Мемлекет және құқық теориясының пәні және оның ерекшеліктері
Мемлекет және құқық теориясының (МҚТ) пәні – бұл мемлекет пен құкықтьң пайда болуының, дамуының және қызмет атқаруының жалпы заңдылыктары, олардың мәні, кұрылымы, негізгі бөлшектері, принциптері, институттары. Сонымен катар МҚТ қазіргі мемлекеттік құқықтық болмыстарды да қарастырады және жалпы кұқықтық түсініктерді зерттейді.
Мемлекет пен құқықты басқа құрылымдардан бөліп қарауға, сондай-ақ әлеуметтік құбылыстар жүйесіндегі олардың орнын анықтауға, сөйтіп, мемлекет пен құқықтық мәнін терең түсінуге мүмкіндік береді.
Мемлекет пен құқық өте тығыз байланысты. Құқықсыз мемлекет өмір де сүре алмайды, қызмет те істей алмайды. Сондыктан мемлекет пен құқықтың пайда болу заңдылықгары да ұқсас. Мемлекет пен құқық теориясының пәнін былай кестелеуге болады.
Мемлекет және құқық теориясының пәні - өте күрделі ұғым. Осы пәнді толық зерттеу үшін төмендегі сұрақтарға аса көңіл бөлу қажет:
Заң ғылымдары арасында мемлекет және құқық теориясы ерекше орын алады. Мемлекет және кұқык теориясының ерекшеліктері мыналардан тұрады:
– біріншіден, қоғамдық ғылым, өйткені оның пәні мемлекет және құқық, бұлар қоғамдық құбылыстар болып табылады.
– екіншіден, саясат пен заңдарды зерттейтін ғылым, мұндай зерттеулерде мемлекеттің саясат пен билікке жататын немесе ғылыммен тікелей байланысты қызметтік іс-әрекеттерін карастырады.
– үшіншіден, ғылым мемлекет пен құқықтың негізгі және жалпылық заңдылыктарын, жалпыламалык сипаттарын зерттейтін жалпытеориялық ғылым болып табылады.
– төртіншіден, Мемлекеттік-кұқықтық қондырманың жалпы зандылықтарын баяндап түсіндіргенде мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды зерттеудің амал-тәсілдерін, жолдарын қарастырып, олардың әдістемелік мәселелерін де шешеді.
– бесіншіден, заң ғылымдарының бәріне тән тұғырнамалық сипаты бар ғылым.
Мемлекет пен құқықты басқа құрылымдардан бөліп қарауға, сондай-ақ әлеуметтік құбылыстар жүйесіндегі олардың орнын анықтауға, сөйтіп, мемлекет пен құқықтық мәнін терең түсінуге мүмкіндік береді.
Мемлекет пен құқық өте тығыз байланысты. Құқықсыз мемлекет өмір де сүре алмайды, қызмет те істей алмайды. Сондыктан мемлекет пен құқықтың пайда болу заңдылықгары да ұқсас. Мемлекет пен құқық теориясының пәнін былай кестелеуге болады.
Мемлекет және құқық теориясының пәні - өте күрделі ұғым. Осы пәнді толық зерттеу үшін төмендегі сұрақтарға аса көңіл бөлу қажет:
Заң ғылымдары арасында мемлекет және құқық теориясы ерекше орын алады. Мемлекет және кұқык теориясының ерекшеліктері мыналардан тұрады:
– біріншіден, қоғамдық ғылым, өйткені оның пәні мемлекет және құқық, бұлар қоғамдық құбылыстар болып табылады.
– екіншіден, саясат пен заңдарды зерттейтін ғылым, мұндай зерттеулерде мемлекеттің саясат пен билікке жататын немесе ғылыммен тікелей байланысты қызметтік іс-әрекеттерін карастырады.
– үшіншіден, ғылым мемлекет пен құқықтың негізгі және жалпылық заңдылыктарын, жалпыламалык сипаттарын зерттейтін жалпытеориялық ғылым болып табылады.
– төртіншіден, Мемлекеттік-кұқықтық қондырманың жалпы зандылықтарын баяндап түсіндіргенде мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды зерттеудің амал-тәсілдерін, жолдарын қарастырып, олардың әдістемелік мәселелерін де шешеді.
– бесіншіден, заң ғылымдарының бәріне тән тұғырнамалық сипаты бар ғылым.
1. Мемлекет және құқық теориясының пәні және оның ерекшеліктері
Мемлекет және құқық теориясының (МҚТ) пәні – бұл мемлекет пен құкықтьң
пайда болуының, дамуының және қызмет атқаруының жалпы заңдылыктары, олардың
мәні, кұрылымы, негізгі бөлшектері, принциптері, институттары. Сонымен
катар МҚТ қазіргі мемлекеттік құқықтық болмыстарды да қарастырады және
жалпы кұқықтық түсініктерді зерттейді.
Мемлекет пен құқықты басқа құрылымдардан бөліп қарауға, сондай-ақ
әлеуметтік құбылыстар жүйесіндегі олардың орнын анықтауға, сөйтіп, мемлекет
пен құқықтық мәнін терең түсінуге мүмкіндік береді.
Мемлекет пен құқық өте тығыз байланысты. Құқықсыз мемлекет өмір де сүре
алмайды, қызмет те істей алмайды. Сондыктан мемлекет пен құқықтың пайда
болу заңдылықгары да ұқсас. Мемлекет пен құқық теориясының пәнін былай
кестелеуге болады.
Мемлекет және құқық теориясының пәні - өте күрделі ұғым. Осы пәнді толық
зерттеу үшін төмендегі сұрақтарға аса көңіл бөлу қажет:
Заң ғылымдары арасында мемлекет және құқық теориясы ерекше орын алады.
Мемлекет және кұқык теориясының ерекшеліктері мыналардан тұрады:
– біріншіден, қоғамдық ғылым, өйткені оның пәні мемлекет және құқық,
бұлар қоғамдық құбылыстар болып табылады.
– екіншіден, саясат пен заңдарды зерттейтін ғылым, мұндай зерттеулерде
мемлекеттің саясат пен билікке жататын немесе ғылыммен тікелей байланысты
қызметтік іс-әрекеттерін карастырады.
– үшіншіден, ғылым мемлекет пен құқықтың негізгі және жалпылық
заңдылыктарын, жалпыламалык сипаттарын зерттейтін жалпытеориялық ғылым
болып табылады.
– төртіншіден, Мемлекеттік-кұқықтық қондырманың жалпы зандылықтарын
баяндап түсіндіргенде мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды зерттеудің амал-
тәсілдерін, жолдарын қарастырып, олардың әдістемелік мәселелерін де шешеді.
– бесіншіден, заң ғылымдарының бәріне тән тұғырнамалық сипаты бар ғылым.
2. Мемлекет және құқык теориясының әдістері. Мемлекет және құқык
теориясының жалпы және жеке ғылымдық әдістері.
Ғылымның әдістері дегеніміз – пәнін танып аныктау үшін сол ғылымның
зерттеу барысында қолданатын тәсілдері, жолдары мен амалдары.
Осы әдістер арқылы ғылым өз пәнін зерттейді. Мемлекет және құқық
теориясының әдістері мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды зерттеуде ғылыми
жолмен, қамтамасыз ететін теориялық принциптердің, логикалық әдістері мен
арнайы тәсілдердің жиынтығы болып табылады.
Мемлекет және құқық теориясы шын қолданатын негізгі әдісіне
диалектикалық әдіс жатады. Мемлекет және құқық теориясы диалектаканың үш
заңына сүйеніп зерттеледі.
Олар: 1. Сандық өзгерістердің сапалық өзгерістерге ауысу заңы..
2. Теріске шығаруды терістеу заңы. Бұл заң бойынша қазіргі күнде теріске
шығарылып жатқан қайсы бір болсын құбылыс, ертең я болмаса оның арғы күні
қабылдануы және болмыста іске асып жатуы ықтимал жәйт деп саналады.
3. Қарама-қайшылықтардың бірлігі мен күресі заңы. Бұл заңның
айқындауында белгілі бір орында және белгілі бір мерзімде бірін-бірі жокқа
шығаратын құбылыстар болуы ықтимал екен.
Мемлекет және құқық теориясының өдістері бірнеше түрлерге жіктеледі.
Жалпығылымдык әдістер:
а) диалектикалық әдіс (диалектика-даму);
б) абстрактілік ойлаудан нақты (конкретті) ойлауға өрлеу әдісі.
в) тарихи әдіс. Бұл әдіс – мемлекет пен құқыкгың тарихилығына,
оның өзгермелілігіне және әрқашан да дамуда болатын кұбылыс екендігіне
негізделеді.
г) жүйелілік әдісі. Мемлекет және құқық - құрылымы күрделі болып келетін
жүйелілікті білдіретін ұғым.
Мемлекет және құқық теориясын зерттеп барып пайымдаудың арнайы және
ғылыми дербес әдістері де бар:
а) формальды – логикалық әдіс. Бұл әдісті қолдану арқылы құқтың
ішкі құрылымы, қайнар кездері, оны жүйелеудің әдістері зерттелінеді, сөйтіп
пайымдалады.
б) салыстырмалы мемлекеттану мен құықтану әдісі. Бұл әртүрлі
еддердің мемлекеттік және құқықтық жүйелерін зерттеуде негізге алынатын
әдіс;
в) нақты – әлеуметтік әдіс – нақты әлеуметтік зерттеулерге негізделген
әдіс.
3. Мемлекет және құқық теориясының атқаратын қызметі.
Заң ғылымдарының қоғам өміріндегі мақсаты оның атқаратын қызметінен
көрінеді.
Мемлекет және құқык теориясы барлық заң ғылымдарына негіз болады,
зерттеу жолын көрсетеді.
МҚТ қызметтері әртүрлі.
1. Онтологиялық қызметі. Мемлекет және құқық теориясы бұл қызметін
атқаруда осы ғылым пәнінің теориялық негіздерін зерттейді. Мемлекет және
құқықтың не екендігін, оның қалай пайда болғанын түсіндіріп береді.
2. Гносеологиялық қызметі, басқаша айтқанда түп-түқияндық қызметі. Бұл
қызметті жүзеге асыру барысында, мемлекет және құқық теориясы аталып
отырған пәнді танып білу үшін зерттеп, байыптауды жүзеге асырудың теориялық
тәсілдерін даярлайды, ал мұның өзі түбінде құқықтық танымның дамуына жол
ашады.
3. Методологиялық қызметі. Мемлекет және құқық теориясы іргелі
ғылым болғандықтан, оның зерттейтін заты, яғни пәні де бар.
4. Идеалогиялық қызметі. Идеология ұғымына халықтың, қоғамның, оның
белгілі бір әлеуметтік топтарының көзқарастары мен ұстанатын принциптерінің
жүйесі жатады.
5. Болжамдык, (прогностикалық) қызметі. Мемлекет пен құқық теориясының
пәніне жататыңдардың заңдылықтарын зерделей отырып бұл теория өзінің үғым-
түсініктерінің әрі қарайғы даму барысын, мемлекеттік-құқықтық аяның
өзгерістерге ұшырауын болжамдайды.
6. Дағдылы ұйымдастырушылық қызметі. Қандай бір дамыған мемлекет болса
да, ол ертелі-кеш шешімі қиын, әрі онысы тез арада табыла қоймайтын келелі
мәселелерге тап болады. Міне осындай жағдайларда дағдылы істер мен
төжірибелерге жене теориялық материалдарға сүйене отырып мемлекет және
құқық теориясы ғылымы кездесіп отырған келелі мәселенің шешімін іздестіреді
7. МҚТ тәрбиелеу қызметі- өзіне тән әдістермен заңды құрмет тұтатын,
заңға бағынатын азаматтарды қалыптастыру. Заң ғылымдары – құқықгың игілікті
құбылыс екенін, әр азаматтың заңды мүддесін қорғайтын құрал екенін, оның
өміріне қажетті жағдайлар жасайтын амал екенін дәлелдейді.
4. мемлекет пен құқықтың пайда болуын түсіндіретін келісім-шарт теориясы
және оның осы заман тәжірибесіндегі маңызы
Мемлекет пен құкықтың шығуы туралы түрлі теориялар бар. Осы
құбылыстардың пайда болуын олар түрліше түсіндіреді. Марксизм-ленинизм
ілімі мемлекет пен құқықтың пайда болуын таптық теория тұрғысынан
түсіндіреді. Рулық қауым құлдырап, жеке меншік пайда болып, қоғам екі тапқа
– қанаушы және қаналушы таптарға бөлінген соң, олардың арасында шешілмейтін
қайшылықтар, ымырасыздық орын алады. Сол екі тап нәтижесіз, тоқтаусыз
күресте бірін-бірі жойып жібермеуі үшін рулық биліктің орнына жаңа саяси
құрылым – мемлекет пайда болады. Мемлекет аталған қайшылықтарды шешу үшін
емес, кедей тапты байлардың еркіне көндіріп, оны қанауға, езуге жағдай
туғызу үшін құрылған.
Келісім-шарттық теория (Л.Гумплович, К.Каутский, Е.Дюринг)мемлекет пен
құқықтын шығуын, пайда болуын адамдар арасындағы келісім-шартпен
байланыстырады. Тағылық дәуірде адамдар өмір сүру үшін бірімен-бірі
жауласып, соғысып, әбден береке-касиеті кетеді. Сондай кауіпті, келіссіз
өмірден құтылу үшін адамдар өзара ымыраға келісіп, шартқа отырады. Соның
нәтижесінде мемлекет құрып, оған қоғам мүшелерінің барлығын қорғауды,
лайықты өмір сүруге жағдай туғызуды міндеттейді. Қоғам мүшелері де заң
талаптарына бағынатыны туралы міндеттеме алады, деп түсіндіреді бұл
теорияны жақтайтындар.
Құқықтың пайда болуының негізгі теориялары:
1. Теологиялық теория. Бұл теорияны жақтаушылар құқықты құдайдың
жаратқаны, құдайдың адамдарға берекелікке, әрі сонымен бірге жер бетінде
төртіпті сақтау мақсатындағы берген құрылымы деп түсіндіреді.
2. Құқықтың табиғи жаратылыстық теориясы. Бұл теорияны жақтаушылардың
пайымдауы бойынша мемлекеттің белгілеуі арқылы анықталған құқықтармен қатар
адамнын жаратылыстық табиғатынан туындайтын да құқықтардың бар екендігі
алға тартылады.
3. Құқықтың тарихи теориясы. Бұл теория құқықты тарихи түрде туындайтын,
сөйтіп әрі қарай дамитын кұбылыс деп таниды. Теорияның бір ерекшелігі мұнда
құқықтың ұлттық өзгешеліктері болады да, олар мемлекетте құқық дамуы
барысында ескеріліп отырады.
4. Құқықтың психологиялық теориясы. Бұл теория құқықтың түзілуін (пайда
болуын) адамдардың психикасына (жүйке жүйесіне) байланыстыра қарастырады.
Сонда, осы теорияның түсіндіруі бойынша – құқық деп адамдар қоғамда қабыл
алынып мақұлдаған мінез-құлық ережелерін баянды ету мақсатын білдіретін
психологиялық тілек-ықыласын бірінші орынға қояды.
5. Құқықтың маркстік теориясы. Осы теорияны жақтаушылар құқықтық
терең тамыры экономикада деп бұлтартпайтын дәлелдер келтіріп, құқық
экономикалық базиске тәуелді деп сендірген.
5. Мемлекеттің пайда болуын түсіндіретін негізгі ілімдер
(патриархалдық, психологиялых, таптқ, органиалық және т.б.)
Мемлекет пен құкықтың шығуы туралы түрлі теориялар бар. Осы
құбылыстардың пайда болуын олар түрліше түсіндіреді.
- Патриархалдық теория мемлекет пен құқықтың шығуын отбасының дамуымен
байланыстырады. Отбасының қожасы ер адам, ол отбасын өз еркімен билейді,
отбасы мүшелерінің арасындағы қатынастарды реттейді. Сөйтіп, отбасы
мүшелерінің белгілі бір тәртіпке бағынып, қалыптасуының жөн-жобаларын
аныктайды. Адамдар осындай қағидаларды басшылыққа алып, мемлекет құруда
отбасын басқару үлгілерін қолданған деп түсіндіреді бұл теория.
- Психологиялық теория – бұл теорияны уағыздаған: Ч.Чард,
Л.И.Петражицкий. Қоғам мен мемлекетті бұл теория адамдардың біріккен
көзқарасы, іс-әректі, мінезі, тәртібі-бәрі келісіп ұжымдық түрде басқаруы.
Қоғам мен мемлекет адамдардың табиғи психологиялық даму заңдылық процесінің
нәтижесінде пайда болды деп тусіндіреді.
- таптық теория. Рулық қауым құлдырап, жеке меншік пайда болып, қоғам
екі тапқа – қанаушы және қаналушы таптарға бөлінген соң, олардың арасында
шешілмейтін қайшылықтар, ымырасыздық орын алады. Сол екі тап нәтижесіз,
тоқтаусыз күресте бірін-бірі жойып жібермеуі үшін рулық биліктің орнына
жаңа саяси құрылым – мемлекет пайда болады.
- Органикалық теория – бұл пікірді Платон көне дәуірде уағыздаған.
Кейінгі оның өкілдері Блюнчли, Г.Спенсер болған. Бұл теория – адам қоғамы
да табиғаттың объективтік даму заңдарына сәйкес эвалюциалы жолмен
мемлекетті құрды. Мемлемекттің үкіметі – адамның басы- миы сияқты қоғамды
басқарады. Қанаушы тап қоғамның экономикасын дамытады. Олқоғамды қорғайды
деп есептейді
- Теологиялық (діни) теория мемлекет пен құқықтың пайда болуын құдайдың
құдіретімен байланыстырады. Әрбір ірі дінде кұдайдың әрекеті деген діни-
құқықтық қағидалары бар. Қазіргі заманда да кейбір мемлекеттер осындай
қағидааларға негізделіп құрылып, қызмет атқаруда. Бұл қағидаларға сүйене
отырып дін теоретиктері мемлекет пен құқык құбылыстарын діни рәсімдерге
байланыстыра түсіндіреді.
- Келісім-шарттық теория мемлекет пен құқықтын шығуын, пайда болуын
адамдар арасындағы келісім-шартпен байланыстырады. Тағылық дәуірде адамдар
өмір сүру үшін бірімен-бірі жауласып, соғысып, әбден береке-касиеті кетеді.
- Күштеу (зорлау) теориясы мемлекет пен құқықтың шығуын зорлық-
зомбылықпен байланыстырады. Күшті тайпалар әлсіз тайпаларды жаулап алып
бағындырып, олардың қарсылығын басып тұру үшін мемлекет және оған тән
басқару, күш қолданатын органдарды құрады дейді.
6.Құқықтың пайда болуын түсіндіретін негізгі ілімдер
1. Теологиялық теория. Бұл теорияны жақтаушылар құқықты құдайдың
жаратқаны, құдайдың адамдарға берекелікке, әрі сонымен бірге жер бетінде
төртіпті сақтау мақсатындағы берген құрылымы деп түсіндіреді.
2. Құқықтың табиғи жаратылыстық теориясы. Бұл теорияны жақтаушылардың
пайымдауы бойынша мемлекеттің белгілеуі арқылы анықталған құқықтармен қатар
адамнын жаратылыстық табиғатынан туындайтын да құқықтардың бар екендігі
алға тартылады.
3. Құқықтың тарихи теориясы. Бұл теория құқықты тарихи түрде туындайтын,
сөйтіп әрі қарай дамитын кұбылыс деп таниды. Теорияның бір ерекшелігі мұнда
құқықтың ұлттық өзгешеліктері болады да, олар мемлекетте құқық дамуы
барысында ескеріліп отырады. Бұл теория құқық дамуы барысындағы ұлттық
ерекшеліктерді ескеріп отыратынын мойындағанымен заң шығарушылардың рөлін
жеткілікті дәрежеде тани қоймайды, яғни мойындамайды.
4. Құқықтың психологиялық теориясы. Бұл теория құқықтың түзілуін (пайда
болуын) адамдардың психикасына (жүйке жүйесіне) байланыстыра қарастырады.
Сонда, осы теорияның түсіндіруі бойынша – құқық деп адамдар қоғамда қабыл
алынып мақұлдаған мінез-құлық ережелерін баянды ету мақсатын білдіретін
психологиялық тілек-ықыласын бірінші орынға қояды. Мұның өзі адамның
жаратылыстық табиғатында (жүйкесінде) көрініс тапқан, өйткені белгісіздік
пен екі ұштылыққа адам төзбеген ғой деп дәлелдейді.
5. Құқықтың маркстік теориясы. Осы теорияны жақтаушылар құқықтық
терең тамыры экономикада деп бұлтартпайтын дәлелдер келтіріп, құқық
экономикалық базиске тәуелді деп сендірген. Құқықтың экономикадан жоғары
тұруы мүмкін емес, өйткені мемлекет экономикасының белгілі бір мерзіміне
қандай құқықтық нормалардың қажет болатынын тек экономика ғана айта алады.
Дегенмен құқықты таптар күресімен байланыстыра қарау, сөйтіп құқықтан тек
үстем таптың көзкарастарын іздестіру артық кеткендік болады. Олай болатын
себебі әлгілердің барлығы, дұрысын айтқанда қоғам мен мемлекеттің типіне
(түріне) байланысты болып келеді. Өйткені, құқықтық қоғам, құқық қаналушы
таптарды езіп-жаншуға бағытталмаған, қайта ол қоғамдағы қатынастарды
дамытып, бәріне тең құқықтылық жағдай жасауға бағытталған болып келеді.
7.Мемлекет пен құқықтың пайда болуындағы жалпы заңдылықтар
Ру дәуірінде адамдар тек жаратылыстың даяр өнімдерін жинап қорек етіп,
өмір сүрген. Келе-келе адамдар өндіріс кұралдарын жасап алып, өздері
шаруашылыққа кіріседі. Сөйтіп, жинау-терімшілік шаруашылығынан өндіру
шаруашылығына ауыса бастайды. Мал өнімдерімен күнелтуден диқаншылыққа
ауысады.
Диқаншылықтың нәтижесінде отырықшылық қалыптасып, елді мекендер, қалалар
салына бастайды. Қалаларда қол өнері пайда болып, ол мал шаруашылығы және
диқаншылық сияқты табыс көзіне айналады. Экономиканың аталған салалары
бірінен-бірі бөлініп шығып, дербес өмір сүре бастағаннан кейін, бірінің
өндірген өніміне бірі мұқтаж екендігі байқалады. Диқандарға мал өнімі,
малшыларға жер өнімі, қолөнершілерге тамақ қажет болады. Сөйтіп, соларға
делдаддық жасайтын алыпсатарлар қалыптаса бастады.
Құрал-саймандардың жетілдірілуіне байланысты еңбек өнімділігі де өседі.
Соның нәтижесінде артық өнім пайда болды. Рулық қауымда барлық жиналған,
табылған өнім ру мүшелерінің жалпы меншігі болған еді. Енді еңбек
өнімділігінің өсуіне байланысты артық өнім жеке адамдардың, жеке
отбасыларының меншігіне айнала бастады. Сөйтіп, малға, жерге, қолөнер
бұйымдарына жекелеген иелер пайда болды. Ақырында ру қауымының жалпы
меншігінің орнына жеке адамдардың меншігі пайда болып, меншіктің айрықша
түрі – жеке меншік қалыптасты. Жеке меншіктің пайда болуына байланысты
қоғам таптарға бөлінді. Бір жағынан, құрал-жабдықтар, өндірілген бұйымдар,
мүлік-дәулет адамдардың бір тобының колында шоғырланады да, байлар пай-да
болды. Екінші жағынан, кедейлер, жарлылар пайда болды. Сөйтіп, рулық қауым
өзіне тән белгілерінен айрылып, құлдыра-ды. Оның орнына жеке меншікке
негізделген, айрықша екі үлкен әлеуметтік топтан тұратын қоғам қалыптасты.
Мұндай жағдайда рулық қоғамдағы барлық ру мүшелерінің игілігін көздеп,
еркін білдіретін қауымдық билеу құрылымы өз міндетін, қызметін атқара
алмады.
Меншік иелерінің – байлардың айрықша мүдделері болғандықтан, басқа ру
мүшелерімен, кедей-жарлылармен қатар отырып, мәселелерді тең негізде шешуге
бармайды. Содан байлар мен кедейлердің арасында кайшылықтар пайда бола
бастады. Қоғамдағы осындай түбегейлі экономикалық-әлеуметтік өзгерістердің
нәтижесінде коғамды билеу, басқару жүйесі де өзгерді. Рулық биліктің орнын
саяси билік, саяси құрылым баса бастайды. Сөйтіп, қоғамның белгілі бір
сатысында мемлекет жөне құқық пайда болды.
8.Мемлекет типтері: мемлекеттерді типтерге бөлудің түрлі жолдары
Мемлекет типологиясы дегеніміз мемлекеттерді өздеріне тән айырымдық
белгілері негізінде біріктіріп топтастыруға мүмкіндік жасайтын, сөйтіп оның
тарихи дамуындағы қисынын (логикасын) айқындайтын ғылыми жіктеу болып
табылады.
Мемлекеттерді типке бөлудің екі тәсілі бар:
1. Формациялық тәсіл; 2. Өркениеттік тәсіл.
Мемлекеттерді формацияға бөлу қоғамның экономикалық және әлеуметтік
құрылысының ерекшеліктеріне байланысты. Мұндай тәсілді қолдану нәтижесінде
қоғам таптарға бөлінеді де, олардың әрқайсысының экономикалық жүйеде өзінің
ерекше орны болады. Құлдық дәуір коғамында негізінен екі үлкен тап: құл
иеленушілер мен құлдар болған. Ондай мемлекетті құл иеленушілік мемлекет
дейді. Феодалдық қоғам феодалдар мен шаруаларға бөлініп, ол қоғамның
экономикалық негізін феодалдар және шаруалардың жеке меншігі құраған. Бұл
қауымды феодалдық қоғам деп атайды. Буржуазиялық қоғам да негізінен, екі
таптан тұрады: буржуа жеке меншік иелері және өз еңбегінің күшімен ғана
өмір сүретін жұмысшылар, шаруалар, ой еңбегі қызметкерлері. Мұндай қоғамда
мемлекет, негізінен, жеке меншік иелерінің мүддесін қорғайды.
Марксизм-ленинизм ілімі негізінде XX ғасырдың басында социалистік
мемлекет дүниеге келді. Оның басқа типті мемлекеттерден түбегейлі
ерекшелігі – еңбекшілердің, жұмысшы табы мен шаруалардың еркін баянды етіп,
солардың мүддесін қорғайтын мемлекет ретінде жариялануы болды.
Заң ғылымында "өркениет" ұғымына негізделген мемлекеттер типологиясына
басқаша тәсіл колдану баршьшық. "Өркениет" ұғымы діни, ұлттық географиялык
және басқалай да белгілерге байланысты болып келетін қоғамдық дамудың,
материалдық және рухани мәдениеттің деңгейі ретінде түсініледі. Өркениет
өзінің дамуында бірнеше кезеңнен өтеді.
1 – локальдық өркениет, бұлардың әркайсысының өзіндік өзара байланысқан
әлеуметтік институттар жиынтығы болады, олардың ішінде мемлекетте бар
(Ежелгі мысырлық шумерлік, үнділік, эгейлік);
2 - өздеріне тән мемлекет типтері сәйкес келетін ерекше өркениеттер
(үнділік, қытайлық, батыс-европалық, шығыс-европалық, исламдық және т.б.);
3 – осы заманғы өркениет; мұндай өркениеттің мемлекеттіліктері тек енді
ғана қалыптасудың үстінде және оларға тән нәрсе әлеуметтік-саяси
құрылымдардың дәстүрлері мен осы заманғыларының бірлесіп күнелтуі.
Мемлекетті өркениетті тәсілмен сипаттағанда оның қоғамды басқару жолдары
қандай екені, экономиканы, мәдениетті дамытудағы атқаратын қызметі
айқындалады. Осы тұрғыдан қарағанда мемлекеттер алғашқы өркениеттегі және
кейінгі өркениеттегі мемлекеттер деп екі топқа бөлінеді. Алғашқы
өркениеттегі мемлекет шексіз билікке негізделеді де, біріктіруші және
ұйымдастырушы күш ретінде қоғамның әлеуметтік және экономикалық құрылымы
анықталады. Кейінгі өркениеттегі мемлекеттік билік алғашқы өркениеттідей
аса қуатты барлық қоғамды қамтып, басқарған күшті емес.
9. Мемлекет: түсінігі мен мәні. Мемлекет анықтамаларының алуан түрлілігі.
Мемлекет – басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның
тіршілік-тынысын қамтамасыз ететі, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар
жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. Өзіне тән
ерекше белгілері мен қажетіне, сондай-ақ өзіндегі аса мол мүмкіндіктеріне
қарай мемлекет экономиканы дамытудың, әлеуметтік-саяси, рухани, ұлтаралық
және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызды мәселелерін шешуге
нақты қатысып, коғамдағы істердің жағдайына белсенді түрде әсер ете алады.
Мемлекет тек өзіне ғана тән функциялары, әсер ету нысандары мен әдістері
бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның арқасында оны қоғамда,
ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет ететін басқалардан ерекше
өзгешелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм ретінде үғынамыз.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде және мемлекетті
анықтауда өзінің көрінісін табуы керек. Өзінің көрінісін тапқан құбылыстың
күрделілігі мен көп аспектілігіне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес.
Мемлекет дегеніміз - адамзат қоғамы дамуының нәтижесінде пайда болған
саяси ұйым.
Мемлекет – қоғамды басқару міндетін атқаратын, адамдардың, топтардың,
таптардың қарым-қатынастарын реттеп отыратын, заңдарды қабылдайтын саяси
ұйым.
Мемлекет – қоғамның саясатын жүзеге асыратын саяси ұйым.
Мемлекеттің мәні – мемлекеттің басты тағайыны, осы құбылыстың басты
өзегі, яғни басты жемісі.
Мемлекеттің мәні оның мазмұнын, мақсатын, қызметінің бағыттарын
анықтайды. Басқаша айтқанда мемлекеттегі билік пен оның құрамында
болатындардың бәрі.
Кез келген мемлекетте қарама-қарсы қайшы болып келетін екі мән – таптық
және жалпы әлеуметтік мән болады.
Мемлекеттің таптық мәні. Мемлекет бұқара билігі ретінде өзін өзі
басқарудың бұрыңғы органдары қауымдық құрылыста басқару қызметтерін
атқаруды тоқтатқаннан бастап пайда болады. Қоғам әлеуметтік жіктелуге аяқ
басады, бұрынырақта қоғамның барлық мүшелеріне тиісті болған билік саяси
сипатқа ие болады, сөйтіп ол ең алдымен қуатты әлеуметтік топтардың
таптардың мүддесіне бейімділік танысу түрінде жүзеге асырылады. Сонымен
мемлекеттің таптық мәні қашанда болсын билікте қоғамның қуатты тобының
мүддесін жақтау және оны жүзеге асыру арқылы білдіріледі.
10. Мемлекеттің белгілері. Мемлекеттің негізгі белгілерін осы заманғы
тусіндірудің турлері.
Мемлекет – саяси ұйым. Қоғамда көптеген саяси ұйымдар болуы мүмкін.
Бірақ мемлекет – ерекше, бүкіл қоғамды қамтып, негізінен, соның атынан,
қоғам үшін қызмет істейтін саяси ұйым. Мемлекет қоғамның атынан коғамның
ішінде де, басқа мемлекеттермен қатынастарда да қызмет атқарады. Сондықтан
мемлекеттің қоғам өміріне тікелей және жанамалай әсер ететін ерекше
органдары және басқа саяси ұйымдардан оны ажырататын белгілері бар. Оларға
жататындар мыналар:
1)Мемлекеттік егемендік. Мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі - ол
басқа мемлекеттерден тәуелсіз болады, оларға бағынышты емес. Мемлекет
өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзі қалыптастырып, өз еркімен жүзеге
асырады. Былайша айтқанда, басқа мемлекеттерге жалтақтамай, өзінің ішкі
және сыртқы істерін өзі атқарады.
2)Билеуші органдар. Мемлекеттің ерекше билеуші, басқарушы органдары
болады. Мемлекет органдарында тек басқару қызметімен шұғылданатын
чиновниктер (қызметкерлер) болады. Қоғамдағы заңды орнықтырылған тәртіпті
қамтамасыз ету үшін мемлекет әскер, полиция құрады. Сыртқы жаулардың
жансыздарынан сақтану үшін қарсы барлау органын ұйымдастырады.
3) Мемлекет органдарын, оларда істейтін қызметкерлерді қаражаттандыратын
оның арнаулы материалдық қоры болады. Ол корды жасау үшін мемлекет алым-
салық белгілейді және оны жинайды.
4) Мемлекеттің өзінің тұрағы, аумағы болады. Сол аумақта мемлекет
қүрылады, өз қызметін атқарады, билік жүргізеді. Өз аумағының тұтастығын
мемлекет барлық күш-қуатымен сақтап, қорғауға тынымсыз әрекет жасайды.
Мемлекеттер арасындағы қайшылықтар, келіспеушіліктер, соғыс-тар
көбінесе осы жер, аумак мәселесіне байланысты. Мемлекеттің аумағы басқаруды
тиімді жүзеге асыру үшін әкімшіліктерге бөлінеді. Халық әкімшілік-аумақтық
бөліктерге бөлініп тұрғандықтан олардың құқықтық жағдайы соған байланысты
болады.
5) Мемлекеттің күрделі белгілерінің бірі – құқықтық жүйенің калыптасуы.
Қоғамдық қатынастарды реттеп, оларды қажетті қалыпқа салып, тәртіп орнату
үшін құқықтық нормалар жасалынады. Оларды жасап, қабылдайтын мемлекеттің
тиісті өкілеттігі бар органдар болады. Сол құқықтық нормалардың жиынтығы
мемлекеттің құқықтық жүйесін құрайды.
11. Мемлекет функциялары. Мемлекет функцияларын жүзеге асыру нысандары.
Мемлекет функцияларын жіктеу.
Қандай да болсын қоғам түрлі таптар мен әлеуметтік топтардан тұрады.
Кейбір елдерде, мысалы Қазақстанда, көптеген ұлттар тұрады. Олардың
арақатысын реттеу – негізінен, мемлекеттің міндеті. Оларға қамқорлық
жасауды, олардың арасындағы қатынастарды, пайда болатын қайшылықтарды
реттеу, шешу, жөнге салу, тек қана мемлекеттің қолынан келетін іс. Ол ұшін
мемлекетте күш те, қаражат та, басқа да мүмкіндіктер бар. Осыған сәйкес
мемлекет әлеуметтік функция атқарады. Егер де мемлекеттің осы қызметі кең
өріс алып, үздіксіз жүргізілетін болса, оны әлеуметтік мемлекет дейді.
Осы заманғы мемлекеттердің бәрінде де ең маңызды қызметтер экологиялық
қызмет болып табылатындығын атап өтуіміз керек. Осылай көңіл бөліп атап
көрсетуіміздің себебі адамзат баласының қазіргі кездегі тіршілік ету
әрекетінің қоғамдық масштабта табиғатқа теріс ықпал жасауынан туындап отыр.
Мысалдар келтірсек, адамзатты, табиғатты бүлдіру шектен шығуда.
Атмосфераның, судың, топырақтың ластануы қатерлі сипат алып бара жатыр,
адамды қырып-жоюдан алапат құралдарының жинақталған қорлары бәрі жиналып
адам айтқысыз жойқын проблемаларды туындатып отыр.
Қандай қоғам болса да ғылымсыз, білімсіз, мәдениетсіз өркендеп, дами
алмайды. Бұл салада да мемлекет зор қызмет атқаруы керек.
Оларды мемлекет қаржыландырып, жұмысын реттеп, басқарып, бағыт беріп
отырады. Мемлекеттік емес оқу, мәдениет орындарының жұмысын заң жүзінде
реттеу арқылы оларға да әсер етеді.
Мемлекеттер бір-бірімен экономикалық, сауда, мәдени, ғылыми, саяси,
құқықтық, т.б. түрлі қатынастарда болуға талпынады. Мұндай қатынастар тең
негізде қалыптасатын болса әр елдің дамуына қолайлы жағдайлар туғызады. Осы
салада мемлекеттің басқа елдермен қатынас жасау функциясы жүзеге асырылады.
Бейбітшілікте, тыныштықта өмір сүру үшін мемлекеттер өзара келісім-
шарттарға отырады, әскери одақтар кұрады, т.с.с. әрекеттер жасап отырады.
Қазіргі тарихи жағдайда соғыс, әскери шиеленістер адамзаттың өмір сүруіне
шексіз кауіп төндіруде. Сондықтан адамгершілік жолмен дамығысы келетін
мемлекеттер соғыстың алдын алу әрекеттерін жасауға тырысады. Демек,
мемлекетке бейбітшілік функциясын атқару да тән көрініс болу керек.
Осы айтылғандар мемлекеттің сыртқы функциясына жатады.
Аталғандар мемлекеттің ішкі функциясына жатады. Мемлекет басқа
мемлекеттермен түрлі, сан алуан қатынастарға түседі. Алдымен мемлекет
өзінің тәуелсіздігін, егемендігін, аумағының түтастығын басқа елдердің қол
сұғуынан қорғауға, сақтауға әрекет жасайды. Ол өзінің шекарасын бекітеді,
күзетеді. Сол үшін қажетті қарулы күштер құрады, басқа мемлекеттермен
осыған байланысты шарттар жасасады. Осы міндеттерді атқару мемлекеттің өзін-
өзі қорғау функциясы деп аталады.
12. Мемлекет функцияларын жүзеге асырудың нысандары.
Мкмлекеттің функцияларын іске асыру нысандары мен тәсілдері.
Бұл қызметтің екі түрі болады: мемлеккеттік функцияны құқықтық нормалардың
шеңберінде орындау және құқықсыз жалпылама іс әрекеттер арқылы функцияның
дұрыс орындалуына үлес қосу. Құқықтық шеңберінде функцияны орындаудың уш
турі бар: құқық шығармашылық, құқықты іске асыру; құқықты қорғау.
Құқық шығармашылық- жаңа норманы өмірдің талабына қарай уақытында қабылдау.
Онсыз мемлекеттің қызметіне нұқсан келуі мүмкін.
Құқықты іске асыру- бұл істі орындау мемлекеттің үкіметінің міндеті .Укімет
тиісті норматифтік құқықтық акт қабылдауы қажет. Онда жауапты субектілер,
не істеу керегі, оның уақыты, материялдық негіздері толық көрсетілуі
қажет. Бұл істі бақылауға алу қажет.
Құқықты қорғау- бұл қызметті атқаратын органдар: сот пракуратура, ІІМ, МҚК,
тб. Олардың қызметінің бағыттары: заңдылықты, тәртіпті, адамдардың және
заңды тұлғалардың бостандығы мен құқықтарын қорғау азаматтық, қылмыстық
істерді уақытында қарап, кінәлі субектілерді жауапқа тарту.
Нарықтық эканомикалық жүйеде шарттық байланыстың маңызы күшейуде.
Сондықтан, мемлекеттің шарттық қатынасты реттеп- басқаруфункциясы тиісті
дәрәжеде атқарылуы қажет.
Мемлекеттің функциясын құқықсыз реттеу қызметтері: мемлекеттік органдар
функцияларды іскеи асыруда толып толып жатқан әртүрлі іс- әрекеттер жасап
жатады. Сол іс әрекеттердібіріктіріп- құқықсызреттеу қызметі деп атайд.
Олардың қоғамдыбасқаруда маңызы өтезор.
Мемлекеттің функцияларын орындау тәсілдері: ерікті, еріксіз, сендіру
нандыру .эканомикалық тәсілдер: болжау, жоспарлау, кредит бер, салықта
жеңілдік беру, алушыларды монополистерден қорғау.
13. Қоғамды ұйымдастыру және тіршілік етудегі мемлекет және құқықтың рольі.
Мемлекет пен құқықтың арақатынастары. Мемлекет пен құқықтың салыстырмалы
дербестігі.
14. Мемлекет нысаны
Мемлекет нысаны туралы ұғым ең маңызды мазмұндық сипаттама болып
саналады. Методологиялық (әдіснамалық) жағынан алып қарағанда мұның маңызды
екенінде сөз жоқ.
Мемлекет нысаны деп мемлекеттік билікті ұйымдастыру мен оның құрылымын
айтады.
Мұнда маңызды мәселе: мемлекет нысаны теория жүзінде ғана емес, оның
практикалық саяси мәніннің жоғары дәрежеге дейін көтерілуі. Мемлекеттегі
биліктің қалай ұйымдастырылып, қалай жүзеге асырылып жатқандығынан
мемлекеттік басшылықтың нәтижелілігі, басқарудың ұтымдылығы, үкіметтің
мәртебелік беделі мен қадірінің дәрежесі және оның тұрақтылығы, елдегі
заңдылық пен құқықтық тәртіптің ахуалы, жайы мен күйі көрініп тұрады. Міне,
мемлекет нысаны мәселесінің аса маңызды саяси аспектісінің осыларға
байланысты болып келетін себебі осы.
Мемлекет нысаны, яғни мемлекеттік биліктің құрылымы, оны ұйымдастыру
мағынасы жағынан алып қарағанда әртүрлі аспектілер түрінде көрінеді.
Біріншіден - бұл мемлекет пен басқарудың жоғарғы органдарын құру және
ұйымдастырудың белгіленген тәртібі. Екіншіден - бұл мемлекеттің аумақтық
құрылысын жасаудың тәсілі, орталық регионалдық және жергілікті билік пен
басқарулардың өзара қатынастарын белгілеудің тәртібі. Үшіншіден – бұл
мемлекеттік (саяси) билікті жүзеге асырудың әдістері, амалдары мен жолдары.
Сонымен мемлекет нысаны негізгі үш элементтен, атап айтқанда: мемлекетті
басқару нысаны, мемлекеттің құрылым нысанынан және мемлекеттік, саяси
режим нысанынан синтезделеді (түзіледі). Осы көрсетілген мемлекет нысаны
жөніндегі түсінік бірден қалыптаспаған. Ұзақ уақыттар бойы бұл түсінік
басқару нысаны мен мемлекеттік құрылым нысанынан тұрады деп есептелініп
жүрді де, кейінірек оған саяси режим, саяси өзгермелілік (динамика да) те
қоса қарастырылатын болды.
15. Мемлекетті басқарудың нысаны және оның түрлері
Басқару нысаны ұғымын пайымдағанда мемлекеттік ең жоғарғы биліктің
ұйымдастырылуы түсініледі.
Монархия – мемлекеттің егеменді жоғары билігі бір адамның қолында өмір
бойы болады және атадан балаға мұра ретінде беріледі. Монарх ешкімнің
алдында жауапты болмайды. Ол тек құдайдың алдында ғана жауапты.
Монархияның үш түрі болады: а) Шексіз (абсолюттік) монархия. Бұл жерде
монарх мемлекеттің бірден бір жалғыз, ең жоғары органы. Оның қолында заң
қабылдау, атқару, және сот биліктері шоғырланған. Қазіргі кезде басқарудың
мұндай нысаны СаудАравиясы, Біріккен Араб Әмірлігі елдерінде орын алған.
б) Шектеулі конституциялық немесе парламенттік монархия, басқарудың
мұндай нысанында елдегі билік (өкімет) монарх пен басқа органдарға бөлінген
болып келеді. Мысалы, парламентке. Қазіргі кезде басқарудың мұндай нысаны
Ұлыбритания, Бельгия, Норвегия, Швеция мемлекеттерінде бар.
в) Дуалистік монархия. Басқарудың бұл нысанында елдегі мемлекеттік билік
монарх пен парламент араларында тең бөлікке түскен болып келеді.
Республика. Басқарудың бұл нысаны бойынша мемлекеттегі ең жоғары билік
(өкімет) сайланбалы органдарға тиесілі болып келеді.
Республика билігінің екі жолы бар: президенттік және парламенттік.
Президенттік республикада Президентті тікелей халық сайлайды және Президент
мемлекет басшысы бола тұрып, негізінен, Үкіметті өзі құрады. Қазақстан
мемлекеті – Президенттік басқару нысанындағы республика.
а) Президенттік республика басқарудың бұл нысанында президенттің жеке
өзі, парламенттің қатысуымен үкіметті құрады. Үкімет өзінің қызметтері
бойынша президент алдында жауапты болады. Басқарудың мұндай нысаны қазіргі
заманда Америка Құрама Штаттарында және Қазақстанда орын алған.
б) Парламенттік республика. Мұндай басқару нысаны бар елде парламент заң
қабылдайтын ғана емес, сонымен бірге үкіметті бақылайтын да орган болып
табылады. Мұндағы президент – мемлекет яғни ел басшысы, ол үкімет басшысы
емес. Мұнда үкіметті партиялар құрады. Үкіметке премьер-министр жетекшілік
етеді (басқарады) (премьер-министр лауазымы басқаша аталуы мүмкін).
Парламенттік-президенттік аралас республикалар да кездеседі (мысалы,
Қырғызстан Республикасы, Португалия), онда Үкіметті Президент пен Парламент
бірлесе отырып жасақтайды, құрады.
Мемлекеттің құрылыс нысаны және оның түрлері
Мемелекеттік құрылымына байланысты барлық мемлекеттер қарапайым
(унитарлы) және күрделі болып екі топқа бөлінеді.
Унитарлық мемлекет – тұтас орталықтандырылған мемлекет. Оның әкімшілік-
аумақтық бөліктерінде мемлекеттік құрылым мәртебесі және егемендік құқықтар
болмайды. Унитарлық мемлекетте жоғарғы органдардың, заң қабылдаудың,
соттардың бірыңғай жүйелері құрылады. Онда бірыңғай азаматтық және бір
арналы салық жүйесі болады.
Күрделі мемлекет – мұндай мемлекеттердің құрамдас бөліктерінің белгілі
бір дәрежеде дербестігі болады. Күрделі мемлекеттерге империя конфедерация,
федерация, достастық және бірлестіктер құрған мемлекеттер жатады.
Империя – күш жұмсаудың нәтижесінде құрылған күрделі мемлекет. Бұл
мемлекеттің құрамдық бөліктері жоғарғы өкімет (билік) орындарына тәуелді
болып келеді. Империялардың бір ерекшелігі, олардың құрамдық бөліктерінде
ешқашанда бірыңғай мемлекеттік-құқықтық мәртебе болған емес. Мысалы,
тарихта белгілі Рим империясы, Британия империясы және т.б. жатады.
Конфедерация – белгілі бір тарихи кезеңде, өздерінің алдына қойған
мақсаттарына жету үшін егеменді мемлекеттердің уақытша жасасқан келісімдері
бойынша құрылған одақ. Мемлекеттердің уақытша құрған одағы алдына қойылған
мақсаттары бойынша түрлі болуы мүмкін, олар: әскери, экономикалық және
саяси да болады.
Федерация – бұл мемлекет күрделі одақтық мемлекет, оның құрамдас
бөліктері мемлекеттік құрылымдар болып табылады. Олардың белгілі бір
мөлшерлі шамада (дәрежеде) егемендігі болады. Федерациялық одақ
децентрализациялау қағидатына негізделеді.
Достастық – белгілі бір дәрежеде тектес болып келетін ортақ белгілерімен
сипатталатын мемлекеттердің ұйымдасқан түрдегі бірлестігі. Мұндай
бірлестікті біріктіретін белгі (нышандары) экономикаға, құқық жүйесіне,
тіл, мәдениет, дін салаларына қатысыты болып келеді. Мысалы Еуропа Одағы
және т.б.
Мемлекеттер бірлестігі - қоғамның мемлекеттік болып ұйымдасуының өтпелі
кезеңдеріне тән нысан. Мемлекеттер бірлестігін құрудың негізнде, әдетте,
мемлекетаралаық келісім (шарт) жатады, оның өзі көп жағдайларда бірлестікке
кірген мемлекеттер арасындағы интеграциялық байланыстарды нығайта түседі.
Сөйтіп бірлестік мемлекеттерінің конфедеративтік бірлестікке қарай бірте-
бірте дамуына жол ашады.
17.Мемлекеттің саяси режимі және оның түрлері
Саяси режим дегеніміз мемлекеттік өкімет билігін жүзеге асыру
әдістеренің жиынтығы.
Саяси режимдердің түрлері:
а) демократиялық; б) антидемократиялық.
Антидемократиялық саяси режим өз кезегінде:
а) авторитарлық; б) тоталитарлық; в) фашистік режимдер болып жіктеледі.
Демократиялық саяси режимның белгілері:
1. Әр түрлі партиялардың, бірлестіктердің, қозғалыстардың Конституция
шеңберінде еркін, бостандық жағдайында әрекет етеді, қызмет атқарады.
2. Идеологиялық плюрализм, яғни, қоғамда әр түрлі идеологиялық
ағымдардың, бағыттардың болуына және үстемдік етуші бірден-бір
идеологияның болмауына жағдайлар жасалады.
3. Мемлекет өз органдарын, негізінен сайлау жолымен құрады.
4. Қоғамда демократиялық құқықтар мен бостандықтар орын алады. Оларды,
шын мәнінде, қамтамасыз етьу кепілдері жасақталады.
Антидемократиялық саяси режимнің белгілері:
1. Демократиялық партиялар мен ұйымдарға тыйым салынады.
2. Идеологиялық плюрализм болмайды, мемлекетте үстемдік етуші идеология
орнығады.
3. Сайлау жолымен құрылған органдар болмайды.
4. Демократиялық құқықтар мен бостандықтар шектеледі.
5. Жаппай қуғын-сүргін және заңсыздықтар орын алады.
6. Авторитарлық режим антидемократиялық режимның бір түрі ретіндегі
7. сипаты персонофикацияланады, яғни, нақты билеушілер түрінде көрініс
табады, олар диктатура (шексіз билік) орнатады.
Тоталитарлық режимның белгілері:
1. Мемлекетте бір ғана саяси партия үстемдік етеді, ол мемлекеттік
биліктің ұйтқысы болады.
2. Бір ғана идеология үстемдік етеді, идеологиядағы плюрализмге
төзбеушілік етек алады.
3. Қоғамда жеке адамға табыну мемлекет тарапынан қамтамасыз етіледі.
4. Мемлекет әкімшіл-әміршіл жүйе арқылы басқарылады.
5. Азаматтардың құқықсыздығы, олардың жүріс-тұрысы мен іс-әрекеттерінің
жөн-жобасы қатал түрде реттеліп, жүзеге асырылады.
Шектен шыққан әлеуметтік бөспелік (демагогия) орын алады.
18. Мемлекет механизмі. Мемлекет механизмінің қызметі (әрекетінің)
принциптері (қағидалары).
Мемлекеттің сан қилы қызметін атқаратын механизмі (аппараты) болады.
Мемлекеттің механизмі - белгілі түрде ұйымдастырылған, ішкі тұтастығымен
және өзара байланыстылығымен сипатталатын мемлекет органдарының жүйесі. Әр
мемлекеттің механизмі оның тарихи, әлеуметтік, ұлттық, экономикалық,
географиялық, т.б. ерекшеліктеріне байланысты құрылады.
Мемлекет механизміне тән заңдылық - оның органдары тек мемлекет
қызметін атқаруға қажет болғанда ғана құрылады. Екінші заңдылығы - бірінің
қызметін бірі қайталайтын органдардын болмауы. Мемлекет механизмінің
құрылымы мемлекеттік органдардан, мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардан
және мемлекеттік қызметкерлерден ұйымдық қаржыларынан, сондай-ақ
мемлекеттік қызметтерді қамтамасыз етуге қажет ықтиярсыз көндіру күштерінен
тұрады.
Мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардың биліктік өкілеттіктері
болмайды (әкімшіліктерді қоспағанда). Олар экономика, білім, денсаулық
сақтау, мәдениет, ғылым, спорт және т.б. салаларда жалпы әлеуметтік
қызметтерді атқарады.
1. Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы қағидаты
2. Демократизм қағидаты
3. Билік бөлінісі қағидаты
4. Заңдылық кағидаты
5. Жариялылық қағидаты - құқық субъектілерінің белгілі бір нақты
мемлекеттік органдар тарабында атқарылып жатқан істер жөнінде мағлұмат
алуын қамтамасыз етуді айқындайтын негіз.
6. Шынайы кәсіпқойлық қағидаты - мемлекеттік аппарат қызметтерінде
кәсіби біліктілігі ең жоғары мамандарды пайдалану ісін практикаға, іс
жүзіне енгізуді белгілеудің ең басты негізі.
7. Істерді атқаруда алқалылық пен жеке-дара шешім қабылдауларды
үйлестіру қағидаты - мемлекеттік аппаратта демократиялық және бюрократиялық
бастауларының ақылға қонымды шамада үйлесімді болуын қамтамасыз етудің
алғышарттының міндеттік негізі.
8. Сайланбалылық пен тағайындаулардың үйлестірілуі қағидаты -
мемлекеттік басқару ісінде децентрализациялау мен орталықтандыру (бір
орталыққа бағындыру) шараларының үйлесімділік дәрежесін (айқындау шартын)
белгілейтін негіз.
9. Иерархиялық (сатылық) қағидаты - мемлекеттік аппаратта мемлекет
органдары әртүрлі деңгейлі дәреже алады, осыған байланысты басшылық
бағыныштылықты немесе тең орында тұрады.
19. Мемлекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен қызмет ету принциптері
(қағидаттары)
Демократиялық құкықтық, әлеуметтік мемлекет ғасырлар сынағынан өткен
принциптерге негізделіп құрылады. Мұндай мемлекеттердің механизмі мынадай
органдардан тұрады: 1. Өкілдік органдар. Қазақстан Республикасында өкілдік
органдар екіге бөлінеді: 1) Жоғарғы өкілдік орган - Парламент. Парламент
сонымен қатар бірден-бір заң шығаратын орган; 2) Жергілікті өкілдік
органдар - облыстық, аудандық, қалалық мәслихаттар. 2. Мемлекет басшысы.
Қазақстанда мемлекет басшысы - Президент. Президент мемлекеттік биліктің
барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық
алдындағы жауапкершілігін камтамасыз етеді. З.Атқарушы орган. Қазақстанда
жоғары атқарушы орган - Үкімет. Жергілікті атқарушы органдар -
әкімшіліктер. 4. Орталық басқару органдары. Қазақстанда оларға:
министрліктер, мемлекеттік комитеттер, агенстволар, ведомстволар жатады. 5.
Сот органдары. Қазақстанда оларға: Жоғарғы Сот, жергілікті соттар, әскери
соттар жатады. 6. Прокуратура. Ол зандардың біркелкі орындалуын
қадағалайтын орган. 7. Әскер. Оған мемлекеттің әр саладағы қарулы күштері
жатады. 8. Барлау, қарсы барлау органдары. 9. Абақты, бас бостандығынан
айырылған адамдарды ұстап тұратын орындар.
20.Мемлекеттік органдар және олардың жіктелуі. Заң шығарушы, атқару және
сот органдары
1. Туындау тәсілдері бойынша:
а) Бастапқы (өкілдік берілген) органдар, мысалы, мұрагерлік
монархия, парламент, президент. Бұл органдар басқа қандай бір органдар
арқылы кұрылмайды;
б) туынды (үкімет, прокуратура және т. сондайлар). Бүларды бастапқы
органдар құрады және бұларға өкіметтік (биліктік) өкілеттіктерді солар
береді.
2. Өкіметтік (биліктік) өкілеттіктердің көлемі бойынша:
а) ең жоғарғы (үкімет);
б) жергілікті (әкімшілік).
3. Құзырларының ауқымдылығы бойынша:
а) кұзырларынын жалпылама болып келетіндері (үкімет);
б) құзырлары арнайы түрде белгіленіп берілетіндері (ішкі істер
органдары}.
4. Билік бөлінісі қағидаттары бойынша:
а) Заң шығару органдары (Парламент);
б) Атқарушы (Әділет жөне т.б. министрліктер);
в) Сот органдары (соттар).
5. Шешім қабылдау тәртібі бойынша:
а) алқалы органдар, яғни шешімді алқалы түрде қабылдайтындар (Парламент,
Үкімет жөне т.б.);
б) жеке дара басшылық органдар, яғни шешімді жеке дара басшылықпен
қабылдайтындар (Президент, министрліктер, комитеттер).
Мемлекеттік аппаратты ұйымдастыру мен оның қызмет атқаруын белгілеуде
барлық мемлекеттік органдар үшін бірыңғай талаптар қойылады.
Талаптар - мемлекеттік органдарды құру және олардын қызмет атқаруларын
айқындау тәсіл-амалдарының бастапқы идеялары, міндетті ережелері,
негіздері.
21. Қоғамның саяси жүйесі: түсінігі, құрылымы. Саяси жүйедегі
мемлекеттің рольі мен алатын орны.
Қоғамның саяси жүйесі – саяси, әлеуметтік, заңға тән идеологиялық,
рухани нормалардың, тарихи дәстүрлерге, нақтылы қоғамнын саяси режимінің
бағдарламаларына тәуелді саяси институттардың, қозғалыстардың тәртіптелген
тұтас жиынтығы. Нақтылы қоғамның саяси жүйесі онын ұлттық, таптық
жаратылысымен, әлеуметтік құрылысымен, басқару тұрпатымен (республика,
монархия), мемлекеттік құрылымымен (федерация, біртұтас), саяси режимінің
сипатымен (демократиялық, демократияға қарсы, тоталитарлық), саяси өмірдің
ұлттық дәстүрлерімен т.с.с. жағдайлармен анықталады.
Саяси жүйеге жатқызылатын қоғамдық құбылыстардың ерекше белгілері
болады. Оңдай белгілерге мыналар жатады: 1) саяси жүйе бөлігінің ұйымдық
сипаты болуы кажет; 2) кез келген қоғамдык бірлестік, ұйым саяси жүйенің
болмысы бола алмайды. Саяси жүйеге жату үшін оның алдына қойған мақсатының
саяси мазмұны болуы шарт; 3) Саяси ұйымның саяси сипаты оның
бағдарламасында анықталады.
Саяси жүйе дегеніміз саяси билікті және азамат пен мемлекеттің өзара
байланысын ұйымдастырушы, сонымен бірге өздері өзара әрекеттесуде болатын
нормалар мен идеялардың осыларға негізделген саяси институттардың,
мекемелер мен әрекеттердің жиынтығы.
Саяси жүйеде мемлекеттің алатын орны ерекше. Мемлекет барша елдің ресми
өкілі болып саналады, себебі ол қоғамды қандай да болсын ерекше бөліктерге
бөлмей қоғамның, халыктың мүддесін қанағаттандыру үшін қызмет атқарады.
Мемлекеттің тарихи даму барысында қалыптасқан, тек оның өзіне ғана тән
құрылымы бар. Мемлекет өз қызметін атқару үшін ерекше ұйымдардан тұрады: ол
мемлекет органдары. Саяси жүйенің басқа бөліктерінің мұндай құрылымы
болмайды. Мұны - мемлекеттің механизмі дейді. Осы механизм арқылы мемлекет
өзінің сан алуан, түрлі бағыттағы қызметін атқарады. Мемлекет тек қоғамның
ішінде ғана емес, басқа мемлекеттермен қарым-қатынас, алыс-берістер жасауға
байланысты да қызмет атқарады. Тек мемлекетке ғана азаматтық деген құбылыс
тән, сондықтан азаматтық -мемлекет пен адамдардың арасындағы тұрақты саяси-
құқықтық байланыс болып саналады. Нормативтік құқықтық актілерді мемлекет
органдары ғана қабылдай алады, олар қоғамдық қатынастарды ресми түрде
реттейтіндіктен, барлық қоғам мүшелерінің іс-әрекетін, мінез-құлқын жолға
салған құрал болып саналады.
22. Құқықтық мемлекет идеясының пайда болуы және құқықтық мемлекеттің
белгілері
Құқықтық мемлекет дегеніміз жеке адам және қоғам мүддесін корғайтын, заң
үстемдігі мен құқық принциптеріне негізделген мемлекет. Құқықтық мемлекетті
қалыптастыру ісі қоғамды демократияландыруға, құқықтық тәртіптің және
заңдылық принциптерінің сақталуына негізделеді.
Құқықтық мемлекет – басқаша түсіндірсек ол жеке тұлға мен қоғамның
құқықтары мен бостандықтарының құқықтық қорғалуын өзінің негізгі мақсаты
етіп қойған мемлекетті айтады. Бұл мемлекет өз мақсатын орындауда
төмендегідей қағидаттарға сүйенеді:
а) құқыктың басымдылығы;
б) адам мен азаматтың құқықтық қорғалуы;
в) мемлекеттік биліктің бөлінуі;
г) заң үстемдігі;
д) құқық пен заңның тұтастығы;
е) мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауаптылығы;
ж) азаматтық коғамның орнауы;
з) қоғамның құқықтық мәдениетінің жоғары болып, оның құқықтық
санасы деңгейінің биікке көтерілуі;
и) соттардың тәуелсіздігі;
к) антимонополиялық құрылымдардың тұрақты түрде қызмет істеуі.
Құқықтық мемлекетте барлық субъектілер өз әрекеттері бойынша жауапты
және құқықтық тендікті сақтай отырып құрылуы тиіс. Сондықтан күкықтық
мемлекетте субъектілердің әрекет ету қағидаттары төмендегідей болады:
а) "Заңда тікелей көрсетілген әрекеттерге ғана рұқсат берілген" қағидат
мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғаларға ғана қатысты болып келеді.
б) Құқық субъектілерінің қайсысына болсын атап-атап көрсеткенде
азаматтар, занды тұлғалар мен басқалай да шаруашылық субъектілеріне қатысты
"заңмен тікелей тыйым салынбағанның бәріне рүқсат етілген" қағидаты
басшылыққа алынады.
23. Құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам: түсінігі, құрылымы және
белгілері.
Құқықтық мемлекет дегеніміз жеке адам және қоғам мүддесін корғайтын, заң
үстемдігі мен құқық принциптеріне негізделген мемлекет. Құқықтық мемлекетті
қалыптастыру ісі қоғамды демократияландыруға, құқықтық тәртіптің және
заңдылық принциптерінің сақталуына негізделеді.
Құқықтық мемлекет – басқаша түсіндірсек ол жеке тұлға мен қоғамның
құқықтары мен бостандықтарының құқықтық қорғалуын өзінің негізгі мақсаты
етіп қойған мемлекетті айтады. Бұл мемлекет өз мақсатын орындауда
төмендегідей қағидаттарға сүйенеді:
а) құқыктың басымдылығы;
б) адам мен азаматтың құқықтық қорғалуы;
в) мемлекеттік биліктің бөлінуі;
г) заң үстемдігі;
д) құқық пен заңның тұтастығы;
е) мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауаптылығы;
ж) азаматтық коғамның орнауы;
з) қоғамның құқықтық мәдениетінің жоғары болып, оның құқықтық
санасы деңгейінің биікке көтерілуі;
и) соттардың тәуелсіздігі;
к) антимонополиялық құрылымдардың тұрақты түрде қызмет істеуі.
Азаматтық қоғам дегеніміз имандылық, өнегелік, діни, ұлттық, әлеуметтік-
экономикалық, отбасылық қатынастар мен институттардың жиынтығы, осылардың
көмегі арқылы жеке адамдар мен олардың топтарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мемлекет және құқық теориясының (МҚТ) пәні – бұл мемлекет пен құкықтьң
пайда болуының, дамуының және қызмет атқаруының жалпы заңдылыктары, олардың
мәні, кұрылымы, негізгі бөлшектері, принциптері, институттары. Сонымен
катар МҚТ қазіргі мемлекеттік құқықтық болмыстарды да қарастырады және
жалпы кұқықтық түсініктерді зерттейді.
Мемлекет пен құқықты басқа құрылымдардан бөліп қарауға, сондай-ақ
әлеуметтік құбылыстар жүйесіндегі олардың орнын анықтауға, сөйтіп, мемлекет
пен құқықтық мәнін терең түсінуге мүмкіндік береді.
Мемлекет пен құқық өте тығыз байланысты. Құқықсыз мемлекет өмір де сүре
алмайды, қызмет те істей алмайды. Сондыктан мемлекет пен құқықтың пайда
болу заңдылықгары да ұқсас. Мемлекет пен құқық теориясының пәнін былай
кестелеуге болады.
Мемлекет және құқық теориясының пәні - өте күрделі ұғым. Осы пәнді толық
зерттеу үшін төмендегі сұрақтарға аса көңіл бөлу қажет:
Заң ғылымдары арасында мемлекет және құқық теориясы ерекше орын алады.
Мемлекет және кұқык теориясының ерекшеліктері мыналардан тұрады:
– біріншіден, қоғамдық ғылым, өйткені оның пәні мемлекет және құқық,
бұлар қоғамдық құбылыстар болып табылады.
– екіншіден, саясат пен заңдарды зерттейтін ғылым, мұндай зерттеулерде
мемлекеттің саясат пен билікке жататын немесе ғылыммен тікелей байланысты
қызметтік іс-әрекеттерін карастырады.
– үшіншіден, ғылым мемлекет пен құқықтың негізгі және жалпылық
заңдылыктарын, жалпыламалык сипаттарын зерттейтін жалпытеориялық ғылым
болып табылады.
– төртіншіден, Мемлекеттік-кұқықтық қондырманың жалпы зандылықтарын
баяндап түсіндіргенде мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды зерттеудің амал-
тәсілдерін, жолдарын қарастырып, олардың әдістемелік мәселелерін де шешеді.
– бесіншіден, заң ғылымдарының бәріне тән тұғырнамалық сипаты бар ғылым.
2. Мемлекет және құқык теориясының әдістері. Мемлекет және құқык
теориясының жалпы және жеке ғылымдық әдістері.
Ғылымның әдістері дегеніміз – пәнін танып аныктау үшін сол ғылымның
зерттеу барысында қолданатын тәсілдері, жолдары мен амалдары.
Осы әдістер арқылы ғылым өз пәнін зерттейді. Мемлекет және құқық
теориясының әдістері мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды зерттеуде ғылыми
жолмен, қамтамасыз ететін теориялық принциптердің, логикалық әдістері мен
арнайы тәсілдердің жиынтығы болып табылады.
Мемлекет және құқық теориясы шын қолданатын негізгі әдісіне
диалектикалық әдіс жатады. Мемлекет және құқық теориясы диалектаканың үш
заңына сүйеніп зерттеледі.
Олар: 1. Сандық өзгерістердің сапалық өзгерістерге ауысу заңы..
2. Теріске шығаруды терістеу заңы. Бұл заң бойынша қазіргі күнде теріске
шығарылып жатқан қайсы бір болсын құбылыс, ертең я болмаса оның арғы күні
қабылдануы және болмыста іске асып жатуы ықтимал жәйт деп саналады.
3. Қарама-қайшылықтардың бірлігі мен күресі заңы. Бұл заңның
айқындауында белгілі бір орында және белгілі бір мерзімде бірін-бірі жокқа
шығаратын құбылыстар болуы ықтимал екен.
Мемлекет және құқық теориясының өдістері бірнеше түрлерге жіктеледі.
Жалпығылымдык әдістер:
а) диалектикалық әдіс (диалектика-даму);
б) абстрактілік ойлаудан нақты (конкретті) ойлауға өрлеу әдісі.
в) тарихи әдіс. Бұл әдіс – мемлекет пен құқыкгың тарихилығына,
оның өзгермелілігіне және әрқашан да дамуда болатын кұбылыс екендігіне
негізделеді.
г) жүйелілік әдісі. Мемлекет және құқық - құрылымы күрделі болып келетін
жүйелілікті білдіретін ұғым.
Мемлекет және құқық теориясын зерттеп барып пайымдаудың арнайы және
ғылыми дербес әдістері де бар:
а) формальды – логикалық әдіс. Бұл әдісті қолдану арқылы құқтың
ішкі құрылымы, қайнар кездері, оны жүйелеудің әдістері зерттелінеді, сөйтіп
пайымдалады.
б) салыстырмалы мемлекеттану мен құықтану әдісі. Бұл әртүрлі
еддердің мемлекеттік және құқықтық жүйелерін зерттеуде негізге алынатын
әдіс;
в) нақты – әлеуметтік әдіс – нақты әлеуметтік зерттеулерге негізделген
әдіс.
3. Мемлекет және құқық теориясының атқаратын қызметі.
Заң ғылымдарының қоғам өміріндегі мақсаты оның атқаратын қызметінен
көрінеді.
Мемлекет және құқык теориясы барлық заң ғылымдарына негіз болады,
зерттеу жолын көрсетеді.
МҚТ қызметтері әртүрлі.
1. Онтологиялық қызметі. Мемлекет және құқық теориясы бұл қызметін
атқаруда осы ғылым пәнінің теориялық негіздерін зерттейді. Мемлекет және
құқықтың не екендігін, оның қалай пайда болғанын түсіндіріп береді.
2. Гносеологиялық қызметі, басқаша айтқанда түп-түқияндық қызметі. Бұл
қызметті жүзеге асыру барысында, мемлекет және құқық теориясы аталып
отырған пәнді танып білу үшін зерттеп, байыптауды жүзеге асырудың теориялық
тәсілдерін даярлайды, ал мұның өзі түбінде құқықтық танымның дамуына жол
ашады.
3. Методологиялық қызметі. Мемлекет және құқық теориясы іргелі
ғылым болғандықтан, оның зерттейтін заты, яғни пәні де бар.
4. Идеалогиялық қызметі. Идеология ұғымына халықтың, қоғамның, оның
белгілі бір әлеуметтік топтарының көзқарастары мен ұстанатын принциптерінің
жүйесі жатады.
5. Болжамдык, (прогностикалық) қызметі. Мемлекет пен құқық теориясының
пәніне жататыңдардың заңдылықтарын зерделей отырып бұл теория өзінің үғым-
түсініктерінің әрі қарайғы даму барысын, мемлекеттік-құқықтық аяның
өзгерістерге ұшырауын болжамдайды.
6. Дағдылы ұйымдастырушылық қызметі. Қандай бір дамыған мемлекет болса
да, ол ертелі-кеш шешімі қиын, әрі онысы тез арада табыла қоймайтын келелі
мәселелерге тап болады. Міне осындай жағдайларда дағдылы істер мен
төжірибелерге жене теориялық материалдарға сүйене отырып мемлекет және
құқық теориясы ғылымы кездесіп отырған келелі мәселенің шешімін іздестіреді
7. МҚТ тәрбиелеу қызметі- өзіне тән әдістермен заңды құрмет тұтатын,
заңға бағынатын азаматтарды қалыптастыру. Заң ғылымдары – құқықгың игілікті
құбылыс екенін, әр азаматтың заңды мүддесін қорғайтын құрал екенін, оның
өміріне қажетті жағдайлар жасайтын амал екенін дәлелдейді.
4. мемлекет пен құқықтың пайда болуын түсіндіретін келісім-шарт теориясы
және оның осы заман тәжірибесіндегі маңызы
Мемлекет пен құкықтың шығуы туралы түрлі теориялар бар. Осы
құбылыстардың пайда болуын олар түрліше түсіндіреді. Марксизм-ленинизм
ілімі мемлекет пен құқықтың пайда болуын таптық теория тұрғысынан
түсіндіреді. Рулық қауым құлдырап, жеке меншік пайда болып, қоғам екі тапқа
– қанаушы және қаналушы таптарға бөлінген соң, олардың арасында шешілмейтін
қайшылықтар, ымырасыздық орын алады. Сол екі тап нәтижесіз, тоқтаусыз
күресте бірін-бірі жойып жібермеуі үшін рулық биліктің орнына жаңа саяси
құрылым – мемлекет пайда болады. Мемлекет аталған қайшылықтарды шешу үшін
емес, кедей тапты байлардың еркіне көндіріп, оны қанауға, езуге жағдай
туғызу үшін құрылған.
Келісім-шарттық теория (Л.Гумплович, К.Каутский, Е.Дюринг)мемлекет пен
құқықтын шығуын, пайда болуын адамдар арасындағы келісім-шартпен
байланыстырады. Тағылық дәуірде адамдар өмір сүру үшін бірімен-бірі
жауласып, соғысып, әбден береке-касиеті кетеді. Сондай кауіпті, келіссіз
өмірден құтылу үшін адамдар өзара ымыраға келісіп, шартқа отырады. Соның
нәтижесінде мемлекет құрып, оған қоғам мүшелерінің барлығын қорғауды,
лайықты өмір сүруге жағдай туғызуды міндеттейді. Қоғам мүшелері де заң
талаптарына бағынатыны туралы міндеттеме алады, деп түсіндіреді бұл
теорияны жақтайтындар.
Құқықтың пайда болуының негізгі теориялары:
1. Теологиялық теория. Бұл теорияны жақтаушылар құқықты құдайдың
жаратқаны, құдайдың адамдарға берекелікке, әрі сонымен бірге жер бетінде
төртіпті сақтау мақсатындағы берген құрылымы деп түсіндіреді.
2. Құқықтың табиғи жаратылыстық теориясы. Бұл теорияны жақтаушылардың
пайымдауы бойынша мемлекеттің белгілеуі арқылы анықталған құқықтармен қатар
адамнын жаратылыстық табиғатынан туындайтын да құқықтардың бар екендігі
алға тартылады.
3. Құқықтың тарихи теориясы. Бұл теория құқықты тарихи түрде туындайтын,
сөйтіп әрі қарай дамитын кұбылыс деп таниды. Теорияның бір ерекшелігі мұнда
құқықтың ұлттық өзгешеліктері болады да, олар мемлекетте құқық дамуы
барысында ескеріліп отырады.
4. Құқықтың психологиялық теориясы. Бұл теория құқықтың түзілуін (пайда
болуын) адамдардың психикасына (жүйке жүйесіне) байланыстыра қарастырады.
Сонда, осы теорияның түсіндіруі бойынша – құқық деп адамдар қоғамда қабыл
алынып мақұлдаған мінез-құлық ережелерін баянды ету мақсатын білдіретін
психологиялық тілек-ықыласын бірінші орынға қояды.
5. Құқықтың маркстік теориясы. Осы теорияны жақтаушылар құқықтық
терең тамыры экономикада деп бұлтартпайтын дәлелдер келтіріп, құқық
экономикалық базиске тәуелді деп сендірген.
5. Мемлекеттің пайда болуын түсіндіретін негізгі ілімдер
(патриархалдық, психологиялых, таптқ, органиалық және т.б.)
Мемлекет пен құкықтың шығуы туралы түрлі теориялар бар. Осы
құбылыстардың пайда болуын олар түрліше түсіндіреді.
- Патриархалдық теория мемлекет пен құқықтың шығуын отбасының дамуымен
байланыстырады. Отбасының қожасы ер адам, ол отбасын өз еркімен билейді,
отбасы мүшелерінің арасындағы қатынастарды реттейді. Сөйтіп, отбасы
мүшелерінің белгілі бір тәртіпке бағынып, қалыптасуының жөн-жобаларын
аныктайды. Адамдар осындай қағидаларды басшылыққа алып, мемлекет құруда
отбасын басқару үлгілерін қолданған деп түсіндіреді бұл теория.
- Психологиялық теория – бұл теорияны уағыздаған: Ч.Чард,
Л.И.Петражицкий. Қоғам мен мемлекетті бұл теория адамдардың біріккен
көзқарасы, іс-әректі, мінезі, тәртібі-бәрі келісіп ұжымдық түрде басқаруы.
Қоғам мен мемлекет адамдардың табиғи психологиялық даму заңдылық процесінің
нәтижесінде пайда болды деп тусіндіреді.
- таптық теория. Рулық қауым құлдырап, жеке меншік пайда болып, қоғам
екі тапқа – қанаушы және қаналушы таптарға бөлінген соң, олардың арасында
шешілмейтін қайшылықтар, ымырасыздық орын алады. Сол екі тап нәтижесіз,
тоқтаусыз күресте бірін-бірі жойып жібермеуі үшін рулық биліктің орнына
жаңа саяси құрылым – мемлекет пайда болады.
- Органикалық теория – бұл пікірді Платон көне дәуірде уағыздаған.
Кейінгі оның өкілдері Блюнчли, Г.Спенсер болған. Бұл теория – адам қоғамы
да табиғаттың объективтік даму заңдарына сәйкес эвалюциалы жолмен
мемлекетті құрды. Мемлемекттің үкіметі – адамның басы- миы сияқты қоғамды
басқарады. Қанаушы тап қоғамның экономикасын дамытады. Олқоғамды қорғайды
деп есептейді
- Теологиялық (діни) теория мемлекет пен құқықтың пайда болуын құдайдың
құдіретімен байланыстырады. Әрбір ірі дінде кұдайдың әрекеті деген діни-
құқықтық қағидалары бар. Қазіргі заманда да кейбір мемлекеттер осындай
қағидааларға негізделіп құрылып, қызмет атқаруда. Бұл қағидаларға сүйене
отырып дін теоретиктері мемлекет пен құқык құбылыстарын діни рәсімдерге
байланыстыра түсіндіреді.
- Келісім-шарттық теория мемлекет пен құқықтын шығуын, пайда болуын
адамдар арасындағы келісім-шартпен байланыстырады. Тағылық дәуірде адамдар
өмір сүру үшін бірімен-бірі жауласып, соғысып, әбден береке-касиеті кетеді.
- Күштеу (зорлау) теориясы мемлекет пен құқықтың шығуын зорлық-
зомбылықпен байланыстырады. Күшті тайпалар әлсіз тайпаларды жаулап алып
бағындырып, олардың қарсылығын басып тұру үшін мемлекет және оған тән
басқару, күш қолданатын органдарды құрады дейді.
6.Құқықтың пайда болуын түсіндіретін негізгі ілімдер
1. Теологиялық теория. Бұл теорияны жақтаушылар құқықты құдайдың
жаратқаны, құдайдың адамдарға берекелікке, әрі сонымен бірге жер бетінде
төртіпті сақтау мақсатындағы берген құрылымы деп түсіндіреді.
2. Құқықтың табиғи жаратылыстық теориясы. Бұл теорияны жақтаушылардың
пайымдауы бойынша мемлекеттің белгілеуі арқылы анықталған құқықтармен қатар
адамнын жаратылыстық табиғатынан туындайтын да құқықтардың бар екендігі
алға тартылады.
3. Құқықтың тарихи теориясы. Бұл теория құқықты тарихи түрде туындайтын,
сөйтіп әрі қарай дамитын кұбылыс деп таниды. Теорияның бір ерекшелігі мұнда
құқықтың ұлттық өзгешеліктері болады да, олар мемлекетте құқық дамуы
барысында ескеріліп отырады. Бұл теория құқық дамуы барысындағы ұлттық
ерекшеліктерді ескеріп отыратынын мойындағанымен заң шығарушылардың рөлін
жеткілікті дәрежеде тани қоймайды, яғни мойындамайды.
4. Құқықтың психологиялық теориясы. Бұл теория құқықтың түзілуін (пайда
болуын) адамдардың психикасына (жүйке жүйесіне) байланыстыра қарастырады.
Сонда, осы теорияның түсіндіруі бойынша – құқық деп адамдар қоғамда қабыл
алынып мақұлдаған мінез-құлық ережелерін баянды ету мақсатын білдіретін
психологиялық тілек-ықыласын бірінші орынға қояды. Мұның өзі адамның
жаратылыстық табиғатында (жүйкесінде) көрініс тапқан, өйткені белгісіздік
пен екі ұштылыққа адам төзбеген ғой деп дәлелдейді.
5. Құқықтың маркстік теориясы. Осы теорияны жақтаушылар құқықтық
терең тамыры экономикада деп бұлтартпайтын дәлелдер келтіріп, құқық
экономикалық базиске тәуелді деп сендірген. Құқықтың экономикадан жоғары
тұруы мүмкін емес, өйткені мемлекет экономикасының белгілі бір мерзіміне
қандай құқықтық нормалардың қажет болатынын тек экономика ғана айта алады.
Дегенмен құқықты таптар күресімен байланыстыра қарау, сөйтіп құқықтан тек
үстем таптың көзкарастарын іздестіру артық кеткендік болады. Олай болатын
себебі әлгілердің барлығы, дұрысын айтқанда қоғам мен мемлекеттің типіне
(түріне) байланысты болып келеді. Өйткені, құқықтық қоғам, құқық қаналушы
таптарды езіп-жаншуға бағытталмаған, қайта ол қоғамдағы қатынастарды
дамытып, бәріне тең құқықтылық жағдай жасауға бағытталған болып келеді.
7.Мемлекет пен құқықтың пайда болуындағы жалпы заңдылықтар
Ру дәуірінде адамдар тек жаратылыстың даяр өнімдерін жинап қорек етіп,
өмір сүрген. Келе-келе адамдар өндіріс кұралдарын жасап алып, өздері
шаруашылыққа кіріседі. Сөйтіп, жинау-терімшілік шаруашылығынан өндіру
шаруашылығына ауыса бастайды. Мал өнімдерімен күнелтуден диқаншылыққа
ауысады.
Диқаншылықтың нәтижесінде отырықшылық қалыптасып, елді мекендер, қалалар
салына бастайды. Қалаларда қол өнері пайда болып, ол мал шаруашылығы және
диқаншылық сияқты табыс көзіне айналады. Экономиканың аталған салалары
бірінен-бірі бөлініп шығып, дербес өмір сүре бастағаннан кейін, бірінің
өндірген өніміне бірі мұқтаж екендігі байқалады. Диқандарға мал өнімі,
малшыларға жер өнімі, қолөнершілерге тамақ қажет болады. Сөйтіп, соларға
делдаддық жасайтын алыпсатарлар қалыптаса бастады.
Құрал-саймандардың жетілдірілуіне байланысты еңбек өнімділігі де өседі.
Соның нәтижесінде артық өнім пайда болды. Рулық қауымда барлық жиналған,
табылған өнім ру мүшелерінің жалпы меншігі болған еді. Енді еңбек
өнімділігінің өсуіне байланысты артық өнім жеке адамдардың, жеке
отбасыларының меншігіне айнала бастады. Сөйтіп, малға, жерге, қолөнер
бұйымдарына жекелеген иелер пайда болды. Ақырында ру қауымының жалпы
меншігінің орнына жеке адамдардың меншігі пайда болып, меншіктің айрықша
түрі – жеке меншік қалыптасты. Жеке меншіктің пайда болуына байланысты
қоғам таптарға бөлінді. Бір жағынан, құрал-жабдықтар, өндірілген бұйымдар,
мүлік-дәулет адамдардың бір тобының колында шоғырланады да, байлар пай-да
болды. Екінші жағынан, кедейлер, жарлылар пайда болды. Сөйтіп, рулық қауым
өзіне тән белгілерінен айрылып, құлдыра-ды. Оның орнына жеке меншікке
негізделген, айрықша екі үлкен әлеуметтік топтан тұратын қоғам қалыптасты.
Мұндай жағдайда рулық қоғамдағы барлық ру мүшелерінің игілігін көздеп,
еркін білдіретін қауымдық билеу құрылымы өз міндетін, қызметін атқара
алмады.
Меншік иелерінің – байлардың айрықша мүдделері болғандықтан, басқа ру
мүшелерімен, кедей-жарлылармен қатар отырып, мәселелерді тең негізде шешуге
бармайды. Содан байлар мен кедейлердің арасында кайшылықтар пайда бола
бастады. Қоғамдағы осындай түбегейлі экономикалық-әлеуметтік өзгерістердің
нәтижесінде коғамды билеу, басқару жүйесі де өзгерді. Рулық биліктің орнын
саяси билік, саяси құрылым баса бастайды. Сөйтіп, қоғамның белгілі бір
сатысында мемлекет жөне құқық пайда болды.
8.Мемлекет типтері: мемлекеттерді типтерге бөлудің түрлі жолдары
Мемлекет типологиясы дегеніміз мемлекеттерді өздеріне тән айырымдық
белгілері негізінде біріктіріп топтастыруға мүмкіндік жасайтын, сөйтіп оның
тарихи дамуындағы қисынын (логикасын) айқындайтын ғылыми жіктеу болып
табылады.
Мемлекеттерді типке бөлудің екі тәсілі бар:
1. Формациялық тәсіл; 2. Өркениеттік тәсіл.
Мемлекеттерді формацияға бөлу қоғамның экономикалық және әлеуметтік
құрылысының ерекшеліктеріне байланысты. Мұндай тәсілді қолдану нәтижесінде
қоғам таптарға бөлінеді де, олардың әрқайсысының экономикалық жүйеде өзінің
ерекше орны болады. Құлдық дәуір коғамында негізінен екі үлкен тап: құл
иеленушілер мен құлдар болған. Ондай мемлекетті құл иеленушілік мемлекет
дейді. Феодалдық қоғам феодалдар мен шаруаларға бөлініп, ол қоғамның
экономикалық негізін феодалдар және шаруалардың жеке меншігі құраған. Бұл
қауымды феодалдық қоғам деп атайды. Буржуазиялық қоғам да негізінен, екі
таптан тұрады: буржуа жеке меншік иелері және өз еңбегінің күшімен ғана
өмір сүретін жұмысшылар, шаруалар, ой еңбегі қызметкерлері. Мұндай қоғамда
мемлекет, негізінен, жеке меншік иелерінің мүддесін қорғайды.
Марксизм-ленинизм ілімі негізінде XX ғасырдың басында социалистік
мемлекет дүниеге келді. Оның басқа типті мемлекеттерден түбегейлі
ерекшелігі – еңбекшілердің, жұмысшы табы мен шаруалардың еркін баянды етіп,
солардың мүддесін қорғайтын мемлекет ретінде жариялануы болды.
Заң ғылымында "өркениет" ұғымына негізделген мемлекеттер типологиясына
басқаша тәсіл колдану баршьшық. "Өркениет" ұғымы діни, ұлттық географиялык
және басқалай да белгілерге байланысты болып келетін қоғамдық дамудың,
материалдық және рухани мәдениеттің деңгейі ретінде түсініледі. Өркениет
өзінің дамуында бірнеше кезеңнен өтеді.
1 – локальдық өркениет, бұлардың әркайсысының өзіндік өзара байланысқан
әлеуметтік институттар жиынтығы болады, олардың ішінде мемлекетте бар
(Ежелгі мысырлық шумерлік, үнділік, эгейлік);
2 - өздеріне тән мемлекет типтері сәйкес келетін ерекше өркениеттер
(үнділік, қытайлық, батыс-европалық, шығыс-европалық, исламдық және т.б.);
3 – осы заманғы өркениет; мұндай өркениеттің мемлекеттіліктері тек енді
ғана қалыптасудың үстінде және оларға тән нәрсе әлеуметтік-саяси
құрылымдардың дәстүрлері мен осы заманғыларының бірлесіп күнелтуі.
Мемлекетті өркениетті тәсілмен сипаттағанда оның қоғамды басқару жолдары
қандай екені, экономиканы, мәдениетті дамытудағы атқаратын қызметі
айқындалады. Осы тұрғыдан қарағанда мемлекеттер алғашқы өркениеттегі және
кейінгі өркениеттегі мемлекеттер деп екі топқа бөлінеді. Алғашқы
өркениеттегі мемлекет шексіз билікке негізделеді де, біріктіруші және
ұйымдастырушы күш ретінде қоғамның әлеуметтік және экономикалық құрылымы
анықталады. Кейінгі өркениеттегі мемлекеттік билік алғашқы өркениеттідей
аса қуатты барлық қоғамды қамтып, басқарған күшті емес.
9. Мемлекет: түсінігі мен мәні. Мемлекет анықтамаларының алуан түрлілігі.
Мемлекет – басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның
тіршілік-тынысын қамтамасыз ететі, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар
жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. Өзіне тән
ерекше белгілері мен қажетіне, сондай-ақ өзіндегі аса мол мүмкіндіктеріне
қарай мемлекет экономиканы дамытудың, әлеуметтік-саяси, рухани, ұлтаралық
және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызды мәселелерін шешуге
нақты қатысып, коғамдағы істердің жағдайына белсенді түрде әсер ете алады.
Мемлекет тек өзіне ғана тән функциялары, әсер ету нысандары мен әдістері
бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның арқасында оны қоғамда,
ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет ететін басқалардан ерекше
өзгешелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм ретінде үғынамыз.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде және мемлекетті
анықтауда өзінің көрінісін табуы керек. Өзінің көрінісін тапқан құбылыстың
күрделілігі мен көп аспектілігіне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес.
Мемлекет дегеніміз - адамзат қоғамы дамуының нәтижесінде пайда болған
саяси ұйым.
Мемлекет – қоғамды басқару міндетін атқаратын, адамдардың, топтардың,
таптардың қарым-қатынастарын реттеп отыратын, заңдарды қабылдайтын саяси
ұйым.
Мемлекет – қоғамның саясатын жүзеге асыратын саяси ұйым.
Мемлекеттің мәні – мемлекеттің басты тағайыны, осы құбылыстың басты
өзегі, яғни басты жемісі.
Мемлекеттің мәні оның мазмұнын, мақсатын, қызметінің бағыттарын
анықтайды. Басқаша айтқанда мемлекеттегі билік пен оның құрамында
болатындардың бәрі.
Кез келген мемлекетте қарама-қарсы қайшы болып келетін екі мән – таптық
және жалпы әлеуметтік мән болады.
Мемлекеттің таптық мәні. Мемлекет бұқара билігі ретінде өзін өзі
басқарудың бұрыңғы органдары қауымдық құрылыста басқару қызметтерін
атқаруды тоқтатқаннан бастап пайда болады. Қоғам әлеуметтік жіктелуге аяқ
басады, бұрынырақта қоғамның барлық мүшелеріне тиісті болған билік саяси
сипатқа ие болады, сөйтіп ол ең алдымен қуатты әлеуметтік топтардың
таптардың мүддесіне бейімділік танысу түрінде жүзеге асырылады. Сонымен
мемлекеттің таптық мәні қашанда болсын билікте қоғамның қуатты тобының
мүддесін жақтау және оны жүзеге асыру арқылы білдіріледі.
10. Мемлекеттің белгілері. Мемлекеттің негізгі белгілерін осы заманғы
тусіндірудің турлері.
Мемлекет – саяси ұйым. Қоғамда көптеген саяси ұйымдар болуы мүмкін.
Бірақ мемлекет – ерекше, бүкіл қоғамды қамтып, негізінен, соның атынан,
қоғам үшін қызмет істейтін саяси ұйым. Мемлекет қоғамның атынан коғамның
ішінде де, басқа мемлекеттермен қатынастарда да қызмет атқарады. Сондықтан
мемлекеттің қоғам өміріне тікелей және жанамалай әсер ететін ерекше
органдары және басқа саяси ұйымдардан оны ажырататын белгілері бар. Оларға
жататындар мыналар:
1)Мемлекеттік егемендік. Мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі - ол
басқа мемлекеттерден тәуелсіз болады, оларға бағынышты емес. Мемлекет
өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзі қалыптастырып, өз еркімен жүзеге
асырады. Былайша айтқанда, басқа мемлекеттерге жалтақтамай, өзінің ішкі
және сыртқы істерін өзі атқарады.
2)Билеуші органдар. Мемлекеттің ерекше билеуші, басқарушы органдары
болады. Мемлекет органдарында тек басқару қызметімен шұғылданатын
чиновниктер (қызметкерлер) болады. Қоғамдағы заңды орнықтырылған тәртіпті
қамтамасыз ету үшін мемлекет әскер, полиция құрады. Сыртқы жаулардың
жансыздарынан сақтану үшін қарсы барлау органын ұйымдастырады.
3) Мемлекет органдарын, оларда істейтін қызметкерлерді қаражаттандыратын
оның арнаулы материалдық қоры болады. Ол корды жасау үшін мемлекет алым-
салық белгілейді және оны жинайды.
4) Мемлекеттің өзінің тұрағы, аумағы болады. Сол аумақта мемлекет
қүрылады, өз қызметін атқарады, билік жүргізеді. Өз аумағының тұтастығын
мемлекет барлық күш-қуатымен сақтап, қорғауға тынымсыз әрекет жасайды.
Мемлекеттер арасындағы қайшылықтар, келіспеушіліктер, соғыс-тар
көбінесе осы жер, аумак мәселесіне байланысты. Мемлекеттің аумағы басқаруды
тиімді жүзеге асыру үшін әкімшіліктерге бөлінеді. Халық әкімшілік-аумақтық
бөліктерге бөлініп тұрғандықтан олардың құқықтық жағдайы соған байланысты
болады.
5) Мемлекеттің күрделі белгілерінің бірі – құқықтық жүйенің калыптасуы.
Қоғамдық қатынастарды реттеп, оларды қажетті қалыпқа салып, тәртіп орнату
үшін құқықтық нормалар жасалынады. Оларды жасап, қабылдайтын мемлекеттің
тиісті өкілеттігі бар органдар болады. Сол құқықтық нормалардың жиынтығы
мемлекеттің құқықтық жүйесін құрайды.
11. Мемлекет функциялары. Мемлекет функцияларын жүзеге асыру нысандары.
Мемлекет функцияларын жіктеу.
Қандай да болсын қоғам түрлі таптар мен әлеуметтік топтардан тұрады.
Кейбір елдерде, мысалы Қазақстанда, көптеген ұлттар тұрады. Олардың
арақатысын реттеу – негізінен, мемлекеттің міндеті. Оларға қамқорлық
жасауды, олардың арасындағы қатынастарды, пайда болатын қайшылықтарды
реттеу, шешу, жөнге салу, тек қана мемлекеттің қолынан келетін іс. Ол ұшін
мемлекетте күш те, қаражат та, басқа да мүмкіндіктер бар. Осыған сәйкес
мемлекет әлеуметтік функция атқарады. Егер де мемлекеттің осы қызметі кең
өріс алып, үздіксіз жүргізілетін болса, оны әлеуметтік мемлекет дейді.
Осы заманғы мемлекеттердің бәрінде де ең маңызды қызметтер экологиялық
қызмет болып табылатындығын атап өтуіміз керек. Осылай көңіл бөліп атап
көрсетуіміздің себебі адамзат баласының қазіргі кездегі тіршілік ету
әрекетінің қоғамдық масштабта табиғатқа теріс ықпал жасауынан туындап отыр.
Мысалдар келтірсек, адамзатты, табиғатты бүлдіру шектен шығуда.
Атмосфераның, судың, топырақтың ластануы қатерлі сипат алып бара жатыр,
адамды қырып-жоюдан алапат құралдарының жинақталған қорлары бәрі жиналып
адам айтқысыз жойқын проблемаларды туындатып отыр.
Қандай қоғам болса да ғылымсыз, білімсіз, мәдениетсіз өркендеп, дами
алмайды. Бұл салада да мемлекет зор қызмет атқаруы керек.
Оларды мемлекет қаржыландырып, жұмысын реттеп, басқарып, бағыт беріп
отырады. Мемлекеттік емес оқу, мәдениет орындарының жұмысын заң жүзінде
реттеу арқылы оларға да әсер етеді.
Мемлекеттер бір-бірімен экономикалық, сауда, мәдени, ғылыми, саяси,
құқықтық, т.б. түрлі қатынастарда болуға талпынады. Мұндай қатынастар тең
негізде қалыптасатын болса әр елдің дамуына қолайлы жағдайлар туғызады. Осы
салада мемлекеттің басқа елдермен қатынас жасау функциясы жүзеге асырылады.
Бейбітшілікте, тыныштықта өмір сүру үшін мемлекеттер өзара келісім-
шарттарға отырады, әскери одақтар кұрады, т.с.с. әрекеттер жасап отырады.
Қазіргі тарихи жағдайда соғыс, әскери шиеленістер адамзаттың өмір сүруіне
шексіз кауіп төндіруде. Сондықтан адамгершілік жолмен дамығысы келетін
мемлекеттер соғыстың алдын алу әрекеттерін жасауға тырысады. Демек,
мемлекетке бейбітшілік функциясын атқару да тән көрініс болу керек.
Осы айтылғандар мемлекеттің сыртқы функциясына жатады.
Аталғандар мемлекеттің ішкі функциясына жатады. Мемлекет басқа
мемлекеттермен түрлі, сан алуан қатынастарға түседі. Алдымен мемлекет
өзінің тәуелсіздігін, егемендігін, аумағының түтастығын басқа елдердің қол
сұғуынан қорғауға, сақтауға әрекет жасайды. Ол өзінің шекарасын бекітеді,
күзетеді. Сол үшін қажетті қарулы күштер құрады, басқа мемлекеттермен
осыған байланысты шарттар жасасады. Осы міндеттерді атқару мемлекеттің өзін-
өзі қорғау функциясы деп аталады.
12. Мемлекет функцияларын жүзеге асырудың нысандары.
Мкмлекеттің функцияларын іске асыру нысандары мен тәсілдері.
Бұл қызметтің екі түрі болады: мемлеккеттік функцияны құқықтық нормалардың
шеңберінде орындау және құқықсыз жалпылама іс әрекеттер арқылы функцияның
дұрыс орындалуына үлес қосу. Құқықтық шеңберінде функцияны орындаудың уш
турі бар: құқық шығармашылық, құқықты іске асыру; құқықты қорғау.
Құқық шығармашылық- жаңа норманы өмірдің талабына қарай уақытында қабылдау.
Онсыз мемлекеттің қызметіне нұқсан келуі мүмкін.
Құқықты іске асыру- бұл істі орындау мемлекеттің үкіметінің міндеті .Укімет
тиісті норматифтік құқықтық акт қабылдауы қажет. Онда жауапты субектілер,
не істеу керегі, оның уақыты, материялдық негіздері толық көрсетілуі
қажет. Бұл істі бақылауға алу қажет.
Құқықты қорғау- бұл қызметті атқаратын органдар: сот пракуратура, ІІМ, МҚК,
тб. Олардың қызметінің бағыттары: заңдылықты, тәртіпті, адамдардың және
заңды тұлғалардың бостандығы мен құқықтарын қорғау азаматтық, қылмыстық
істерді уақытында қарап, кінәлі субектілерді жауапқа тарту.
Нарықтық эканомикалық жүйеде шарттық байланыстың маңызы күшейуде.
Сондықтан, мемлекеттің шарттық қатынасты реттеп- басқаруфункциясы тиісті
дәрәжеде атқарылуы қажет.
Мемлекеттің функциясын құқықсыз реттеу қызметтері: мемлекеттік органдар
функцияларды іскеи асыруда толып толып жатқан әртүрлі іс- әрекеттер жасап
жатады. Сол іс әрекеттердібіріктіріп- құқықсызреттеу қызметі деп атайд.
Олардың қоғамдыбасқаруда маңызы өтезор.
Мемлекеттің функцияларын орындау тәсілдері: ерікті, еріксіз, сендіру
нандыру .эканомикалық тәсілдер: болжау, жоспарлау, кредит бер, салықта
жеңілдік беру, алушыларды монополистерден қорғау.
13. Қоғамды ұйымдастыру және тіршілік етудегі мемлекет және құқықтың рольі.
Мемлекет пен құқықтың арақатынастары. Мемлекет пен құқықтың салыстырмалы
дербестігі.
14. Мемлекет нысаны
Мемлекет нысаны туралы ұғым ең маңызды мазмұндық сипаттама болып
саналады. Методологиялық (әдіснамалық) жағынан алып қарағанда мұның маңызды
екенінде сөз жоқ.
Мемлекет нысаны деп мемлекеттік билікті ұйымдастыру мен оның құрылымын
айтады.
Мұнда маңызды мәселе: мемлекет нысаны теория жүзінде ғана емес, оның
практикалық саяси мәніннің жоғары дәрежеге дейін көтерілуі. Мемлекеттегі
биліктің қалай ұйымдастырылып, қалай жүзеге асырылып жатқандығынан
мемлекеттік басшылықтың нәтижелілігі, басқарудың ұтымдылығы, үкіметтің
мәртебелік беделі мен қадірінің дәрежесі және оның тұрақтылығы, елдегі
заңдылық пен құқықтық тәртіптің ахуалы, жайы мен күйі көрініп тұрады. Міне,
мемлекет нысаны мәселесінің аса маңызды саяси аспектісінің осыларға
байланысты болып келетін себебі осы.
Мемлекет нысаны, яғни мемлекеттік биліктің құрылымы, оны ұйымдастыру
мағынасы жағынан алып қарағанда әртүрлі аспектілер түрінде көрінеді.
Біріншіден - бұл мемлекет пен басқарудың жоғарғы органдарын құру және
ұйымдастырудың белгіленген тәртібі. Екіншіден - бұл мемлекеттің аумақтық
құрылысын жасаудың тәсілі, орталық регионалдық және жергілікті билік пен
басқарулардың өзара қатынастарын белгілеудің тәртібі. Үшіншіден – бұл
мемлекеттік (саяси) билікті жүзеге асырудың әдістері, амалдары мен жолдары.
Сонымен мемлекет нысаны негізгі үш элементтен, атап айтқанда: мемлекетті
басқару нысаны, мемлекеттің құрылым нысанынан және мемлекеттік, саяси
режим нысанынан синтезделеді (түзіледі). Осы көрсетілген мемлекет нысаны
жөніндегі түсінік бірден қалыптаспаған. Ұзақ уақыттар бойы бұл түсінік
басқару нысаны мен мемлекеттік құрылым нысанынан тұрады деп есептелініп
жүрді де, кейінірек оған саяси режим, саяси өзгермелілік (динамика да) те
қоса қарастырылатын болды.
15. Мемлекетті басқарудың нысаны және оның түрлері
Басқару нысаны ұғымын пайымдағанда мемлекеттік ең жоғарғы биліктің
ұйымдастырылуы түсініледі.
Монархия – мемлекеттің егеменді жоғары билігі бір адамның қолында өмір
бойы болады және атадан балаға мұра ретінде беріледі. Монарх ешкімнің
алдында жауапты болмайды. Ол тек құдайдың алдында ғана жауапты.
Монархияның үш түрі болады: а) Шексіз (абсолюттік) монархия. Бұл жерде
монарх мемлекеттің бірден бір жалғыз, ең жоғары органы. Оның қолында заң
қабылдау, атқару, және сот биліктері шоғырланған. Қазіргі кезде басқарудың
мұндай нысаны СаудАравиясы, Біріккен Араб Әмірлігі елдерінде орын алған.
б) Шектеулі конституциялық немесе парламенттік монархия, басқарудың
мұндай нысанында елдегі билік (өкімет) монарх пен басқа органдарға бөлінген
болып келеді. Мысалы, парламентке. Қазіргі кезде басқарудың мұндай нысаны
Ұлыбритания, Бельгия, Норвегия, Швеция мемлекеттерінде бар.
в) Дуалистік монархия. Басқарудың бұл нысанында елдегі мемлекеттік билік
монарх пен парламент араларында тең бөлікке түскен болып келеді.
Республика. Басқарудың бұл нысаны бойынша мемлекеттегі ең жоғары билік
(өкімет) сайланбалы органдарға тиесілі болып келеді.
Республика билігінің екі жолы бар: президенттік және парламенттік.
Президенттік республикада Президентті тікелей халық сайлайды және Президент
мемлекет басшысы бола тұрып, негізінен, Үкіметті өзі құрады. Қазақстан
мемлекеті – Президенттік басқару нысанындағы республика.
а) Президенттік республика басқарудың бұл нысанында президенттің жеке
өзі, парламенттің қатысуымен үкіметті құрады. Үкімет өзінің қызметтері
бойынша президент алдында жауапты болады. Басқарудың мұндай нысаны қазіргі
заманда Америка Құрама Штаттарында және Қазақстанда орын алған.
б) Парламенттік республика. Мұндай басқару нысаны бар елде парламент заң
қабылдайтын ғана емес, сонымен бірге үкіметті бақылайтын да орган болып
табылады. Мұндағы президент – мемлекет яғни ел басшысы, ол үкімет басшысы
емес. Мұнда үкіметті партиялар құрады. Үкіметке премьер-министр жетекшілік
етеді (басқарады) (премьер-министр лауазымы басқаша аталуы мүмкін).
Парламенттік-президенттік аралас республикалар да кездеседі (мысалы,
Қырғызстан Республикасы, Португалия), онда Үкіметті Президент пен Парламент
бірлесе отырып жасақтайды, құрады.
Мемлекеттің құрылыс нысаны және оның түрлері
Мемелекеттік құрылымына байланысты барлық мемлекеттер қарапайым
(унитарлы) және күрделі болып екі топқа бөлінеді.
Унитарлық мемлекет – тұтас орталықтандырылған мемлекет. Оның әкімшілік-
аумақтық бөліктерінде мемлекеттік құрылым мәртебесі және егемендік құқықтар
болмайды. Унитарлық мемлекетте жоғарғы органдардың, заң қабылдаудың,
соттардың бірыңғай жүйелері құрылады. Онда бірыңғай азаматтық және бір
арналы салық жүйесі болады.
Күрделі мемлекет – мұндай мемлекеттердің құрамдас бөліктерінің белгілі
бір дәрежеде дербестігі болады. Күрделі мемлекеттерге империя конфедерация,
федерация, достастық және бірлестіктер құрған мемлекеттер жатады.
Империя – күш жұмсаудың нәтижесінде құрылған күрделі мемлекет. Бұл
мемлекеттің құрамдық бөліктері жоғарғы өкімет (билік) орындарына тәуелді
болып келеді. Империялардың бір ерекшелігі, олардың құрамдық бөліктерінде
ешқашанда бірыңғай мемлекеттік-құқықтық мәртебе болған емес. Мысалы,
тарихта белгілі Рим империясы, Британия империясы және т.б. жатады.
Конфедерация – белгілі бір тарихи кезеңде, өздерінің алдына қойған
мақсаттарына жету үшін егеменді мемлекеттердің уақытша жасасқан келісімдері
бойынша құрылған одақ. Мемлекеттердің уақытша құрған одағы алдына қойылған
мақсаттары бойынша түрлі болуы мүмкін, олар: әскери, экономикалық және
саяси да болады.
Федерация – бұл мемлекет күрделі одақтық мемлекет, оның құрамдас
бөліктері мемлекеттік құрылымдар болып табылады. Олардың белгілі бір
мөлшерлі шамада (дәрежеде) егемендігі болады. Федерациялық одақ
децентрализациялау қағидатына негізделеді.
Достастық – белгілі бір дәрежеде тектес болып келетін ортақ белгілерімен
сипатталатын мемлекеттердің ұйымдасқан түрдегі бірлестігі. Мұндай
бірлестікті біріктіретін белгі (нышандары) экономикаға, құқық жүйесіне,
тіл, мәдениет, дін салаларына қатысыты болып келеді. Мысалы Еуропа Одағы
және т.б.
Мемлекеттер бірлестігі - қоғамның мемлекеттік болып ұйымдасуының өтпелі
кезеңдеріне тән нысан. Мемлекеттер бірлестігін құрудың негізнде, әдетте,
мемлекетаралаық келісім (шарт) жатады, оның өзі көп жағдайларда бірлестікке
кірген мемлекеттер арасындағы интеграциялық байланыстарды нығайта түседі.
Сөйтіп бірлестік мемлекеттерінің конфедеративтік бірлестікке қарай бірте-
бірте дамуына жол ашады.
17.Мемлекеттің саяси режимі және оның түрлері
Саяси режим дегеніміз мемлекеттік өкімет билігін жүзеге асыру
әдістеренің жиынтығы.
Саяси режимдердің түрлері:
а) демократиялық; б) антидемократиялық.
Антидемократиялық саяси режим өз кезегінде:
а) авторитарлық; б) тоталитарлық; в) фашистік режимдер болып жіктеледі.
Демократиялық саяси режимның белгілері:
1. Әр түрлі партиялардың, бірлестіктердің, қозғалыстардың Конституция
шеңберінде еркін, бостандық жағдайында әрекет етеді, қызмет атқарады.
2. Идеологиялық плюрализм, яғни, қоғамда әр түрлі идеологиялық
ағымдардың, бағыттардың болуына және үстемдік етуші бірден-бір
идеологияның болмауына жағдайлар жасалады.
3. Мемлекет өз органдарын, негізінен сайлау жолымен құрады.
4. Қоғамда демократиялық құқықтар мен бостандықтар орын алады. Оларды,
шын мәнінде, қамтамасыз етьу кепілдері жасақталады.
Антидемократиялық саяси режимнің белгілері:
1. Демократиялық партиялар мен ұйымдарға тыйым салынады.
2. Идеологиялық плюрализм болмайды, мемлекетте үстемдік етуші идеология
орнығады.
3. Сайлау жолымен құрылған органдар болмайды.
4. Демократиялық құқықтар мен бостандықтар шектеледі.
5. Жаппай қуғын-сүргін және заңсыздықтар орын алады.
6. Авторитарлық режим антидемократиялық режимның бір түрі ретіндегі
7. сипаты персонофикацияланады, яғни, нақты билеушілер түрінде көрініс
табады, олар диктатура (шексіз билік) орнатады.
Тоталитарлық режимның белгілері:
1. Мемлекетте бір ғана саяси партия үстемдік етеді, ол мемлекеттік
биліктің ұйтқысы болады.
2. Бір ғана идеология үстемдік етеді, идеологиядағы плюрализмге
төзбеушілік етек алады.
3. Қоғамда жеке адамға табыну мемлекет тарапынан қамтамасыз етіледі.
4. Мемлекет әкімшіл-әміршіл жүйе арқылы басқарылады.
5. Азаматтардың құқықсыздығы, олардың жүріс-тұрысы мен іс-әрекеттерінің
жөн-жобасы қатал түрде реттеліп, жүзеге асырылады.
Шектен шыққан әлеуметтік бөспелік (демагогия) орын алады.
18. Мемлекет механизмі. Мемлекет механизмінің қызметі (әрекетінің)
принциптері (қағидалары).
Мемлекеттің сан қилы қызметін атқаратын механизмі (аппараты) болады.
Мемлекеттің механизмі - белгілі түрде ұйымдастырылған, ішкі тұтастығымен
және өзара байланыстылығымен сипатталатын мемлекет органдарының жүйесі. Әр
мемлекеттің механизмі оның тарихи, әлеуметтік, ұлттық, экономикалық,
географиялық, т.б. ерекшеліктеріне байланысты құрылады.
Мемлекет механизміне тән заңдылық - оның органдары тек мемлекет
қызметін атқаруға қажет болғанда ғана құрылады. Екінші заңдылығы - бірінің
қызметін бірі қайталайтын органдардын болмауы. Мемлекет механизмінің
құрылымы мемлекеттік органдардан, мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардан
және мемлекеттік қызметкерлерден ұйымдық қаржыларынан, сондай-ақ
мемлекеттік қызметтерді қамтамасыз етуге қажет ықтиярсыз көндіру күштерінен
тұрады.
Мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардың биліктік өкілеттіктері
болмайды (әкімшіліктерді қоспағанда). Олар экономика, білім, денсаулық
сақтау, мәдениет, ғылым, спорт және т.б. салаларда жалпы әлеуметтік
қызметтерді атқарады.
1. Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы қағидаты
2. Демократизм қағидаты
3. Билік бөлінісі қағидаты
4. Заңдылық кағидаты
5. Жариялылық қағидаты - құқық субъектілерінің белгілі бір нақты
мемлекеттік органдар тарабында атқарылып жатқан істер жөнінде мағлұмат
алуын қамтамасыз етуді айқындайтын негіз.
6. Шынайы кәсіпқойлық қағидаты - мемлекеттік аппарат қызметтерінде
кәсіби біліктілігі ең жоғары мамандарды пайдалану ісін практикаға, іс
жүзіне енгізуді белгілеудің ең басты негізі.
7. Істерді атқаруда алқалылық пен жеке-дара шешім қабылдауларды
үйлестіру қағидаты - мемлекеттік аппаратта демократиялық және бюрократиялық
бастауларының ақылға қонымды шамада үйлесімді болуын қамтамасыз етудің
алғышарттының міндеттік негізі.
8. Сайланбалылық пен тағайындаулардың үйлестірілуі қағидаты -
мемлекеттік басқару ісінде децентрализациялау мен орталықтандыру (бір
орталыққа бағындыру) шараларының үйлесімділік дәрежесін (айқындау шартын)
белгілейтін негіз.
9. Иерархиялық (сатылық) қағидаты - мемлекеттік аппаратта мемлекет
органдары әртүрлі деңгейлі дәреже алады, осыған байланысты басшылық
бағыныштылықты немесе тең орында тұрады.
19. Мемлекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен қызмет ету принциптері
(қағидаттары)
Демократиялық құкықтық, әлеуметтік мемлекет ғасырлар сынағынан өткен
принциптерге негізделіп құрылады. Мұндай мемлекеттердің механизмі мынадай
органдардан тұрады: 1. Өкілдік органдар. Қазақстан Республикасында өкілдік
органдар екіге бөлінеді: 1) Жоғарғы өкілдік орган - Парламент. Парламент
сонымен қатар бірден-бір заң шығаратын орган; 2) Жергілікті өкілдік
органдар - облыстық, аудандық, қалалық мәслихаттар. 2. Мемлекет басшысы.
Қазақстанда мемлекет басшысы - Президент. Президент мемлекеттік биліктің
барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық
алдындағы жауапкершілігін камтамасыз етеді. З.Атқарушы орган. Қазақстанда
жоғары атқарушы орган - Үкімет. Жергілікті атқарушы органдар -
әкімшіліктер. 4. Орталық басқару органдары. Қазақстанда оларға:
министрліктер, мемлекеттік комитеттер, агенстволар, ведомстволар жатады. 5.
Сот органдары. Қазақстанда оларға: Жоғарғы Сот, жергілікті соттар, әскери
соттар жатады. 6. Прокуратура. Ол зандардың біркелкі орындалуын
қадағалайтын орган. 7. Әскер. Оған мемлекеттің әр саладағы қарулы күштері
жатады. 8. Барлау, қарсы барлау органдары. 9. Абақты, бас бостандығынан
айырылған адамдарды ұстап тұратын орындар.
20.Мемлекеттік органдар және олардың жіктелуі. Заң шығарушы, атқару және
сот органдары
1. Туындау тәсілдері бойынша:
а) Бастапқы (өкілдік берілген) органдар, мысалы, мұрагерлік
монархия, парламент, президент. Бұл органдар басқа қандай бір органдар
арқылы кұрылмайды;
б) туынды (үкімет, прокуратура және т. сондайлар). Бүларды бастапқы
органдар құрады және бұларға өкіметтік (биліктік) өкілеттіктерді солар
береді.
2. Өкіметтік (биліктік) өкілеттіктердің көлемі бойынша:
а) ең жоғарғы (үкімет);
б) жергілікті (әкімшілік).
3. Құзырларының ауқымдылығы бойынша:
а) кұзырларынын жалпылама болып келетіндері (үкімет);
б) құзырлары арнайы түрде белгіленіп берілетіндері (ішкі істер
органдары}.
4. Билік бөлінісі қағидаттары бойынша:
а) Заң шығару органдары (Парламент);
б) Атқарушы (Әділет жөне т.б. министрліктер);
в) Сот органдары (соттар).
5. Шешім қабылдау тәртібі бойынша:
а) алқалы органдар, яғни шешімді алқалы түрде қабылдайтындар (Парламент,
Үкімет жөне т.б.);
б) жеке дара басшылық органдар, яғни шешімді жеке дара басшылықпен
қабылдайтындар (Президент, министрліктер, комитеттер).
Мемлекеттік аппаратты ұйымдастыру мен оның қызмет атқаруын белгілеуде
барлық мемлекеттік органдар үшін бірыңғай талаптар қойылады.
Талаптар - мемлекеттік органдарды құру және олардын қызмет атқаруларын
айқындау тәсіл-амалдарының бастапқы идеялары, міндетті ережелері,
негіздері.
21. Қоғамның саяси жүйесі: түсінігі, құрылымы. Саяси жүйедегі
мемлекеттің рольі мен алатын орны.
Қоғамның саяси жүйесі – саяси, әлеуметтік, заңға тән идеологиялық,
рухани нормалардың, тарихи дәстүрлерге, нақтылы қоғамнын саяси режимінің
бағдарламаларына тәуелді саяси институттардың, қозғалыстардың тәртіптелген
тұтас жиынтығы. Нақтылы қоғамның саяси жүйесі онын ұлттық, таптық
жаратылысымен, әлеуметтік құрылысымен, басқару тұрпатымен (республика,
монархия), мемлекеттік құрылымымен (федерация, біртұтас), саяси режимінің
сипатымен (демократиялық, демократияға қарсы, тоталитарлық), саяси өмірдің
ұлттық дәстүрлерімен т.с.с. жағдайлармен анықталады.
Саяси жүйеге жатқызылатын қоғамдық құбылыстардың ерекше белгілері
болады. Оңдай белгілерге мыналар жатады: 1) саяси жүйе бөлігінің ұйымдық
сипаты болуы кажет; 2) кез келген қоғамдык бірлестік, ұйым саяси жүйенің
болмысы бола алмайды. Саяси жүйеге жату үшін оның алдына қойған мақсатының
саяси мазмұны болуы шарт; 3) Саяси ұйымның саяси сипаты оның
бағдарламасында анықталады.
Саяси жүйе дегеніміз саяси билікті және азамат пен мемлекеттің өзара
байланысын ұйымдастырушы, сонымен бірге өздері өзара әрекеттесуде болатын
нормалар мен идеялардың осыларға негізделген саяси институттардың,
мекемелер мен әрекеттердің жиынтығы.
Саяси жүйеде мемлекеттің алатын орны ерекше. Мемлекет барша елдің ресми
өкілі болып саналады, себебі ол қоғамды қандай да болсын ерекше бөліктерге
бөлмей қоғамның, халыктың мүддесін қанағаттандыру үшін қызмет атқарады.
Мемлекеттің тарихи даму барысында қалыптасқан, тек оның өзіне ғана тән
құрылымы бар. Мемлекет өз қызметін атқару үшін ерекше ұйымдардан тұрады: ол
мемлекет органдары. Саяси жүйенің басқа бөліктерінің мұндай құрылымы
болмайды. Мұны - мемлекеттің механизмі дейді. Осы механизм арқылы мемлекет
өзінің сан алуан, түрлі бағыттағы қызметін атқарады. Мемлекет тек қоғамның
ішінде ғана емес, басқа мемлекеттермен қарым-қатынас, алыс-берістер жасауға
байланысты да қызмет атқарады. Тек мемлекетке ғана азаматтық деген құбылыс
тән, сондықтан азаматтық -мемлекет пен адамдардың арасындағы тұрақты саяси-
құқықтық байланыс болып саналады. Нормативтік құқықтық актілерді мемлекет
органдары ғана қабылдай алады, олар қоғамдық қатынастарды ресми түрде
реттейтіндіктен, барлық қоғам мүшелерінің іс-әрекетін, мінез-құлқын жолға
салған құрал болып саналады.
22. Құқықтық мемлекет идеясының пайда болуы және құқықтық мемлекеттің
белгілері
Құқықтық мемлекет дегеніміз жеке адам және қоғам мүддесін корғайтын, заң
үстемдігі мен құқық принциптеріне негізделген мемлекет. Құқықтық мемлекетті
қалыптастыру ісі қоғамды демократияландыруға, құқықтық тәртіптің және
заңдылық принциптерінің сақталуына негізделеді.
Құқықтық мемлекет – басқаша түсіндірсек ол жеке тұлға мен қоғамның
құқықтары мен бостандықтарының құқықтық қорғалуын өзінің негізгі мақсаты
етіп қойған мемлекетті айтады. Бұл мемлекет өз мақсатын орындауда
төмендегідей қағидаттарға сүйенеді:
а) құқыктың басымдылығы;
б) адам мен азаматтың құқықтық қорғалуы;
в) мемлекеттік биліктің бөлінуі;
г) заң үстемдігі;
д) құқық пен заңның тұтастығы;
е) мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауаптылығы;
ж) азаматтық коғамның орнауы;
з) қоғамның құқықтық мәдениетінің жоғары болып, оның құқықтық
санасы деңгейінің биікке көтерілуі;
и) соттардың тәуелсіздігі;
к) антимонополиялық құрылымдардың тұрақты түрде қызмет істеуі.
Құқықтық мемлекетте барлық субъектілер өз әрекеттері бойынша жауапты
және құқықтық тендікті сақтай отырып құрылуы тиіс. Сондықтан күкықтық
мемлекетте субъектілердің әрекет ету қағидаттары төмендегідей болады:
а) "Заңда тікелей көрсетілген әрекеттерге ғана рұқсат берілген" қағидат
мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғаларға ғана қатысты болып келеді.
б) Құқық субъектілерінің қайсысына болсын атап-атап көрсеткенде
азаматтар, занды тұлғалар мен басқалай да шаруашылық субъектілеріне қатысты
"заңмен тікелей тыйым салынбағанның бәріне рүқсат етілген" қағидаты
басшылыққа алынады.
23. Құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам: түсінігі, құрылымы және
белгілері.
Құқықтық мемлекет дегеніміз жеке адам және қоғам мүддесін корғайтын, заң
үстемдігі мен құқық принциптеріне негізделген мемлекет. Құқықтық мемлекетті
қалыптастыру ісі қоғамды демократияландыруға, құқықтық тәртіптің және
заңдылық принциптерінің сақталуына негізделеді.
Құқықтық мемлекет – басқаша түсіндірсек ол жеке тұлға мен қоғамның
құқықтары мен бостандықтарының құқықтық қорғалуын өзінің негізгі мақсаты
етіп қойған мемлекетті айтады. Бұл мемлекет өз мақсатын орындауда
төмендегідей қағидаттарға сүйенеді:
а) құқыктың басымдылығы;
б) адам мен азаматтың құқықтық қорғалуы;
в) мемлекеттік биліктің бөлінуі;
г) заң үстемдігі;
д) құқық пен заңның тұтастығы;
е) мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауаптылығы;
ж) азаматтық коғамның орнауы;
з) қоғамның құқықтық мәдениетінің жоғары болып, оның құқықтық
санасы деңгейінің биікке көтерілуі;
и) соттардың тәуелсіздігі;
к) антимонополиялық құрылымдардың тұрақты түрде қызмет істеуі.
Азаматтық қоғам дегеніміз имандылық, өнегелік, діни, ұлттық, әлеуметтік-
экономикалық, отбасылық қатынастар мен институттардың жиынтығы, осылардың
көмегі арқылы жеке адамдар мен олардың топтарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz