Көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Жұмабай Шаяхметов
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның егеменді ел болуы жағдайларында, демократиялық қоғам мен нарықтық экономика құру жолында, Республиканың басынан кешірген тарихи жолдарын ғылыми түрғыдан қайта қарап, әділ бағасын беру ісі едәуір нәтижелерге жетті. Тарихшылар жаңа әдістемелік көзқарастар, жаңаша ойлау әдістерін жасауға, тарихи үрдісті оның өзі қандай болса, сол күйінде - өзара байланысты, тұтастықпен ұласқан, диалектикалық даму үстіндегі түрінде көруге ұмтылып, жаңа айқындамалар түрғысынан жазылған еңбектер жарық көруде. Әсіресе, соңғы жылдары республикамызда тарих ғылымына деген қызығу арта түсті. Оның бірнеше себептері бар. Олар: жоғарыда айтылған Қазақстанның егемендік алуы ұлттық сана сезімнің өсуі, тарих ғылымының идеологиялық қыспақтан арылуы, қазақ халқы тарихының күрделі тұстарын қайта құру және жаңа түсіндірудің қажеттілігі. Мүндай күрделі жүмыстың сәтті болуы үшін Қазақстан тарихының көрнекті қоғам қайраткерлерінің мұрасын дүрыс, жан-жақты талдап, игере білудің де маңызы зор екені көпшілікке белгілі.
Қазақ тарихының беттерін парақтай бастасақ, ұлы істерге ұйытқы болған ұлы тұлғаларымыз бен бүгінгі күнге дейін лайықты бағасын ала алмай келе жатқан боздақтарды көреміз. Тірісінде қадірін білмегенімізбен дүниеден өткендерінің еңбегін елеп «аруағын аунатсақ» көзі тірі жақсының жақсылығын айтып, нұрын тасытқанымыз жөн. Алайда, біз таңдауымыздың үлесіне тиіп отырған азаматымыздың өміріне үңіліп, олардың еңселі істерін марапаттаумен ғана шектелмек емеспіз. Санамыздан шайыла қоймаған Кеңестік идеология, тілге тиек етпекші ерлерімізді де «аяқтан шалып» санасына «қанды шеңгелін» батырып көрген. Десек те, азаматтарын есептей білер халқымыз бен өткеніне төреші болар тарихымыз бар елміз. Арқалы елдің үш ұлы - бірі қол бастаған қаһарманы болса, Жұмабай Шаяхметов ел тізгінін ұстаған саясаттың «жілігін шаққан» қоғам қайраткері. Өткенімізге үңілмей, ертеңімізге иек арта алмаймыз. Өрлеу мен құлдыраудың дәмін тартқан қандасымыз Жұмабай Шаяхметовтың есімін түрлі саяси жағдай мен уақыт тарих беттері түгілі, санамыздан да өшіріп жібере жаздады.
Қазақ тарихының беттерін парақтай бастасақ, ұлы істерге ұйытқы болған ұлы тұлғаларымыз бен бүгінгі күнге дейін лайықты бағасын ала алмай келе жатқан боздақтарды көреміз. Тірісінде қадірін білмегенімізбен дүниеден өткендерінің еңбегін елеп «аруағын аунатсақ» көзі тірі жақсының жақсылығын айтып, нұрын тасытқанымыз жөн. Алайда, біз таңдауымыздың үлесіне тиіп отырған азаматымыздың өміріне үңіліп, олардың еңселі істерін марапаттаумен ғана шектелмек емеспіз. Санамыздан шайыла қоймаған Кеңестік идеология, тілге тиек етпекші ерлерімізді де «аяқтан шалып» санасына «қанды шеңгелін» батырып көрген. Десек те, азаматтарын есептей білер халқымыз бен өткеніне төреші болар тарихымыз бар елміз. Арқалы елдің үш ұлы - бірі қол бастаған қаһарманы болса, Жұмабай Шаяхметов ел тізгінін ұстаған саясаттың «жілігін шаққан» қоғам қайраткері. Өткенімізге үңілмей, ертеңімізге иек арта алмаймыз. Өрлеу мен құлдыраудың дәмін тартқан қандасымыз Жұмабай Шаяхметовтың есімін түрлі саяси жағдай мен уақыт тарих беттері түгілі, санамыздан да өшіріп жібере жаздады.
1. Хисматуллина А. Заманның заңғары: Мемлекет қайратк Ж.Шаяхметовтың қызымен сүхбат // Парасат.-2002. №10. -32-33 б.б.
2. Аблақов Р. Өз дәуірінің біртуары: Ж.Шаяхметов-1 ООжаста // Ақиқат.-20і №11.-60-62 6.
3. Ақылбайүлы М. Шаяхметовты біз білеміз бе? // Сөз.-2003.-3 маусь
(№31).-3 6.
4. Асқаров А. Ж.Шаяхметов қоғам қайраткері // Қазақ батырлары. -200 мамыр (№5).-3 б.
5. Әбдірахман Н. Шаяхметов // Егемен Қазақстан.-2003.-26 ақпан (№45-48).
6. Бізді кімдер басқарып еді? // Егемен Қазақстан.-2000.-31 мамыр
7. Қозыбаев М. Қарама-қайшылықтағы түлға немесе Ж.Шаяхметовтың саясі келбеті //Заман-Қазақстан.-1997.-25шілде.-12-13 б.б.
8. Шәмшәтүлы И. Қүрсаулы кезеңде ізі бар түлға. //Алматы ақшамы.2002-24 тамыз.-З б.
9. Боқаев Қ. Кеңес дәуІрінде қазақстанды кімдер басқарды. // Қазақ эдебиеті.-2002. 8 наурыз.- 4 б.
10. Елеусізов М. Үмытылмас кездесулер. Алматы 2002.
11. Мүхаметқалиев Қ. Қатаң кездің кайраткері // Заң газеті.1999. - 5 мамыр (№18).-7б.
12. Ғали Ә.,Омаров М. Уақыт талабына байланып // Егемен Қазақстан.-2002. -5қыркүйек (№212).-2бет.
13. Күрделі заманның қайсар қайраткері-Астана, 2002. -216 6.
14. Мүхаметжанова А. Жүз жылдан кейін... //Егемен Қазақстан.-2002-20 тамыз (№203-206).-106.
15. Шаяхметов Ж. Қазақстан К(6)П 4 съезінде РК(б)П орталық комитетінің жүмысы туралы есепті баяндама.- Алматы, 1949.
16. Шаяхметов Ж. Қазақстан К(б)П 6 съезінде РК(б)П орталық комитетінің жүмысы туралы есепті баяндама.- Алматы, 1952.
17. Шаяхметов Ж. Қазақстанды ССРО-ның шығыстағысоциолист мал шаруашылығының негізгі базасына айналдырайық. Алматы 1949.
18. Оразбекүлы Қ. Қазақстанды кімдер басқарды? //Қазақстансарбаздары 2001.31 шілде. -6 6.
19. Жақып С. Ж.Шаяхметов // Дала мен қала.-2003 -18қыркүйек.-116.
20. Ильясов М. Қазапқтың багына жаралған жан // Атырау.-2002. -1 - маусым. -66.
21. Шэмшэтүлы и. Ж.Шаяхметоы және XX ғасырдың ортасындағы Қазақстан // Үлт тағлымы.-2002. - №4. -55-62 б.
22. Зэңгіров Е. Жүмабай Шаяхметов // Түркістан.-2002.-21наурыз (№12)
-7 6.
23. Сатаев А. Қазақстан тарихы қалай шешілді //Қазақ елі. -1999. -26 ақпан
24. Елеусізов М. Үмытылмас кездесулер. Алматы 1998.
25. Рысбеков А. Заман перзенті. Астана 2002.
26. Салықов Қ. Қазақтың Жүмабайы еді // Түркістан.2002. -8 тамыз
27. Мекебаев А. Дала сырын үққан жан Алматы. 2002.
28. Қайсенов Қ. Соңғы содырлығымды кешкен аға // Қазақ эдебиеті. 2002-25қазан (№43). -116.
29. Неталиев М. Ел басқарған түңғыш қазақ // Заң газеті 2001. 21ақпан
30. Смайлов К. Шаяхметовтың басында шырғалаң көп ... // Жас Алаш. 2002 -20тамыз (№99) - 46.
31. Шаяхметов Ж. Қазақ халқының әдебиеті // Ленин жолы. - 1949 . - 17 май.
32.. ¥ландар үясы.-Алматы: Қайсар, 1986. -156 б.
33. Шаяхметов Ж. Дадим Красной Армии, стране болыне мяса, масла, шерсти. - Алма-Ата, 1942.- 10 с.
34. Шаяхметов Ж. Қызыл Армияға, елімізге етті, майды, жүнді мол берейік. - Алматы, 1942.-10 б.
35. Шаяхметов Ж. О мероприятиях по дальнейшему развитию животноводства.- Алматы, 1952.-33 с.
36. Шаяхметов Ж. Отчетныйдоклад о работе ЦК КП (б) Казахстана V съезду КП (б) Казахстана. Алма-Ата, 1951. - 80 с.
37. Шаяхметов Ж. Отчетныйдоклад о работе ЦК КП (б) Казахстана VI съезду КП (б) Казахстана. Алма-Ата, 1952. - 53 с.
38. Шаяхметов Ж. Отчетныйдоклад о работе ЦК КП (б) Казахстана IV съезду КП (б) Казахстана. Алма-Ата, 1949. - 95 с.
39. Шаяхметов Ж. Превратим Казахстан в основную базу социалистического животноводства наВастоке СССР. - Алматы, 1949. -42с.
40. Мүқаметқалиев Қ. Ықыласқа бөленген еді: Саяси қайраткер Жүмабай Шаяхметов туралы //Алматы ақшамы.- 2002. - 24 тамыз. -3 6.
41. Сердәлі Б. Қазақстанды басқарған азаматтар: 1920 жылдан басқарған 20 адамның аты жөндері мен қай қыздері қызмет атқарған туралы мэлімет // Сердэлі Б. Журналистика жэне дипломатия: (лекциялар курсы). -
Түркістан, 2004. - 100 6.
42. Алдажүманов Қ. Партия мен халықтың үлы ерлігі. Алматы. 1985. - 15-17 б.б.
43. Совет Одағы Коммунистік партиясының тарихы. Алматы. 1959. - 631-643 б.б.
44. Хрущев Н.С. Елімізде астық өндіруді одан әрі арттыру туралы, тың жэне тыңайған жерлерді игеру туралы СОКП Орталық Комитеттің
пленумы.1954 . 23 февральдағы баяндамасы.
45. Шаяхметов Ж. 3 жылдық жоспары (1949-1951ж.) жөніндегі қаулысын орындау шаралары туралы жасаған баяндамасы. Алматы. 1949.
46. Омаров М. Уақыт талабына байланып: (Белгілі қайраткер Ж.Шаяхметовтің туғанына 100 жыл толуына орай) // Егемен Қазақстан.
- 2002. - 5 қыркүйек.- 2 б.
47. Мүхаметқалиев Қ. Қоғам қайраткері Жүмабай Шаяхметов туралы. // Түркістан.- 2002. -21 наурыз (№12).- 7 б.
48. Нүрмағамбетүлы I. Жүмакеңді жүрт үмытпаса екен: (Мемлекентіміздің алғашқы қайраткерлерінің бірі Ж.Шаяхметов туралы) // Заман Қазақстан.- 2002.- 30 тамыз (№35). -13 6.
49. Темірғалиұлы 3. Ж.Шаяхметов жэне қазіргі басшылар олардың арасында ұқсастық аз ба, әлде айырмашылық көп пе? // Сөз.- 2003. - 5 тамыз (№43). -2 6.
50. Әбдіхалықов М. Кісен - кезең Кісілері: Көрнекті қоғам қайраткерінің өзі қызметтес болған мемлекет қайраткерлері туралы сұхбаты. // Заман-Қазақстан.- 1996. - 24 мамыр (№19). -13 6.
51. Кирейбаев А. Қатаң кезеңнің қайраткері - жұмабай Шаяхметов туралы. // Культурно-просветительский альманах «Омбы дауысы».- Омск, 2002. -10-18 6.6.
2. Аблақов Р. Өз дәуірінің біртуары: Ж.Шаяхметов-1 ООжаста // Ақиқат.-20і №11.-60-62 6.
3. Ақылбайүлы М. Шаяхметовты біз білеміз бе? // Сөз.-2003.-3 маусь
(№31).-3 6.
4. Асқаров А. Ж.Шаяхметов қоғам қайраткері // Қазақ батырлары. -200 мамыр (№5).-3 б.
5. Әбдірахман Н. Шаяхметов // Егемен Қазақстан.-2003.-26 ақпан (№45-48).
6. Бізді кімдер басқарып еді? // Егемен Қазақстан.-2000.-31 мамыр
7. Қозыбаев М. Қарама-қайшылықтағы түлға немесе Ж.Шаяхметовтың саясі келбеті //Заман-Қазақстан.-1997.-25шілде.-12-13 б.б.
8. Шәмшәтүлы И. Қүрсаулы кезеңде ізі бар түлға. //Алматы ақшамы.2002-24 тамыз.-З б.
9. Боқаев Қ. Кеңес дәуІрінде қазақстанды кімдер басқарды. // Қазақ эдебиеті.-2002. 8 наурыз.- 4 б.
10. Елеусізов М. Үмытылмас кездесулер. Алматы 2002.
11. Мүхаметқалиев Қ. Қатаң кездің кайраткері // Заң газеті.1999. - 5 мамыр (№18).-7б.
12. Ғали Ә.,Омаров М. Уақыт талабына байланып // Егемен Қазақстан.-2002. -5қыркүйек (№212).-2бет.
13. Күрделі заманның қайсар қайраткері-Астана, 2002. -216 6.
14. Мүхаметжанова А. Жүз жылдан кейін... //Егемен Қазақстан.-2002-20 тамыз (№203-206).-106.
15. Шаяхметов Ж. Қазақстан К(6)П 4 съезінде РК(б)П орталық комитетінің жүмысы туралы есепті баяндама.- Алматы, 1949.
16. Шаяхметов Ж. Қазақстан К(б)П 6 съезінде РК(б)П орталық комитетінің жүмысы туралы есепті баяндама.- Алматы, 1952.
17. Шаяхметов Ж. Қазақстанды ССРО-ның шығыстағысоциолист мал шаруашылығының негізгі базасына айналдырайық. Алматы 1949.
18. Оразбекүлы Қ. Қазақстанды кімдер басқарды? //Қазақстансарбаздары 2001.31 шілде. -6 6.
19. Жақып С. Ж.Шаяхметов // Дала мен қала.-2003 -18қыркүйек.-116.
20. Ильясов М. Қазапқтың багына жаралған жан // Атырау.-2002. -1 - маусым. -66.
21. Шэмшэтүлы и. Ж.Шаяхметоы және XX ғасырдың ортасындағы Қазақстан // Үлт тағлымы.-2002. - №4. -55-62 б.
22. Зэңгіров Е. Жүмабай Шаяхметов // Түркістан.-2002.-21наурыз (№12)
-7 6.
23. Сатаев А. Қазақстан тарихы қалай шешілді //Қазақ елі. -1999. -26 ақпан
24. Елеусізов М. Үмытылмас кездесулер. Алматы 1998.
25. Рысбеков А. Заман перзенті. Астана 2002.
26. Салықов Қ. Қазақтың Жүмабайы еді // Түркістан.2002. -8 тамыз
27. Мекебаев А. Дала сырын үққан жан Алматы. 2002.
28. Қайсенов Қ. Соңғы содырлығымды кешкен аға // Қазақ эдебиеті. 2002-25қазан (№43). -116.
29. Неталиев М. Ел басқарған түңғыш қазақ // Заң газеті 2001. 21ақпан
30. Смайлов К. Шаяхметовтың басында шырғалаң көп ... // Жас Алаш. 2002 -20тамыз (№99) - 46.
31. Шаяхметов Ж. Қазақ халқының әдебиеті // Ленин жолы. - 1949 . - 17 май.
32.. ¥ландар үясы.-Алматы: Қайсар, 1986. -156 б.
33. Шаяхметов Ж. Дадим Красной Армии, стране болыне мяса, масла, шерсти. - Алма-Ата, 1942.- 10 с.
34. Шаяхметов Ж. Қызыл Армияға, елімізге етті, майды, жүнді мол берейік. - Алматы, 1942.-10 б.
35. Шаяхметов Ж. О мероприятиях по дальнейшему развитию животноводства.- Алматы, 1952.-33 с.
36. Шаяхметов Ж. Отчетныйдоклад о работе ЦК КП (б) Казахстана V съезду КП (б) Казахстана. Алма-Ата, 1951. - 80 с.
37. Шаяхметов Ж. Отчетныйдоклад о работе ЦК КП (б) Казахстана VI съезду КП (б) Казахстана. Алма-Ата, 1952. - 53 с.
38. Шаяхметов Ж. Отчетныйдоклад о работе ЦК КП (б) Казахстана IV съезду КП (б) Казахстана. Алма-Ата, 1949. - 95 с.
39. Шаяхметов Ж. Превратим Казахстан в основную базу социалистического животноводства наВастоке СССР. - Алматы, 1949. -42с.
40. Мүқаметқалиев Қ. Ықыласқа бөленген еді: Саяси қайраткер Жүмабай Шаяхметов туралы //Алматы ақшамы.- 2002. - 24 тамыз. -3 6.
41. Сердәлі Б. Қазақстанды басқарған азаматтар: 1920 жылдан басқарған 20 адамның аты жөндері мен қай қыздері қызмет атқарған туралы мэлімет // Сердэлі Б. Журналистика жэне дипломатия: (лекциялар курсы). -
Түркістан, 2004. - 100 6.
42. Алдажүманов Қ. Партия мен халықтың үлы ерлігі. Алматы. 1985. - 15-17 б.б.
43. Совет Одағы Коммунистік партиясының тарихы. Алматы. 1959. - 631-643 б.б.
44. Хрущев Н.С. Елімізде астық өндіруді одан әрі арттыру туралы, тың жэне тыңайған жерлерді игеру туралы СОКП Орталық Комитеттің
пленумы.1954 . 23 февральдағы баяндамасы.
45. Шаяхметов Ж. 3 жылдық жоспары (1949-1951ж.) жөніндегі қаулысын орындау шаралары туралы жасаған баяндамасы. Алматы. 1949.
46. Омаров М. Уақыт талабына байланып: (Белгілі қайраткер Ж.Шаяхметовтің туғанына 100 жыл толуына орай) // Егемен Қазақстан.
- 2002. - 5 қыркүйек.- 2 б.
47. Мүхаметқалиев Қ. Қоғам қайраткері Жүмабай Шаяхметов туралы. // Түркістан.- 2002. -21 наурыз (№12).- 7 б.
48. Нүрмағамбетүлы I. Жүмакеңді жүрт үмытпаса екен: (Мемлекентіміздің алғашқы қайраткерлерінің бірі Ж.Шаяхметов туралы) // Заман Қазақстан.- 2002.- 30 тамыз (№35). -13 6.
49. Темірғалиұлы 3. Ж.Шаяхметов жэне қазіргі басшылар олардың арасында ұқсастық аз ба, әлде айырмашылық көп пе? // Сөз.- 2003. - 5 тамыз (№43). -2 6.
50. Әбдіхалықов М. Кісен - кезең Кісілері: Көрнекті қоғам қайраткерінің өзі қызметтес болған мемлекет қайраткерлері туралы сұхбаты. // Заман-Қазақстан.- 1996. - 24 мамыр (№19). -13 6.
51. Кирейбаев А. Қатаң кезеңнің қайраткері - жұмабай Шаяхметов туралы. // Культурно-просветительский альманах «Омбы дауысы».- Омск, 2002. -10-18 6.6.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның егеменді ел болуы
жағдайларында, демократиялық қоғам мен нарықтық экономика құру жолында,
Республиканың басынан кешірген тарихи жолдарын ғылыми түрғыдан қайта қарап,
әділ бағасын беру ісі едәуір нәтижелерге жетті. Тарихшылар жаңа әдістемелік
көзқарастар, жаңаша ойлау әдістерін жасауға, тарихи үрдісті оның өзі қандай
болса, сол күйінде - өзара байланысты, тұтастықпен ұласқан, диалектикалық
даму үстіндегі түрінде көруге ұмтылып, жаңа айқындамалар түрғысынан
жазылған еңбектер жарық көруде. Әсіресе, соңғы жылдары республикамызда
тарих ғылымына деген қызығу арта түсті. Оның бірнеше себептері бар. Олар:
жоғарыда айтылған Қазақстанның егемендік алуы ұлттық сана сезімнің өсуі,
тарих ғылымының идеологиялық қыспақтан арылуы, қазақ халқы тарихының
күрделі тұстарын қайта құру және жаңа түсіндірудің қажеттілігі. Мүндай
күрделі жүмыстың сәтті болуы үшін Қазақстан тарихының көрнекті қоғам
қайраткерлерінің мұрасын дүрыс, жан-жақты талдап, игере білудің де маңызы
зор екені көпшілікке белгілі.
Қазақ тарихының беттерін парақтай бастасақ, ұлы істерге ұйытқы болған
ұлы тұлғаларымыз бен бүгінгі күнге дейін лайықты бағасын ала алмай келе
жатқан боздақтарды көреміз. Тірісінде қадірін білмегенімізбен дүниеден
өткендерінің еңбегін елеп аруағын аунатсақ көзі тірі жақсының жақсылығын
айтып, нұрын тасытқанымыз жөн. Алайда, біз таңдауымыздың үлесіне тиіп
отырған азаматымыздың өміріне үңіліп, олардың еңселі істерін марапаттаумен
ғана шектелмек емеспіз. Санамыздан шайыла қоймаған Кеңестік идеология,
тілге тиек етпекші ерлерімізді де аяқтан шалып санасына қанды шеңгелін
батырып көрген. Десек те, азаматтарын есептей білер халқымыз бен өткеніне
төреші болар тарихымыз бар елміз. Арқалы елдің үш ұлы - бірі қол бастаған
қаһарманы болса, Жұмабай Шаяхметов ел тізгінін ұстаған саясаттың жілігін
шаққан қоғам қайраткері. Өткенімізге үңілмей, ертеңімізге иек арта
алмаймыз. Өрлеу мен құлдыраудың дәмін тартқан қандасымыз Жұмабай
Шаяхметовтың есімін түрлі саяси жағдай мен уақыт тарих беттері түгілі,
санамыздан да өшіріп жібере жаздады.
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетіне жетекшілік еткен алғашқы
қазақтардың бірі туралы мәлімет кімге болса да қызықты да тағлымы болары
сөзсіз. Бірақ, өкінішке орай, 1946 жылдың маусымынан 1954 жылдың ақпанына
дейін ел басқарған Жұмабай Шаяхметов туралы ұзаққа созылған үнсіздік оған
мүмкіндік бермей келді. Ел басына қара бұлт үйріліп түрған кезеңде басшы
болғандардың бәрінен бірдей кінә іздеу пенде біткенге тән қасиет екенін де
мойындаған дұрыс шығар. Сондықтан уақыттың сол кездегі ағымдық талабына
қарай әрекет етуге мәжбүр еткен жағдайлармен есептеспей, бәріне қара күйе
жағу, сөйтіп, ақиқаттың ұшына жетпей баға беру де екіұдай пікір туғызады.
Шаяхметов туралы үнсіздік те бізге оның қарапайым адам ретінде қандай
болғанын танытпай, жүмбақ бір бейнеге айналдырып келгені де шындық.
Әміршілік-әкімшілік жүйе қыспағында болған кезеңдерде қазақ елі
басшылығында болған саяси қайраткер Жұмабай Шаяхметов туралы аға ұрпақ
өкілдері болмаса, бүгінгі жастар білмейді. Білгісі келгендерге ол солақай
саясаттың сойылын соққандардың бірі ғана болуы мүмкін. 70 жылдық
тарихымызды сызып тастай алмаймыз. Тарих тағлымын екшегенде есімін сызып
тастауға келмейтін бір қайраткер болса - ол Жұмабай Шаяхметов. XX дауылды
ғасырда өмір сүріп, қажырлы қызмет етіп, өз халқының лайықты перзенті
болған Жұмабай Шаяхметов қай кездерде де өз халқының ықпалына бөленді.
Жұмабай Шаяхметов қоғам қайраткері ретінде толысып, халық үшін маңызды
еңбектер атқарған саяси тұлға. Сол себептен де Қазақстанды басқарған тұңғыш
қазақты тарихи тұрғыдан қарау қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі болып
отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кеңестік империяның ыдырауы, Тәуелсіз
Қазақстан мемлекетінің бой көтеруін, қазақ халқының отандық тарих
ғылымының жаңа тарихи контексте жазылуына жаңаша баға беруге жол ашты.
Жұмабай Шаяхметовтың өмірі мен қызметін зерттеу, оған тарихи тұрғыдан баға
беру зерттеушіге ізденуді талап етеді. Бұл зерттеу жұмысында жасалған
түйіндер мен пікірлер Қазақстан Республикасының Президенттік архивінен
алынған құжаттар мен осы уақытқа дейін ғылыми айналымға таратылып келген
мерзімді баспасөз материалдарынан сұраптап пайдалану негізінде ғана мүмкін
болды. Деректердің үлкен тобына жеке адамдар жасаған құжаттар, еңбектер,
естеліктер және тағы басқалары жатады. Соның ішінде ең алдымен маңызды
болатыны Жұмабай Шаяхметовтың өзінің қызметі барысындағы басқаларға
жолдаған хаттары, жедел хаттары, сөйлеген сөздері жатады. Бұл деректерден
Жұмабай Шаяхметовтың қалыптасқан ауыр жағдай мен қордаланған мәселелерді
шешудегі мазасыз көңіл-күйін, үлкен принциптілігін, азаматтық табандылығын
аңғарамыз. Қазақстан Республикасының Президенттік архиві даярлап шығарған
Леон Мирзоян в Казахстане деген кітаптың кіріспесінде Армения
Республикасының Қазақстандағы елшісі, тарих ғылымдарының докторы Эдуард
Хуримндян Леон Исаевич прекрасно понимал, что будущее Казахстана
состоится только в том случае, если во всех сферах, общестивенно-
политической, экономической, культурной жизни будут преобладать
представители коренного этноса казахи. Он открыл дорогу талантливым
молодым кадром, не обращая внимания на опасность навешивания ярлыка
буржуазного националитзма, бытовавшего в то время. При нем проявили себя
Абльхаир Досов, Садык Нурпеисов, Жумабай Шаяхметов и многие другие молодые
руководители деп жазды [1]. Міне, сол көрген басшының үмітін Жұмабай
Шаяхметов толық ақтады деп айтуға болады.
Ал Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
бұрынғы басшылар туралы: Біздің Қазақстан партия ұйымының басшылары
интернационалистер болған еді. Олардың ішінде орыс, украин, армян, еврей,
поляк, ұйғыр халықтарынан шыққан басшылар болды, ал қазақтардан бірінші
рет Жұмабай Шаяхметов, содан соң екінші Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаев,
үшінші мен сайландым деп Ғасырлар тоғысында атты кітабында тоқталып
кетеді. М.Қ. Қозыбаев Тарих зердесі атты еңбегінде Жұмабай Шаяхметов
хақында біртуар ой толғатты [2]. Т. Омарбеков Қазақстан
тарихының XX ғасырдағы өзекті мәселелері кітабында Қазақстандағы
Сталиндік саяси террор және оның салдарлары атты бөлімінде Жұмабай
Шаяхметовтың қызмет істеген аралық кезеңіне маңызды көңіл бөліп,
тұжырымдады. Деректі мәліметтерді құжаттардың келесі бір тобы партия
ұйымының құжаттары құрайды. Бұларға біз баспадан жарық көрген БК (б) П
органдарының жэне оның қазақ өлкелік комитетінің жарық көрген қаулыларын,
қарарларын жэне шешімдерін жатқызамыз [3]. Бұлардың мақсаты коммунистік
партияның күш-қуаты мен қамқорлығын насихаттау болғындығына қарамастан
сол кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық тұрмысқа талдау жасауға, осы арқылы
Жұмабай Шаяхметовтың қоғамдық-саяси, мемлекеттік қызметін анықтай түсуге
мүмкіндік береді. Сондай-ақ Жұмабай Шаяхметовтың өмірі мен қызметін
зерттеуде сол жылдары жарық көріп тұрған республикалық басылымдардың
маңызы да зор болды. Мәселен, Социалистік Қазақстан, Казахстанская
правда, Большевик Казахстан,Народное хозяиство Казахстана жэне тағы
басқа мерзімдік басылымдардағы Жұмабай Шаяхметовтың өзі жазған
мақалаларын, баяндамаларын, әр түрлі мекемелерде сөйлеген сөздерін алып,
оларға талдау жасау арқылы оларды жұмысымызда дерек ретінде пайдалана
алдық.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ғылыми-зерттеудің мақсаты -
Жұмабай Шаяхметовтың өмір жолының барлық кезеңдерін қамти отырып, оның
шыққан тегі мен тәлім-тәрбие алған, білімін шыңдаған ортасын, азаматтық
көзқарасын, қоғамдық-саяси жэне мемлекеттік қызметін, ғылыми шығармашылық
мұрасын зерттеп, зерделеу. Осы мақсатқа жету үшін ғылыми зерттеу жұмысы
барысында төмендегідей міндеттер алға қойылды:
- Жұмабай Шаяхметовтың шыққан тегін, тәлім-тәрбие жэне білім алған ортасын,
оның азаматтық көзқарасының қалыптасуына ықпал еткен факторларды ашып
көрсету;
- Жұмабай Шаяхметовтың партия қызметкерлерінен мемлекет жэне қоғам
қайраткері деңгейіне өсу жолын айқындау;
- Жұмабай Шаяхметовтың ел экономикасын бейбіт өмірге бейімдеу жолындағы
қызметіне талдау жасау;
- Жұмабай Шаяхметовтың Республика идеологиясының жетекшісі және
Орталық Комитеттің бірінші хатшысы ретінде атқарған істерінің тарихи
маңызын ашып көрсету;
- Жұмабай Шаяхметовтың ұлттық мәдени мұраларды жаңғыртып, халыққа
насихаттауды жүргізген жүйелеу жұмысына баға беру;
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Зерттеудің методологиялық негізін
тарих ғылымында сондай-ақ, оның негізгі бағыттарының бірі тарихнамаға тән
осы замандағы дәстүрлі принциптері тарихилық, жан-жақтылық, объективтілік
және басқа ғылыми зерттеуде диалектикалық, тарихи салыстырмалық жэне тағы
басқа әдістер қолданады. Бұл жағдай Жұмабай Шаяхметовтың жэне
замандастарының еңбектерін жүйелік тұрғысынан талдау, олардың орны жэне
мәні жөнінде қалыптасқан нақты тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді.
Қазақстан тарихындағы ірі тұлғаның ғылыми мұрасын зерттеу
салыстырмалы сипат алып, қаралып
отырған кезеңдегі жалпы үдемелі дамуы мен проблемалық-
хронологиялық байланыста қаралды. Нақты проблемалар бойынша ғылыми
ізденістер жүргізуде міндетті маңызы зор аспекті объективтілік принціпін
қолдану, яғни қоғам тарихындағы жеке түлғаның орны мен қызметі, ғылымының
және мемлекеттің өзара қатынасы, белгілі-бір нақтылы әлеуметтік
жагдайлардағы тарих ғылымының келешектегі даму жолдарын іздестіру сияқты
мэселелер болып табылады.
Зерттеу жүмысының деректік негізі. Диссертациялық еңбектің дерек көзі
ретінде мүрағат материалдары мен қүжаттарын, ғылыми монографиялық
зерттеулерде келтірілген мэліметтер, естелік жэне мерзімді баспасөз
ақпараттары алынды. Жүмабай Шаяхметовтың қоғамдық-саяси жэне мемлекеттік
қызметін зерттеуде маңызды дерек - түлғаның қаламынан туған еңбектер.
Келесі деректерді былай топтастырғанды жөн көрдік: ғылыми еңбектері,
мақалалары, олардың қолжазба нүсқалары, оларға арналған деректер;
өмірбаяндық сипаттағы деректер өзі жазған өмірбаяндары, партиялық
-өндірістік мінездемелері, жеке қүжаттары, қоғамдық қызметі туралы
пікірлер, қүрмет қағаздары, қүттықтаулар, естеліктер; ғылыми-
үйымдастырушылық, қоғамдық қызметі туралы деректер, дайындаған
баяндамалары мен дәрістері, теледидар мен радиода сөйлеген сөздері; Ж.
Шаяхметовтың жазған хаттары мен оған жазған хаттар. Қоғам қайраткерінің
түлға ретінде бейнесін жасау үшін Қ. Қайсенов, Е. Зәңгіров, М. Омаров, К.
Смаилов, М. Ильясов, Ә. Ғали жэне тагы да басқалардың естеліктері бірегей
дерек көзі болып табылады. Сонымен қатар, Жүмабай Шаяхметовтың қызы Алма
Жүмабайқызы мен балаларының, эріптестері мен немерелерінің естеліктері
түлғаның азаматтық, адамгершілік бейнесін тануға үлкен септігін тигізді.
Зерттеу жүмысының ғылыми жаңалығы. Тоталитаризмнен кейінгі
уақытта Отандық тарих ғылымында қалыптасып келе жатқан бағыт - тарихтың
субъективті факторларына ерекше назар аударылып, тарихымыздағы жеке
түлғалардың рөлі мен тағдыры туралы ізденістер жандануда. Зерттеу жүмысы
Қазақстан тарихнамасында Жүмабай Шаяхметовтың өмірбаянын жазу жолындағы
алғашқы талпыныс. Мүнда: ғылыми айналымға Ж. Шаяхметовтың түлғасы мен
қоғамдық-саяси, мемлекеттік қызметін жан-жақты ашып көрсететін жаңа
деректермен мен қүжаттар енгізіліп отыр. Зерттеу тақырыбынан туындайтын
проблемалар кешенді түрде зерттеліп, зерттеу жүмысы барысында алынған
нәтижелерге сәйкес төмендегідей ғылыми жаңалықтарға қол жеткізілді:
- Ж. Шаяхметовтың өмір жолы, қоғам қайраткері ретінде қалыптасуы
анықталды;
-Ж. Шаяхметовтың ел басына ауыр күн туғызған соғыс жылдарында тыл
жымыстарын үйымдастырудағы, экономиканы бейбіт арнаға бүруда атқарған
істері оның қайраткерлігін шыңдағаны ашып көрсетілді; ¥лттық мэдениет
пен тарихи сананы жаңғыртудағы қызметінің негізгі бағыттары, оны жүзеге
асыруда қолданған әдіс-тәсілдері айқындалды; Жүмыстың басты нэтижелерінің
бірі қоғам қайраткерінің қызметтен кетуі әділетсіз екенін жэне әкімшілік-
әміршіл жүйе идеологиясының түлғаға ықпалын көрсете отыра, оның біртуар
күшті бейнесіне, ғылыми мүрасына жалпы азаматтық, объективтік түрғысынан
баға берілді. Сонымен бірге Жұмабай Шаяхметовтың дүниетанымы, азаматтық
бейнесі, жеке басының қадір-қасиеттерін ашып көрсетуге талпыныс жасалды.
Зерттеу жрысының хронологиялық шеңбері. Жұмабай Шаяхметовтың өмір сүрген
жылдары, яғни 1902 жылдан бастап 1954 жылғы қызметінің соңғы кезеңіне
дейіңгі аралықты қамтиды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жүмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымша материалдардан
тұрады.
I. КӨРНЕКТІ МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ
ЖҰМАБАЙ ШАЯХМЕТОВ
1.1. Балалық шағы мен азамат болып қалыптасуының басты көздері
Кеңестер заманының 70 жылы ішінде Қазақстанның бірінші басшысы болып
үш-ақ қазақ қызмет атқарды. Олар Жұмабай Шаяхметов, Дінмұхаммед Қонаев және
Нұрсұлтан Назарбаев (оның тәуелсіз Қазақстанның түңғыш Президенті болғаны
өз алдына). 70 жылда 21 адамның арасында үш қана қазақ болды. Коммунистік
партияның ұлттық саясатты қалай адал, әділ жүргізгенінің бір көрінісі ғана
бұл.
Толқыны қатты XX ғасырдың бас кезінде көшпелі малшының отбасында туып,
өз халқының лайықты перзенті болған Жұмабай Шаяхметов арамыздан кеткелі
біраз жылдар болды. Жұмабай Шаяхметов 1902 жылы 30 тамызда Омбы облысының
Шарбақкөл ауданындағы №1 ауылда, көшпелі малшының, жоқ-жұқа отбасында
дүниеге келген. Жоқшылыққа қарамай, ол жеті жасында өз талабымен 1910-1913
жылдары сол облыстағы Ащыкөл ауылдық мектебінде оқып, оны бітірген кейін
Полтавскадағы екі жылдық орыс-қазақ училищесін тәмамдаған. Мұқтаждық пен
жоқшылық оның арманын одан әрі жүзеге асыруға мүмкіндік бермеді [1]. 1917-
1919 жылдары күн көру үшін әкесіне көмектесіп байлар мен кулактарға
жалданады, ауыр еңбекті басынан кешіреді. 1919 жылдың аяғына таман Ащыкөл
ауылдық мектебінде мүғалімдік қызметіне өтеді. 1932 жылы Мәскеудегі
Нариманов атындағы Шығыс институтын бірінші курстан тастап кеткен. Кейіннен
Шаяхметовтың жеке іс қағазында аяқталмаған орта білім деп жазылған
Жұмабай Шаяхметовтың алғырлығы мен шешендігі, ойының ұшқырлығы, оның
академиялық білімі жоқтығын бүркемелеп, білдірмеді. Әйтсе де академиялық
білімінің орнын өз бетінше ізденіп толтыра алды. Оның орасан
интеллектуалдық қабілеті жоғарғы білімі жоқтығын білдірмеуші еді.
Табиғатынан дарынды болатын [2].
1924 жылы Жүмабай Шаяхметов өз отауын тігіп үйленді. Оның әйелі
Майнұр Ғалиқызы Чокаева еді. Ол 1907 жылы 6 қарашада дүниеге келген, әкесі
Ғалидың ұлты қазақ, шешесінің ұлты татар.
1925 жылы Жұмабай мен Майнұрдың отбасында қуанышты хабар Рауза
есімді қызды босанды. Бірақ, өкінішке орай Рауза екінші бала дүниеге келмей
жатып шетінеп кетті [1].
1921-1923 жылдар аралығында ауыл мұғалімі болып жүрген Жұмабай Теке
болыстық атком секретары болып қызмет атқарды.
1927 жылы Ақмола облысында Петропавловск қаласында Равиль Шаяхметов
дүниеге келді.
1929 жылы дүниеге Сеил келді, бір жасқа толғанда шетінеп кетті.
1931 жылы 28 қарашада дүниеге Ноель келді.
1934 жылы 14 маусымда Алма есімді қыз дүниеге келді. Он жыл өткен соң
дүниеге Сейл келді, өкінішке орай тек екі тәулік қана өмір сүрді. Ең кенже
Тарғын 1946 жылы 21 ақпанда дүниеге келді.
1941 жылы Жұмабай мен Майнұр үш жасар украйн ұлтты Владимир Мальконы
асырап алды. Владимир рухани дамыған адам болатын ол 1974 жылы Көкшетау
облысында Щучинске қаласында көлік апатынан қаза тапты. Оның әйелі Анна
Афанасьевна Шаяхметова. Олардың балалары 1954 жылы туылған Таня және 1974
жылы туылған Виктория, қазір Анна Афанасьевна Шаяхметованың отанында тұрып
жатыр (Вятке). Жалпы Жұмабай Шаяхметов отбасында қандай әке деген сүрақ
туады - көз алдыма мен сонау соғыстан кейінгі жылдарды ойына елестетіп қызы
Алма Шаяхметова - әкемді жай күндері тек түскі аста ғана көретінбіз десем
жаңылыспаспын. Ол кездері жүмыс алты кездік еді ғой. Таңғы жеті қызметке
кеткеннен кешкі асқа бірақ келеді. Қазіргі Фурманов пен Құрманғазы
көшелерінің қиылысындағы үкіметтік резиденцияда түрдық. Еменнен жасалган
үлкен үстел басында кешкісін бәріміз жиналатынбыз. Анамыз Майнұр Ғалиқызы
буы бұрқыраған асты әкеліп алдымызға қоятын. Өзімнен үлкен екі ағам Равиль
мен Ноель, мен және Владимир (асырап алған інім, ең кенжеміз Тарғын онда
әлі кішкентай) папамызға жапа-жармағай жаңалықтарымызды айтып жатамыз. Әкем
балаларға онша қатал емес еді. Оған қарағанда шешеміз ұрысып, балаларын
тәртіпке шақырып, кейде соғып та алатын. Әкем өзіме қатал қабақпен
қарағанын тек бір-ақ рет көрдім. Кей кездері үстелімізде қымыз пайда бола
қалған жағдайда балалардың бәрі оны ішуге міндетті болатын. Сондай бір
сәттерде алдымдағы кесеге құйылған қымыздың танау жарар бүрқыраған исінен
тыжырынып: Фу, қымызды жақсы көрмеймін - десем керек. Кәрлен кесені
қолына ала берген әкем жақтырмағанын сездіріп оқты көзімен қарады. Содан
кеседегі қымызды қалай сіміріп алганымды білмей қалдым. Жалпы, шешеміз
балаларын әкенің қас-қабағына қарауды жастайынан үйреткен. Кешкі астан
кейін әкеміз біраз мызғып алатын. Әлі есімде, мен оны күнде түнгі сағат
23.00 -де оятатынмын. Түрып алып тағы қызметке кететін. Одан сағат түнгі үш-
төртте қайтады. Күнде осындай темірдей тәртіп. Ал әр жексенбі біз үшін
нағыз үлкен мереке. Отбасымызбен түгел қала сыртындағы Комитеттің демалатын
саяжайға келіп, машинамыздан түсіп жатқанымызда жұрт: О, Шаяхметов өзінің
командасымен келді, - деп қуаныштарын білдіріп жататын. Әкем, екі ағам,
мен, әкемнің комиссары жэне бір демалушыны қосып, алты адам бір команданы
құрайтынбыз. Ол кісі спортпен шұғылдануды күнделікті әдетке айналдырған.
Ерте түрып, жүгіріп келіп күздің қара суығына дейін суық душ қабылдайтын.
Мүздай судың астында түрған әкемді көріп күзетшілердің өзі тітіркенетіндігі
әлі көз алдымда. Соның арқасында ол жаратылған сәйгүліктей, сымдай
тартылған тіп-тік еді. Кейін сырқаттанған кезінде спортпен айналысуға
шамасы келмей қалды. Ата-анамыз біздің сабағымызды қадағалауға мүлдем
уақыты жоқ еді. Шешем майданға көмек көрсетуді ұйымдастырып, қолы үйден
қалт кеткенде жейде тігіп, жылы шүлық, бөкебай тоқиды. Әйелдерді де осы
жұмысқа жұмылдырды. Мектептегі жарыстарға әкем келіп түратын. Әкеміздің
арқасында біздің отбасы бір ғана ерекше жағдайды пайдалана алды. Азық-түлік
пен қажетті киімді арнаулы дүкеннен тапсырыс беру арқылы алатынбыз. Оның
ішінде күнделікті өмірге қажетті заттар да бар. Ал оған қажетті ақшаны
әкемнің еңбекақысы есебінен төлеп жүрдік. Әкемнің еңбекақысы тамақтан
артылмайтын. Оның есесіне анам Майнұр саусағынан өнер тамған шебер болатын.
Мектепті бітіргенен кейін оқуға сол кездегі сияқты орталыққа емес
Алматыдағы оқытушылар құрамы да олардан бірде-бір кем емес. Осынан білім
аласың, - деп қанша жалынсам да көнбеді. Ағаларым да, өзім де Алматыда
білім алдық. Мен ҚазМУ-дің геология-география факультетін бітіріп, Ғылым
академиясындағы география институтында қатардағы ғылыми қызметкер болып
жұмыс істеп, сол жерден зейнеткерлікке шықтым [3]. 1923-1926 жылдар
аралығында Жұмабай Шаяхметов Шалқар қаласында милиция қызметкері болып
жұмыс істеді. Басында жай қызметкер, кейіннен анықтаушы, тергеуші болып
қызмет атқарды. Сол жылдары бандитизм елді жаулап алып малды табынымен
айдап кетіп отырды. Милиционерлердін басты тапсырмасы ұрыларды ұстау
болатын. Қайтып әкелінген әрбір малдың басына 5 рублден төлеп отырды.
Табысты күні жаңа аяқкиім алып, жуған Жұмабайды тонап кетті. Содан бері
әйелі Майнұрға ешқашан арақ-шарап ішпеймін деп уәдесін беріп, берік
ұстаған. Сталин Жұмабайдың ішпейтінін біліп қылмыстық эрекеттерде оның
алдына жүзімнің шырынын қойып оны басқалары ішеді екен деп ойлаған. 1925-
1926 жылдары аралығында Ақмола губерниясының әкімшілік бөлімінің іс -
жүргізушісі, инспекторы , кеңес аппаратын жергіліктендіру комиссиясының
секретары қызметін атқара жүріп, 1926-1928 жылдары аралығында
Петропавлдағы Қосшы одағында нүсқаушы қызметін атқарды. 1928-1938 жылдары
Ішкі Істер Халық комиссарияты органдарында түрлі жауапты қызметтер атқарды.
1938 жылдан бастап біріңғай саяси басшылық жүмыстарына ауысады. 1938 жылы
шілдеде Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің үшінші, 1939 жылы
маусымда - екінші, 1946 жылы маусымда – бірінші хатшысы болыпсайланады [4].
Жұмабай Шаяхметовтың мүндай билік басына келуі XX ғасырдың ортасындағы
Қазақстан өмірінде шын мэніндегі тарихи оқиға болды.
КСРО тарихындағы коммунистік партия үйымдары басшыларының, әсіресе
бірінше хатшыларының мәртебесі ерекше болатын. Өйткені, партия кеңестік
қоғамның бастаушысы, үйымдастырушысы жэне жөн сілтеуші күш деп саналды.
Оған еш бір оппазиция болмады. Сондықтан да, шын мәніндегі өкімет билігін
аупарткомның бірінші хатшысынан бастап, СОКП Орталық Комитетінің бас
хатшысының қолында болатын. Социалистік қоғамның саяси жүйесі осылай
құрылғандықтан Мәскеу қазақка сенімсіздікпен қарап, Қазақстан ұйымының
басшылығына басқа үлттан көбінесе орыс нәсілдерді қойып отырды. Тек қана
1921 жылдың қаңтар - маусым айларында жарты жылдай - қырғыз (қазақ)
облыстық бюросының және қырғыз (қазақ) обкомның жауапты (бірінші) хатшысы -
қазақ Мырзағалиев Мұхамедхафий болды. Міне, одан 25 жылдан кейін КСРО - ның
құрамындағы одақтас республиканың -Қазақстан Комунистік партиясы Орталық
Комитетінің бірінші хатшылығын қазаққа - Жұмабай Шаяхметовтен сеніп тапсыру
- қысымда болып келген үлттың үмітін оятты.
Одақтық билік басындағылардың бұған баруы, әрине, Жұмабай Шаяхметовтың
істек сыналғандығы және оның жеке басының іскерлік қабілеттілігін біле-
білгендігінде еді. Әрине, Жұмабай өзіне тән барлық қабілеттілігі мен
билікті сыбанып жүмысқа кірісіп те кетті. Оған Орталық Комитетке үшінші,
екінші хатшылық міндеттерін атқаруда жинақтаған саяси -ұйымдастыру жұмыс
тәжірбиесі де көп көмек берді. Толық билікті қолына алуы оған қиындық
тудыра қойған жоқ. Солай болғаны мен соғыстан қалжырап шыққан КСРО - ның
халық шаруашылығын қалпына келтіріп, оны одан әрі дамыту міндеттерін шешу
де Қазақстанға үлкен үлес жүктелді [5].
Бүл мәселеде Қазақстан өз экономикасын бибітшілік жағдайға икемдеп дамыту
мен қатар соғыс кезінде фашистік Германия басып алған аймақтарына жэрдем
беруі де қажет еді. Мүны Жүмабай Шаяхметов Министрлер кеңесіне, оының сол
кездегі төрағасы Нүртас Оңдасыновқа сүйене отырып үйымдастыра білді.
Батыс аймақтарға жәрдем беру түрі - РКСФР - дың қалаларын Қазақстан
қалаларының шефке алу жолымен іске асырылды. Мэселен, Алматы -Клинцыды,
Қарағанды мен Семей - Брянскіні, Шымкент пен Петропавл -Бежицаны, Ақтөбе -
Дятковты, Павлодар - Стародубты, Қызылорда -Карачаевті (Брянск облысы)
шефке алып, оларды экономикасының акяғынан нық тұрып кетуіне үлкен үлес
қосты. Украинаның халық шаруашылығын қалпына келтіруге Қазақстанның берген
көмегі ерекше.
Өзімен қатар істеген эйгілі саяси эрі мемлекет қайраткері Д.А.
Қонаевтың сөзімен айтқанда, Жұмабай Шаяхметов : ... айтары жоқ тәртіптің
адамы еді. Қия баспайтын, қия да бастырмайтын... Орталық Комитеттің
бөлімдеріне, министрлер мен ведомостволардың басшыларына берген
нүсқауларының орындалу барысын қатты қадағалап, сөзбұйдалыққа жібермейтін.
Бүған - дейінгі бірінші хатшылардан Жұмабайдың айырмашылығы - аса үқыпты,
әрі қиыннан қиыстыра білетін ұйымдастырушы еді.
Міне осындай сипатты қайраткердің іс нәтижесін көрсететін Қазақстанның
экономикасын дамытуда қандай жетістікке жеткенін тоқтайық.
1949 жылдың 25 ақпан мен 1 наурыз арасында өткен Қазақстан
Компартиясының IV құрылтайы соғыстан кейінгі 3 жылда істелген жұмысты үлкен
қанағаттанғандықпен қорытындылады. Осы мерзімде республикада 400-ден аса
өнеркәсіп орны 4 бесжылдықтың тапсырмасын мерзімінен бұрын орындаған.
Өнеркәсіптің негізгі қоры - 2,7 есе көбейіп, жалпы табыс өнімі екі еседей
артқан. Сонымен қатар елде 3700-ден аса кәсіпорын мен цехтар, тағы басқа
өндіріс орындары ашылған. Қара металлургия, мұнай өңдейтін, мырыш өндіріс
сияқты жаңа өнеркәсіп салалары іске қосылған. Бүл 200 мың адамды жұмыспен
қамтамасыз етті.
Істелген істі қорыта келе қүрылтай ел экономикасы мен мэдениет ілгері
дамудың жолдарын анықтап беріп, өзінің бірінші үйымдастыру Пленумында
Жұмабай Шаяхметовті Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші
хатшысы етіп сайлады.
Қанына тартпағанның қары сынсын,- дегендей Жұмабай ел басқаратын
кадрлар қүрамында қазақтар үлесін арттыруға, ол үшін қазақтарды партия
қатарына тартуға көп көңіл бөлді
Сол IV құрылтайда сайланған Орталық Комитеттің 85 мүшесінің 55 қазақ,
37 комитет мүшесіне кандидаттың 20 - сы қазақ болды. ұлттық кадрлардың
қатарын нығайта түсу үшін Жұмабай Шаяхметов басқа республикаларда қызмет
істеп жүрген қазақтарды Қазақстанға шақырып, жауапты жұмыстарға
орналастырды. Мәселен, Ресейдің Астрахань облысынан М.Ә. Сужиковті, С.Т.
Бектелевті шақырып әкеліп біріншісін - Ақтөбе облыстық парткомның бірінші
хатшысы етіп (1948 - 51 ж.ж), ал екіншісін -Қызылорда облыстық парткомның
бірінші хатшылығына жіберді. М.Ә. Сужиков өзін үлкен үйымдастырғыш,
үлтжанды етіп істе көрсеткендіктен 1951 жылы оны Жұмабай Шаяхметов ҚКП
Орталық Комитетінің құрамына енгізіп, Комитеттің хатшылық жұмысын тапсырды.
Елде тысқары жүрген, әрі мәртебелі қазақтарды елге әкелудің тағы бір жарқын
мысалы, екі мәрте Кеңес Одағының батыры Талғат Бигелдиновті Қырғызстаннан
шақырып алуы және Роза Бағлановаға арнайы кісі жіберіп, Ташкенттен шақырып
әкелуі болды [6]. Жұмабай Шаяхметов жұмысының тағы бір қыры - әйелдерді
оқытып, тәрбиелеу оларды басшы жұмыстарға тартып, өсіріп отыру болды. Оның
кезінде Қазақстан Орталық комитетінен бастап аупарткомға дейін әйелдермен
жүмыс істейтін бөлімдер қүрылды. Сонымен қатар аупарткомдар хатшыларының
бірі, әрі аупарткомдар төрағаларынң бірі орынбасары - әйел болу тәртібі
енгізілді. Ол кісі қазақ қыздарының оқып, білім алуына қатты көңіл бөлді.
Соғыс өрті өршіп түрған 1944 жылдың өзінде Қазақстан Компартиясы ОК екінші
хатшылығын атқарып жүріп, Алматыда қыздар ғана оқитын педагогикалық
институт аштырып өзі соған қамқорлық жасап отырда. Жүмабай Шаяхметов
қазақтардың ана тілінде сөйлеуіне де мэн беріп отырды. Орталық Комитеттің
аппаратында істейтін қазақтар өзара ана тілінде сөйлеуге көшті. Қазақтар
ғана емес, орыстар да қазақ тілін игере бастады.
Жұмабай Шаяхметов үйымдастырушылық іскерлігімен де, жеке басының
қабілеттілігімен де Қазақстанның ғана емес, бүкіл Кеңес Одағының ірі саяси
қайраткерлерінің біріне айналды. Оны үшінші сайланған КСРО Жоғарғы
кеңесінің 1 -сессиясында КСРО Жоғарғы Кеңесі ұлттар Кеңесінің төрағасы етіп
бірауыздан сайлады. 1952 жылдың 5-14 қазанында өткен СОКП-ның XIX
құрылтайында сайланған Орталық Комитетінің И. Сталин бастаған 125 мүшесінің
бірі болды. Құрылтайдың бірер мәжілісіне Жұмабай Шаяхметов төрағалық етті.
И. Сталин оны жеке қабылдап, оған үлкен сенім білдіріп, бағалайтынын
көрсетті. Әрине, Жұмабай Шаяхметовтың түсында бәрі бірдей жақсы бола берді
деуден аулақпыз. Ол өз дәуірінің перзенті болғандықтан, ел өмірінің саяси-
әлеуметтік саласында, әсіресе рухани саласында заманынан озып кете алмады.
1946 жылдан 1950 жылдың басына дейін Кеңес Одағында сол кезеңге ғана емес,
кейінгі он жылдықтарда да өзінің үлкен ықпал- әсерін тигізген идеялық-
теориялық жэне саяси науқандар үлкен етек алды. Соғыстың жеңіспен аяқталуы
- Кеңес Одағы халықтарының қанына сіңген Отанды, ұлтты сақтап қалу үшін
күрестің, шын мәніндегі патриотизмнің жемісін көрсетті. Сонымен қатар соғыс
- сталинизмнің саясат пен идеология ретінде кезең рухына қайшы келетінін,
әсіресе ұлттық республикалар жағдайында дәуір, заман сабақтастығына сәйкес
келмейтінін ашып берді. Халықтар арасында еркіндікті аңсау пиғылы күшейді.
Мұны сезген Сталин кеңес өкіметіне дейінгі дәуірді, әсіресе патшалық
Ресейге қарсы болған ұлт-азаттық қозғалыстарына берілген тұжырымдамаларды
қайта қарауда қолға алды. Осы мақсатты орындау үшін 1946 жылы 14 тамызда
СОКП Орталық Комитеті хатшы А.А. Ждановтың баяндамасы бойынша Звезда,
Ленинград әдебиет журналдары туралы қаулы қабылданып, ол идеологиялық
жүмысты жаңа арнаға бағыттады. Әдебиет, өнер, тарих ғылымдары идеологиялық
жұмыстың барлық саласында әдетте өте маңызды орын алатыны белгілі.
Сондықтан да осы саладағы жұмыс істеп жүргендер арасынан қателесушілерге
шабуыл жасаушылық күшейді. 14 тамызда қабылданған қаулысының ізін суытпай
СОГП Орталық Комитеті 26 тамызда: О репертуаре драматических театров и
мерах по его улучшению деген қаулы қабылдап, театрлар репертуарларында
жаңа кеңестік кұрылыс тақырыбына жазылған пьесалар орын алуы қажеттігін
атап көрсетті. Бүл да идеологиялық майданның шебін кеңейте түсті. Кеңес
өкіметі орнағанға дейінгі отаршылық, үлттық ерекшеліктер көрсетілген
шығармалар ығыстырылып шығарыла берді. СОКП Орталық Комитетінің аталған
қаулыларының негізінде Правда газеті сол жылы 19 қыркүйекте Выше уровень
идеологической работы деген бас мақала жариялады. Ол Орталық Комитеттің
пікірін көрсетіп болғандықтан бізде большевик Казахстана журналының 1946
жылғы 9-10 сынында басылды. Осылайша бүкіл Кеңес Одағының мемлекеттің саяси-
элеуметтік жүйесі рухани қүрсауға түсті. Бұл жаңа тарихи жағдайда, әрине,
Қазақстан тыс қала алмады. Сталинизмнің бүл әрекетіне Жұмабай Шаяхметов
түгілі Сталиннің төңірегіндегілер де дәрменсіздік көрсетті. Ал жандайшаптар
қызған көрікті баса түсті. Ж. Шаяхметовтың өз тарапынан кезең рухына
ермеске амалы қалмады [7].
1947 жылы XIX ғасырдың бірінші жартысындағы феодалдық-рулық қатынастың
көрнекті өкілдеріне дұрыс баға берген әдебиет пен өнер қайраткерлерінің бір
қатарын сынау науқаны басталды. Науқан Қазақстан компартиясы ОК: О грубых
политических ошибках в работе Института языка и литературы Академии наук
Казахской ССР жэне О крупных ошибках и недостатках в работе союза
писателей Казахстана и о мерах по их устронению деген қаулыларынан кейін
өрши түсті. Кемшілік, қателік дегенде тағатын кінэсі шығармалар таптық
түрғыдан жазылмаған, Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстан тарихы мен
әдебиетінде қоғамның материалдық өмірінен тыс таптық күресті көмескілеп
көрсету орын алған дегенге саяды. ХУШ-ХІХ ғасырлар мен XX ғасырдың
басындағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдері: Бұқар жырау Қалқаманұлы,
Базар жырау, Дулат Бабатайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Шортанбай Қанайұлы, Ш.
Бөкеев, Ғ. Қарашов, С. Торайғыров, М.Ж. Көпеевтердің шығармалары реакцияшыл-
феодалдық, діншілдік сарында жазылған деп табылды. Халықтың эпикалық
жырлары: Ертөстік, Едіге батыр, Қарасай қазы, Ер Сайын, Шора
батыр, Қазтуғар батыр да осы тұрғыда бағаланды. Аса қырағылық көрсетем
дегендер Ғылым Академиясының президенті Қ.И. Сатбаевты, Қазақ
мемлекеттік университетінің ректоры академик Т.Т. Тәжібаевты ұлтшылдық
көзқарастағы сенімсіз адамдарға қамқорлық жасайды деп кінэлады. Мұхтар
Әуезовті Абай романында көшпелі түрысты әдемілеп көрсетті деп кінә
тақты. Жұмабай Шаяхметов бастаған Қазақстан компартиясы Орталық Комитеті
кателіктерді жөндеу үшін біраз шаралар жүргізу керектігін үсынғанымен,
сыналған ғалымдар мен жазушыларға саяси айып тағылмады, қудалаушылық
болмады. М.Әуезов пен Қ. Сатбаев Мәскеуге барып жұмыска орналасты. Жұмабай
Шаяхметов М. Әуезовке телефон соғып, жағдайды түсіндіріп, кешірім сұрапты
деген әңгімелер де бар. Тіл мен эдебиет институтының директоры Ісмет
Кеңесбаев орнынан алынып, Қызылорда пединститутына, ал сыншы әдебиетші Е.
Ысмайлов Шымкентке ұстаздық қызметке жіберілді. Олар 2-3 жылдан кейін
Алматыға қайта келіп жұмысқа орналасқан. Дегенмен, Тіл және әдебиет
институтының сыналуы жазушыларға соқкы болып тисе, ендігі кезек
тарихшыларға ауысты. Оған басты себеп болған 1943 жылы Мәскеудің көрнекті
тарихшыларының қатысуымен жарық көрген Қазақ ССР тарихына М.Морозов
дегеннің 1945 жылы Болыиевик Казахстана журналының 6-санында жарияланған
рецензия еді. Онда ол кітапта Қазақстанның Ресейге қосылуы тек Ресейдің
жаулап алуының нэтижесінде болды, ал оның салдары халыққа тек қасірет
әкелді дегенге саяды деп түжырымдаған болатын. Тарихшылардан қырағылық
көрсетушілердің нысанаға алғаны қазақтың алғашқы тарих ғылымының докторы
дәрежесін алған Ермахан Бекмаханов болды. Солай болғанмен 1948 жылы 9-11
наурызда болған ҚКП ОК-нің идеологиялық мэселелері қараған пленумында
Е.Бекмахановқа ашық қарсы шығушылық болмады [8].
Жұмабай Шаяхметов екі жақты саясат үстады. Бір жағынан, Мэскеудің
нүсқауын орындау керек, екінші жағынан, үлттық мүддені қорғап, оны іске
асыруға тырысты. Мүны оның Е.Бекмахановқа қарсы науқанды тежеуге тырысқанын
көруге болады. Солай болғанмен Мәскеу маза бермеді. 1948 жылдың 28
ақпанында КСРО Ғылым Академиясының тарих институтында Е.Бекмахановтың 1947
жылы Алматыда мемлекеттік баспадан шыққан Казахстан в 20-40 годы XIX века
деген монографиясы талқыланды. Онда Кеңес Одағының атақты тарихшылары Н.М.
Дружинин, С.Б. Бахрушин, А.П. Кучкин, С.В. Юшков, М.П. Вткин тағы басқалары
талқылау барысында монографияға жоғарғы баға берді. Жағымсыз пікірді
талқылауға Қазақстаннан қатысқан Х.Г. Айдарова, Т.Ж. Шойынбаев және М.Б.
Ақынжановтар ғана айтқан. Бүдан кейін Бекмахановтың еңбегі туралы айтыс-
тартысқа қоғамдық ғалымдар өкілдерімен қатар республика Компартиясы Орталық
Комитеті аппаратының қызметкерлері де араласып кетеді. Олардың көбіне тілге
тиек ететіні кітаптың Освободительное движение под руководством Кенесары
Касымова деп аталатын екінші бөлімі болды. Е. Бекмахановқа тарихты
зерттеуде маркстік-лениндік әдістемелік тәсілімен ауытқыған деген айып
тағыла бастады. Бүл енді саяси айыптау еді. Осындай жағдайда 1950 жылдың 26
желтоқсанында Правда газетінде Т. Шойынбаев, X. Айдарова, А. Якуниннің:
За марксистское-ленинское освещение вопросов истории Казахстана деген
мақаласы шықты да, Е. Бекмаханов төңірегінде көтерілген науқанды ушықтырып
жіберді. Мақалада оның монорафиясын зиянды, өйткені Кенесары Қасымовтың
көтерілісі ұлт-азаттық көтеріліс емес, реакцияшыл-феодалдық көтеріліс. Оны
Бекмахановтың ұлт-азаттық қозғалысы деп көрсетуі тарих ғылымының маркстік-
лениндік принцитеріне қайшы келеді деп көрсетіледі. Ақыры 1951 жылы
Е.Бекмахановты партиядан шығарып, университеттегі жұмысынан да қуады.
Осылайша Е.Бекмаханов қуғынға түссе де, Жұмабай Шаяхметов оған жазалау
шараларын қолдандырмуға тырысып, оның өзінше аяқталуына мүмкіндік жасады.
Осыңың өзі Жұмабай Шаяхметовтың 1937 жылдың қасіретін Қазақстан жағдайында
қайталатпауға тырысқанын көрсетеді.
¥лттық зиялыларды қалыптастыру, оларды өсіру қиын процесс екенін
түсінген Жұмабай Шаяхметов ұлттық кадрларға өте қамқорлықпен қарады. Айта
кету керек соғыс кезінде жауға атылған он оқтьң тоғызын берген
Қазақстанның түсті металлургиясы еді ғой. Осы істің басы-қасында Жүмабай
Шяхметов жүрді. Осы тұста екінші хатшы болған Жүмабай Шаяхметов, бірінші
хатшы Николай Скворцов, Совнарком төрағасы Нұртас Оңдасыновпен бірге бар
күшті майданға, бар күшті жеңіс үшін жүмылдырды, жұмсады. Соғыстан кейінгі
жылдары халықтың тұрмысы ауыр болды. Сол тұстағы Орталық статистика
комитетінің Қазақстан Компартиясының Орталық комитетіне жолдаған құпия
деректерінде көрсетілгеніндей 1949 жылмен салыстырғанда 1950 жылы адам
өлімі 13,9 пайызға, соның ішінде нәрестелердің шетінеуі 10 пайызға өсіпті.
Ақша реформасы жүргізіліп, қара базар мен дүкен бағасы соғыстан кейінгі
кезеңнен 10-15 есе жоғарылап кетеді [9]. 1952 жылы соғыстан кейінгі алғаш
партия съезі - XIX съезі болды. Партияның XIX съезінің алдында Одақ
үкіметі Қазақстанды Шығыстағы мал шаруашылығын өркендетудің негізгі
базасына айналдыру жөнінде арнайы қаулы алды. Сондықтан да Ж. Шаяхметов
XIX партия съезінде сөйлеген сөзінде осы маңызды мәселеге ерекше назар
аударды. Бүл мәселелердің шешілу жолдарын өзінің баяндамаларында баяндап
берді. Тарихи XIX съезд біткен соң төрт айдан кейін 1953 жылы 5 наурызда
И.В. Сталин кенеттен қайтыс болады. Бүкіл Одақта қаралы күндер болды. Бас-
аяғы отыз жылға созылған Сталин дәуірінің соңы да осы еді. Жеке басқа
табыну да аяқталып, енді валюнтаризм кезеңі басталды. Бүкіл Одақтағы
барлық билік Н.С. Хрущевтің қолына тиді. Содан былай бәрі өзгерді, бэрі
қайтадан мүлдем басқаша өрбіді. Н.С. Хрущев пен оның өкімет билігінің
басында отырған кейбір серіктерінің Сталиннің жеке басына табынуға қарсы
күресті бастаудағы ерлігі мен батылдықтарын жоғары бағалай отырып, осы
қайраткерлердің әкімшілік жүйеге бағалай отырып қарсы күресті аяғына дейін
жүргізе алмағандығын, тіпті көп жағдайда жүргізгісі келмейтіндіктерін де
айту керек. 1954 жылы ақпан-наурызында КПСС ОК Плеңумы елімізде азық-түлік
мэселесін шешу үшін шығыс аудандарда тың және, тыңайған жерлерді игеру
жөнінде мәселе қойылып, қаулы қабылдады. Онщ игеруге Қазақстан кеңінен
катыстырылды. Екі айдан кейін №1 тыңгер Н.С. Хрущев Қазақстандағы тың
жерлерді өз көзімен келіп көрді. Д. Қонаев өзінің естелігінде айтқандай,
келетін, нұсқаулар, командалар беретін, сөйтіп, ерекше жолымыз болды, ол
бізге тым жиі келетін болды - деп тоқталып кетті. Қысқа мерзімде
Қазақстанда 25,5 млн. тың жер жэне тыңайған жер игерілді. Осының бәрін
кезінде Хрущевтің даналығы, ерлігі деп мадақтап, оған тың игерушілерге
арналған медальды ең алдымен тапсырды. Бірақ бәріне де уақыт төреші.
Бэрінің де дүрыс, бұрыстығын өмірдің өзі айқын көрсетеді деген сөздердің
жайдан-жай айтылмағанына тағы да көзіміз жетті. Саяси қоғам қайраткерлері,
тарихшылар, жазушылар, журналистер, тың жерлерді беталды игерудің
Қазақстанға онша пайдалы бола қоймағанын жақсы түсінгендей болды. Соңғы
кезде мұны Хрущевтің Қазақстандағы лаңы деп өте орынды жазып жүр. Ана
тілі, Қазақ эдебиеті газеттері тың игерілген облыстарда 900-ден астам
қазақ мектептері жабылып, мемлекеттік тілдің аясы тарылғанын, басқа да
келтірілген зияндарын дәлелдеп жазып келді. Н.С. Хрущев кезіндегі
реформаларын, тың жерлерді игеру жөніндегі валюнтаристік шешімдерін
Орталық партия комитетінің Президиум мүшелері де сынағаны белгілі. В.М.
Молотов тың жерлерді беталды асығыс игермей, алдымен Ресейдегі қара
топырақты өңірді игеріп, содан кейін басқа өңірлерді бірте -бірте игеру
керек, - деген еді. Бірақ, амал қанша, Никита Сергеевич ешкімнің де
пікірін тыңдап, санасқан емес [10]. Москвада, Орталық партия Комитетінде
Қазақстандағы мал шаруашылығын өркендету туралы мэселені талқылағанда,
болған кемшіліктер үшін Н.С. Хрущев баяндама жасаған Ж. Шаяхметовты қатаң
жазалау керек деп үсыныс жасаған еді. Сонда Жүмабай Шаяхметов түрып:
Дорогой Никита Сергеевич, во время войны вы потеряли Украину, несколько
раз без боя немцам сдавали Харьков. Но, за все это Вас не наказали деген
екен. Мүны Н.С. Хрущев кейін кешірмепті. Тың жерлерді игеру кезінде
Қазақстанның аудандарында жүздеген жаңа паселкелер мен совхоз орталықтары
салынды. Ресей жерінен білікті мамандар мен жастардың біраз тобы
қоныстандырылды. Олардың көбі Қазақстанның қысқы суығына шыдамай қайта
кетулеріне тура келді.
Жұмабай Шаяхметов Қазақстанды орыстандыру саясатына қарсы тұра
алмады. Тұра да алмас еді. Сондықтан да ол көп жағдайда сол істі өзі
қолдаушы болып көрінуге тырысты. Алайда, Қазақстанда қалыптаса бастаған
үлттық өрлеуді жақсы сезген Мәскеу басшылығы, әсіресе Никита Сергеевич
Хрущев Жұмабай Шаяхметовке қарсы кінәлау, айыптау шараларын өрістете
берді. Қазақстанның тың жэне тыңайған жерлерін өз қалауынша игеру үшін,
республиканың басшылығын да, халқын да орыстандыру үшін Шаяхметовты
қызметінен алу қажет болды. СОКП Орталық комитетіндегі қызметкерлер осы
тұста қазақ номенклатурасы арасында наразылықтың төбе көрсете бастағанын
жеткізген соң Жұмабай Шаяхметовты бірінші хатшылықтан кетіру екі кезеңде
жүргізілді. Кремльге Шаяхметов ұстаған ұлт саясаты ұнамағаны анық. Өйткені
соғыстан кейінгі тұста жаңа буын, білікті жергілікті кадрлар қаулап өскен
еді. Колхоз басшыларының ішінде қазақ ұлт өкілдері 62,8 болса, барлық
басқарушы кадрлар арасындағы кадрлар арасындағы қазақтар үлесі 40,2
пайызға жетті. Шаяхметовтың қызмет істеген кезінде жүздеген фабрикалар мен
зауыттар, темір жол төселді. Қазақстанда қара металлургия, машина жасау,
мүнай өңдеу, мырыш өндірісі, тыңайтқыш өндіріс салалары қүрылып, өрістей
бастады. 1954 жылы ақпанда Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің
пленумы болды, Жүмабай Шаяхметов бірінші басшылықтан босатылып, Оңтүстік
Қазақстан облысына партия комитетінің бірінші хатшысы етіп тағайындап
қызметке жіберілді. Жүмабай Шаяхметов алғашында Орталық Комитеттің үшінші,
содан кейін екінші хатшысы болып сайланды. Ол бір өте күрделі де ерекше
кезең болғаны бэріне аян. Соның алдында ғана жаңа қабылданған
Конститутцияға сәйкес дербес Одақтас республика мэртебесіне ие болған.
Содан өзінің шаруашылығына ие болып, экономикасын қолға ала бастаған
Орталық Комитеттің басшылығында болған Ж. Шаяхметов түскен бар ауыртпалық
пен жауапкершілікті толығынан сезінгенде түсінген. Енді ғана Қарағанды мен
Ембіні, Шымкент пен Балқашты, ауыр өндіріс ошақтарын іске қоса бастаған
кез болатын. Жақындап келе жатқан соғыс ызғары жалт етіп от-жалынға
айналды. Деректі кинокадрда соғыс басталған күнгі Алматыда қазіргі
Панфилов атындағы паркте болған қалалақ митингіде Жүмабай Шаяхметовтің
сөйлеп тұрған сэті түсірілген. Алыста жатқан Қазақстан сол ¥лы Отан
соғысының майдан арсеналына айналған. Еліміздің батыс аймақтарын жүздеген
зауыт-фабрикалар көшіріліп экелінді, миллионға жуық адам қоныс аударды.
Солардың бәрі орнына келе майданға қажет қару-жарақты тасқындатып шығара
бастады. Орал, Сібір, Қазақстан үшеуі соғыс басталғанда Кеңес одағынан
қару қуаты екі есе көп болған Германияны артқа тастаған күш болды. Ж.
Шаяхметовтың осы түстағы қызметін орталық жоғары бағалады. Үлы Отан Соғысы
басталысымен Қазақстан майдан шебіндегі аймақ болмаса да, майдан мүқтажын
мойнына алған сарқылмас арсенал-қоймаға айналды. Қазақстан бэрінен бүрын
өзінің таңдаулы ержүрек үлдарын майданға аттандырды. Қазақстан
жауынгерлерінен жасақталған бөлімдер мен полктар жауға қарсы күресіп
жатты. Сонда ең алдымен Мэскеу түбіндегі елдің тағдырын шешкелі түрған
қанды шайқаста генерал Панфилов басқарған 8-гвардияшылар дивизиясы элемге
танылды. 28 панфиловшылардың Дубосеково разъезіндегі жау танкілерімен
айқасы ғажап ерлік үлгісі болды. Алғашқы Кеңес Одағының Батырлары шықты.
Ж. Шаяхметов қызметінде өзінің ақылы мен білімін, іскерлігі мен
үйымдастырушылық қабілетін аямай жүмсады [11]. Шаяхметовтың жан қиярлық
еңбегі бүкіл елдің жоғарғы бағасын алды. Соның бір көрінісі соғыс
аяқталысымен көп еңбек сіңірген Николай Скворцовты Мэскеуге жоғарылатып
жіберді де, оның орнына Орталық Комитеттің бірінші хатшысы болып, бір
жылға жетпейтін уақыт, Генадий Андреевич Борков сайланды. Г.А. Борковтан
кейін соғыстың алдында, соғыстың өнбойында эуелі үшінші, кейін екінші
хатшы болып істеген, өзінің білімі мен қабілетін көрсеткен Жүмабай
Шаяхметовты бірінші хатшы етіп сайлады. Сөйтіп Жүмабай Шаяхметов бүкіл
Қазақстанның тізгінін өз қолына алған түңғыш қазақ болып тарихта қалды.
Жүмабай Шаяхметов 1942 жылы үлттық айтысты жандандыруға ат салысып,
қазақ әдебиетіне, мәдениетіне жанкүйерлік танытты. Қазақстанның алдымен
жер бетіндегі табиғи байлықтары, жайылымдары мен шалғындарын барынша
пайдаланып, соғыстан қалжырап шыққан халықты азық-түлікпен қамтудың басты
көзі сол жайылымдарда бағылатын мал еді. Мүнда 180 миллион гектар жайылым
болатын. Енді мэселе соны игеруде. Ол үшін су керек, су табу үшін қаржы,
техниканы керек етті. 40-жылдардың аяғы 50-жылдардың басында Қазақстанның
жер бетіндегі байлықтары ғана емес, жер астындағы қазынасына ел назарын
аудара бастайды. Сол жылдары Қарағанды бассейні елімізде үшінші көмір
ордасы, кокстелетін көмір беретін ірі өндіріс ошағы болып табылады.
Жаңадан механикаландырылған ірі шахталар салынады. Көмірді техникамен
өндіру жөнінде Қарағанды ең озық бассейн болды. Тұңгыш көмір комбойы
осындай істей бастады. Ембінің мөлдірде сапалы мұнайын көбейтуге күш
салынды. Жаңа кэсіпшіліктер ашылды. Қазақстанның оңтүстігі мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның егеменді ел болуы
жағдайларында, демократиялық қоғам мен нарықтық экономика құру жолында,
Республиканың басынан кешірген тарихи жолдарын ғылыми түрғыдан қайта қарап,
әділ бағасын беру ісі едәуір нәтижелерге жетті. Тарихшылар жаңа әдістемелік
көзқарастар, жаңаша ойлау әдістерін жасауға, тарихи үрдісті оның өзі қандай
болса, сол күйінде - өзара байланысты, тұтастықпен ұласқан, диалектикалық
даму үстіндегі түрінде көруге ұмтылып, жаңа айқындамалар түрғысынан
жазылған еңбектер жарық көруде. Әсіресе, соңғы жылдары республикамызда
тарих ғылымына деген қызығу арта түсті. Оның бірнеше себептері бар. Олар:
жоғарыда айтылған Қазақстанның егемендік алуы ұлттық сана сезімнің өсуі,
тарих ғылымының идеологиялық қыспақтан арылуы, қазақ халқы тарихының
күрделі тұстарын қайта құру және жаңа түсіндірудің қажеттілігі. Мүндай
күрделі жүмыстың сәтті болуы үшін Қазақстан тарихының көрнекті қоғам
қайраткерлерінің мұрасын дүрыс, жан-жақты талдап, игере білудің де маңызы
зор екені көпшілікке белгілі.
Қазақ тарихының беттерін парақтай бастасақ, ұлы істерге ұйытқы болған
ұлы тұлғаларымыз бен бүгінгі күнге дейін лайықты бағасын ала алмай келе
жатқан боздақтарды көреміз. Тірісінде қадірін білмегенімізбен дүниеден
өткендерінің еңбегін елеп аруағын аунатсақ көзі тірі жақсының жақсылығын
айтып, нұрын тасытқанымыз жөн. Алайда, біз таңдауымыздың үлесіне тиіп
отырған азаматымыздың өміріне үңіліп, олардың еңселі істерін марапаттаумен
ғана шектелмек емеспіз. Санамыздан шайыла қоймаған Кеңестік идеология,
тілге тиек етпекші ерлерімізді де аяқтан шалып санасына қанды шеңгелін
батырып көрген. Десек те, азаматтарын есептей білер халқымыз бен өткеніне
төреші болар тарихымыз бар елміз. Арқалы елдің үш ұлы - бірі қол бастаған
қаһарманы болса, Жұмабай Шаяхметов ел тізгінін ұстаған саясаттың жілігін
шаққан қоғам қайраткері. Өткенімізге үңілмей, ертеңімізге иек арта
алмаймыз. Өрлеу мен құлдыраудың дәмін тартқан қандасымыз Жұмабай
Шаяхметовтың есімін түрлі саяси жағдай мен уақыт тарих беттері түгілі,
санамыздан да өшіріп жібере жаздады.
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетіне жетекшілік еткен алғашқы
қазақтардың бірі туралы мәлімет кімге болса да қызықты да тағлымы болары
сөзсіз. Бірақ, өкінішке орай, 1946 жылдың маусымынан 1954 жылдың ақпанына
дейін ел басқарған Жұмабай Шаяхметов туралы ұзаққа созылған үнсіздік оған
мүмкіндік бермей келді. Ел басына қара бұлт үйріліп түрған кезеңде басшы
болғандардың бәрінен бірдей кінә іздеу пенде біткенге тән қасиет екенін де
мойындаған дұрыс шығар. Сондықтан уақыттың сол кездегі ағымдық талабына
қарай әрекет етуге мәжбүр еткен жағдайлармен есептеспей, бәріне қара күйе
жағу, сөйтіп, ақиқаттың ұшына жетпей баға беру де екіұдай пікір туғызады.
Шаяхметов туралы үнсіздік те бізге оның қарапайым адам ретінде қандай
болғанын танытпай, жүмбақ бір бейнеге айналдырып келгені де шындық.
Әміршілік-әкімшілік жүйе қыспағында болған кезеңдерде қазақ елі
басшылығында болған саяси қайраткер Жұмабай Шаяхметов туралы аға ұрпақ
өкілдері болмаса, бүгінгі жастар білмейді. Білгісі келгендерге ол солақай
саясаттың сойылын соққандардың бірі ғана болуы мүмкін. 70 жылдық
тарихымызды сызып тастай алмаймыз. Тарих тағлымын екшегенде есімін сызып
тастауға келмейтін бір қайраткер болса - ол Жұмабай Шаяхметов. XX дауылды
ғасырда өмір сүріп, қажырлы қызмет етіп, өз халқының лайықты перзенті
болған Жұмабай Шаяхметов қай кездерде де өз халқының ықпалына бөленді.
Жұмабай Шаяхметов қоғам қайраткері ретінде толысып, халық үшін маңызды
еңбектер атқарған саяси тұлға. Сол себептен де Қазақстанды басқарған тұңғыш
қазақты тарихи тұрғыдан қарау қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі болып
отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кеңестік империяның ыдырауы, Тәуелсіз
Қазақстан мемлекетінің бой көтеруін, қазақ халқының отандық тарих
ғылымының жаңа тарихи контексте жазылуына жаңаша баға беруге жол ашты.
Жұмабай Шаяхметовтың өмірі мен қызметін зерттеу, оған тарихи тұрғыдан баға
беру зерттеушіге ізденуді талап етеді. Бұл зерттеу жұмысында жасалған
түйіндер мен пікірлер Қазақстан Республикасының Президенттік архивінен
алынған құжаттар мен осы уақытқа дейін ғылыми айналымға таратылып келген
мерзімді баспасөз материалдарынан сұраптап пайдалану негізінде ғана мүмкін
болды. Деректердің үлкен тобына жеке адамдар жасаған құжаттар, еңбектер,
естеліктер және тағы басқалары жатады. Соның ішінде ең алдымен маңызды
болатыны Жұмабай Шаяхметовтың өзінің қызметі барысындағы басқаларға
жолдаған хаттары, жедел хаттары, сөйлеген сөздері жатады. Бұл деректерден
Жұмабай Шаяхметовтың қалыптасқан ауыр жағдай мен қордаланған мәселелерді
шешудегі мазасыз көңіл-күйін, үлкен принциптілігін, азаматтық табандылығын
аңғарамыз. Қазақстан Республикасының Президенттік архиві даярлап шығарған
Леон Мирзоян в Казахстане деген кітаптың кіріспесінде Армения
Республикасының Қазақстандағы елшісі, тарих ғылымдарының докторы Эдуард
Хуримндян Леон Исаевич прекрасно понимал, что будущее Казахстана
состоится только в том случае, если во всех сферах, общестивенно-
политической, экономической, культурной жизни будут преобладать
представители коренного этноса казахи. Он открыл дорогу талантливым
молодым кадром, не обращая внимания на опасность навешивания ярлыка
буржуазного националитзма, бытовавшего в то время. При нем проявили себя
Абльхаир Досов, Садык Нурпеисов, Жумабай Шаяхметов и многие другие молодые
руководители деп жазды [1]. Міне, сол көрген басшының үмітін Жұмабай
Шаяхметов толық ақтады деп айтуға болады.
Ал Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
бұрынғы басшылар туралы: Біздің Қазақстан партия ұйымының басшылары
интернационалистер болған еді. Олардың ішінде орыс, украин, армян, еврей,
поляк, ұйғыр халықтарынан шыққан басшылар болды, ал қазақтардан бірінші
рет Жұмабай Шаяхметов, содан соң екінші Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаев,
үшінші мен сайландым деп Ғасырлар тоғысында атты кітабында тоқталып
кетеді. М.Қ. Қозыбаев Тарих зердесі атты еңбегінде Жұмабай Шаяхметов
хақында біртуар ой толғатты [2]. Т. Омарбеков Қазақстан
тарихының XX ғасырдағы өзекті мәселелері кітабында Қазақстандағы
Сталиндік саяси террор және оның салдарлары атты бөлімінде Жұмабай
Шаяхметовтың қызмет істеген аралық кезеңіне маңызды көңіл бөліп,
тұжырымдады. Деректі мәліметтерді құжаттардың келесі бір тобы партия
ұйымының құжаттары құрайды. Бұларға біз баспадан жарық көрген БК (б) П
органдарының жэне оның қазақ өлкелік комитетінің жарық көрген қаулыларын,
қарарларын жэне шешімдерін жатқызамыз [3]. Бұлардың мақсаты коммунистік
партияның күш-қуаты мен қамқорлығын насихаттау болғындығына қарамастан
сол кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық тұрмысқа талдау жасауға, осы арқылы
Жұмабай Шаяхметовтың қоғамдық-саяси, мемлекеттік қызметін анықтай түсуге
мүмкіндік береді. Сондай-ақ Жұмабай Шаяхметовтың өмірі мен қызметін
зерттеуде сол жылдары жарық көріп тұрған республикалық басылымдардың
маңызы да зор болды. Мәселен, Социалистік Қазақстан, Казахстанская
правда, Большевик Казахстан,Народное хозяиство Казахстана жэне тағы
басқа мерзімдік басылымдардағы Жұмабай Шаяхметовтың өзі жазған
мақалаларын, баяндамаларын, әр түрлі мекемелерде сөйлеген сөздерін алып,
оларға талдау жасау арқылы оларды жұмысымызда дерек ретінде пайдалана
алдық.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ғылыми-зерттеудің мақсаты -
Жұмабай Шаяхметовтың өмір жолының барлық кезеңдерін қамти отырып, оның
шыққан тегі мен тәлім-тәрбие алған, білімін шыңдаған ортасын, азаматтық
көзқарасын, қоғамдық-саяси жэне мемлекеттік қызметін, ғылыми шығармашылық
мұрасын зерттеп, зерделеу. Осы мақсатқа жету үшін ғылыми зерттеу жұмысы
барысында төмендегідей міндеттер алға қойылды:
- Жұмабай Шаяхметовтың шыққан тегін, тәлім-тәрбие жэне білім алған ортасын,
оның азаматтық көзқарасының қалыптасуына ықпал еткен факторларды ашып
көрсету;
- Жұмабай Шаяхметовтың партия қызметкерлерінен мемлекет жэне қоғам
қайраткері деңгейіне өсу жолын айқындау;
- Жұмабай Шаяхметовтың ел экономикасын бейбіт өмірге бейімдеу жолындағы
қызметіне талдау жасау;
- Жұмабай Шаяхметовтың Республика идеологиясының жетекшісі және
Орталық Комитеттің бірінші хатшысы ретінде атқарған істерінің тарихи
маңызын ашып көрсету;
- Жұмабай Шаяхметовтың ұлттық мәдени мұраларды жаңғыртып, халыққа
насихаттауды жүргізген жүйелеу жұмысына баға беру;
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Зерттеудің методологиялық негізін
тарих ғылымында сондай-ақ, оның негізгі бағыттарының бірі тарихнамаға тән
осы замандағы дәстүрлі принциптері тарихилық, жан-жақтылық, объективтілік
және басқа ғылыми зерттеуде диалектикалық, тарихи салыстырмалық жэне тағы
басқа әдістер қолданады. Бұл жағдай Жұмабай Шаяхметовтың жэне
замандастарының еңбектерін жүйелік тұрғысынан талдау, олардың орны жэне
мәні жөнінде қалыптасқан нақты тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді.
Қазақстан тарихындағы ірі тұлғаның ғылыми мұрасын зерттеу
салыстырмалы сипат алып, қаралып
отырған кезеңдегі жалпы үдемелі дамуы мен проблемалық-
хронологиялық байланыста қаралды. Нақты проблемалар бойынша ғылыми
ізденістер жүргізуде міндетті маңызы зор аспекті объективтілік принціпін
қолдану, яғни қоғам тарихындағы жеке түлғаның орны мен қызметі, ғылымының
және мемлекеттің өзара қатынасы, белгілі-бір нақтылы әлеуметтік
жагдайлардағы тарих ғылымының келешектегі даму жолдарын іздестіру сияқты
мэселелер болып табылады.
Зерттеу жүмысының деректік негізі. Диссертациялық еңбектің дерек көзі
ретінде мүрағат материалдары мен қүжаттарын, ғылыми монографиялық
зерттеулерде келтірілген мэліметтер, естелік жэне мерзімді баспасөз
ақпараттары алынды. Жүмабай Шаяхметовтың қоғамдық-саяси жэне мемлекеттік
қызметін зерттеуде маңызды дерек - түлғаның қаламынан туған еңбектер.
Келесі деректерді былай топтастырғанды жөн көрдік: ғылыми еңбектері,
мақалалары, олардың қолжазба нүсқалары, оларға арналған деректер;
өмірбаяндық сипаттағы деректер өзі жазған өмірбаяндары, партиялық
-өндірістік мінездемелері, жеке қүжаттары, қоғамдық қызметі туралы
пікірлер, қүрмет қағаздары, қүттықтаулар, естеліктер; ғылыми-
үйымдастырушылық, қоғамдық қызметі туралы деректер, дайындаған
баяндамалары мен дәрістері, теледидар мен радиода сөйлеген сөздері; Ж.
Шаяхметовтың жазған хаттары мен оған жазған хаттар. Қоғам қайраткерінің
түлға ретінде бейнесін жасау үшін Қ. Қайсенов, Е. Зәңгіров, М. Омаров, К.
Смаилов, М. Ильясов, Ә. Ғали жэне тагы да басқалардың естеліктері бірегей
дерек көзі болып табылады. Сонымен қатар, Жүмабай Шаяхметовтың қызы Алма
Жүмабайқызы мен балаларының, эріптестері мен немерелерінің естеліктері
түлғаның азаматтық, адамгершілік бейнесін тануға үлкен септігін тигізді.
Зерттеу жүмысының ғылыми жаңалығы. Тоталитаризмнен кейінгі
уақытта Отандық тарих ғылымында қалыптасып келе жатқан бағыт - тарихтың
субъективті факторларына ерекше назар аударылып, тарихымыздағы жеке
түлғалардың рөлі мен тағдыры туралы ізденістер жандануда. Зерттеу жүмысы
Қазақстан тарихнамасында Жүмабай Шаяхметовтың өмірбаянын жазу жолындағы
алғашқы талпыныс. Мүнда: ғылыми айналымға Ж. Шаяхметовтың түлғасы мен
қоғамдық-саяси, мемлекеттік қызметін жан-жақты ашып көрсететін жаңа
деректермен мен қүжаттар енгізіліп отыр. Зерттеу тақырыбынан туындайтын
проблемалар кешенді түрде зерттеліп, зерттеу жүмысы барысында алынған
нәтижелерге сәйкес төмендегідей ғылыми жаңалықтарға қол жеткізілді:
- Ж. Шаяхметовтың өмір жолы, қоғам қайраткері ретінде қалыптасуы
анықталды;
-Ж. Шаяхметовтың ел басына ауыр күн туғызған соғыс жылдарында тыл
жымыстарын үйымдастырудағы, экономиканы бейбіт арнаға бүруда атқарған
істері оның қайраткерлігін шыңдағаны ашып көрсетілді; ¥лттық мэдениет
пен тарихи сананы жаңғыртудағы қызметінің негізгі бағыттары, оны жүзеге
асыруда қолданған әдіс-тәсілдері айқындалды; Жүмыстың басты нэтижелерінің
бірі қоғам қайраткерінің қызметтен кетуі әділетсіз екенін жэне әкімшілік-
әміршіл жүйе идеологиясының түлғаға ықпалын көрсете отыра, оның біртуар
күшті бейнесіне, ғылыми мүрасына жалпы азаматтық, объективтік түрғысынан
баға берілді. Сонымен бірге Жұмабай Шаяхметовтың дүниетанымы, азаматтық
бейнесі, жеке басының қадір-қасиеттерін ашып көрсетуге талпыныс жасалды.
Зерттеу жрысының хронологиялық шеңбері. Жұмабай Шаяхметовтың өмір сүрген
жылдары, яғни 1902 жылдан бастап 1954 жылғы қызметінің соңғы кезеңіне
дейіңгі аралықты қамтиды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жүмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымша материалдардан
тұрады.
I. КӨРНЕКТІ МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ
ЖҰМАБАЙ ШАЯХМЕТОВ
1.1. Балалық шағы мен азамат болып қалыптасуының басты көздері
Кеңестер заманының 70 жылы ішінде Қазақстанның бірінші басшысы болып
үш-ақ қазақ қызмет атқарды. Олар Жұмабай Шаяхметов, Дінмұхаммед Қонаев және
Нұрсұлтан Назарбаев (оның тәуелсіз Қазақстанның түңғыш Президенті болғаны
өз алдына). 70 жылда 21 адамның арасында үш қана қазақ болды. Коммунистік
партияның ұлттық саясатты қалай адал, әділ жүргізгенінің бір көрінісі ғана
бұл.
Толқыны қатты XX ғасырдың бас кезінде көшпелі малшының отбасында туып,
өз халқының лайықты перзенті болған Жұмабай Шаяхметов арамыздан кеткелі
біраз жылдар болды. Жұмабай Шаяхметов 1902 жылы 30 тамызда Омбы облысының
Шарбақкөл ауданындағы №1 ауылда, көшпелі малшының, жоқ-жұқа отбасында
дүниеге келген. Жоқшылыққа қарамай, ол жеті жасында өз талабымен 1910-1913
жылдары сол облыстағы Ащыкөл ауылдық мектебінде оқып, оны бітірген кейін
Полтавскадағы екі жылдық орыс-қазақ училищесін тәмамдаған. Мұқтаждық пен
жоқшылық оның арманын одан әрі жүзеге асыруға мүмкіндік бермеді [1]. 1917-
1919 жылдары күн көру үшін әкесіне көмектесіп байлар мен кулактарға
жалданады, ауыр еңбекті басынан кешіреді. 1919 жылдың аяғына таман Ащыкөл
ауылдық мектебінде мүғалімдік қызметіне өтеді. 1932 жылы Мәскеудегі
Нариманов атындағы Шығыс институтын бірінші курстан тастап кеткен. Кейіннен
Шаяхметовтың жеке іс қағазында аяқталмаған орта білім деп жазылған
Жұмабай Шаяхметовтың алғырлығы мен шешендігі, ойының ұшқырлығы, оның
академиялық білімі жоқтығын бүркемелеп, білдірмеді. Әйтсе де академиялық
білімінің орнын өз бетінше ізденіп толтыра алды. Оның орасан
интеллектуалдық қабілеті жоғарғы білімі жоқтығын білдірмеуші еді.
Табиғатынан дарынды болатын [2].
1924 жылы Жүмабай Шаяхметов өз отауын тігіп үйленді. Оның әйелі
Майнұр Ғалиқызы Чокаева еді. Ол 1907 жылы 6 қарашада дүниеге келген, әкесі
Ғалидың ұлты қазақ, шешесінің ұлты татар.
1925 жылы Жұмабай мен Майнұрдың отбасында қуанышты хабар Рауза
есімді қызды босанды. Бірақ, өкінішке орай Рауза екінші бала дүниеге келмей
жатып шетінеп кетті [1].
1921-1923 жылдар аралығында ауыл мұғалімі болып жүрген Жұмабай Теке
болыстық атком секретары болып қызмет атқарды.
1927 жылы Ақмола облысында Петропавловск қаласында Равиль Шаяхметов
дүниеге келді.
1929 жылы дүниеге Сеил келді, бір жасқа толғанда шетінеп кетті.
1931 жылы 28 қарашада дүниеге Ноель келді.
1934 жылы 14 маусымда Алма есімді қыз дүниеге келді. Он жыл өткен соң
дүниеге Сейл келді, өкінішке орай тек екі тәулік қана өмір сүрді. Ең кенже
Тарғын 1946 жылы 21 ақпанда дүниеге келді.
1941 жылы Жұмабай мен Майнұр үш жасар украйн ұлтты Владимир Мальконы
асырап алды. Владимир рухани дамыған адам болатын ол 1974 жылы Көкшетау
облысында Щучинске қаласында көлік апатынан қаза тапты. Оның әйелі Анна
Афанасьевна Шаяхметова. Олардың балалары 1954 жылы туылған Таня және 1974
жылы туылған Виктория, қазір Анна Афанасьевна Шаяхметованың отанында тұрып
жатыр (Вятке). Жалпы Жұмабай Шаяхметов отбасында қандай әке деген сүрақ
туады - көз алдыма мен сонау соғыстан кейінгі жылдарды ойына елестетіп қызы
Алма Шаяхметова - әкемді жай күндері тек түскі аста ғана көретінбіз десем
жаңылыспаспын. Ол кездері жүмыс алты кездік еді ғой. Таңғы жеті қызметке
кеткеннен кешкі асқа бірақ келеді. Қазіргі Фурманов пен Құрманғазы
көшелерінің қиылысындағы үкіметтік резиденцияда түрдық. Еменнен жасалган
үлкен үстел басында кешкісін бәріміз жиналатынбыз. Анамыз Майнұр Ғалиқызы
буы бұрқыраған асты әкеліп алдымызға қоятын. Өзімнен үлкен екі ағам Равиль
мен Ноель, мен және Владимир (асырап алған інім, ең кенжеміз Тарғын онда
әлі кішкентай) папамызға жапа-жармағай жаңалықтарымызды айтып жатамыз. Әкем
балаларға онша қатал емес еді. Оған қарағанда шешеміз ұрысып, балаларын
тәртіпке шақырып, кейде соғып та алатын. Әкем өзіме қатал қабақпен
қарағанын тек бір-ақ рет көрдім. Кей кездері үстелімізде қымыз пайда бола
қалған жағдайда балалардың бәрі оны ішуге міндетті болатын. Сондай бір
сәттерде алдымдағы кесеге құйылған қымыздың танау жарар бүрқыраған исінен
тыжырынып: Фу, қымызды жақсы көрмеймін - десем керек. Кәрлен кесені
қолына ала берген әкем жақтырмағанын сездіріп оқты көзімен қарады. Содан
кеседегі қымызды қалай сіміріп алганымды білмей қалдым. Жалпы, шешеміз
балаларын әкенің қас-қабағына қарауды жастайынан үйреткен. Кешкі астан
кейін әкеміз біраз мызғып алатын. Әлі есімде, мен оны күнде түнгі сағат
23.00 -де оятатынмын. Түрып алып тағы қызметке кететін. Одан сағат түнгі үш-
төртте қайтады. Күнде осындай темірдей тәртіп. Ал әр жексенбі біз үшін
нағыз үлкен мереке. Отбасымызбен түгел қала сыртындағы Комитеттің демалатын
саяжайға келіп, машинамыздан түсіп жатқанымызда жұрт: О, Шаяхметов өзінің
командасымен келді, - деп қуаныштарын білдіріп жататын. Әкем, екі ағам,
мен, әкемнің комиссары жэне бір демалушыны қосып, алты адам бір команданы
құрайтынбыз. Ол кісі спортпен шұғылдануды күнделікті әдетке айналдырған.
Ерте түрып, жүгіріп келіп күздің қара суығына дейін суық душ қабылдайтын.
Мүздай судың астында түрған әкемді көріп күзетшілердің өзі тітіркенетіндігі
әлі көз алдымда. Соның арқасында ол жаратылған сәйгүліктей, сымдай
тартылған тіп-тік еді. Кейін сырқаттанған кезінде спортпен айналысуға
шамасы келмей қалды. Ата-анамыз біздің сабағымызды қадағалауға мүлдем
уақыты жоқ еді. Шешем майданға көмек көрсетуді ұйымдастырып, қолы үйден
қалт кеткенде жейде тігіп, жылы шүлық, бөкебай тоқиды. Әйелдерді де осы
жұмысқа жұмылдырды. Мектептегі жарыстарға әкем келіп түратын. Әкеміздің
арқасында біздің отбасы бір ғана ерекше жағдайды пайдалана алды. Азық-түлік
пен қажетті киімді арнаулы дүкеннен тапсырыс беру арқылы алатынбыз. Оның
ішінде күнделікті өмірге қажетті заттар да бар. Ал оған қажетті ақшаны
әкемнің еңбекақысы есебінен төлеп жүрдік. Әкемнің еңбекақысы тамақтан
артылмайтын. Оның есесіне анам Майнұр саусағынан өнер тамған шебер болатын.
Мектепті бітіргенен кейін оқуға сол кездегі сияқты орталыққа емес
Алматыдағы оқытушылар құрамы да олардан бірде-бір кем емес. Осынан білім
аласың, - деп қанша жалынсам да көнбеді. Ағаларым да, өзім де Алматыда
білім алдық. Мен ҚазМУ-дің геология-география факультетін бітіріп, Ғылым
академиясындағы география институтында қатардағы ғылыми қызметкер болып
жұмыс істеп, сол жерден зейнеткерлікке шықтым [3]. 1923-1926 жылдар
аралығында Жұмабай Шаяхметов Шалқар қаласында милиция қызметкері болып
жұмыс істеді. Басында жай қызметкер, кейіннен анықтаушы, тергеуші болып
қызмет атқарды. Сол жылдары бандитизм елді жаулап алып малды табынымен
айдап кетіп отырды. Милиционерлердін басты тапсырмасы ұрыларды ұстау
болатын. Қайтып әкелінген әрбір малдың басына 5 рублден төлеп отырды.
Табысты күні жаңа аяқкиім алып, жуған Жұмабайды тонап кетті. Содан бері
әйелі Майнұрға ешқашан арақ-шарап ішпеймін деп уәдесін беріп, берік
ұстаған. Сталин Жұмабайдың ішпейтінін біліп қылмыстық эрекеттерде оның
алдына жүзімнің шырынын қойып оны басқалары ішеді екен деп ойлаған. 1925-
1926 жылдары аралығында Ақмола губерниясының әкімшілік бөлімінің іс -
жүргізушісі, инспекторы , кеңес аппаратын жергіліктендіру комиссиясының
секретары қызметін атқара жүріп, 1926-1928 жылдары аралығында
Петропавлдағы Қосшы одағында нүсқаушы қызметін атқарды. 1928-1938 жылдары
Ішкі Істер Халық комиссарияты органдарында түрлі жауапты қызметтер атқарды.
1938 жылдан бастап біріңғай саяси басшылық жүмыстарына ауысады. 1938 жылы
шілдеде Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің үшінші, 1939 жылы
маусымда - екінші, 1946 жылы маусымда – бірінші хатшысы болыпсайланады [4].
Жұмабай Шаяхметовтың мүндай билік басына келуі XX ғасырдың ортасындағы
Қазақстан өмірінде шын мэніндегі тарихи оқиға болды.
КСРО тарихындағы коммунистік партия үйымдары басшыларының, әсіресе
бірінше хатшыларының мәртебесі ерекше болатын. Өйткені, партия кеңестік
қоғамның бастаушысы, үйымдастырушысы жэне жөн сілтеуші күш деп саналды.
Оған еш бір оппазиция болмады. Сондықтан да, шын мәніндегі өкімет билігін
аупарткомның бірінші хатшысынан бастап, СОКП Орталық Комитетінің бас
хатшысының қолында болатын. Социалистік қоғамның саяси жүйесі осылай
құрылғандықтан Мәскеу қазақка сенімсіздікпен қарап, Қазақстан ұйымының
басшылығына басқа үлттан көбінесе орыс нәсілдерді қойып отырды. Тек қана
1921 жылдың қаңтар - маусым айларында жарты жылдай - қырғыз (қазақ)
облыстық бюросының және қырғыз (қазақ) обкомның жауапты (бірінші) хатшысы -
қазақ Мырзағалиев Мұхамедхафий болды. Міне, одан 25 жылдан кейін КСРО - ның
құрамындағы одақтас республиканың -Қазақстан Комунистік партиясы Орталық
Комитетінің бірінші хатшылығын қазаққа - Жұмабай Шаяхметовтен сеніп тапсыру
- қысымда болып келген үлттың үмітін оятты.
Одақтық билік басындағылардың бұған баруы, әрине, Жұмабай Шаяхметовтың
істек сыналғандығы және оның жеке басының іскерлік қабілеттілігін біле-
білгендігінде еді. Әрине, Жұмабай өзіне тән барлық қабілеттілігі мен
билікті сыбанып жүмысқа кірісіп те кетті. Оған Орталық Комитетке үшінші,
екінші хатшылық міндеттерін атқаруда жинақтаған саяси -ұйымдастыру жұмыс
тәжірбиесі де көп көмек берді. Толық билікті қолына алуы оған қиындық
тудыра қойған жоқ. Солай болғаны мен соғыстан қалжырап шыққан КСРО - ның
халық шаруашылығын қалпына келтіріп, оны одан әрі дамыту міндеттерін шешу
де Қазақстанға үлкен үлес жүктелді [5].
Бүл мәселеде Қазақстан өз экономикасын бибітшілік жағдайға икемдеп дамыту
мен қатар соғыс кезінде фашистік Германия басып алған аймақтарына жэрдем
беруі де қажет еді. Мүны Жүмабай Шаяхметов Министрлер кеңесіне, оының сол
кездегі төрағасы Нүртас Оңдасыновқа сүйене отырып үйымдастыра білді.
Батыс аймақтарға жәрдем беру түрі - РКСФР - дың қалаларын Қазақстан
қалаларының шефке алу жолымен іске асырылды. Мэселен, Алматы -Клинцыды,
Қарағанды мен Семей - Брянскіні, Шымкент пен Петропавл -Бежицаны, Ақтөбе -
Дятковты, Павлодар - Стародубты, Қызылорда -Карачаевті (Брянск облысы)
шефке алып, оларды экономикасының акяғынан нық тұрып кетуіне үлкен үлес
қосты. Украинаның халық шаруашылығын қалпына келтіруге Қазақстанның берген
көмегі ерекше.
Өзімен қатар істеген эйгілі саяси эрі мемлекет қайраткері Д.А.
Қонаевтың сөзімен айтқанда, Жұмабай Шаяхметов : ... айтары жоқ тәртіптің
адамы еді. Қия баспайтын, қия да бастырмайтын... Орталық Комитеттің
бөлімдеріне, министрлер мен ведомостволардың басшыларына берген
нүсқауларының орындалу барысын қатты қадағалап, сөзбұйдалыққа жібермейтін.
Бүған - дейінгі бірінші хатшылардан Жұмабайдың айырмашылығы - аса үқыпты,
әрі қиыннан қиыстыра білетін ұйымдастырушы еді.
Міне осындай сипатты қайраткердің іс нәтижесін көрсететін Қазақстанның
экономикасын дамытуда қандай жетістікке жеткенін тоқтайық.
1949 жылдың 25 ақпан мен 1 наурыз арасында өткен Қазақстан
Компартиясының IV құрылтайы соғыстан кейінгі 3 жылда істелген жұмысты үлкен
қанағаттанғандықпен қорытындылады. Осы мерзімде республикада 400-ден аса
өнеркәсіп орны 4 бесжылдықтың тапсырмасын мерзімінен бұрын орындаған.
Өнеркәсіптің негізгі қоры - 2,7 есе көбейіп, жалпы табыс өнімі екі еседей
артқан. Сонымен қатар елде 3700-ден аса кәсіпорын мен цехтар, тағы басқа
өндіріс орындары ашылған. Қара металлургия, мұнай өңдейтін, мырыш өндіріс
сияқты жаңа өнеркәсіп салалары іске қосылған. Бүл 200 мың адамды жұмыспен
қамтамасыз етті.
Істелген істі қорыта келе қүрылтай ел экономикасы мен мэдениет ілгері
дамудың жолдарын анықтап беріп, өзінің бірінші үйымдастыру Пленумында
Жұмабай Шаяхметовті Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші
хатшысы етіп сайлады.
Қанына тартпағанның қары сынсын,- дегендей Жұмабай ел басқаратын
кадрлар қүрамында қазақтар үлесін арттыруға, ол үшін қазақтарды партия
қатарына тартуға көп көңіл бөлді
Сол IV құрылтайда сайланған Орталық Комитеттің 85 мүшесінің 55 қазақ,
37 комитет мүшесіне кандидаттың 20 - сы қазақ болды. ұлттық кадрлардың
қатарын нығайта түсу үшін Жұмабай Шаяхметов басқа республикаларда қызмет
істеп жүрген қазақтарды Қазақстанға шақырып, жауапты жұмыстарға
орналастырды. Мәселен, Ресейдің Астрахань облысынан М.Ә. Сужиковті, С.Т.
Бектелевті шақырып әкеліп біріншісін - Ақтөбе облыстық парткомның бірінші
хатшысы етіп (1948 - 51 ж.ж), ал екіншісін -Қызылорда облыстық парткомның
бірінші хатшылығына жіберді. М.Ә. Сужиков өзін үлкен үйымдастырғыш,
үлтжанды етіп істе көрсеткендіктен 1951 жылы оны Жұмабай Шаяхметов ҚКП
Орталық Комитетінің құрамына енгізіп, Комитеттің хатшылық жұмысын тапсырды.
Елде тысқары жүрген, әрі мәртебелі қазақтарды елге әкелудің тағы бір жарқын
мысалы, екі мәрте Кеңес Одағының батыры Талғат Бигелдиновті Қырғызстаннан
шақырып алуы және Роза Бағлановаға арнайы кісі жіберіп, Ташкенттен шақырып
әкелуі болды [6]. Жұмабай Шаяхметов жұмысының тағы бір қыры - әйелдерді
оқытып, тәрбиелеу оларды басшы жұмыстарға тартып, өсіріп отыру болды. Оның
кезінде Қазақстан Орталық комитетінен бастап аупарткомға дейін әйелдермен
жүмыс істейтін бөлімдер қүрылды. Сонымен қатар аупарткомдар хатшыларының
бірі, әрі аупарткомдар төрағаларынң бірі орынбасары - әйел болу тәртібі
енгізілді. Ол кісі қазақ қыздарының оқып, білім алуына қатты көңіл бөлді.
Соғыс өрті өршіп түрған 1944 жылдың өзінде Қазақстан Компартиясы ОК екінші
хатшылығын атқарып жүріп, Алматыда қыздар ғана оқитын педагогикалық
институт аштырып өзі соған қамқорлық жасап отырда. Жүмабай Шаяхметов
қазақтардың ана тілінде сөйлеуіне де мэн беріп отырды. Орталық Комитеттің
аппаратында істейтін қазақтар өзара ана тілінде сөйлеуге көшті. Қазақтар
ғана емес, орыстар да қазақ тілін игере бастады.
Жұмабай Шаяхметов үйымдастырушылық іскерлігімен де, жеке басының
қабілеттілігімен де Қазақстанның ғана емес, бүкіл Кеңес Одағының ірі саяси
қайраткерлерінің біріне айналды. Оны үшінші сайланған КСРО Жоғарғы
кеңесінің 1 -сессиясында КСРО Жоғарғы Кеңесі ұлттар Кеңесінің төрағасы етіп
бірауыздан сайлады. 1952 жылдың 5-14 қазанында өткен СОКП-ның XIX
құрылтайында сайланған Орталық Комитетінің И. Сталин бастаған 125 мүшесінің
бірі болды. Құрылтайдың бірер мәжілісіне Жұмабай Шаяхметов төрағалық етті.
И. Сталин оны жеке қабылдап, оған үлкен сенім білдіріп, бағалайтынын
көрсетті. Әрине, Жұмабай Шаяхметовтың түсында бәрі бірдей жақсы бола берді
деуден аулақпыз. Ол өз дәуірінің перзенті болғандықтан, ел өмірінің саяси-
әлеуметтік саласында, әсіресе рухани саласында заманынан озып кете алмады.
1946 жылдан 1950 жылдың басына дейін Кеңес Одағында сол кезеңге ғана емес,
кейінгі он жылдықтарда да өзінің үлкен ықпал- әсерін тигізген идеялық-
теориялық жэне саяси науқандар үлкен етек алды. Соғыстың жеңіспен аяқталуы
- Кеңес Одағы халықтарының қанына сіңген Отанды, ұлтты сақтап қалу үшін
күрестің, шын мәніндегі патриотизмнің жемісін көрсетті. Сонымен қатар соғыс
- сталинизмнің саясат пен идеология ретінде кезең рухына қайшы келетінін,
әсіресе ұлттық республикалар жағдайында дәуір, заман сабақтастығына сәйкес
келмейтінін ашып берді. Халықтар арасында еркіндікті аңсау пиғылы күшейді.
Мұны сезген Сталин кеңес өкіметіне дейінгі дәуірді, әсіресе патшалық
Ресейге қарсы болған ұлт-азаттық қозғалыстарына берілген тұжырымдамаларды
қайта қарауда қолға алды. Осы мақсатты орындау үшін 1946 жылы 14 тамызда
СОКП Орталық Комитеті хатшы А.А. Ждановтың баяндамасы бойынша Звезда,
Ленинград әдебиет журналдары туралы қаулы қабылданып, ол идеологиялық
жүмысты жаңа арнаға бағыттады. Әдебиет, өнер, тарих ғылымдары идеологиялық
жұмыстың барлық саласында әдетте өте маңызды орын алатыны белгілі.
Сондықтан да осы саладағы жұмыс істеп жүргендер арасынан қателесушілерге
шабуыл жасаушылық күшейді. 14 тамызда қабылданған қаулысының ізін суытпай
СОГП Орталық Комитеті 26 тамызда: О репертуаре драматических театров и
мерах по его улучшению деген қаулы қабылдап, театрлар репертуарларында
жаңа кеңестік кұрылыс тақырыбына жазылған пьесалар орын алуы қажеттігін
атап көрсетті. Бүл да идеологиялық майданның шебін кеңейте түсті. Кеңес
өкіметі орнағанға дейінгі отаршылық, үлттық ерекшеліктер көрсетілген
шығармалар ығыстырылып шығарыла берді. СОКП Орталық Комитетінің аталған
қаулыларының негізінде Правда газеті сол жылы 19 қыркүйекте Выше уровень
идеологической работы деген бас мақала жариялады. Ол Орталық Комитеттің
пікірін көрсетіп болғандықтан бізде большевик Казахстана журналының 1946
жылғы 9-10 сынында басылды. Осылайша бүкіл Кеңес Одағының мемлекеттің саяси-
элеуметтік жүйесі рухани қүрсауға түсті. Бұл жаңа тарихи жағдайда, әрине,
Қазақстан тыс қала алмады. Сталинизмнің бүл әрекетіне Жұмабай Шаяхметов
түгілі Сталиннің төңірегіндегілер де дәрменсіздік көрсетті. Ал жандайшаптар
қызған көрікті баса түсті. Ж. Шаяхметовтың өз тарапынан кезең рухына
ермеске амалы қалмады [7].
1947 жылы XIX ғасырдың бірінші жартысындағы феодалдық-рулық қатынастың
көрнекті өкілдеріне дұрыс баға берген әдебиет пен өнер қайраткерлерінің бір
қатарын сынау науқаны басталды. Науқан Қазақстан компартиясы ОК: О грубых
политических ошибках в работе Института языка и литературы Академии наук
Казахской ССР жэне О крупных ошибках и недостатках в работе союза
писателей Казахстана и о мерах по их устронению деген қаулыларынан кейін
өрши түсті. Кемшілік, қателік дегенде тағатын кінэсі шығармалар таптық
түрғыдан жазылмаған, Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстан тарихы мен
әдебиетінде қоғамның материалдық өмірінен тыс таптық күресті көмескілеп
көрсету орын алған дегенге саяды. ХУШ-ХІХ ғасырлар мен XX ғасырдың
басындағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдері: Бұқар жырау Қалқаманұлы,
Базар жырау, Дулат Бабатайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Шортанбай Қанайұлы, Ш.
Бөкеев, Ғ. Қарашов, С. Торайғыров, М.Ж. Көпеевтердің шығармалары реакцияшыл-
феодалдық, діншілдік сарында жазылған деп табылды. Халықтың эпикалық
жырлары: Ертөстік, Едіге батыр, Қарасай қазы, Ер Сайын, Шора
батыр, Қазтуғар батыр да осы тұрғыда бағаланды. Аса қырағылық көрсетем
дегендер Ғылым Академиясының президенті Қ.И. Сатбаевты, Қазақ
мемлекеттік университетінің ректоры академик Т.Т. Тәжібаевты ұлтшылдық
көзқарастағы сенімсіз адамдарға қамқорлық жасайды деп кінэлады. Мұхтар
Әуезовті Абай романында көшпелі түрысты әдемілеп көрсетті деп кінә
тақты. Жұмабай Шаяхметов бастаған Қазақстан компартиясы Орталық Комитеті
кателіктерді жөндеу үшін біраз шаралар жүргізу керектігін үсынғанымен,
сыналған ғалымдар мен жазушыларға саяси айып тағылмады, қудалаушылық
болмады. М.Әуезов пен Қ. Сатбаев Мәскеуге барып жұмыска орналасты. Жұмабай
Шаяхметов М. Әуезовке телефон соғып, жағдайды түсіндіріп, кешірім сұрапты
деген әңгімелер де бар. Тіл мен эдебиет институтының директоры Ісмет
Кеңесбаев орнынан алынып, Қызылорда пединститутына, ал сыншы әдебиетші Е.
Ысмайлов Шымкентке ұстаздық қызметке жіберілді. Олар 2-3 жылдан кейін
Алматыға қайта келіп жұмысқа орналасқан. Дегенмен, Тіл және әдебиет
институтының сыналуы жазушыларға соқкы болып тисе, ендігі кезек
тарихшыларға ауысты. Оған басты себеп болған 1943 жылы Мәскеудің көрнекті
тарихшыларының қатысуымен жарық көрген Қазақ ССР тарихына М.Морозов
дегеннің 1945 жылы Болыиевик Казахстана журналының 6-санында жарияланған
рецензия еді. Онда ол кітапта Қазақстанның Ресейге қосылуы тек Ресейдің
жаулап алуының нэтижесінде болды, ал оның салдары халыққа тек қасірет
әкелді дегенге саяды деп түжырымдаған болатын. Тарихшылардан қырағылық
көрсетушілердің нысанаға алғаны қазақтың алғашқы тарих ғылымының докторы
дәрежесін алған Ермахан Бекмаханов болды. Солай болғанмен 1948 жылы 9-11
наурызда болған ҚКП ОК-нің идеологиялық мэселелері қараған пленумында
Е.Бекмахановқа ашық қарсы шығушылық болмады [8].
Жұмабай Шаяхметов екі жақты саясат үстады. Бір жағынан, Мэскеудің
нүсқауын орындау керек, екінші жағынан, үлттық мүддені қорғап, оны іске
асыруға тырысты. Мүны оның Е.Бекмахановқа қарсы науқанды тежеуге тырысқанын
көруге болады. Солай болғанмен Мәскеу маза бермеді. 1948 жылдың 28
ақпанында КСРО Ғылым Академиясының тарих институтында Е.Бекмахановтың 1947
жылы Алматыда мемлекеттік баспадан шыққан Казахстан в 20-40 годы XIX века
деген монографиясы талқыланды. Онда Кеңес Одағының атақты тарихшылары Н.М.
Дружинин, С.Б. Бахрушин, А.П. Кучкин, С.В. Юшков, М.П. Вткин тағы басқалары
талқылау барысында монографияға жоғарғы баға берді. Жағымсыз пікірді
талқылауға Қазақстаннан қатысқан Х.Г. Айдарова, Т.Ж. Шойынбаев және М.Б.
Ақынжановтар ғана айтқан. Бүдан кейін Бекмахановтың еңбегі туралы айтыс-
тартысқа қоғамдық ғалымдар өкілдерімен қатар республика Компартиясы Орталық
Комитеті аппаратының қызметкерлері де араласып кетеді. Олардың көбіне тілге
тиек ететіні кітаптың Освободительное движение под руководством Кенесары
Касымова деп аталатын екінші бөлімі болды. Е. Бекмахановқа тарихты
зерттеуде маркстік-лениндік әдістемелік тәсілімен ауытқыған деген айып
тағыла бастады. Бүл енді саяси айыптау еді. Осындай жағдайда 1950 жылдың 26
желтоқсанында Правда газетінде Т. Шойынбаев, X. Айдарова, А. Якуниннің:
За марксистское-ленинское освещение вопросов истории Казахстана деген
мақаласы шықты да, Е. Бекмаханов төңірегінде көтерілген науқанды ушықтырып
жіберді. Мақалада оның монорафиясын зиянды, өйткені Кенесары Қасымовтың
көтерілісі ұлт-азаттық көтеріліс емес, реакцияшыл-феодалдық көтеріліс. Оны
Бекмахановтың ұлт-азаттық қозғалысы деп көрсетуі тарих ғылымының маркстік-
лениндік принцитеріне қайшы келеді деп көрсетіледі. Ақыры 1951 жылы
Е.Бекмахановты партиядан шығарып, университеттегі жұмысынан да қуады.
Осылайша Е.Бекмаханов қуғынға түссе де, Жұмабай Шаяхметов оған жазалау
шараларын қолдандырмуға тырысып, оның өзінше аяқталуына мүмкіндік жасады.
Осыңың өзі Жұмабай Шаяхметовтың 1937 жылдың қасіретін Қазақстан жағдайында
қайталатпауға тырысқанын көрсетеді.
¥лттық зиялыларды қалыптастыру, оларды өсіру қиын процесс екенін
түсінген Жұмабай Шаяхметов ұлттық кадрларға өте қамқорлықпен қарады. Айта
кету керек соғыс кезінде жауға атылған он оқтьң тоғызын берген
Қазақстанның түсті металлургиясы еді ғой. Осы істің басы-қасында Жүмабай
Шяхметов жүрді. Осы тұста екінші хатшы болған Жүмабай Шаяхметов, бірінші
хатшы Николай Скворцов, Совнарком төрағасы Нұртас Оңдасыновпен бірге бар
күшті майданға, бар күшті жеңіс үшін жүмылдырды, жұмсады. Соғыстан кейінгі
жылдары халықтың тұрмысы ауыр болды. Сол тұстағы Орталық статистика
комитетінің Қазақстан Компартиясының Орталық комитетіне жолдаған құпия
деректерінде көрсетілгеніндей 1949 жылмен салыстырғанда 1950 жылы адам
өлімі 13,9 пайызға, соның ішінде нәрестелердің шетінеуі 10 пайызға өсіпті.
Ақша реформасы жүргізіліп, қара базар мен дүкен бағасы соғыстан кейінгі
кезеңнен 10-15 есе жоғарылап кетеді [9]. 1952 жылы соғыстан кейінгі алғаш
партия съезі - XIX съезі болды. Партияның XIX съезінің алдында Одақ
үкіметі Қазақстанды Шығыстағы мал шаруашылығын өркендетудің негізгі
базасына айналдыру жөнінде арнайы қаулы алды. Сондықтан да Ж. Шаяхметов
XIX партия съезінде сөйлеген сөзінде осы маңызды мәселеге ерекше назар
аударды. Бүл мәселелердің шешілу жолдарын өзінің баяндамаларында баяндап
берді. Тарихи XIX съезд біткен соң төрт айдан кейін 1953 жылы 5 наурызда
И.В. Сталин кенеттен қайтыс болады. Бүкіл Одақта қаралы күндер болды. Бас-
аяғы отыз жылға созылған Сталин дәуірінің соңы да осы еді. Жеке басқа
табыну да аяқталып, енді валюнтаризм кезеңі басталды. Бүкіл Одақтағы
барлық билік Н.С. Хрущевтің қолына тиді. Содан былай бәрі өзгерді, бэрі
қайтадан мүлдем басқаша өрбіді. Н.С. Хрущев пен оның өкімет билігінің
басында отырған кейбір серіктерінің Сталиннің жеке басына табынуға қарсы
күресті бастаудағы ерлігі мен батылдықтарын жоғары бағалай отырып, осы
қайраткерлердің әкімшілік жүйеге бағалай отырып қарсы күресті аяғына дейін
жүргізе алмағандығын, тіпті көп жағдайда жүргізгісі келмейтіндіктерін де
айту керек. 1954 жылы ақпан-наурызында КПСС ОК Плеңумы елімізде азық-түлік
мэселесін шешу үшін шығыс аудандарда тың және, тыңайған жерлерді игеру
жөнінде мәселе қойылып, қаулы қабылдады. Онщ игеруге Қазақстан кеңінен
катыстырылды. Екі айдан кейін №1 тыңгер Н.С. Хрущев Қазақстандағы тың
жерлерді өз көзімен келіп көрді. Д. Қонаев өзінің естелігінде айтқандай,
келетін, нұсқаулар, командалар беретін, сөйтіп, ерекше жолымыз болды, ол
бізге тым жиі келетін болды - деп тоқталып кетті. Қысқа мерзімде
Қазақстанда 25,5 млн. тың жер жэне тыңайған жер игерілді. Осының бәрін
кезінде Хрущевтің даналығы, ерлігі деп мадақтап, оған тың игерушілерге
арналған медальды ең алдымен тапсырды. Бірақ бәріне де уақыт төреші.
Бэрінің де дүрыс, бұрыстығын өмірдің өзі айқын көрсетеді деген сөздердің
жайдан-жай айтылмағанына тағы да көзіміз жетті. Саяси қоғам қайраткерлері,
тарихшылар, жазушылар, журналистер, тың жерлерді беталды игерудің
Қазақстанға онша пайдалы бола қоймағанын жақсы түсінгендей болды. Соңғы
кезде мұны Хрущевтің Қазақстандағы лаңы деп өте орынды жазып жүр. Ана
тілі, Қазақ эдебиеті газеттері тың игерілген облыстарда 900-ден астам
қазақ мектептері жабылып, мемлекеттік тілдің аясы тарылғанын, басқа да
келтірілген зияндарын дәлелдеп жазып келді. Н.С. Хрущев кезіндегі
реформаларын, тың жерлерді игеру жөніндегі валюнтаристік шешімдерін
Орталық партия комитетінің Президиум мүшелері де сынағаны белгілі. В.М.
Молотов тың жерлерді беталды асығыс игермей, алдымен Ресейдегі қара
топырақты өңірді игеріп, содан кейін басқа өңірлерді бірте -бірте игеру
керек, - деген еді. Бірақ, амал қанша, Никита Сергеевич ешкімнің де
пікірін тыңдап, санасқан емес [10]. Москвада, Орталық партия Комитетінде
Қазақстандағы мал шаруашылығын өркендету туралы мэселені талқылағанда,
болған кемшіліктер үшін Н.С. Хрущев баяндама жасаған Ж. Шаяхметовты қатаң
жазалау керек деп үсыныс жасаған еді. Сонда Жүмабай Шаяхметов түрып:
Дорогой Никита Сергеевич, во время войны вы потеряли Украину, несколько
раз без боя немцам сдавали Харьков. Но, за все это Вас не наказали деген
екен. Мүны Н.С. Хрущев кейін кешірмепті. Тың жерлерді игеру кезінде
Қазақстанның аудандарында жүздеген жаңа паселкелер мен совхоз орталықтары
салынды. Ресей жерінен білікті мамандар мен жастардың біраз тобы
қоныстандырылды. Олардың көбі Қазақстанның қысқы суығына шыдамай қайта
кетулеріне тура келді.
Жұмабай Шаяхметов Қазақстанды орыстандыру саясатына қарсы тұра
алмады. Тұра да алмас еді. Сондықтан да ол көп жағдайда сол істі өзі
қолдаушы болып көрінуге тырысты. Алайда, Қазақстанда қалыптаса бастаған
үлттық өрлеуді жақсы сезген Мәскеу басшылығы, әсіресе Никита Сергеевич
Хрущев Жұмабай Шаяхметовке қарсы кінәлау, айыптау шараларын өрістете
берді. Қазақстанның тың жэне тыңайған жерлерін өз қалауынша игеру үшін,
республиканың басшылығын да, халқын да орыстандыру үшін Шаяхметовты
қызметінен алу қажет болды. СОКП Орталық комитетіндегі қызметкерлер осы
тұста қазақ номенклатурасы арасында наразылықтың төбе көрсете бастағанын
жеткізген соң Жұмабай Шаяхметовты бірінші хатшылықтан кетіру екі кезеңде
жүргізілді. Кремльге Шаяхметов ұстаған ұлт саясаты ұнамағаны анық. Өйткені
соғыстан кейінгі тұста жаңа буын, білікті жергілікті кадрлар қаулап өскен
еді. Колхоз басшыларының ішінде қазақ ұлт өкілдері 62,8 болса, барлық
басқарушы кадрлар арасындағы кадрлар арасындағы қазақтар үлесі 40,2
пайызға жетті. Шаяхметовтың қызмет істеген кезінде жүздеген фабрикалар мен
зауыттар, темір жол төселді. Қазақстанда қара металлургия, машина жасау,
мүнай өңдеу, мырыш өндірісі, тыңайтқыш өндіріс салалары қүрылып, өрістей
бастады. 1954 жылы ақпанда Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің
пленумы болды, Жүмабай Шаяхметов бірінші басшылықтан босатылып, Оңтүстік
Қазақстан облысына партия комитетінің бірінші хатшысы етіп тағайындап
қызметке жіберілді. Жүмабай Шаяхметов алғашында Орталық Комитеттің үшінші,
содан кейін екінші хатшысы болып сайланды. Ол бір өте күрделі де ерекше
кезең болғаны бэріне аян. Соның алдында ғана жаңа қабылданған
Конститутцияға сәйкес дербес Одақтас республика мэртебесіне ие болған.
Содан өзінің шаруашылығына ие болып, экономикасын қолға ала бастаған
Орталық Комитеттің басшылығында болған Ж. Шаяхметов түскен бар ауыртпалық
пен жауапкершілікті толығынан сезінгенде түсінген. Енді ғана Қарағанды мен
Ембіні, Шымкент пен Балқашты, ауыр өндіріс ошақтарын іске қоса бастаған
кез болатын. Жақындап келе жатқан соғыс ызғары жалт етіп от-жалынға
айналды. Деректі кинокадрда соғыс басталған күнгі Алматыда қазіргі
Панфилов атындағы паркте болған қалалақ митингіде Жүмабай Шаяхметовтің
сөйлеп тұрған сэті түсірілген. Алыста жатқан Қазақстан сол ¥лы Отан
соғысының майдан арсеналына айналған. Еліміздің батыс аймақтарын жүздеген
зауыт-фабрикалар көшіріліп экелінді, миллионға жуық адам қоныс аударды.
Солардың бәрі орнына келе майданға қажет қару-жарақты тасқындатып шығара
бастады. Орал, Сібір, Қазақстан үшеуі соғыс басталғанда Кеңес одағынан
қару қуаты екі есе көп болған Германияны артқа тастаған күш болды. Ж.
Шаяхметовтың осы түстағы қызметін орталық жоғары бағалады. Үлы Отан Соғысы
басталысымен Қазақстан майдан шебіндегі аймақ болмаса да, майдан мүқтажын
мойнына алған сарқылмас арсенал-қоймаға айналды. Қазақстан бэрінен бүрын
өзінің таңдаулы ержүрек үлдарын майданға аттандырды. Қазақстан
жауынгерлерінен жасақталған бөлімдер мен полктар жауға қарсы күресіп
жатты. Сонда ең алдымен Мэскеу түбіндегі елдің тағдырын шешкелі түрған
қанды шайқаста генерал Панфилов басқарған 8-гвардияшылар дивизиясы элемге
танылды. 28 панфиловшылардың Дубосеково разъезіндегі жау танкілерімен
айқасы ғажап ерлік үлгісі болды. Алғашқы Кеңес Одағының Батырлары шықты.
Ж. Шаяхметов қызметінде өзінің ақылы мен білімін, іскерлігі мен
үйымдастырушылық қабілетін аямай жүмсады [11]. Шаяхметовтың жан қиярлық
еңбегі бүкіл елдің жоғарғы бағасын алды. Соның бір көрінісі соғыс
аяқталысымен көп еңбек сіңірген Николай Скворцовты Мэскеуге жоғарылатып
жіберді де, оның орнына Орталық Комитеттің бірінші хатшысы болып, бір
жылға жетпейтін уақыт, Генадий Андреевич Борков сайланды. Г.А. Борковтан
кейін соғыстың алдында, соғыстың өнбойында эуелі үшінші, кейін екінші
хатшы болып істеген, өзінің білімі мен қабілетін көрсеткен Жүмабай
Шаяхметовты бірінші хатшы етіп сайлады. Сөйтіп Жүмабай Шаяхметов бүкіл
Қазақстанның тізгінін өз қолына алған түңғыш қазақ болып тарихта қалды.
Жүмабай Шаяхметов 1942 жылы үлттық айтысты жандандыруға ат салысып,
қазақ әдебиетіне, мәдениетіне жанкүйерлік танытты. Қазақстанның алдымен
жер бетіндегі табиғи байлықтары, жайылымдары мен шалғындарын барынша
пайдаланып, соғыстан қалжырап шыққан халықты азық-түлікпен қамтудың басты
көзі сол жайылымдарда бағылатын мал еді. Мүнда 180 миллион гектар жайылым
болатын. Енді мэселе соны игеруде. Ол үшін су керек, су табу үшін қаржы,
техниканы керек етті. 40-жылдардың аяғы 50-жылдардың басында Қазақстанның
жер бетіндегі байлықтары ғана емес, жер астындағы қазынасына ел назарын
аудара бастайды. Сол жылдары Қарағанды бассейні елімізде үшінші көмір
ордасы, кокстелетін көмір беретін ірі өндіріс ошағы болып табылады.
Жаңадан механикаландырылған ірі шахталар салынады. Көмірді техникамен
өндіру жөнінде Қарағанды ең озық бассейн болды. Тұңгыш көмір комбойы
осындай істей бастады. Ембінің мөлдірде сапалы мұнайын көбейтуге күш
салынды. Жаңа кэсіпшіліктер ашылды. Қазақстанның оңтүстігі мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz