсыз келеді; әрбір арсыз жалқаудан –
сұрамшақ, өзі тойымсыз, тыйымсыз, өнерсіз, ешкімге достығы жоқ жандар
шығады.
Жұрт алдында сөйлеген кезде, бас қосуларда отырғанда өзін
басқалардан ерекпін, артықпын, сондықтан да басқалардан көп сөйлеуге
тиіспін деп ойлау ақылсыздық. Әңгімені тек өзін көрсету, өзі ғана сөйлеу
үшін бастайтын адамдар да табылады. Олар мұнысымен көбіне-көп сөзін ешкім
тыңдамайтын жайға душар болып жатады.
Мұндай кездерде этикет салты мынадай қағидаларды ұсынады:
Кез келген ортада әңгімені жөн-жосығымен айтып, жұртты жалықтырмай
отыратын адамға деген ықылас ерекше. Алайда әркімге де әңгімені қысқа
тұжырып, ойларының нақтылы, жүйелі болғанын ескерген мақұл. Басқаларды
иландыру үшін сөздің нанымды, дәл шыққаны абзал.
Мен бәрін білемін деген сыңаймен оңды-солды сөз есуге құмар
адамдардың мүлт кеткен жерлерін әдепті адам әдетте байқамаған сыңай танытып
қабылдайды. Егер де оны түзету қажет болып табылып жатса, мұны
кішіпейілділікпен сөз иесін ренжітпей жасауға тырысады. Әркім де қателесуі
мүмкін. Қателікті байқаған және өзінің туралығына сенген адам өзінің
білгішсінген кейіппен айтпауы керек. Әңгіме айтып отырған адамға: Сөзің
жалған, Сіз ол мәселе туралы дым білмейсіз, Бұл әрбір жас балаға дейін
белгілі нәрсе, Өтірікті судай сапырып тұрсыз деген сипаттағы дөрекі
сөздер мен түзету көргенсіздікке саяды. Бұл ойды сыпайы, басқаларды
ренжітпей-ақ мына түрде: Кешіріңіз, мен сізбен келісе алмаймын, Меніңше,
сіз тура айтпай отырсыз, Мен басқа пікірдемін деген тұрғыда білдірген
жөн.
Егер әңгіме барысында сізге белгілі жайлар әңгімеленіп жатса да,
әңгімешінің сөзін бөлмей оны аяғына дейін төзіммен тыңдап шығу қажет. Егер,
бір жағынан, сіздің әңгімеңіз жұртты қызықтырмай жатса, оны жалғастырудың
қажеті жоқ.
Егер сіз отырған ортада әңгіме бір тілде айтылып жатса, басқа
адаммен бөтен тілде сөйлесу ыңғайсыз. Егер жиналғандар арасында жергілікті
тілді білмейтін адам отырса, онда ол адамға әңгімені аударып жеткізу қажет.
Жиналған ортада сыбырласпайды, бұл ортаны сыйламаушылық болып табылады.
Егер ол жұрт ортасында айтуға болмайтын басқа әңгіме болса, елеусіз оңаша
шығып кетіп айту керек.
Әңгімелесіп тұрған екі адамға үшінші бір адам келіп қосылса, оның
әңгімеге араласып кетуі үшін әңгіменің мазмұнын бір-екі ауыз сөзбен
жеткізеді. Сөйлесушілерге жақындаған адам әдетте әңгіме тақырыбын
сұрамайды. Оны сөзге тарту қажет болмаса, сыпайы түрде: Үй-ішілік
әңгімелерді айтып тұр едік деп немесе Жұмыс туралы сөйлесіп тұр едік деп
түсініктеме береді. Әдепті адам мұндай кезде өзінің қажет емес екендігін
бірден байыптайды. Үшінші адам тұрған кезде сөздерді құпиялап, жұмбақтаудың
түкке де қажеті жоқ, ең дұрысы әңгіме тақырыбын өзгерткен.
Басқа адамдар айтқан сөздер мен пікірлерге шыдамсыздық білдіру,
әдетте, не шектен шыққан, не психикалық ауытқулары бар адамдардың я болмаса
тәжірибесіз адамдардың тірлігі. Қайткен күнде де кейіннен бұл қылығыңызға
өкініп, сол жолы қызып кетіппін деп ақталғаныңызбен, ол сіздің бойыңыздағы
өнегесіздіктен туған кінәны ақтай алмайды.
Еш уақытта да маңайыңыздағы жұртпен дөрекі сөйлеуге үйір болмаңыз.
Рақым етіңіз, Кешіріңіз, Айып етпеңіз деген секілді кішіпейілділік
сөздерді жиі айтуға тырысыңыз. Бұл айналадағы жұрттың сізге деген
көзқарасына әсер етеді. Ең жақсы сыйластық орнауға септігін тигізеді.
Қазақтың Сөз сүйектен өтеді деп айтуы бекер емес. жөнсіз, орынсыз
айтылған, ауыздан ашумен шыққан сөз жүрекке мұз болып қатады. Адамды
ренішке ұшыратады, қапаландырады, қасірет шектіреді. Қазіргі медицина
дөрекі сөз, тіл тигізу, ренжітуден туған қайғырулардың кей ретте
денсаулыққа зиянды әсер ететіндігін, әсіресе оның жүрек қан тамырлары
жүйесі ауруларын өршітіп, күшейтетіндігін анықтап отыр. Академик
И. П. Павловтың адамның денсаулығын қорғауда жақсы көңіл-күйдің ролі зор
екендігіне назар аударуы тегін емес. Ал академик А. А. Богомолец болса, бұл
мәселедегі пікірін: Ұзақ өмір сүрудің басты факторларының бірі - әдептілік
және адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасай білу, - деп атап көрсетеді [14].
Өзін-өзі игере алатын адам еш уақытта да балағатқа балағатпен жауап
бермейді. Әдетте ол мұндай реттерде басқа орайдағы ұтымды жауап түрлерін
тауып кетуге бейім келеді. Стефан Цвейгтің мынадай бір қызық факті
келтіретіні бар. Бірде Наполеон бүкіл сарай адамдарының ортасында
Талейранға дауыс көтеріп, оны ең жаман сөздермен балағаттап: Ұрысың,
антбұзарсың, опасызсың, ақшаға туған әкеңді де сатып жіберетін алаяқсың,-
деп тілдепті.
Ал император сарайының ақылды да айлалы тұлғаларының бірі,
Францияның бірінші дипломаты Талейран болса, бұл сәтте селт етпей, өзіне
айтылып жатқан сөздердің барлығын естімегендей, тәкаппар, маңғаз күйде тұра
беріпті. Наполеон ұрсып-ұрсып тоқтаған кезде, Талейран сол күйі ләм
деместен кілт бұрылыпты да, жып-жылтыр паркет үстінде ақсаңдай басып тысқа
қарай беттепті. Тек есіктен шыға бергенде ғана, түсінген адамға Наполеонның
манағы айтқан барлық сөздерінен де ауыр тиетін бір жойқын сөйлемді айта
салыпты. Ол: Осындай ұлы тұлғалардың осынша жаман тәрбиеленгені қандай
өкінішті, - деп шекпенін киіп, сарайдан шығып жүре берген екен.
Әрбір адаммен сөйлескен кезде оның жан-дүниесін, рухани бітімін,
мінез-құлық ерекшеліктерін де ескерген мақұл. Сіздің оны дұрыс білмей жатып
әзіл айтқаныңыз немесе ол қызықпайтын тақырып төңірегінде сөз қозғағаныңыз
жараса қоймайды.
Сөйлесу өнері – тек тіл қатысу, әңгімелесу ғана емес, одан да мәнді,
маңызды жақтары бар әлем. Ол адамның жан-дүниесін ашу, түсіну әлемі. Кім
оны жақсы меңгере білсе, оған басқа адаммен әсерлі, рухани қатынас жасай
білудің көңілге қуаныш ұялататын сәттері де белгілі.
Сөйлеу этикетіндегі айрықша орын алатын маңызды элемент құттықтау
сөздер болып табылады.
Құттықтау сөздер экспрессия, эмоцияға бай болса, сөздің де әсерлі
болатыны белгілі. Кейде сөздердің қолдану аясын саралай білмесек, онда
әсерді әлсіретіп аламыз. Мәселен, өзіңіз қадірлейтін қарияны пенсияға
шығуыңызбен құттықтамас едіңіз. Себебі, мұндай сөздер орамының (пенсияға
шығу сөзін) көбіне ресми стильде, іс-қағаздары тілінде қолданылатынын
сезінесіз. Сөзіңіз бейтарап шықпас үшін Құрметті демалысыңыз құтты болсын!
тәрізді еркін сөз орамдарының бірін талғайсыз. Пенсия сөзін құрметті
демалыс деп атап, сөзіңізге жағымды рең үстейсіз. Бұл - өте орынды талап.
Өйткені құттықтау сөзіне аса қажет эмоция, экспрессиясыз сөз тосын құлаққа
салқындау естілуі мүмкін [15, 84].
Алайда эмоция-экспрессиялық әсерге бай екен деп сөздерді
талғаусыз кез келген жерде қолдана беруге тағы болмайтыны белгілі. Екі
бүктеліп еңкейіп отырмаса да, кей ерлі-зайыпты жас жұбайлар бірін-бірі шал,
кемпір деп отырады. Шалың келді ме? Кемпірің қайда? тәрізділерді әзілі
жарасқан құрбылардың айтып отырғанын да ара-тұра естіп қаласыз. Мұндай
сөздерді қолдану кейбіреуге тіпті тұрпайы көрінеді. Әрине, мына сөзді айт,
мына сөзді айтпа деп біреудің аузына қақпақ бола алмайды. Мұндай сөздерді
егер қатар-құрбы, ерлі-зайыптылар өрескел көрмесе, кемсіту деп түсінбесе,
өзара ғана қолдана беруіне болатын да сияқты. Ал бейтаныс ортада, үлкен-
кіші аралас отырыста, қоғамдық орындарда әлгідей іш тарта айтылған сөзді
араластырып сөйлеу жағымсыз эмоция тудырады. Ондайды үлкенді сыйламағандық,
кішіні елемегендік деп түсінеді. Осы тәрізді бір алуан этикет сөздер
ортамен есептесіп, санасып отыруды талап етеді.
1. 3 Сөйлеу әдебіндегі туыстық атаулардың орны
Туыстық атаулар қазақ және орыс тілдерінде апеллятивтердің ішіндегі
ең ауқымды топ, олар ұлттың салт-дәстүрлері мен тұрмыс-тіршілігінің жарқын
көрінісі болып табылады. Апеллятивтердің бұл түрі қос тілде де ерекше
топтастырылады. В. В. Воробьев орыс тілінде тіке туыстық; жақын туыс емес
адамдарды анықтайтын атаулар; ресми некелік қатынастарға байланысты
терминдер; үрім-бұтақ пен ұрпақтарды атайтын сөздер деп бөледі. Ал қазақ
тілінде халқымыздың жігіттің үш жұрты бар деген мақалына сай әке жағынан;
шеше жағынан; некелік қарым-қатынас пен құдандалыққа байланысты атаулар деп
алуға болады. Өз кезегінде бұл апеллятивтер әңгімелесушілердің биологиялық
белгісіне қарай ерлер мен әйелдерге қатысты қаратпалар деп сараланады.
Қазақ тілінде ер адамдарға баба, ата, әке, көке, аға, іні, бауыр, ұл т.б.
сөздерді қолданса, әйелдерге -әже, апа, ана, шеше, тәте, апай, қарындас,
сіңлі, қыз (ым) формаларын пайдаланып сөйлейді. Жоғарыда аталған туыстық
атаулардың барлығы да халық арасында сақталған салт-дәстүрлер мен әдет-
ғұрыптар, ырым-жоралғылар мен ережелерге байланысты қолданылады.
Туыстық қатынаста болып отырған адамдарды жас мөлшері бойынша
саралау дәстүрі қалыптасқан, олар – балалар мен жастар, үлкен кісілер мен
қарт тұлғаларға қатысты атаулар. Қазақ лингвомәдени қауымдастығында
балаларға тұңғыш, ортаншы, кенже анықтамаларын қолданып сөйлеу дәстүрі бар,
сонымен қатар ұрпақтарына немере, шөбере, жиен, жиеншар апеллятивтерін
қолданады. Соңғы екі апеллятивтік орыс тілінде баламасы жоқ, себебі олар
қазақ халқының ұл мен қыздың балаларын бөліп-жарып анықтау әрекетімен
түсіндіріледі.
Қазақ тілінде ұлттық тұлғаның екінші жұрты – нағашыларына
байланысты туыстық атаулардың үлкен бір тобы бар. Шешесінің еліндегі
туыстарын атауда нағашы сөзі тіркесіп келеді: нағашы ата, нағашы апа,
нағашы аға, нағашы іні т.б. терминдер қолданылады.
Туыстық атаулардың ішінде келесі бір топ – некелесуге байланысты
туған терминдер. Апеллятивтердің бұл түрі үлкен жүйе болуы себепті бірнеше
топқа бөлінеді: ерлі-зайыптылардың өзі араларындағы, күйеу мен қайын жұрт,
апалы-сіңлілердің күйеулері мен ағалы-інілердің әйелдерінің арасындағы
атаулар деп анықталады. Аталған вокативтердің барлығы да қазақ және орыс
лингвомәдени қауымдастығының ұлттық-мәдени ерекшеліктерін белгілейді, тіл
мен мәдениеттің өзара байланысын айғақтай түседі, себебі олардың кез келген
формасын қолданардан бұрын коммуниканттар белгілі бір ережелер мен
қағидаларға сүйенеді [16, 8].
Қарым-қатынас процесінде туыстық атаулардың әр түрін қолданғанда
сөйлеп отырған тілдің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Қазақ халқы ежелгі кездерден-ақ сөз
өнерін, дұрыс сөйлеуді бағалай білген халық. Халықтың ұлттық болмысы,
менталитеті де осыған қатысты болып келеді. Тіл тас жарады, тас жармаса
бас жарады, Жүйелі сөз жүйесін табады, жүйесіз сөз иесін табады деп
сөздің қасиетін мақал-мәтелдерде, нақыл сөздерде айтып кеткен. Сонымен
қатар қазақ халқы тілдің шексіз қабілетін, қасиетін беталды жұмсай бермей,
оны орнымен, қалыпты түрде пайдалануға да көп көңіл бөлген. Осындай ұлттық
ерекшеліктердің бәрі елдің әдет-ғұрпынан, салт-дәстүрінен көрініс табады.
Адамдардың өзара қарым-қатынасы алдымен тіл арқылы жүзеге асады. Тіл
пікір алысу құралы ретніде адамның тек ойын ғана емес, сезімін де
білдіреді. Сөйлеудегі ізет, құрмет, сыпайыгершілік кісінің сезіміне әсер
етеді. Өмірде жиі қолданылатын амандасу, қоштасу, ризалық білдіру, кешірім
сұрау, құттықтау, көңіл айту, сөйлеу этикеті деген ұғымға саяды. Адамдардың
дидарласуына, ең алдымен, дәнекер болатын да – осылар.Сөйлеу этикеті
дегеніміз — сөйлеушілердің сөз қатынасын орнатуға және бұлардың әлеуметтік
жағдайына сәйкес сыпайы қатынас құруға арналған белгілі бір коммуникативтік
стереотиптердің жиынтығы.(Тіл білімі сөздігі) Тамыр-таныстарымен
кездескенде – амандасу, кетерде – қоштасу қаншалықты дәстүрлі әдетке
айналса, біреудің қуанышына, қайғы-қасіретіне ортақтасу соншалықты табиғи
да. Адамның жанына жағымды, жылы сөздер оның көңіл-күйінің пернесі сияқты.
Жылуы мол, жан дадыратар шуақты сөздердің мағынасы сіз деген – сөздің
сынығы, сен деген – сөздің анығы деген қазақ мақалы да аңғартса керек.
Уақыт өткен сайын кей дәстүр ескіріп, жақсы өмірден орын тебеді.
Алайда ескі дәстүрдің бүгінгі күнге қажеті жоқ деп бәріне теріс қарауға
болмайтыны белгілі. Жаңа заманға орай олардың да жаңа мазмұн, жаңа сипат
алатындары болады. Заман талабына лайық өміршең дәстүрді тайдай біліп, жаңа
мазмұн үстеу рухани өмірге нәр береді.
Халық арасында ертеден тараған бата беру дәстүрі бар. Жасы үлкен кей
адамдар дәмнен соң дастархан қайырып, бата береді. Жақсы ниет білдіреді.
Бірақ сөз арасында үйренген дағды бойынша Тәңір жарылқасын, құдай тілеуіңді
берсін тәрізділерді қосып қояды. Сондықтан ба, кейбіріміз мұндай дәстүрді
қалай қабылдайтынымызды білмей дағдарып қаламыз. Мұндай сөз орындарының
мазмұнын қазіргі заманымызға үйлесетіндей айтуға болады. Ондай діни
ормадардың орнын еңбекте табысты, өмірде бақытты бол дейтін айшықты сөз
өрнегімен толтыруға қазақ тілінің қуаты әбден-ақ жетеді. Заманға лайық
батаға жаңа мазмұн үстеп, үй иесінің дәм-тұзына алғыс білдіріп, риза
көңілмен тілек айту этикетке айналса, еш айыбы жоқ деп ойлаймыз.
Әр елдің заңы басқа демекші, бір елде бар этикет екінші елде
кездесе бермейді. Бір тілден екінші тілге сөз ауысуы секілді, бір халықтан
екінші халыққа этикет ауысуы да мүмкін. Қандай халық болсын, өзінде жоқты
өзгеден алып, өз топырағында жерсіндіре біледі. Кейде жаңаны жатсынбасақ
та, дәстүрде жоқ нәрсе тосындау көрінуі мүмкін.
Көптеген мәдениетті елде дәм алып отырған адамға тілек білдіру
дәстүрі бар. Соның әсері болу керек, тамақ ішіп отырған танысын көргенде,
кей адам ас дәмді болсын, тағам тәтті болсын, тәбетіңіз ашылсын тәрізді
тілектер айтып, шүйіркелесір жатады. Ал қайсыбіреулері қазақтың онсыз да
тәбеті мықты ғой деп, мұндай тілек білдіруді таңсық көрмейді. Ондай тілек
айту дәстүрде жоқ деп біледі. Бірақ қазіргі кезде ел мен елдің, халық пен
халықтың қарым-қатынасы, мәдени байланысы өрістеп отырған заманда көркем
шығармаларда кездесетін бұл тәрізді этикет сөздерді бәрібір ана тілімізге
аударуға тура келмей ме? Олай болса, жұмған аузын ашпай, үн-түнсіз
қалғаннан гөрі дәм татып отырған танысымызға ілтипат білдіріп, құрмет
көрсетуді этикетке айналдырудың ерсілігі жоқ.
Қазақтардың сөйлеу әдебінде осы сияқты көптеген жоралғылардың болуы
халықтың тілдік мәдениетінің де, тұрмыстық мәдениетінің де дамып-
жетілгендігінің белгісі.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Қазақ халқының ұлттық менталитетін,
болмысын танытатын сөйлеу әдебіне, сөйлеу этикетіне қатысты сөздерді
зерттеуге деген ұмтылыс соңғы кездерде тіл біліміндегі өзекті тақырыптардың
біріне айналды деп бағалауға негіз бар. Себебі көптеген қырлары арқылы
айқындалатын халықтық сананың бір қыры олардың сөздеріне, сөйлеу
шеберлігіне де қатысты болып келеді. Қазақтың ақылы – сөзінде, қасиеті –
көзінде деп С. Торайғыровтың айтқанындай, қазақ халқының төл мінез-
құлқының қалыптасуына оның сөйлеу мәдениеті де әсер еткен анық.
Қазақ халқының ұлттық сөйлеу әдебін анықтау бағытында көптеген
зерттеу жұмыстары жүргізіліп келеді. Мәселен, осы салаға байланысты
Қобланова Айманның Қазақ сөз этикеті атты диссертациялық зерттеу еңбегі,
Мамаева Гүлжан Бүркітбайқызының Ерлер мен әйелдердің сөз қолданысындағы
ерекшеліктер атты кандидаттық диссертациясы, сонымен қатар басқа да
көптеген зерттуелер, жинақтар бітіру жұмысының өзектілігін нақтылай түсетін
еңбектер болып табылады.
Бітіру жұмысының пәні. Қазақ халқының сөйлеу әдебі және оның
ерекшеліктері. Қазақ халқының сөйлеу әдебінің ерте кездерден басталғаны
айқындайтын шешендік сөздер. Әртүрлі (ситуациялық) жағдайлар кезіндегі
сөйлеу әдебі. Ерлер мен әйелдердің арасындағы сөйлеу әрекеті. Іскерлік
ортадағы қарым-қатынастың маңызы.
Бітіру жұмысының нысаны. Қазақ халқының сөйлеу этикетінің, сөйлеу
әдебінің мән-маңызын ашып көрсетіп, қазіргі кездегі ғалымдардың еңбектеріне
талдау жасау, олардың қай бағыттарда өріс алып келе жатқанын анықтау,
сонымен қатар сөйлеу әдебінің ерте кездерде қандай рухани мұраларда көрініс
тапқанын анықтап, белгілі бір қорытынды шығару зерттеудің нысанына жатады.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері.
- қазақ халқындағы сөйлеу әдебіне қатысты көптеген ерекшеліктерді
талдау, оларға ғылыми шолу жасау;
- қазақ тіліндегі сөйлеу әдебіне қатысты сөздерді түрлі тақырыптық
топтарға жіктеу;
- қазақ тіліндегі сөйлеу әдебінің (сәлемдесу, күнделікті қарым-
қатынас) сипатын анықтау;
- қазақ тіліндегі сөйлеу этикетінің зерттелуіне, оның ерекшеліктеріне
тоқталу;
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Бітіру жұмысының мақсат-міндеттеріне
сәйкес сипаттамалық зерттеу, жүйелеу, тақырыптық-мағыналық топтастыру,
талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысының дереккөздеріне:
Қобланова Айманның Қазақ сөз этикеті кандидаттық диссертациясы, Мамаева
Гүлжанның Ерлер мен әйелдер сөз қолданысындағы ерекшеліктер атты
диссертациялық жұмысы, Жанатаев Қазақбай Әбдуәліұлының адамның жас
ерекшелігіне, жынысына қатысты атаулар атты еңбегі, Балақаев Мәуленнің
Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері атты кітабы жатады.
1 Қазақ халқындағы сәлемдесу тәртібі – сөйлеу әдебінің басты белгісі
Адамдардың өзара қарым-қатынасы, алдымен тіл арқылы жүзеге асады.
Тіл пікір алмасу құралы ретінде адамның тек ойын ғана емес, сезімін де
білдіреді.
Бұрыннан бір-бірімен алакөзденіп келген Игілік пен Жұман арасындағы
ширыққан дау-жанжал бұдан кейінде одан әрі өрши түсуге бет алғандай. Әр
жерде наразылық, ілік-қағыстар тұтана бастаған. Екі жақты дереу бітімге
шақырмаса, істің насырға шабатын түрі бар. Осы ниетпен Күреңкөз қожа қасына
бір топ адамды ертіп, Жұман байдың үйіне келді.
-Ассалаумағалейкүм!..
-Уағалейкүмассалам!..
-Салаумалайкум.. салаумалайкум!
-Әлік салам... Салаумалайкум, әлік салам..
- Е, Жұмеке, мал-жан, бала-шағаңыз түгел аман ба?
-Шүкір Аллаға, аман... өз үй ішіңіз де есен бе түгел?
-Ауыл-аймақ, ел-жұрт тегіс есендікте ме?
-Тегіс есен, Қожеке... Отырмыз Алла деп...
-Ит-құстан, одан-бұдан халас болдыңыздар ма?
-Шүкір, Қожеке... Өзіңіздің жүрген жерлеріңізге де аманшылықта ма
екен?
-Шүкір, Жұмеке, шүкір... Көпей бәйбішенің дені-қарны сау ма?
-Сау... Өзіңіздің де бәйбішеңіз күйлі ме?..
-Күйлі-күйлі, Жұмеке... Келін-кепшек, бала-шағалар есен ғой?
-Есен, Қожеке..
-Ауру-сырқау, өлім-жітімнен түгел есенсіздер ме?..
Қожаның көңілі үшін Аллалап отырған Жұмекең бұл жолы:
-Құдай деп отырмыз, -дей салды.
-Шыққан шығын жоқ па?
-Жоқ... Енді Қожекені де қоспай кетті.
Көп сәлемдесулер, ұзақ амандасулар енді ғана қысқара бастады. Дүние
жүзінде қазақтан ұзақ амандасатын ел кемде-кем-ақ болар. Әсіресе осындай
дау-жанжалдың арасында жүретіндер езіп-созып, тіпті ұзақ амандасады. Мал-
жан, ауру-сырқат, ит-құсқа дейін қалдырмай сұрасады. Келген жерінің қандай
қабақпен отырғанын да осы амадасу үстінде болжасып қалады. Келген жұмысының
жайын аңғарту үшін де жапсарлас бір амандық сұрау керек... Қожекең осыны
ескеріп:
-Тыныштық па, әйтеуір?.. – деді...
Жазушы Ғабит Мүсіреповтің Оянған өлке романындағы осы үзіндінің
өзі-ақ бізге қазақ дәстүріндегі амандық, сәлемдесудің алар орны, атқарар
мүддесі туралы біраз мағлұматтар ұсынғандай болар еді. Әрі бұл жерде
сәлемдесу тек амандық-саулық сұрасу ғана емес, ел ішінде татулық орнату,
қырғи қабақ жұртты бітістіру мақсатын көздейтін келелі әңгіменің арқауы
болып кеткен.
Сәлем – сөздің анасы, - деп халқымыз бекер айтпаған. Сәлемдесу,
амандасу адамның бір-біріне ізет, сый-құрмет көрсетуі. Күнделікті өмірдің
өзінде біз қанша адаммен кездесіп, қанша жұртпен ұшырасамыз. Солардың
бәрінде де бірінші кезекте арамызда сәлемдесу, амандасу жүреді. Жұмыр жер
үстінде күн сайын кездескен адамдар бір-біріне әр түрлі тілдерде сәлемдесу
сөздерін айтады:
-Ассалаумағалейкум! Сәлеметсіз бе!..
Амандық-саулық сұрасудың түп-төркіндері мен тарихы тым әріден
басталады. Адамзат тарихы өзінің ұзақ даму сапарында әлденеше
мыңжылдықтарды, қадау-қадау дәуірлер мен жүздеген ғасырларды бастан кешті,
қаншама қоғамдық формацияларды артта қалдырды десеңізші. Бірақ жер бетінде
сапырылысп өтіп жатқан сол ұлан-ғайыр ұзақ тарихтың өн бойында әр халыққа
да адамдардың бір-бірімен амандасу, сәлемдесу салттары тән болып келеді
[1, 45].
Амандық сұрасу – тұрмыста жиі айтылатын, құлаққа жиі айтылатын
сөздеріміз. Бірақ бұлардағы мағыналық, стильдік реңк оларды талғап, таңдап,
өз орайында., өз орнында қолдануды қажет етеді. Мысалы, Сәлеметсіз бе? деп
амандасу үлкен-кішіге, таныс-бейтанысқа, ресми жағдайда да, еркін жағдайда
да қолданыла беретінін байқасақ, ал Ассалаумағалейкум! деп амандасуды
ауылдағы кейбір жасы үлкен ақсақалдар ұнатып тұрады.
Мектеп шәкірті ұстазымен Сәлеметсіз бе? деп сыпайы сәлемдеседі.
Міне, бұл тәрізді ерекшелік амандасуға жататын этикет сөздерде мағына,
стильдік өзгешеліктермен қоса әлеуметтік сипат барын аңғартады. Ал кішінің
үлкендерге Сәлем бердік! деп қолын ербеңдетуі, не жүрдім-бардым амандасуы
тым әдепсіздікке жатады [2, 26].
Мұндайда амандық сұрасудың қарапайым этикеті бұзылады. Әрине,
сәлемдесу, амандасу адамның бойындағы сыпайы мінез, ізеттілікпен астасып
жатса жарасымды шығады. М. Әуезовтің Абай жолы романынан мынадай екі
эпизод бар:
Абай тоқтаған қалпында бойын тез жиып, аттылардың алдына жұмысы бар
кісідей көлденеңдеп келіп, тосып тұрды. Аттылар мұның қозғалысын оқыс көрді
ме немесе таныды ма, аттарын баяу бастыра бастап, жақындап тұстас келді.
Сол уақытта Абай үлкен ықылас білдіріп, айрықша бір тағзыммен төсін
басып, қатты дауыстап:
-Ассалаумағалейкум!.. деп сәлем берді...
Өзге қазақтан бөлек, мына сияқты, бір алуан сыпайылыққа Бөжей оң
назарын салды білем... атының басын тежей беріп:
-Уағалайкумәссалам, балам!.. – деп тоқтай қалды [3].
Осылайша кішінің әдеп сақтап, үлкенге ықылас қоя берген сәлемі
әрқашан оның кішіпейілділігін көрсетіп, тәрбие-парасатын аңғартып тұрады.
Ал сыпайылықтан алыс жатқан даңғаза амандықты сәлем алушылар салғырт
қабылдайды.
Енді біразда ауыз үйдің есігі ашылып, қолына қамшы ұстаған, бет-
аузын қырау басқан, табанының қары шақыр-шұқыр еткен, аяздаған бір жолаушы
кіріп келеді екен. Ол кіре бере:
- Ассалаумағалайкум! – деп, мәжіліске даурыға сәлем берді. Отырған
жұрт бұның сәлемін тосырқай, жатырқай, ақырын алды.
Сәлем – сөздің анасы. Жылы кейіп, жақсы сөз алдымен амандық-
саулықтан басталады.
Сәлемдесу, амандық-саулық сұрасу сөздерінің бірнеше синонимдері бар
екендігі белгілі. Алайда тілдің осындай оралымды мүмкіндігін кейбіреулер
үнемі ескере бермейтін тәрізді. Кейде сәлем алушы басқа сөз таппағандай
сәлем берушіні қайталап жатады. Сәлеметсіз бе? деп амандасқан адамға оның
өз сөзін қайталап Сәлеметсіз (бе)! деуден гөрі Аман-есенсіз бе? деп жауап
қату жарасымды болады.
Көне дәуірлерде адамдар өзара кездескен сәттерінде бір-бірлеріне ең
алдымен сол күнделікті ғұмырларына қажет нәрселерді тілеген тәрізді. Және
ол барлық уақытта да денсаулық жайын сұраумен шектеле бермеген. Мәселен,
қазір адамдар бір-бірімен ұшырасқан сәттерінде: Сен тамақ іштің бе? - деп
хал-жағдай сұрасса, аң-таң қалатыныңыз ақиқат. Ал императорлық Қытайда бұл
дағдыдағы амандасу салты болған. Ал көне парсылар алдымен адамның көңіл-
күйіне назар аудару жағын бірінші кезекке қойыпты. Олар сәлемдескен кезде:
Пейілің ашылсын! - деп тілек тілейді екен [4, 54].
Қыр көшпенділері бір-бірін көргенде әуелі өздерінің тіршіліктеріне
тірек болып отырған нәрселерді сұрар еді. Амандық-саулық барысында Ел-
жұртың, мал-жаның қора-қопсың аман ба? - деп сәлемдесу негізгі кәсібі мал-
бағып, дала төсінде ғұмыр кешуге негізделген қазақ халқына да тән салт
екенін білуге болады.
Сөз этикасының нормасына а) моральдық принциптерге, мәдени-ұлттық
дәстүрге негізделген тілдесу нормалары мен ә) сөз этикетінің нормалары
жатады. Сөз этикасы, сөз этикеті белгілі бір жағдаятта (ситуацияда)
тілдесудің, сөз саптаудың тәртібіне тән ережелерді сақтауды талап етеді.
Сөз мәдениетінің этикалық компоненттері негізінен сөз актісінде, яғни
өтіну, сұрау, ризалық білдіру, сәлемдесу, құттықтау, қоштасу, т.б. тәрізді
белгілі бір мақсатқа көздеп айтылған сөз әрекетінде көрінеді
[5, 16].
Сөз актісі қоғамда қабылданған, лингвистикалық емес факторлармен
байланысты ерекше ережелер бойынша жүзеге асады. Сөз актісіне
қатысушылардың жасы, жынысы, олардың арасындағы қарым-қатынастың ресми,
бейресми түрімен байланысты. Егер сәлеметсіз бе, амансыз ба, аман-есенсіз
бе, сау болыңыз, т.б. жағдай таңдамайтын бейтарап реңкте болса, сәлем
бердік, хал-ахуал қалай дегендерді, жасы қатарлас коммуникаторлар арасында
болмаса, кез келген жағдайда қолдана беруге болмайды. Сондай-ақ кітапты
әперіңізші дегенмен кітапқа қол жалғап жіберіңізші деген өтініштің
сыпайылық реңкі бірдей емес [6, 118].
Қоғамда қалыптасқан этикалық норма бойынша, қандай жағдайда болмасын,
бейпіл сөз айтуға үзілді-кесілді тыйым салынады. Біреуге дауыс көтеріп
айғайлау, зіркілдеу, т.б. жағымсыз реңктегі интонациялық құралдардың
қолданылуы сөз мәдениеті үшін теріс әрtкеттер деп бағаланады.Тілдік жағынан
коммуникативтік актіге түскен кезде сөйлеу ережелері мен әдебі қатты
сақталуы тиіс.
Коммуникативтік акт дегеніміз – белгілі бір ойды баяндау және хабар
алмасу, оған кем дегенде екі адам, яғни хабарлаушы мен қабылдаушы қатысады.
Қарым-қатынас процесінің төрт құрамдас бөлігі болуы шарт, олар – сөйлеуші,
тыңдаушы, тіл және талқылау тақырыбы. Сөйлеу әрекеті негізгі құралы ретінде
тілді қолданатын, өзінің белгілі бір себебі, мақсаты, және нәтижесі бар
құбылыс. Қарым-қатынастың мақсаты мен өтіп отырған орнына,
коммуниканттардың саны мен айқындамаларына байланысты қатынастың бірнеше
түрі белгіленген. Қатынастың кез келген түрінде коммуниканттар белгілі
ережелер жүйесіне сүйеніп, бір-бірімен араласады. Сөйлеу мәдениетінде
сөйлеуші мен тыңдаушыға қатысты жүріс-тұрыс қағидалары қалыптасқан. Олардың
көбі әдептілік пен сыпайылық, мәдениеттілік пен қоғамдық орындарда өзін-өзі
ұстай білу ұғымдарымен тығыз байланысты. Адресат пен адресанттың
коммуникативтік актідегі іс-әрекеті қандай ережелерге сай болатынын
анықтаған жөн [7, 68].
Белгілі бір этностың тілінде өтетін қарым-қатынас процесі екінші бір
ұлттың тілінде болатын тілдесуге қарағанда өзгеше болатыны мәлім, мұндай
өзгешеліктер тілдің ұлттық-мәдени ерекшеліктері деп анықталады және арнайы
факторлар жүйесінен құралады. Бұл жүйеге мәдени дәстүрлер және
коммуникацияға қатысушылардың әлеуметтік белгілері, іс-әрекеттің әртүрлі
формаларының өтуі және қоғамда қалыптасқан тезаурустың ерекше ұғымдарымен
байланысты факторлар жатады.
Амандасу қалыптары байланыс орнату қызметін атқарады және
коммуниканттардың ерекше сипаттары мен белгілерін, сөйлеу жағдайын анықтап
отырады. Олар әңгімелесу ниетін білдіріп, байланыстың басталу уақыты мен
ерекшеліктерін белгілейді. Сәлемдесу формасы әңгімелесушілердің әлеуметтік,
биологиялық, т.б. сипаттарына байланысты және қатынастың түрлеріне қарай
сараланады. Мағыналық және стильдік реңкке қарай амандасудың қазақ және
орыс тілдерінде бірнеше түрі бар. Мәселен, қос тілде де таныс – бейтанысқа,
үлкен – кішіге сөйлегенде, ресмибейресми жағдайда Сәлеметсіз бе!,
Сәлеметсің бе!, Сәлеметсіздер ме! – формалары қолданылады. Сәлемдесудің
қазақ тіліндегі келесі универсалды түрі – Амансыз (сың) ба! Және көпше
түрде Амансыздар (сыңдар) ма! формалары, сөйлеу этикетінің бұл элементі
орыс тіліне сұрақ мағынасындағы Живы-здоровы ли? баламасымен беріледі. Орыс
тіліндегі сұраулы формаға тілімізде Аман-есенсіз бе?, Аман-саусыз ба?
қалыптары дәл келеді [8, 99].
Амандасқанда әр халық дәстүрінде, әр ыңғайда орындалып, әр тілде
айтылғаны - әр қилы ұғымды білдіргенімен бұл орайдағы мүдде біреу-ақ. Ол-
бір-бірінің саулығын сұрасу, өздерінің аман-есен кездесіп тұрғанына қуаныш
білдіру, ниеттері ақ, адал екендіктерін сездіру. Барлық замандар мен барлық
халықтарда сәлемге сәлеммен жауап бермеу әдепсіздіктің ең нашар түрі, сол
ортаны, жұртты сыйламаушылық болып табылады. Өйткені, амандасудың қысқа
ғана қайырылған сөздері мен тіркесінде үлкен де мәнді мағына жатар еді.
Сәлеметсіз бе! Бір ауыз ғана сөз. Бірақ: Мен сені аман-есен ұшырастырып
тұрмын, ағайын. Пейілің шырайлы, жүзің жарқын болсын, мен сені сыйлаймын,
сені де сыйластық танытады деп білемін. Өз басым саған саулық, амандық,
бақыт тілеймін, - деген бір қауым ойларды меңзейді ол...
Мұсылман халықтарында қалыптасқан игі дәстүр бойынша амандасу
процесінде Ассалаумағалейкум! сәлемдесу формасы мен оған тән
Уағалейкумуссалам! жауабы кездеседі. Араб тілінен енген сәлемдесудің бұл
түрі қазақ тілінде өтетін қарым-қатынас барысында тек ер адамдардың
қолданысында болады. Тілімізде сәлемдесу кезіндегі рудиментті ел-жұртың,
мал-жаның, қора-қопсың аман ба? деген конструкциясы халқымыздың ұлттық-
мәдени ерекшелігінің бірі болып табылады. Қазақ қыздары мен әйелдері
амансыз ба! Есенсіз бе!, Сау-саламатсыз ба?, Армысыздар!, Есен-саусыздар
ма?! т.б. сәлемдесу формаларын қолданады, ал ер адамдарға тән
Ассалаумағалейкум! амандасуы осы топтағы коммуниканттардың қолданысында
болмайды. Бұл ерекшелік сөйлеу этикетінің биологиялық критерий бойынша
дифференциацияға түсуімен түсіндіріледі. Қазақ тілінің этномәдени
ерекшеліктеріне байланысты әдеби туындылар мен ресми жағдайда Арсың ба!
сәлемдесу түрі кездеседі, мысалы: -Арсың ба, Абылай хан! –Барсың ба,
жырауым! Жолыңыз оң болсын! (І. Есенберлин). Коммуникативтік әрекеттің
тәуліктің қай уақытында болғанына қарай қос тілде Қайырлы таң! Доброе
утро!, Қайырлы күн! Добрый день, Қайырлы түн!Добрый вечер! Және Кеш
жарық! Құрылымдары қолданылады. Сәлемдесудің бұндай қалыптары амандасу
семантикасымен қоса тілек білдіру ниетін қосымша үстейді. Қазақ тілінде
ұлтымыздың әдет-ғұрпы мен сөйлеу этикеті ережелеріне сай амандық сұрасудан
кейін шақыру, ниет білдіру сөз тізбектері болады, мәселен, Сәлеметсіздер
ме, үйге жүріңіздер және Төрлетіңдер!, Аман-саусыңдар ма?!.
Бұл ретте, ең әуелі: Қалай амандасқан жөн? - деген сауалдың басын
ашып алған мақұл. Өйткені ол бір қарағанда қарапайым ғана нәрсе болып
көрінгенімен, әдеп және тәлім мәселелерімен тығыз сабақтасып жататын
кішіпейілділік қағидаларына қатысты келелі мәселе. Халқымыздың мақал-
мәтелдеріндегі: Ұлық болсаң – кішік бол, Кішіпейілділік – кішілік емес,
кісілік, Ағадан – ақыл, ініден - ізет, - деп ой тарқататын әдептілік
дәстүрлері де, бір жағынан, осы сәлемдесу реттеріне келіп сайып жатады
[9, 26].
Әлбетте, амандасу Сәлеметсіз бе? деген сөзбен қатар жүреді. Және
қазақ дәстүрінде осы орайда бірнеше сәлемдесу реттері қалыптасқан. Мәселен,
жасы кішілер үлкендермен, ақсақалдармен кездескенде, әдетте
Ассалаумағалейкум, - деп қол алысады. Ал өз қатарларымен амандасқанда бір-
бірінен Сәлеметсіз бе? - деп саулық сұрасып жатады. Жасы үлкен аналарға,
әджелерге, кейуаналарға сәлем бергенде Амансыз ба? - деп айту
қалыптасқан. Бұл оларға деген ізет пен ілтипаттың белгісі. Сондай-ақ тәулік
мезгілдеріне орай кей реттерде Қайырлы таң, Кеш жарық деп те
сәлемдеседі [10, 79].
Коммуникативтік актіде кісі есімі қаратпа ролінде қатынасты орнату,
адресаттың көңілін аудару қызметтерін атқарады. Олардың қос тілде ерекше
формалары болады. Орыс тілінде антропонимдердің толық және қысқа түрі бар,
соңғысына –очка, -енька, -ик, -ок аффикстерін жалғау арқылы еркелету
қалыбын алуға болады, -к қосымшасы кішірейту мағынасын берсе, -ка аффиксі
тұрпайы, ауызекі сөйлеу тіліне тән вокативтерді жасайды. Қазақ тілінде
жалқы есімдерге –жан, -тай қосымшаларының жалғануының нәтижесінде
экспрессивті-эмоционалдық реңк беріледі, мысалы:
-Нарқызжан, Сізге айтпақ сөзім бар (С. Елубаев) және -Сабыртай,
естімеген шығарсың, берік бол! (І. Есенберлин). Сонымен қатар қазақ
лингвомәдени қауымдастығында кісі есіміне –еке, -ақа, -қа, -е, -а
аффикстерінің тіркесуі арқылы туған этномәдени мәні үстем қаратпалар
қолданылады. Жоғарыда аталған тәсілдің көмегімен туған Асеке, Мәке, Әлеке,
Сәке т.б. вокативтер әдептілік пен сыпайылық формаларының айғағы, ұлттық
нақыш пен этномәдени белгілердің нышаны болады.
1. 2 Қазақ халқындағы қарым-қатынас жүйесі мен сөйлеу әдебі.
Қазақ халқы сөз бен сөйлеуді өз орнымен жұмсағандықтан, тілде
сөйлеудегі шеберлік туралы көптеген мәліметтер қалған.
Сөйлесе білу де - үлкен өнер
-Уа, бұл қай баласың?
-Даттың баласымын.
-Қой жая алмайтын жаманнан қолақпандай ұл туады деп еді, сірә, сол
болармысың?
-Болсақ болармыз, бірақ Бір құшақ отыннан бір оқтық шыбық шығады
деуші еді. Әкем жаман болса сондай-ақ болар.
-Бала, әкең нашар болғанмен, шешең пысық кісі еді. Күндіз келген
жиырма кісіні, түнде келген жиырма кісіні ренжітпей аттандырушы еді, шешеңе
тартқан боларсың.
- Шешем пысық болса, оның несін айып көрдіңіз? Әкем би болмаса да би
түсетін үйі болыпты. Шешем күндіз келген жиырма кісіні, түнде келген жиырма
кісіні ренжітпей аттандырса, қырық кісі екен, қырықтың бірі қыдыр деген,
онда қыдыр дарыған болар. Шалдың үш түрі болады деуші еді: қазымыр шал,
қадірсіз шал, қыдырма шал. Өзіңізі соның қайсысыз?
-Балам, сынайын деп айтқан сөзімді көңіліңе ауыр алып қалдың-ау!
Жаманнан жақсы туады – адам айтса нанғысыз, жақсыдан жаман туады – бір аяқ
асқа алғысыз. Сен де маған шалдың үш түрін айтып, сын қойдың ғой. Ердің
қадірін өзінен сұрамас болар. Қадірсіз десең – халқымнан сұра, қыдырыма
десең – көршімнен сұра, қазымыр десең – кемпірім өліп келінге қараған
жетім шалмын – келінімнен сұра. Енді келген жұмысыңды айта бер.
Аулыңның алдында төбе болса, ерттеулі атпен тең, аулыңда ақылды
қарт болса, жазулы хатпен тең деуші еді. Сәлем беріп, бата алғалы келдім.
-Жарайды, балам! Жайыңа енді түсіндім. Кісі болар баланың кісіменен
ісі бар, кісі болмас баланың кісіменен несі бар? Атқа мініп, қол бастайын
деген бала екенсің, топқа кіріп сөз бастайын деген бала екенсің. Зады –
ақыл жастан, асыл – тастан шығады. Азуын шалып, ақылынан танып отырған
шалда не ақыл бар дейсің?! Барымды аямаспын, батамды да берермін...
Сырым батыр жас кезінде Малайсары биге сәлем бере барған кезде ол
екеуінің арасында осындай әңгіме өтіпті. Бірі – ел арасында енді ғана аты
шыға бастаған от тілді, орақ ауызды жас. Екіншісі – ақыл-білімі ментілмар
шешендігімен барша елге мәшһүр кәрі тарлан. Кіші кішілік салтымен атақты
бидің алдында ақыл сұрап, бата алғалы арнайы келген еді. Көпті көрген
құймақұлақ би болашақта елге басшы, үлгі болуды мақсат тұтып жүрген жас
талапкерге бірден ащы әзілмен тиісіп, сөз сайысына шақырды. Оның сөз
саптасын, ақыл ойын, тапқырлығын барлап алмақ. Бала қыран да бұған дүр
сілкінді. Тартынбай, тайсалмай саңқылдап тіл қатты. Парасатты қарт бірден
таныды. Алдында сөз қадірін білетін, болашақта атқа мініп ел бастауға әбден
лайық, жүйрік ой, жүйелі сөздің иесі отыр...
Қазақтың сөз өнері дәстүріндегі інжу-маржандардың бірі – шешендік
сөздерге қатысты осы бір мысалдан-ақ халқымыздың сөз қадірі мен сөз
құдіретіне ертеден мән беріп, оны әрдайым құрмет тұтып келгендігін байқау
қиын емес. Әр уәжді сөзде тұрудың, аталы сөзге инабат таныта білудің асыл
үлгілері, халқымыздың талай ғасырлар бойғы тарихының мазмұнды да көркем ой
сілемдері іспеттес, осы шешендік сөздердің – бізге ұрпақтан ұрпаққа ауысып
өрнектеліп, ажарланып жеткенінің өзі де, сол сөзге деген ел ықыласының,
ардақ тұтуының белгісі деу керек. Олар ердің құнын екі ауыз сөзбен
бітіретін, жауласқанды келісімге келтіретін, күлгенді жылатып, жылағанды
жұбата алатын сексен қырлы сөз құдіретін терең түсіне білген қазақтың асыл
да айшықты мұрасы [11, 79].
Қазақ халқының әр нәрсені жүйесімен ойлап, шебер де мәнді сөйлей
білу қабілеттерін олардың ізгілік, адалдық, инабаттылық қасиеттерге етене
жақын екендігін қыр еліне ілгеріде саяхатпен келген, оны зерттеген адамдар
да көп атап көрсетті.
Польша ұлт-азаттық көтерілісіне қатысушы Адольф Янушкевич Сібірде
айдауда жүрген кезінде қазақ даласын аралаған сапары туралы: Қазақ
даласына жасалған саяхат туралы жазбалар деп аталатын еңбегінде 1848 жылы
Семей төңірегінде көрген мына бір жайтты суреттейді: Бұл іске біздің
бірнеше біздің күніміз кетті. Ойларындағысын ірікпей айтып, сезім
шарпыстырып өршіте түсті. Шешендер алма-кезек сөз таластырады. Осы бір дала
Демосфендерінің қайсыбірлерінің желпіне айшықты сөйлегені соншалық, мен
өзім қайран қалдым. Ежелгі Греция мен Римде болса, старшина Тоқымбай мен
Бейсекенің өздері-ақ лаврдың астында қалған болар еді...
Тағы бірде ол: Қазақтардың ақыл-ой қабілетінің зорлығына барған
сайын көзім жетуде. Қандай жеңіл сөйлейді. Кез келгені айтайын дегенін тез
түсіндіре, қарсыласының сөзіне шебер тойтарыс бере біледі. Тіпті
балаларының ақыл-есі де өте тез жетіледі, - дейді.
Сөз құдіретіне ертеден мән беріп, ел мен ел, адамдар мен адамдар
арасындағы қарым-қатынастарда оның атқаратын ролін терең түсіне білген
халқымыз әр уақытта да сөздің парқына қарауға, көпшілік арасында әр
жағдайда қалай сөйлеу керектігіне ерекше көңіл қойды. Үлкендер отырған
жерде олардың алдын орап, арындап кетпей, инабат, ізет таныта білу, жөн-
жобаға, көңілге қарап сөз айту, қажет кезде өзіңді-өзің іркіп ұстау сияқты
қасиеттер халықтың дәстүрі мен тәлімінде ілгеріден жалғасып, ұласып келеді.
Сөзі райлының – жүзі шырайлы дейді қазақ халқы. Бұл адамдар
қатынаста ибалы сөзі, жарасты әңгімесі бар жандар әр уақытта жұрт арасында
сыйлы, жүзі жарқын жүрер деген ойды меңзейді. Өйткені келесі бір мақал-
мәтелдерде айтылатындай: Жақсы сөз – жан азығы, Жақсыменен сөйлессең –
жаның рақаттанады, Жаным десе – жан семіреді, Жақсының өзі де жақсы,
сөзі де жақсы. Сөз қадірін аңдамайтын, оның қадір-қасиеттерін байыптауға
өресі жетпейтін, ауыр сөзді ойланбай айтып, адамның көңілін қалдыруды сөкет
көре қоймайтын жандарға да халық даналығы өз жолын ұсынады. Және көбінесе
жақсы менен жаман өзара салғастырылып, қорытындыда әдепті де ізетті сөздің
жөні бөлек екендігі әрдайым алға тартылар еді. Олардың бірі: Жақсының сөзі
- өлшеп пішкендей, жаманның сөзі – түйеден түскендей, - десе, енді
бірінде: Жақсының сөзі – шақпақ, жаманның сөзі - тоқпақ, - деп түйіп
айтады, тағы бірде: Жақсы байқап сөйлер, жаман шайқап сөйлер, Аз сөз –
ишарат, көп сөз – кінәрат - делініп жатады [12, 64].
Сөз құдіретін арналған осы тектес қай мақал-мәтелді алып қарамаңыз,
онда адамдар арасындағы сөйлесу, әңгімелесу реттерінің жөн-жосығы жөніндегі
ережелер кодексін алға тартқандай болар еді.
Сөйлесе білу дегеніміз - өнер.
Біз кейде күнделікті қанша адаммен тіл қатысып, қаншама адаммен
сөйлесіп жататындығымызға есеп бере де қоймаймыз. Ал шын мәнінде ол өз
бойына талай-талай кездесулерді, талай-талай әңгіме-дүкен құруларды
біріктіріп, адамның әр ортада өзін-өзі ұстау салттарымен тығыз үйлесіп
жатқан көркем бір қуатты әлем.
Жасы мен жолы үлкендерді қадірлеп сыйлау дағдысы, сіз деу әдеп
екендігі қазақ салтына бұрыннан сіңген ізет дәстүрлерінің бірі. Өзінен
үлкендерге, әке-шешелеріне сіз деп сөйлесу адамның инабаты мен тәрбиесін,
кішіпейілділігін көрсетеді. Халық арасында әдетте жасы кішілерге,
балаларға, өз құралпыластарына ғана сен деп айту қалыптасқан.
Адамдардың сөйлеу мәдениеті туралы әңгіме қозғалғанда, осы сен мен
сіздің жөн-жосығына тоқталып кеткен жөн. Өйткені күнделікті өмірдегі
қарым-қатынастарда қай уақытта сіз, қай уақытта сен деп сөйлеу
керектігі жөніндегі сауалдар да азын-аулақ туындап қалып жатады.
Әрбір адамның әдептілігі оның өзгені сыйлай білуінен, жасы үлкендер
мен әйелдер алдында инабат танытуынан көрінер. Сол сыпайылықтың бір
көрінісі – олармен сіз деп сөйлесу. Сондай-ақ көшеде, жұмыста, жұрт
арасында жасы кіші болса да бөгде адамдарға, әлі кеңінен араласып кете
қоймаған көз таныстарға әдетте сіз деп сөйлеседі.
Қай уақытта және кімге сен деп тіл қатуға болады? бұл ыңғайда
сөйлесу – негізінен қатар, тең адамдар арасындағы қатынастар мен
үлкендердің өздері жақсы білетін кішілерге сөз арнаған кездерінде айтылатын
форма. Ол сөйлеушілер арасындағы көңіл мен пейіл жақындығын, достықты,
жолдастықты көрсетеді.
Егер кімде кім айтыс, талас кезінде алдында ғана сіз деп сөйлесіп
отырған адамымен бірден сенге көшіп, осымен қарсыласын мұқатамын деген
ойы болса, бұл оның артықшылығы емес, ұстамсыздығын, әдепсіздігін
көрсетеді.
Адамдар әр түрлі. Олардың бірі тез арада-ақ сенге көшуге бейім
болса, екіншілері бұған аса ықылас таныта қоймайды, сенге көшу үшін
ерекше татулық, жан десетін дос болу керек деп біледі.
Өмірде қай уақытта сенге көшуге болады деген қағида жоқ. Бұл
толығымен адамдардың мінез-құлқына, әр отраның жағдайына байланысты.
Әдеп салты тек сенге қалай көшудің жолдарын ғана көрсете алады.
Мұндағы ең негізгі ереже: сенге көшуді үлкен-кішіге, бастық –
қызметкеріне ұсынады. Ер кісі мен әйел арасында бұл қағида шартты.
Жас жігіт жасы үлкен жақын адамдарынан өзіне сен деп сөйлеуін
өтінуі мүмкін. Бірақ бұл орайда да оның өзі оларға бұрынғысынша сіз деп
тіл қата береді. Үлкенді сыйлауды дәстүр еткен халқымыздың әдеп салттары
бойынша оның да сенге көшуі жараса қоймайды. Сондай-ақ кейбір жас
балалардың өз әке-шешелерін сен деп атауының көрініс бере бастағанын да
құптауға болмайды. Сен сөзінің бойында сізге қарағанда аз да болса
еркіндік, өзімсіну, терезені тең ұстау, тіктік, туарлық сипаттар бар.
Сондықтан сен деп тұрып, сізге лайық сыпайылық деңгейін таныту да
қиынға соғады. Ал халқымыздың ең қастерлі қасиеттерінің бірі ата-ананы
сыйлау, оларды қадір тұту, ізет пен инабат көрсете білу болып табылады.
Оларға сіз деп тіл қату да сол қадір тұтудың көрінісі [13, 6].
Сөйлесу мәдениетінің құпияларын түсіну, игеру ісімен адамзат сонау
бағзы замандардан бері қарай айналысып келеді. Әсіресе бұл ретте ежелгі
Грецияда өркен жайған сөз өнері дәстүрінің алар орны ерекше болды. Және
эллиндер сөйлеу мәдениеті жайлы ілімдерін басқа халықтарға да кеңінен
таратты. Грек этикеті сол замандарда басқа халықтарға эталон ретінде
танылды. Тарихшы Полибидің жазуы бойынша эллиндер мемлекетіне келген
алғашқы римдік елшілер жұмсақ мінезді, сыпайы гректер алдында
дөрекіліктерімен, өздерін ұстай алмайтын мінез-құлықтарымен көрініпті.
Бірде Сократқа оның шешендік өнерін үйренгісі келген жас шәкірт
келеді. Осы мақсат үшін ол Афинаға алыстан жол азабын шегіп жеткен еді.
Алайда жас жігітпен сәл әңгімелескеннен кейін Сократ оның оқу ақысын
басқалардан екі есе көп төлеуі керек екендігін айтады. Жас шәкірт неге?
деген сұрақ қойған еді.
-Өйткені менің саған екі ғылымды бірден үйретуіме тура келіп тұр, -
деп жауап беріпті философ, тек сөйлеу білу ғылымын ғана емес, сабыр сақтап
тыңдай білу ғылымын да.
Сөзге қонақ бермейтін мылжыңдардың арасындағы ең төзуге болмайтыны -
өзімшіл мақтаншақтар. Олар әдетте өздерінің сөздеріне өздері рақаттанып,
ешкімді елемей, маңайындағылардың оны қалай қабылдап жатқанымен жұмысы
болмастан, бет алды сөйлей бергенді ұнатады. Қазақтың Қысыр сөзге мініп,
қысырақ қумас болар дегені осындай адамдарға байланысты шыққан.
Сөз өнерінің ұлы білгірі Абай өзінің үшінші қара сөзінде бөспелік
пен мақтаншақтық туралы былай дейді. Һәмма ғаламға белгілі данышпандар
әлдеқашан байқаған: әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз тартады; әрбір
қайратсыз қорқақ, мақтаншақ келеді; әрбір мақтаншақ қорқақ, ақылсыз, надан
келеді, әрбәр ақылсыз надан, арсыз келеді; әрбір арсыз жалқаудан –
сұрамшақ, өзі тойымсыз, тыйымсыз, өнерсіз, ешкімге достығы жоқ жандар
шығады.
Жұрт алдында сөйлеген кезде, бас қосуларда отырғанда өзін
басқалардан ерекпін, артықпын, сондықтан да басқалардан көп сөйлеуге
тиіспін деп ойлау ақылсыздық. Әңгімені тек өзін көрсету, өзі ғана сөйлеу
үшін бастайтын адамдар да табылады. Олар мұнысымен көбіне-көп сөзін ешкім
тыңдамайтын жайға душар болып жатады.
Мұндай кездерде этикет салты мынадай қағидаларды ұсынады:
Кез келген ортада әңгімені жөн-жосығымен айтып, жұртты жалықтырмай
отыратын адамға деген ықылас ерекше. Алайда әркімге де әңгімені қысқа
тұжырып, ойларының нақтылы, жүйелі болғанын ескерген мақұл. Басқаларды
иландыру үшін сөздің нанымды, дәл шыққаны абзал.
Мен бәрін білемін деген сыңаймен оңды-солды сөз есуге құмар
адамдардың мүлт кеткен жерлерін әдепті адам әдетте байқамаған сыңай танытып
қабылдайды. Егер де оны түзету қажет болып табылып жатса, мұны
кішіпейілділікпен сөз иесін ренжітпей жасауға тырысады. Әркім де қателесуі
мүмкін. Қателікті байқаған және өзінің туралығына сенген адам өзінің
білгішсінген кейіппен айтпауы керек. Әңгіме айтып отырған адамға: Сөзің
жалған, Сіз ол мәселе туралы дым білмейсіз, Бұл әрбір жас балаға дейін
белгілі нәрсе, Өтірікті судай сапырып тұрсыз деген сипаттағы дөрекі
сөздер мен түзету көргенсіздікке саяды. Бұл ойды сыпайы, басқаларды
ренжітпей-ақ мына түрде: Кешіріңіз, мен сізбен келісе алмаймын, Меніңше,
сіз тура айтпай отырсыз, Мен басқа пікірдемін деген тұрғыда білдірген
жөн.
Егер әңгіме барысында сізге белгілі жайлар әңгімеленіп жатса да,
әңгімешінің сөзін бөлмей оны аяғына дейін төзіммен тыңдап шығу қажет. Егер,
бір жағынан, сіздің әңгімеңіз жұртты қызықтырмай жатса, оны жалғастырудың
қажеті жоқ.
Егер сіз отырған ортада әңгіме бір тілде айтылып жатса, басқа
адаммен бөтен тілде сөйлесу ыңғайсыз. Егер жиналғандар арасында жергілікті
тілді білмейтін адам отырса, онда ол адамға әңгімені аударып жеткізу қажет.
Жиналған ортада сыбырласпайды, бұл ортаны сыйламаушылық болып табылады.
Егер ол жұрт ортасында айтуға болмайтын басқа әңгіме болса, елеусіз оңаша
шығып кетіп айту керек.
Әңгімелесіп тұрған екі адамға үшінші бір адам келіп қосылса, оның
әңгімеге араласып кетуі үшін әңгіменің мазмұнын бір-екі ауыз сөзбен
жеткізеді. Сөйлесушілерге жақындаған адам әдетте әңгіме тақырыбын
сұрамайды. Оны сөзге тарту қажет болмаса, сыпайы түрде: Үй-ішілік
әңгімелерді айтып тұр едік деп немесе Жұмыс туралы сөйлесіп тұр едік деп
түсініктеме береді. Әдепті адам мұндай кезде өзінің қажет емес екендігін
бірден байыптайды. Үшінші адам тұрған кезде сөздерді құпиялап, жұмбақтаудың
түкке де қажеті жоқ, ең дұрысы әңгіме тақырыбын өзгерткен.
Басқа адамдар айтқан сөздер мен пікірлерге шыдамсыздық білдіру,
әдетте, не шектен шыққан, не психикалық ауытқулары бар адамдардың я болмаса
тәжірибесіз адамдардың тірлігі. Қайткен күнде де кейіннен бұл қылығыңызға
өкініп, сол жолы қызып кетіппін деп ақталғаныңызбен, ол сіздің бойыңыздағы
өнегесіздіктен туған кінәны ақтай алмайды.
Еш уақытта да маңайыңыздағы жұртпен дөрекі сөйлеуге үйір болмаңыз.
Рақым етіңіз, Кешіріңіз, Айып етпеңіз деген секілді кішіпейілділік
сөздерді жиі айтуға тырысыңыз. Бұл айналадағы жұрттың сізге деген
көзқарасына әсер етеді. Ең жақсы сыйластық орнауға септігін тигізеді.
Қазақтың Сөз сүйектен өтеді деп айтуы бекер емес. жөнсіз, орынсыз
айтылған, ауыздан ашумен шыққан сөз жүрекке мұз болып қатады. Адамды
ренішке ұшыратады, қапаландырады, қасірет шектіреді. Қазіргі медицина
дөрекі сөз, тіл тигізу, ренжітуден туған қайғырулардың кей ретте
денсаулыққа зиянды әсер ететіндігін, әсіресе оның жүрек қан тамырлары
жүйесі ауруларын өршітіп, күшейтетіндігін анықтап отыр. Академик
И. П. Павловтың адамның денсаулығын қорғауда жақсы көңіл-күйдің ролі зор
екендігіне назар аударуы тегін емес. Ал академик А. А. Богомолец болса, бұл
мәселедегі пікірін: Ұзақ өмір сүрудің басты факторларының бірі - әдептілік
және адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасай білу, - деп атап көрсетеді [14].
Өзін-өзі игере алатын адам еш уақытта да балағатқа балағатпен жауап
бермейді. Әдетте ол мұндай реттерде басқа орайдағы ұтымды жауап түрлерін
тауып кетуге бейім келеді. Стефан Цвейгтің мынадай бір қызық факті
келтіретіні бар. Бірде Наполеон бүкіл сарай адамдарының ортасында
Талейранға дауыс көтеріп, оны ең жаман сөздермен балағаттап: Ұрысың,
антбұзарсың, опасызсың, ақшаға туған әкеңді де сатып жіберетін алаяқсың,-
деп тілдепті.
Ал император сарайының ақылды да айлалы тұлғаларының бірі,
Францияның бірінші дипломаты Талейран болса, бұл сәтте селт етпей, өзіне
айтылып жатқан сөздердің барлығын естімегендей, тәкаппар, маңғаз күйде тұра
беріпті. Наполеон ұрсып-ұрсып тоқтаған кезде, Талейран сол күйі ләм
деместен кілт бұрылыпты да, жып-жылтыр паркет үстінде ақсаңдай басып тысқа
қарай беттепті. Тек есіктен шыға бергенде ғана, түсінген адамға Наполеонның
манағы айтқан барлық сөздерінен де ауыр тиетін бір жойқын сөйлемді айта
салыпты. Ол: Осындай ұлы тұлғалардың осынша жаман тәрбиеленгені қандай
өкінішті, - деп шекпенін киіп, сарайдан шығып жүре берген екен.
Әрбір адаммен сөйлескен кезде оның жан-дүниесін, рухани бітімін,
мінез-құлық ерекшеліктерін де ескерген мақұл. Сіздің оны дұрыс білмей жатып
әзіл айтқаныңыз немесе ол қызықпайтын тақырып төңірегінде сөз қозғағаныңыз
жараса қоймайды.
Сөйлесу өнері – тек тіл қатысу, әңгімелесу ғана емес, одан да мәнді,
маңызды жақтары бар әлем. Ол адамның жан-дүниесін ашу, түсіну әлемі. Кім
оны жақсы меңгере білсе, оған басқа адаммен әсерлі, рухани қатынас жасай
білудің көңілге қуаныш ұялататын сәттері де белгілі.
Сөйлеу этикетіндегі айрықша орын алатын маңызды элемент құттықтау
сөздер болып табылады.
Құттықтау сөздер экспрессия, эмоцияға бай болса, сөздің де әсерлі
болатыны белгілі. Кейде сөздердің қолдану аясын саралай білмесек, онда
әсерді әлсіретіп аламыз. Мәселен, өзіңіз қадірлейтін қарияны пенсияға
шығуыңызбен құттықтамас едіңіз. Себебі, мұндай сөздер орамының (пенсияға
шығу сөзін) көбіне ресми стильде, іс-қағаздары тілінде қолданылатынын
сезінесіз. Сөзіңіз бейтарап шықпас үшін Құрметті демалысыңыз құтты болсын!
тәрізді еркін сөз орамдарының бірін талғайсыз. Пенсия сөзін құрметті
демалыс деп атап, сөзіңізге жағымды рең үстейсіз. Бұл - өте орынды талап.
Өйткені құттықтау сөзіне аса қажет эмоция, экспрессиясыз сөз тосын құлаққа
салқындау естілуі мүмкін [15, 84].
Алайда эмоция-экспрессиялық әсерге бай екен деп сөздерді
талғаусыз кез келген жерде қолдана беруге тағы болмайтыны белгілі. Екі
бүктеліп еңкейіп отырмаса да, кей ерлі-зайыпты жас жұбайлар бірін-бірі шал,
кемпір деп отырады. Шалың келді ме? Кемпірің қайда? тәрізділерді әзілі
жарасқан құрбылардың айтып отырғанын да ара-тұра естіп қаласыз. Мұндай
сөздерді қолдану кейбіреуге тіпті тұрпайы көрінеді. Әрине, мына сөзді айт,
мына сөзді айтпа деп біреудің аузына қақпақ бола алмайды. Мұндай сөздерді
егер қатар-құрбы, ерлі-зайыптылар өрескел көрмесе, кемсіту деп түсінбесе,
өзара ғана қолдана беруіне болатын да сияқты. Ал бейтаныс ортада, үлкен-
кіші аралас отырыста, қоғамдық орындарда әлгідей іш тарта айтылған сөзді
араластырып сөйлеу жағымсыз эмоция тудырады. Ондайды үлкенді сыйламағандық,
кішіні елемегендік деп түсінеді. Осы тәрізді бір алуан этикет сөздер
ортамен есептесіп, санасып отыруды талап етеді.
1. 3 Сөйлеу әдебіндегі туыстық атаулардың орны
Туыстық атаулар қазақ және орыс тілдерінде апеллятивтердің ішіндегі
ең ауқымды топ, олар ұлттың салт-дәстүрлері мен тұрмыс-тіршілігінің жарқын
көрінісі болып табылады. Апеллятивтердің бұл түрі қос тілде де ерекше
топтастырылады. В. В. Воробьев орыс тілінде тіке туыстық; жақын туыс емес
адамдарды анықтайтын атаулар; ресми некелік қатынастарға байланысты
терминдер; үрім-бұтақ пен ұрпақтарды атайтын сөздер деп бөледі. Ал қазақ
тілінде халқымыздың жігіттің үш жұрты бар деген мақалына сай әке жағынан;
шеше жағынан; некелік қарым-қатынас пен құдандалыққа байланысты атаулар деп
алуға болады. Өз кезегінде бұл апеллятивтер әңгімелесушілердің биологиялық
белгісіне қарай ерлер мен әйелдерге қатысты қаратпалар деп сараланады.
Қазақ тілінде ер адамдарға баба, ата, әке, көке, аға, іні, бауыр, ұл т.б.
сөздерді қолданса, әйелдерге -әже, апа, ана, шеше, тәте, апай, қарындас,
сіңлі, қыз (ым) формаларын пайдаланып сөйлейді. Жоғарыда аталған туыстық
атаулардың барлығы да халық арасында сақталған салт-дәстүрлер мен әдет-
ғұрыптар, ырым-жоралғылар мен ережелерге байланысты қолданылады.
Туыстық қатынаста болып отырған адамдарды жас мөлшері бойынша
саралау дәстүрі қалыптасқан, олар – балалар мен жастар, үлкен кісілер мен
қарт тұлғаларға қатысты атаулар. Қазақ лингвомәдени қауымдастығында
балаларға тұңғыш, ортаншы, кенже анықтамаларын қолданып сөйлеу дәстүрі бар,
сонымен қатар ұрпақтарына немере, шөбере, жиен, жиеншар апеллятивтерін
қолданады. Соңғы екі апеллятивтік орыс тілінде баламасы жоқ, себебі олар
қазақ халқының ұл мен қыздың балаларын бөліп-жарып анықтау әрекетімен
түсіндіріледі.
Қазақ тілінде ұлттық тұлғаның екінші жұрты – нағашыларына
байланысты туыстық атаулардың үлкен бір тобы бар. Шешесінің еліндегі
туыстарын атауда нағашы сөзі тіркесіп келеді: нағашы ата, нағашы апа,
нағашы аға, нағашы іні т.б. терминдер қолданылады.
Туыстық атаулардың ішінде келесі бір топ – некелесуге байланысты
туған терминдер. Апеллятивтердің бұл түрі үлкен жүйе болуы себепті бірнеше
топқа бөлінеді: ерлі-зайыптылардың өзі араларындағы, күйеу мен қайын жұрт,
апалы-сіңлілердің күйеулері мен ағалы-інілердің әйелдерінің арасындағы
атаулар деп анықталады. Аталған вокативтердің барлығы да қазақ және орыс
лингвомәдени қауымдастығының ұлттық-мәдени ерекшеліктерін белгілейді, тіл
мен мәдениеттің өзара байланысын айғақтай түседі, себебі олардың кез келген
формасын қолданардан бұрын коммуниканттар белгілі бір ережелер мен
қағидаларға сүйенеді [16, 8].
Қарым-қатынас процесінде туыстық атаулардың әр түрін қолданғанда
сөйлеп отырған тілдің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz