Бала тәрбиесiне байланысты салт-дәстүрлер

Жоспар
Кіріспе

1. Балаға ат қою.
2. Бесiк.
3. Бесiк тойы.
4. Сәбидiң 1 жасқа дейiнгi кезеңi.
5. Тұсау кесу.
6. Тiләшар тойы.

Қай халықта да жұбайлар отбасын құрған соң, олар баласы болуын арман етедi. Себебi бала-өмiрдiн жалғасы, отбасынын жемiс берер гүлi, ерлi-зайыптылардың тiреу дiңгегi. Сондықтан да қазақ халқы "Бесiксiз үйде береке жоқ" деп ой тапшылаған.
Жаңа үйленген жастар алғашқыда бала мәселесiне онша мән бермегенмен, жас келiннiн аяқ басқаны, мiнез-құлқы, жүрiс-тұрысы тәжiрибелi ененiң көз қиығынан қалыс қалмайды. Баласынан немере сүйiп, ұрпағын өсiрудi армандаған аналар келiнi әкеле сала бала көтермесе, аландай бастайды. Ал келiнi көп кешiкпей екiқабат болса, енесi келiнiң ерекше қамқорлыққа алып аялайды.

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:

1. Балаға ат қою.
2. Бесiк.
3. Бесiк тойы.
4. Сәбидiң 1 жасқа дейiнгi кезеңi.
5. Тұсау кесу.
6. Тiләшар тойы.

Кiрiспе.

Бала тәрбиесiне байланысты салт-дәстүрлер.

Қай халықта да жұбайлар отбасын құрған соң, олар баласы болуын арман
етедi. Себебi бала-өмiрдiн жалғасы, отбасынын жемiс берер гүлi, ерлi-
зайыптылардың тiреу дiңгегi. Сондықтан да қазақ халқы "Бесiксiз үйде береке
жоқ" деп ой тапшылаған.
Жаңа үйленген жастар алғашқыда бала мәселесiне онша мән бермегенмен,
жас келiннiн аяқ басқаны, мiнез-құлқы, жүрiс-тұрысы тәжiрибелi ененiң көз
қиығынан қалыс қалмайды. Баласынан немере сүйiп, ұрпағын өсiрудi армандаған
аналар келiнi әкеле сала бала көтермесе, аландай бастайды. Ал келiнi көп
кешiкпей екiқабат болса, енесi келiнiң ерекше қамқорлыққа алып аялайды.

Балаға ат қою.

Бала туғаннан кейiн қырық кун өткен соң ел iшiндегi аузы дуалы қарияға
немесе баланың атасына, әжесiне немересiнiң атын қойғызады. Кейде
"Қырықтың бiрi қыдыр" деп кұдайы қонаққа да баланың атын койғызатын сәт-тер
болады.
Көбiнесе молданы әкеп азан шақыртып, баланың атын койдырған. Ат
қойыстың өзiнен де бүкiл бiр халықтың ұлттық ерекшелiгi, таным-түсiнiгi, ой-
арманы ап-айқын көрiнiп тұрады.
Мәселен, ерте заманда балаларға көз тиюден немесе жын-шайтаннан
сақтасын деген оймен Итбай, Кушiкбай, Жаманбай деген сияқты келенсiз, оғаш
есiм қоятын болған.
Адамға ат қоюдың себептерi алуан түрлi тiлек-мақсаттарға орайлас болып
келедi. Айталық: 1)бала әулеттi де бай, ауқатты болсын деген тiлекпен:
Байбол, Дәулет, Алтынбек, Малдыбай; 2) күштi де батыл, қырағы да сақ, ер
жүрек болсын деп: Арыстан, Батырбек, Қахарман, Алпамыс, Тарғын, Қамбар,
Қобыланды, Қожақ, Алибек: 3) сұлу да, көрiктi, ажарлы да, әдемi болса екен
деп: Айсұлу, Нұрсұлу, Асем, Аққыз, Арайша, Ботакөз, Раушан; 4) денсаулығы
зор, өмiр жасы ұзак болса екен деп: Ұзақбай, Өмiрзақ, Мыңжасар, т.б.; 5)
мырза, жомарт болса екен деп: Жомарт, Мырзабек, Қайыржан 6) Ақылды,
Данабек, Еспол, Асыл, т.б. есiмдердi тандап қойған.
Көп реттерде ертедегi есiмдер халықтың әдет-ғұрып, салт-сана, күн, жыл
аттарына да байланысты болып келген. Мысалы: Наурызбай, Жұмабай, Бейсенбай,
Мешiтбай, Тышқанбай, Аманжол, Жолшыбай, т.б. Ал балалары тұрмай өле берген
уйлерде өмiрге жана келген сәбилерге: Тоқтар, Тұрсын, Ұлжан деген сияқты
есiмдер қойған.
Батырлар жырларындағы халық батырлары мен тамаша аурулардың немесе ақыл-
парасаты мол атақты ақын, шешен, куйшi, зергерлердiң есiмiн баласына қою да
iзгi тiлектен туған. Арман, Тiлек, Инабат деген есiмдердiң жиi кездесуi де
соны меңзейдi. Даңқты адамдардың есiмдерiн қою да осындай iзгi ниеттен
туындайды. Алайда мұндай аттар көбiнесе-көп ауыр тиiп жататыны өмiрде жиi
байқалады. Мысалы, Абай атты жiгiттiң ақылсыз, Амангелдi деген жігіттің
жасық, қорқақ, Алишер атты жігіттің жалақор, жауыз болып жургенiн көргенде,
әке-шеше байғұста жазық бар ма деп iштей тынасың.
Күнделiктi уақыт көшiнен қалыспаймыз деген оймен кейбiр қазақтар балаға
есiмдi ойланбай қоя берген. Мысалы, Мэлс, Социал, Ким, Армиял, Марлен,
Ауданбек, Колхозбек, Маршал, Өндiрiс, т.б. - өткен дәуiр талабынан есiмдер.
Басқа туысқан республикамен, шетелдермен қарым-қатынас жасау сол
елдердiң Тарас, Тамара, Серго, Шота, Арсен, Лаура, Жанна, Зоя, Артур, т.с.
сияқты атақты ұл-қыздарының есiмдерiн тiлiмiзге енгiздi. Бұл дос-жаран,
көршi-қолан елдермен ниеттестiк нышаны екенi сөзсiз.
Жалпы адам есiмi тiлге жеңiл, жүрекке жылы, мағыналы, болуы қажет.
Себебi есiм адаммен бiрге жасайтын тарихи заңды кұбылыс. Оған қалай болса
солай жауапсыз қарауға болмайды. Осыған байланысты Асқар Тоқмағамбетов "Ат
қоюдың әлегi" атты фельетонында арақ-шарап дария болып төгiлiп, масайған
жұрт жас баланың тойында отырып аузына не келсе соны айтып, Шампанбек,
Арақбай, Құнықбай, т.б. аттарды атап қоя салуының әкеп соғатынын сықақ
етсе, К.Мырзалиев "Қазақтың қулығы" атты өлеңiнде:

Қазекең iштен тыныпты. Содан сон
туған баланың
Құдайың сәби атына Тойына туйе
сойыпты
Қызығады деп ұғыпты Шулатып
байтақ даланы
Келесi туған баланың Шоқпыт деп
атын қойыпты
Тойына бие сойыпты . . . . . .
. . . . . . . . . . .
Шулатып байтақ даланы Алданып жүрiп
пендеден
Шуаш деп атын қойыпты. Алдамақ
болды кұдайды.-

деп келеке қылады.
Баланы туған күнiнен бастап күн аралата тұзды сумен шомылдыру, маймен
денесiн сылау, өс-өс деп қол-аяғын керiп-сылау, онда өлеңмен:

Өс-өс, балам, өсе бер, Аяғыңды созайық
Батыр бол-балуан бiлектi, Саусағыңды
жазайық
Батыл бол-таймас жүректi. Еттi болсын
балтырың,
Ептi боп өс, жарқыным,
өс-өс!

деп тiлек айту дәстүрлерi сақталған. Ол жас нәрестенiң дене кұрылысының
дұрыс өсуiне жасалған қамқорлық. Жас босанған әйелдiң кейде емшек сүтiнiң
аз болуы да мүмкiн. Ондай жағдайда жас Сәбиге биенiң саумал сүтiн аз-аздан
беру, қойдың құйрығын соргызу сияқты әрекеттер жасалған.

Бесiк.
Қазақ баласын ағаш бесiкке салып асырайды. Ағаш бесiк көшпелi өмiрге
өте қолайлы. Бесiк иiп кептiрiлген талдан жасалады. Екi басын қайың ағаштан
да шауып жасауы мүмкін. Астына тақтай салып, дәрет жүретiн жердi тесiп
қояды. Оған киiзден түбек жасап кигiзедi. Баланы орайтын кеудеше, аяқ жақты
қымтайтын көрпешемен (оны жөргек деп атайды) орап танып қояды, басына
кiшкене жастық салады. Баланың бесiкте кiшi дәретке отыруына қолайлы етiп
койдың асық жiлiгiнен тесiп шумек, үлкен дәретке арнап киiзден түбек
жасайды. Оған орта белiне дейiн күл салады.
Бала бөлеген бесiктiң үстiне жетi нәрсе жабады. Әр жабылған заттың
өзiндiк мәнi бар. Мәселен, ең бiрiншi етiп бесiк көрпе, одан кейiн шапан,
тон, жуген, қамшы сияқты бұйымдар жабылады. Тон, шапан жабу-ержеткенде бала
халыққа қадiрлi болсын деген тiлек; жүген, жабу-ат ұстайтын азамат болуын
тiлеу, кебенек, қамшы жабу-ел қорғайтын батыр болсын деген тiлек.
Бесiкке салғандарға бiрнеше бiлезiк, сақина, жүзiк үлестiредi. Ал
бесiкке салган бәйбiшеге таза матадан көйлек кигiзедi. Бесiктiң бала
тәрбиесiне ыңғайлылығы: бiрiншiден, көшiп-қонғанда туйеге артып жүруге
қолайлы, екiншiден, баланы емiзгенге өте ыңғайлы. Баланы жөргектен шешiп
жатпай-ақ ана бесiкке асылып отырып та емiзе бередi. Тiптi анасы емiзе
отырып, мызғып та алады. Үшiншiден, бесiк баланың денесiнiң тазалығына,
ұйқтауына қолайлы. Баланың нажiсi денеге жайылмай шумек арқылы кетедi.
Денесi қурғақ болса, бала жайлы жатып, тыныш ұйқтайды. Ал бала денесiнiң
өсуi үшiн ұйқы аса қажет. Бала 40 күнге дейiн 22-23 сағат, 6 айға дейiн 20-
21 сағат, ал 1 жасқа дейiн 18-20 сағат ұйқтайды. Ұйқысы тыныш баланың
денесi тез өсiп жетiледi.

Бесiк тойы.
Бала қырқынан шыққан соң атасы немесе әке-шешесi ауыл-аймақты жинап,
баланың карын шашын алып, бесiкке салу тойын жасайды. Бесiктi көбiнесе
баланың нағашы жұрты алдын- ала арнайы жасатып, бесiк тойына алып келiп
тартатын болған. Ондағы мақсат жиен-жекжат өсе берсiн, өрiсiм көп болсын
деген ой-пiкiр көзделген. Қызды өрiс, жиендердi ұрпақ, жұрағат санаған.
Егер нағашы жұрты алыста болып, бесiк тойына келе алмаған жағдайда үрiм-
бұтағы өскен, бала-шағалы аналардың бiрi бесiктi тойға етедi. Оның себебi
баланың өмiр Жасы ұзак болсын, осы үй балалы-шағалы болсын деген ырым
көзделген. Баланы бесiкке салуды да үрiм-бұтағы өскен, қариялардың бiрiне
тапсырған.
Ол әйел ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.