Рухани мәдениет. Дін. Өнер. Қазақстанның XIII-XV ғасырлардағы рухани мәдениеті
Бұл кезеңнің рухани мәдениеті Дешті Қыпшақ аумағында ежелгі түрік, монғол және ислам мәдениеті дәстүрлерінің өзара тығыз ықпалымен сипатталады. Ол негізінен алғанда фольклор, ауызекі жеке поэзия, жазбаша (қолжазба-кітаби) әдебиет және музыкалық-поэтикалық өнер трінде болып, дамып отырған.
Фольклор. Ауызекі халықтық-поэтикалық шығармашылық Алтын Орда халқының рухани мәдениетінің негізгі бөлігі болды. Оның ежелден келе жатқан және тамыры терең дәстүрлері бар. Рулық құрылыс пен Түрік қағанаты дәуірінде пайда болған көптеген фольклорлық сюжеттер феодалдық қоғам жағдайларының өзінде-ақ одан әрі жетілдіріле береді. Халық арасында ертеден келе жатқан мифтер мен ертегілер, аңыз-әңгімелер кең таралды, олардың бір бөлігі жаңартылып, өзгертіліп отырды, ал басқа бір бөлігі басқа жанрлардың құрамына кірді, не бәз-баяғы күйінде жасай берді. Ертедегі туындылармен қатар, сол кезде ұлан-байтақ Дешті Қыпшақ даласында болған оқиғалар туралы, оларға белсене қатысып, жалпы алғанда Шыңғыс ұрпақтары, жекелеп алғанда Жошы ұрпақтары мемлекетінің одан әрі өмір сүруінде тағдырлы рөл атқарған жеке адамдар туралы эпикалық жаңа туындылар жасалды.
Ол кезеңдегі фольклордың ең ертедегі үлгілері ғарыштық, тотемдік, этиологиялық және эсхатологиялық сипаттағы алуан түрлі мифологиялық сюжеттер болатын. Оларда Ғарыш пен Жердің Ғайыптан пайда болғаны туралы, Күннің, Айдың және басқа да аспан шырақтарының қайдан шыққаны туралы айтылатын. Мифтерде алғашқы адамдар мен жануарлардың жарық дүниеге қалай келгені, таулардың, көлдердің, өзендердің және басқа да Жер объектілерінің қалай пайда болғаны туралы да баяндалды, хайуандардың түрі, мінез-құлқы неліктен сондай екені түсіндірілді. Рулар мен тайпалардың мифтік тарихы да баяндалып, олардың генеалогиясын жануарлармен, тотемдік бабалармен байланыстарға апарып тірейді. Бұл мифтердің бәрі өзінше бір “танымдық-ақпараттық” міндет атқарады және дүниенің құрылысын, табиғат құбылыстарын, адамның іс-әрекеттері мен хайуандардың қылықтарын аңғалдықпен, кейде теріс түсіндірді. Сонымен бірге монотеистік ислам діні ықпалының артуына байланысты ертедегі мифология ыдырай берді. Ислам діні жағдайында бұрынға нанымдар күпірлік деп жарияланып, қуғынға салынды, соның салдарынан көптеген көне мифтер жүйеге түсіріліп және фольклорлық циклге енгізіліп үлгірмеді. Олар бұзылып, басқа жанрларға айнала бастады, бұл орайда өзінің танымдық міндетін толық жоғалтқан жоқ. Бұл мифтер көркемдік міндеті басым сындарлы жүйе құрған жоқ, мұның өзі ертедегі құл иеленушілік мемлекеттердің мифологиясына тән болатын.
Фольклор. Ауызекі халықтық-поэтикалық шығармашылық Алтын Орда халқының рухани мәдениетінің негізгі бөлігі болды. Оның ежелден келе жатқан және тамыры терең дәстүрлері бар. Рулық құрылыс пен Түрік қағанаты дәуірінде пайда болған көптеген фольклорлық сюжеттер феодалдық қоғам жағдайларының өзінде-ақ одан әрі жетілдіріле береді. Халық арасында ертеден келе жатқан мифтер мен ертегілер, аңыз-әңгімелер кең таралды, олардың бір бөлігі жаңартылып, өзгертіліп отырды, ал басқа бір бөлігі басқа жанрлардың құрамына кірді, не бәз-баяғы күйінде жасай берді. Ертедегі туындылармен қатар, сол кезде ұлан-байтақ Дешті Қыпшақ даласында болған оқиғалар туралы, оларға белсене қатысып, жалпы алғанда Шыңғыс ұрпақтары, жекелеп алғанда Жошы ұрпақтары мемлекетінің одан әрі өмір сүруінде тағдырлы рөл атқарған жеке адамдар туралы эпикалық жаңа туындылар жасалды.
Ол кезеңдегі фольклордың ең ертедегі үлгілері ғарыштық, тотемдік, этиологиялық және эсхатологиялық сипаттағы алуан түрлі мифологиялық сюжеттер болатын. Оларда Ғарыш пен Жердің Ғайыптан пайда болғаны туралы, Күннің, Айдың және басқа да аспан шырақтарының қайдан шыққаны туралы айтылатын. Мифтерде алғашқы адамдар мен жануарлардың жарық дүниеге қалай келгені, таулардың, көлдердің, өзендердің және басқа да Жер объектілерінің қалай пайда болғаны туралы да баяндалды, хайуандардың түрі, мінез-құлқы неліктен сондай екені түсіндірілді. Рулар мен тайпалардың мифтік тарихы да баяндалып, олардың генеалогиясын жануарлармен, тотемдік бабалармен байланыстарға апарып тірейді. Бұл мифтердің бәрі өзінше бір “танымдық-ақпараттық” міндет атқарады және дүниенің құрылысын, табиғат құбылыстарын, адамның іс-әрекеттері мен хайуандардың қылықтарын аңғалдықпен, кейде теріс түсіндірді. Сонымен бірге монотеистік ислам діні ықпалының артуына байланысты ертедегі мифология ыдырай берді. Ислам діні жағдайында бұрынға нанымдар күпірлік деп жарияланып, қуғынға салынды, соның салдарынан көптеген көне мифтер жүйеге түсіріліп және фольклорлық циклге енгізіліп үлгірмеді. Олар бұзылып, басқа жанрларға айнала бастады, бұл орайда өзінің танымдық міндетін толық жоғалтқан жоқ. Бұл мифтер көркемдік міндеті басым сындарлы жүйе құрған жоқ, мұның өзі ертедегі құл иеленушілік мемлекеттердің мифологиясына тән болатын.
РУХАНИ МӘДЕНИЕТ. ДІН. ӨНЕР
1. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ХІІІ-ХV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ РУХАНИ МӘДЕНИЕТІ
Бұл кезеңнің рухани мәдениеті Дешті Қыпшақ аумағында ежелгі
түрік, монғол және ислам мәдениеті дәстүрлерінің өзара тығыз
ықпалымен сипатталады. Ол негізінен алғанда фольклор, ауызекі жеке
поэзия, жазбаша (қолжазба-кітаби) әдебиет және музыкалық-
поэтикалық өнер трінде болып, дамып отырған.
Фольклор. Ауызекі халықтық-поэтикалық шығармашылық Алтын Орда
халқының рухани мәдениетінің негізгі бөлігі болды. Оның ежелден
келе жатқан және тамыры терең дәстүрлері бар. Рулық құрылыс пен
Түрік қағанаты дәуірінде пайда болған көптеген фольклорлық
сюжеттер феодалдық қоғам жағдайларының өзінде-ақ одан әрі
жетілдіріле береді. Халық арасында ертеден келе жатқан мифтер мен
ертегілер, аңыз-әңгімелер кең таралды, олардың бір бөлігі
жаңартылып, өзгертіліп отырды, ал басқа бір бөлігі басқа
жанрлардың құрамына кірді, не бәз-баяғы күйінде жасай берді.
Ертедегі туындылармен қатар, сол кезде ұлан-байтақ Дешті Қыпшақ
даласында болған оқиғалар туралы, оларға белсене қатысып, жалпы
алғанда Шыңғыс ұрпақтары, жекелеп алғанда Жошы ұрпақтары
мемлекетінің одан әрі өмір сүруінде тағдырлы рөл атқарған жеке
адамдар туралы эпикалық жаңа туындылар жасалды.
Ол кезеңдегі фольклордың ең ертедегі үлгілері ғарыштық,
тотемдік, этиологиялық және эсхатологиялық сипаттағы алуан түрлі
мифологиялық сюжеттер болатын. Оларда Ғарыш пен Жердің Ғайыптан
пайда болғаны туралы, Күннің, Айдың және басқа да аспан
шырақтарының қайдан шыққаны туралы айтылатын. Мифтерде алғашқы
адамдар мен жануарлардың жарық дүниеге қалай келгені, таулардың,
көлдердің, өзендердің және басқа да Жер объектілерінің қалай пайда
болғаны туралы да баяндалды, хайуандардың түрі, мінез-құлқы
неліктен сондай екені түсіндірілді. Рулар мен тайпалардың мифтік
тарихы да баяндалып, олардың генеалогиясын жануарлармен, тотемдік
бабалармен байланыстарға апарып тірейді. Бұл мифтердің бәрі өзінше
бір “танымдық-ақпараттық” міндет атқарады және дүниенің құрылысын,
табиғат құбылыстарын, адамның іс-әрекеттері мен хайуандардың
қылықтарын аңғалдықпен, кейде теріс түсіндірді. Сонымен бірге
монотеистік ислам діні ықпалының артуына байланысты ертедегі
мифология ыдырай берді. Ислам діні жағдайында бұрынға нанымдар
күпірлік деп жарияланып, қуғынға салынды, соның салдарынан
көптеген көне мифтер жүйеге түсіріліп және фольклорлық циклге
енгізіліп үлгірмеді. Олар бұзылып, басқа жанрларға айнала бастады,
бұл орайда өзінің танымдық міндетін толық жоғалтқан жоқ. Бұл
мифтер көркемдік міндеті басым сындарлы жүйе құрған жоқ, мұның өзі
ертедегі құл иеленушілік мемлекеттердің мифологиясына тән болатын.
Құл иеленушілік мемлекеттерде алғашқы қауымды мифтер циклдерге
айналдырылып қана қоймай, сонымен бірге жаңа қоғамдық құрылысқа
сәйкес жаңадан жасалды. Жаңа мифологияландыру жүзеге асырылып, бұл
орайда циклдерге айналдырылған көне мифтер қайтадан ой елегінен
өткізіліп, енді жаңа мемлекеттік жағдайларға, қалыптасып, орныққан
көп құдайға бағынушылыққа бейімделді. Осының арқасында сындарлы,
біртұтас мифология жасалды, сол кезде ол танымдық қызметтен гөрі,
көркемдік-идеологиялық мазмұнда болып, феодалдық қоғам өмірінде
көркем фольклор сияқты рөл атқарды және бұрынғысы сияқты, таза
қолданбалы немесе этиологиялық сипатта болмады.
Фольклор жанрлардың арасында әдет-құрыптық өлеңдер, ертегілер
батырлық жырлар, мақалдар мен мәтелдер мейлінше кең қолданылатын
еді. Олар әлеуметтік-тұрмыстық қызмет атқарады. Әдет-ғұрып
өлеңдері көбінесе кәделік-қолданбалы сипатта болды және алуан
түрлі отбасылық-тұрмыстық әдеп-құрыптарға, салт-жоралар мен
ойындарға, сондай-ақ күнтізбелік-еңбек процестеріне қоса айтылатын
еді. Той және жерлеу рәсімдері кезінде әдет-ғұрып өлеңдеріне зор
мән берілді, өйткені әрбір адамның тууы, үйленуі және өлуі зор
маңызды оқиға деп саналатын және оларда ерекше ресімдер жасалы, ән
айтылатын.
Әдетте-ғұрып өлеңдерінен айырмашылығы ертегілер тәрбиелік,
көңіл көтеру мақсатында айтылды, сондықтан халық арасында ғажайып-
батырлық және ғибратты мазмұндағы ертегілер (“Құламерген-
Жоямерген”, “Жерден шыққан Желім батыр”, “Желкілдек”, “Ер Төстік”,
“Керқұла атты Кендебай”, “Хан Шентей”, “Еркем Айдар”, “Аяз би”
және басқалар) кең таралды. Оларда неғұрлым ертедегі қоғамдардың
көптеген мифологиялық түсініктері мен діни нанымдары, сондай-ақ
біршама кейінгі дәуірлердің өмір шындығының элементтері көрініс
тапты. Ең көне ертегілерде әр түрлі құбыжықтарды қырып-жоюшы және
жер бетін жын-шайтандар мен басқа да зұлым күштерден тазартушы
Аңшы-мерген (батыр-аңшы) туралы айтылады. Ғасырлар бойы ауыздан-
ауызға тарау барысында ертегілер түрі жағынан өзгеріп, түрлі
дәуірлердің шындықтарын сіңіре берген. Хандық мемлекет көрсетіліп,
хандықтың ақылды да дана адамдары туралы, әдемі билеушілер мен
уәзірлер туралы айтылатын ертегілер (“Аяз би”) соларға жатады.
Халық арасында жалпы Шығыс ертегілері мен ғибратты-новелла
сипаттағы мысал ертегілер де едәуір кең таралды. Егер ғажайып-
батырлық сюжеттер негізінен ежелгі түрік сюжеттері болса,
новеллалық және мысал ертегілердің көпшілік бөлігі үнді-иран және
араб сюжеті болатын (“Панчатантра”, “Хитопадеша”, “Калила мен
Димна”, “Тотынама”, “Мың бір түн” және басқалар).
Бұл кезеңде Алпамсы, Қобыланды, Сайын, Қозы Көрпеш туралы
ертеден келе жатқан, кейбір дәрежеде бытыраңқы жырлар циклдерге
біріктіріліп, көп сюжетті іс-қимылдар мен кейіпкерлері бар
эпикалық жырларға айналдырылды. VI-VIII ғасырларда-ақ Алтайда
пайда болған “Алпамыстың” бастапқы сюжеті ХІІІ ғасырға қарай
фольклорлық циклге біріктірілуден өтіп, мифологиялық эпостан
Алтайдағы “Алып Манашта” айтылатынындай, өзінің отбасылық ар-
намасын ғана емес, қайта бүкіл қоңырат тайпасының ар-намасын
қорғайтын батыр туралы батырлық эпосқа айналды.
Қобыланды батыр туралы эпостың көне негіздері де VIII-IX
ғасырларда оғыз-қыпшақ дәуірінде пайда болған, ал ХІІІ-ХІV
ғасырларда бұрынғы сюжеті тарихи циклге ұшырап, көптеген
көріністермен толықтырылған, Алтын Ордаға дейін оғыздар құрамына
кірген қыпшақтар мен қияттардың қызылбастар мен қалмақтарға қарсы
бірлескен қимылдары эпикалық туындыға айналды. Кеңейтіліп,
жаңартылу барысында бұрынғы сюжетке Алтын Орда заманындағы тарихи
адамдар: Алшағыр, Қазан, Қараман, Айбақ және басқа есімдер енді.
“Ер Сайын” эпосы да нақ осылайша қалыптасқан. Ертедегі сюжеті
ХІІІ-ХІV ғасырлардың эпикалық дәстүр рухына қайта түледі, оған
деректемелерде кейде Батыр делінетін Сайын енгізілді. Алайда
эпикалық Сайын тарихи Сайыннан алыс жатыр, ал оның эпикалық
өмірбаяны жартылай мифологиялық аңыз тұрғысында суреттелген. “Ер
Сайын” эпосы мазмұнының дербес дамуына қарамастан, Қобыланды батыр
туралы эпостың бір бөлігі сияқты болып көрінеді. Ғажайып болып
туып, өскен Сайынды жорыққа Қобыланды бастап шығады, ол мұнда жасы
үлкен және әйгілі батыр ретінде көрінеді. Шынына келгенде, эпоста
Сайынның қалмақтарға қарсы бір жорығы ғана суреттелген, бұл
жорықты да Қобыланды басқарады, ол содан соң, жауырынға қарап
жорамал жасағаннан кейін шайқасқа түсуден бас тартып, Сайынды
соғыспауға көндірмекші болады, бірақ ол мұны тыңдамайды. Сайын
жалғыз соғысып, қаза табады да, оның әйелі Айым бикеш өлі батырды
тауып, оны кереметтің күшімен тірілтіп алады.
XIV-XV ғасырларда ноғайлы топтамасындағы тарихи-батырлық эпос
ерекше етек алады, олар біздің заманымызға жекелеген жырлар
түрінде де, “Қырымның қырық батыры” деген эпикалық топтама түрінде
де жеткен. Бұл топтамада ерлік іздері көп мөлшерде қамтылған,
оларда Алтын Орданың нақты қайраткерлері де, ойдан шығарылған
кейіпкерлер де іс-әрекет жасайды. Фольклорлық циклге түсірудің
(сюжеттік, өмірбаяндық, генеалогиялық, тарихи және географиялық
жағынан) алуан түрлі болуының арқасында топтама бірнеше ғасырдың
оқиғаларын қамтитын және Алтын Орданынң, Ноғай Ордасы мен Қазақ
хандығының саяси өміріне белгілі бір түрде қатысқан бірнеше
билеуші-батырлардың істері туралы айтылатын ауызекі халық
эпопеясына айналған.
Эпопея Ноғайлының барлық батырларының эпикалық бабасы –
Аңшыбай батыр туралы баяндаудан басталады. Содан соң кезек-
кезегімен оның ұрпақтары: Парпария, Құттықия, Едіге, Нұрадын,
Мұсахан, Орақ, Мамай, Қарасай, Қазы туралы жырланады. Әрине,
эпикалық дәстүр тарихи оқиғаларды дәлме-дәл көрсете де, нақты
адамдардың нақты істерін дәлме-дәл суреттейде алмайды, сондықтан
эпопея тарихи фактілер мен қатысушы адамдардың нақты өмірбаянынан
едәуір көп ауытқушылық бар.
“Қырымның қырық батыры” эпопеясында оқиғалар мен тарихи
адамдардың орны ауыстырылған, жекелеген жағдайларда көркемдік-
фольклорлық поэтика басым, мұның өзі оған кейбір жағынан шарттылық
түр береді. Ең алдымен ноғайларға нақты ноғай батырлары ғана
жатқызылмаған. Аңшыбайдан бастап, Қобыланды батырмен аяқталатын
батырлардың бәрі ноғайлар делінеді. Мұнда Шота деген ұлымен бірге
Нарық батыр, Ер Көкше мен оның ұлы Ер Қосай бар. Жалпы алғанда
Ноғайлы топтамасының уақыты эпикалық уақыт тәрізді, сондықтан да
көптеген оқиғалар мен батырлардың істері Ноғай Ордасы дәуіріне
көшірілген, ал батырлардың өздері қоңырат болса да, тама болса да
ноғайлар деп аталған.
Ноғайлы топтамасындағы өзекті туынды – Алтын Орданың атақты
әмірі, 1396-1412 жылдарда іс жүзінде билеуші болған Едіге туралы
эпос. Ол туралы эпикалық аңыз Ноғай Ордасында оның тірі кезінде-ақ
жайылған болуы ықтимал. Бұған көп жағдайда оның жеке басының
қасиеттері мен қолбасшы және билеуші ретіндегі жоғары беделі себеп
болған, өйткені ол белгілі бір уақыт бойы Алтын Орданың саяси
бірлігін қалпына келтіріп, елде тәртіп орната алған еді, ал мұны
Мамай да, Тоқтамыс та істей алмаған болатын. Халық түсінігінде ол
өз мемлекетінің тәуелсіздігі үшін күресуші және оны жаулап
алушылардың шапқыншылықтарынан қорғаушы ретінде көрінген еді.
Едіге дәріптеле бастады, ол жөнінде әр түрлі аңыз-әңгімелер
фольклорландырылған эпикалық өмірбаяны осылайша жасалған, ол
бойынша Едіге Баба Түкті Шашты Әзіз әулиенің пері қызымен
қосылуынан кереметтің күшімен туады, ал перінің қызы су астында
өмір сүрген және күйеуі оның тыйым салған үш шартын бұзған кезде
ғайып болып, баласын елсіз жерге тастап кеткен, сондықтан әкесі
ұлын Едіге деп атаған. Кейіпкердің әдеттен тыс жағдайларда тууы
оның ерекше екенін және оның еркше мақсатқа арналғанын атап
көрсететін сияқты.
Солай бола тұрса да, Едіге туралы эпостық Тоқтамыс пен Едіге
арасындағы күрестің негізгі кезеңдері: Едігенің Тоқтамыстан
Темірге қашып кетуі, оның Темірмен бірге Тоқтамысқа қарсы жорығы,
Тоқтамыстың қаза табуы мен оның балаларының кек алуы ерекше бір
түрде бейнеленетінін атап өткен жөн. Ал Тоқтамыс пен Едіге
арасындағы жаулықтың мәні, олардың қаза табу жағдайлары эпоста
өздігінше, фольклорлық поэтика мен эстетика: жазықсыз
қудаланғандарды қорғау мен дәріптеу рухында баяндалған. Жырда бұл
ханның Едіге жөніндегі орынсыз, Едігені амалсыздан қашып кетуге
әкеп соққан күдікшілдігі түрінде көрінеді. Ал эпостың кейбір
нұсқаларында Едіге орынсыз бақытсыздыққа ұшыраған адам деп
көрсетіледі, ол жастайынан жетім қалады; балалық шағын жоқшылықта
өткізіліп, мал бағып жүреді. Мұның өзі фольклордың заңдылығы –
“төмен” адамның көтерілуі. Сонымен бірге болашақ батырдың
“төменнен шыққан” жағдайы оның халықпен жақындығын айқын аңғартып,
оның халықтан шыққанын көрсетеді.
Әрине, мұндай эпикалық сюжеттер мен мінсіз бейнелердің пайда
болуында жыршы сарбаздардың өздері көзімен көрген немесе қатысқан
оқиғалар туралы алғаш жыр туғызушылардың рөлі зор. Жекелеген
жырларды үлкен эпос етіп циклдерге айналдыру және кейіннен жыршы-
сарбаздардың арасынан бөлініп шығып, батырлық және романтикалық
эпостардың кәсіби орындаушысы болған аңызшы-жыршылардың орындауы
кезінде олардың есімдері ұмытылып қалған.
Ауызша жеке поэзия. XIII-XV ғасырларда Дешті Қыпшақтың мәдени
өмірінде халық шығармашылығымен қатар, ауыз әдебиеті өмір сүріп,
дами түсті, ол өте ерекше түрде: суырып салма шығарма, ауызша
орындау және ауыздан-ауызға берілу түрінде көрініп, орнықты. Оған
автордың болуы, мәтіннің біршама тұрақтылығы, оның мазмұнының
нақтылығы, арналған адамның болуы, сондай-ақ оның стилінде жеке
басталу мен тек өзінің ғана “менін” білдіруге тырысушылық тән
болған.
Бізге дейін жеткен авторы мәлім поэзияның ең ертедегі
үлгісінің мерзімі XIII-XV ғасырлар деп белгіленеді. Бұлар –
деректемелерде Ұлы жыршы деп аталатын Кетбұға (ХІІІ ғ.) ақындар
мен Сыпыра жырау жырларының үзінділері. Олардың өмірбаяндары мен
шығармашылықтары туралы мәліметтер өте аз және мейлінше аңызға
айналған. Мәтіндері мазмұны мен жанры әр түрлі және сол дәуірде
Алтын Орда қоғамының көркемдік шығармашылығында ақындар мен
жыраулар болғанын дәлелдейді.
Бұл шығарушылардың ең ежелгісі – отбасындағы өлеңші мен рудағы
жыршы-сарбаздардан отбасылық-тұрмыстық тақырыпта да, қоғамдық
маңызы бар тақырыпта да суырып салып айтатын жалпы жұрт таныған
шеберлікке дейінгі жолдан өткен ақындар. Олар ақын атағын бірнеше
поэтикалық сөз жарыстарына – айтыстарға қатысып, атақты ақындардың
бірін жеңгеннен кейін ғана алған. Сонымен бірге ақындар соғыс
жорықтарына да, қоғамдық істерге де қатысып отырған, сондай-ақ жол-
жора мен дәстүрлердің білгірлері ретінде олардың өздері де
басшылық етіп, адам өмірінің кезеңдеріне байланысты әр түрлі жол-
жоралар жасаған, маңызды оқиғалар мен кезеңдер туралы, атақты
адамдар және т. б. туралы жырлар шығарған. Мұндай суырып салма
жырлар арасында мақтаған арнаулар да, әскери ұрандар да, жерлеу
жоқтаулары да, жеке толғаулар мен тағы басқалар да болған.
Осындай естірту жырының бірі – Шыңғыс-хан заманында өмір
сүрген ақын Кетбұғаның жыры. Жыр мәтіннің үзінділерін ХІІІ ғасырда
араб тарихшысы Ибн әл-Асир жазып алған. Ол ұлы жыршы Кетбұға мен
ұлы билеуші Шыңғыс-ханның арасындағы поэтикалық сұхбат түрінде
берілген. Әдет-ғұрыпқа сәйкес болғандай, Кетбұға Шыңғыс-ханға оның
үлкен ұлы Жошының қаза тапқаны туралы астарлап былайша хабарлайды:
“Теңіз бастан былғанды,
Кім тұндырар, уа ханым?!
Терек түптен жығылды,
Кім тұрғызар, уа, ханым?!”
Бұған Шыңғыс былай деп жауап қайтарады:
“Теңіз бастан былғанса,
Тұндырар ұлым Жошы-дүр!
Терек түптен жығылса,
Тұрғызар ұлым Жошы-дүр!
Көзің жасын жүгіртер,
Көңілің тұлды болғай-ма?
Жырың көлің өкіртер,
Жошы өлді болғай-ма?”
Сонда Кетбұға былай деп жырлайды:
“Сөйлемекке еркім жоқ,
Сен сөйледің, уа, ханым!
Өз жарлығың - өзіңе жауап,
Ой ойладың, уа, ханым!”
Сөйтіп Шыңғыс-хан былай деп қорытады:
“Құлын[ын] алған құландай,
Құлынымнан айырылдым!
Айырылысқан аққудай
Ер ұлымнан айырылдым”.
Бұл жолдардан жоғары поэтикалық шеберлік аңғарылады. Қайғылы
оқиға тура айтылмай, астарланып, айшықталып жеткізіледі. Қаза
тапқан кейіпкер де бейнелі түрде айтылып, “терек”, “құлын”, “аққу”
деп аталады. Ал ұлынан айырылған адамның жай-күйі тап басылып,
психологиялық параллелизм, метафоралар, эпитеттер мен теңеулер
көмегімен суреттеледі. Мұнда автордың да, мезгілсіз қаза тапқан
кейіпкердің де, ішін жалын жалаған әкенің де көркемдік бейнелері
бар. Мифтік психологизмнің элементтері де айқын көрінеді. Осының
бәрі келтірілген мәтінді жеке шығармашылық туындысы ретінде
сипаттайды.
Бір ғажабы, бұл жыр көп өзгермеген және неғұрлым толық түрде
Жезқазған облысы қазақтарының арасында қазіргі кезге дейін айтылып
келеді, олар өздерінің генеалогиясын нақ Кетбұғаға апарып тірейді
және оны жоғарыда айтылған жырдың авторы деп санайды. Өз кезінде
танымал болған би ретінде Кетбұғаның есімін XV-XVI ғасырларда өмір
сүрген даңқты Доспамбет жырау да атайды.
Дешті Қыпшақтың әйгілі ақындарының бірі Қотан болған,
генеалогиялық аңыздарға сәйкес, ол арғын тайпасының негізін
қалаушы болып табылады, ал басқа бір деректемелер бойынша Қотан
(нұсқаулары: Қодан, Кодон, Котян) – половец-қыпшақ хандарының
бірі. Қотанның аса көрнекті ақын болғаны жөнінде ХІХ ғасырда өмір
сүрген атақты ақын Жанақ былай дейді:
“Ертеде Арғын ата болған зерек,
Өзгеден ол кісінің жөні бөлек.
Арғынның түп атасы – ақын Қотан,
Өлеңге бізден ұста болса керек”.
Қотан шығармашылығының бірнеше жолы сақталған, ол оның ұлы
Ақжолдың (Дайырқожаның нұсқасы) қарақыпшақ Қобыланды батырдың
қолынан қаза табуына байланысты жоқтау өлеңінің мынадай үзіндісі
болып табылады:
“Қарақыпшақ Қобыландыда
Нең бар еді, құлыным?
Сексен асып,
Таянғанда тоқсанға
Тұра алмастай
Үзілді ме жұлыным?
Адасқанын жолға салдық
Бұл Ноғайлы ұлының!
Аққан бұлақ, жаққан шырақ,
Жалғыз күнде құрыдың!
Қарақыпшақ Қобыландыда
Нең бар еді, құлыным?!”
Жырда әбден қартайған әкенің жай-күйі терең сезіммен берілген,
ол ұлын жоқтап, өзінің қайғысын төгеді, ұлын “құлыным” деп
еркелетіп айтады және өзінің бойын бірден жайлап алған қасірет пен
өкініш, өзін кінәлау мен мүсіркеу жөніндегі әр түрлі сезімдерін
білдіреді.
Ақжолдың Әбілқайыр хан кезінде атақты би болғаны, барлық
мәселелерді әділ шешкені үшін Ақжол атанғаны мәлім. Ол 1456 жылы
өлген. Егер оның әкесі Қотан сол кезде стоқсанға таянғанын ескерер
болсақ, Қотан ақын 1370 жылдарда туған деп жорамалдауға болады.
ХІІІ-ХІV ғасырларда Дешті Қыпшақтың аса әйгілі жыршыларының
бірі – Сыпыра жырау Сұрантайұлы жырлап өткен. “Халық аңыздарында
Сыпыра жырау өте ұзақ, әбден қартайғанша өмір сүрген деп айтылады.
Оның тұсында Дешті Қыпшақ даласында бірнеше хан билік құрған,
сондықтан ол далада 200 жыл ішінде болған барлық оқиғаларды жақсы
білген... Сол кездің өзінде-ақ әбден қартайған ол Тоқтамыстың
ордасында соның шақырумен соңғы рет жырлайды...”.
Ауыз әдебиетінің дәстүрі біздің заманымызға оның Алтын Орданың
қиын кездерде өзінен ақыл сұраған сол кездегі билеушілеріне
арналған бірнеше толғау-монологтарын жеткізді. Бұл толғау-
монологтарында ол билеушінің өзіне, оның ата-бабалары мен
төңірегіндегі ең жақындарына мінездеме беріп, жағдайды бағалаған
және болашақты болжап айтқан да, сонан соң ақыл берген. Оның қиын
жағдайларға ұшырап, Сыпыра жыраудан көмек сұраған хандармен
жауласқан батырларды бітістіру мақсатында жырлаған толғау-
мологтары белгілі. Бұл толғау-монологтары Сыпыра жыраудың
негізінен нақты жыршы бітістіруші болғанын дәлелдейді. Оның
толғауының классикалық үлгісі Едіге туралы эпоста айтылған
Тоқтамыс ханға арналған арнау өлеңі болып табылады. Онда Сыпыра
жырау әуелі өзін таныстырады және өзінің Тоқтамыстың сегіз атасын,
соның ішінде Шыңғыс-ханды да көріп-білгенін айтады, олардың
әрқайсысына тиісінше анықтама береді. Сонан соң ол Едігенің
Тоқтамыстан қашып кетуі кездейсоқ еместігін, Едігенің Темірмен
одақ жасап, қайта келіп соғыс ашуы мүмкіндігін жыр етеді. Бұл
орайда ол Тоқтамыстың күйзеліп біткен ұлысының көрінісі мен оның
тұтқынға түскен қыздары мен әйелдерінің тағдырын көркем
суреттейді. Бұған жол бермеу үшін Сыпыра жырау Тоқтамысқа Едігеге
елші жіберіп, онымен татуласуға, ал сонан соң оны алдап өлтіруге
кеңес береді.
Сыпыра жыраудың толғау-монологы тауып айтылған поэтикалық
сипаттамалар мен бейнелі сөздерге толы. Жырау Едіге жүріп өтуге
тиісті жерлерді жарқын суреттеп, қатысушы адамдар мен
кейіпкерлерге бейнелі анықтамалар береді. Тоқтамыстың алдында
айтылған бұл толғау-монолог Сыпыра жырау өміріндегі ең соңғысы
болған және шамамен 1390 жылы айтылған. Егер сол кезде жырау
аңызға қарағанда 180 жаста болғанын ескерер болсақ, Сыпыра жырау
шамамен 1210 жылы туған деп санауға негіз бар. Бұл оның өзі
айтқандай Шыңғыс-ханды шынында да көріп-білген деген сөз.
XIV-XV ғасырлардағы Дешті Қыпшақтың мәдени өмірінде халық
арасында және деректемелерде Асан Қайғы деген есіммен белгілі аса
көрнекті жырау Сәбитұлы елеулі рөл атқарды. Ол шамамен 1370
жылдарда Еділ жағасында туып, атақты құсбегінің отбасында өскен
және сол кезде үшін едәуір білім алған. Білімі мен табиғи таланты
оның қоғамға кеңінен мәлім болуына көмектесті және оны сайып
келгенде билеушілердің сарайына кіргізеді. Деректемелерде
айтылатынындай, Асан толысқан жасында-ақ Ұлық-Мұхаммед ханның ең
жақын және ықпалды ұлықтарының біріне айналып, ол құлатылып,
Ордадан қуылған кезде де одан байланысы үзбеген. Ұлық-Мұхаммедпен
бірге Асан бірсыпыра уақыт бойы Қазанда тұрып, оның кеңесшісі
болған, сөйтіп Қазанды билеген сүйеніші Ұлық-Мұхаммед қайтыс
болғаннан кейін Дешті Қыпшаққа қайтып оралған. Дешті Қыпшаққа
қайтып келгеннен кейін ол билеуші Әбілқайыр мен оның қарсылықтары
Жәнібек пен Керей арасындаңғы саяси күрес оқиғаларының қайнаған
ортасына тап болып, соңғыларының жағына шықты және Ордадан
бөлініп, Қазақ мемлекетінің негізін салған бүлікшіл сұлтандарға
еріп, олармен өмірінің ақырына дейін бірге болды.
Асан Қайғының поэтикалық мұрасынан бізге дейін оның өмірі
туралы, халық тағдыры туралы, қоғам және хан мен халық бұқарасының
өзара қатынастары туралы бірнеше толғау-тебіреністері жеткен.
Асанның Жәнібек ханға арнауөлеңі кеңінен таралған, онда жырау
қоғамдық болмыс проблемаларын көтереді және өзін халықтың
мүдделері мен арман-тілектерін білдіруші ретінде көрсетеді. Бұл
толғауда сол кездігі ауыз әдеиетінде тұңғыш рет билеуші мен оның
саясатына оппозициялық ой айтылған. Асан Қайғы салған бұл негіз
кейіннен дәстүрге айналып, XVI-XVIII ғасырлардағы жыраулар
поэзиясының басты белгілерінің бірі болды. Асан Қайғы аталған
толғауда Жәнібек пен Керейдің Ноғай Ордасынан бөлініп кеткенін
өзінің мақұлдамайтын көзқарасын бүкпесіз білдіреді. Жырау қазақтар
мен ноғайлардың берік одағын, туыс тайпалардың бірлігі мен достық
қатынастарының сақтауын жақтады. Асан эпикалық Орманбет ханның
дәстүрлерін сақтауды жан сала жақтады, оның билік құрған уақытын
қазақ-ноғай бірлескен өмірінің “алтын дәуірі” деп санады. Бұл
Асанның өзі толғауында ұзаққа созылып, әбден титықтатқан айырыла
көшуді айыптай келіп, өздері көшіп барған жаңа жерді ежелгі туған
жерге қарама-қарсы қоюынан, Еділ мен Жайық жағаларында, Арал
өңірінде өткен өмірді дәріптеуінен, туған жерді, көлдер мен
өзеңдерді былай деп әсірелеп бейнелеуінен көрініс тапқан:
...”Қырында киік жайлаған,
Суында балық ойнаған,
Оймауытта тоғай егіннің
Ойына келген асын жейтұғын,
Жемде де кеңес қылмадың”...
Асанның Жәнібекке оппозициялық көзқарасы ханның алысты
көздемейтін және ойланбай жасаған әрекеттеріне наразы болып,
хандық шегінен “арман еткен” жер – Жерұйық іздеп кеткен Асан
туралы аңыздардың шығуына негіз болды. Қазақтың ауызша дәстүрінде
мессиандық сипаттағы әлеуметтік-утопиялық аңыздар осылайша туды,
осы себепті Асан “қайғы” деген атақ алды.
Асан поэзиясында Жалпы жыралардың шығармашылығына, әсіресе XVI-
XVIII ғасырларға тән болған мадақтау стилі жоқ. Оның поэтикалық
мұрасына көбінесе ханмен келіспеушілік және халықтың болашағы
үшін, мемлекет тағдыры үшін алаңдаушылық естіледі, дегенмен басқа
жыраулар сияқты, Асанның да өсиет айтып, кеңес беретінін және
сәуегейлік білдіретінін айта кеткен жөн:
“Әй, Жәнібек, ойласаң,
Қилы-қилы заман болмай ма?
Суда жүрген ақ шортан
Қарағай басын шалмай ма?”
XV ғасырда ауызша жеке поэзияның жарқын өкілдерінің бірі
Қазтуған жырау Сүйінішұлы болды. Ол XV ғасырдың 30-жылдарында
қазіргі Астрахань облысының аумағында туған, әскери ақсүйектер
тұқымы деп саналады. Ол белгісіз себептермен XV ғасырдың екінші
жартысында туған өлкесінен кетіп, өзіне бағынышты болған барлық
руларымен және тайпаларымен Қазақ хандығына көшіп келген. Ол
жөнінде неғұрлым дәл басқа өмірбаяндық мәліметтер жоқ. Оның әдеби
мұрасынан бізге өте аз бөлігі жеткен, бірақ соның өзі-ақ
Қазтуғанды сирек кездесетін жыршы-ақын ретінде сипаттап береді.
Оның поэзиясы мазмұнымен және стилімен өте ерекше. Онда сылдыр
сөзге салыну, сес көрсету және сәуегейлік айту жоқ, оның жырынан
әлдебір буырқанған рух, асқақтық аңғарылады, әскери және лирикалық
көңіл-күйді ғажайып ұштастыру байқалады. Қазтуған жыраудың өзіне-
өзі берген поэтикалық сипаттамасы мейлінше бірегей дүние, ол
түгелдей көркемдік анықтамаларға құрылған және бұрынғы авторлардың
осыған ұқсас тәсілдерінен айырмашылығы – үшінші жақтан баяндалған.
Қазтуған жыраудың жырларында батыл да ержүрек жауынгердің
бейнесі мен жан тебіренісін нәзік сезінетін адамның бейнесі,
өзінің ата-анасы мен Отанын сүйетін ұлдың бейнесі қатар жасалған.
Сірә, Қазтуған туған жерінде онша жақсы болмай, оның одан кетіп
қалуына тура келсе керек. Ол туған жері туралы тебірене жырлап,
онымен қимай қоштасады, оны дәріптеп, суреттеу үшін әсірелеу
тәсілін молынан пайдаланады.
Сонымен Асан Сәбитұлы мен Қазтуған Сүйінішұлының
шығармаларынан ХІІІ-ХV ғасырлардың мәдениеті мен поэтикалық
дәстүрлерінде жеке негіз тәнболған авторлық ауыз әдебиеті туғанын
көрсетеді. Ол заманының перзенті еді және онымен тығыз байланысты
болды, өз дәуірі талап еткен тақырыптыкөтереді. Бұрынғы
фольклорлық поэтикасын жаңадан туындап келе жатқан поэтикамен
шығармашылық біріктіру жолымен пайда болған жеке поэзия сол
кезеңде Дешті Қыпшақта орын алған оқиғаларды өзінше бейнеледі,
тарихи адамдар мен ойдан шығарылған кейіпкерлердің әдеби
бейнелерін өзінше жасады. Ол үшін ең басты Дешті Қыпшақ халқының
бірлігін сақтау және оның тәуелсіздігін қорғау болды.
Жазбаша әдебиет. Алтын Орда дәуірі тек қана қиратып-күйретумен
ғана емес, сонымен қатар қалалардың өсуімен, сыртқы саяси және
сауда қызметінің жандануымен, жазу-сызу мен әдебиеттің дамуымен
сипатталды. Бұрынғы мәдени дәстүрлер қайта түлеп, Солтүстік
Кавказды қоса алғанда, Дешті Қыпшақтың, Орта Азия мен Еділ бойының
барлық этникалық топтар үшін бірыңғай жаңа мәдениет қалыптасты.
Бұл кезеңде ресми монгол-қыпшақ қос тілділігі орын алды, бірақ
қыпшақ тілі неғұрлым кең таралған еді. Араб және парсы тілдері де
кең қолданылды. Дегенмен де Алтын Орда мен мамлюктік Египетте
көркем әдебиет көбінесе қыпшақ тілінде жасалды.
Ең елеулі әдеби туындыларды негізінен сарай төңірегінде ортада
талантты ақындар жазған, олар әдетте мемлекеттік қызмет атқарған
немесе билеушілер жанында болып, өз туындыларын екінің бірінде өз
билеушілеріне арнаған не оларға сыйға тартып отырған.
Сол кезеңде жасалған туындылардың жалпы саны арасынан “Кодекс
Куманикус”, “Оғыз-наме” сияқты авторы беймәлім ескерткіштерді,
сондай-ақ Хорезмидің “Муххабат-наме”, Кутбтың “Хұсрау және Шырын”,
Сайф Сараидың “Гюлистан би-т-тюрки”, Дурбектің “Жүсіп-Зылиха”,
Рабғузидің “Киссас-уль анбия” деген және басқалардың авторлы
туындыларын бөліп көрсетуге болады.
“Кодекс Куманикус” (ХІV ғ.) – Жоңғар қалпақтарынан Дунайға
дейінгі ұлан-байтақ аумақта қыпшақтар (кумандар) үстемдік еткен
кезендегі ғылыми-оқулық (және ішінара көркем) әдебиеттің
классикалық үлгісі. Бұл – мазмұны мен құрылымның көрсететіндей,
арнаулы сөздік және кейбір жағынан әр түрлі мақсаттармен Ордаға
келген және латынша білетін европалықтарға, сондай-ақ латынша
білгісі келетін қыпшақтарға (сірә, парсыларға болар) арналған
қыпшақ тілінің оқулығы. Сөздік екі бөлімнен тұрады, түркологтардың
пайымдауынша, оларды түрлі авторлар әр түрлі мақсатта жазған.
Сірә, итальяндар жазған болуы мүмкін бірінші бөлім жақсы
ойластырылған үш тілді латын-парсы-қыпшақ (куман) сөздігі болып
табылады және қолжазбаның 110 бетін қамтиды. Сөздер бағана
тәртібімен былайша берілген:
audio – mesnoem – eziturmen (есітермін)
audis – mesnoy – esitursen (есітерсің)
aydit – mesnoet – esitur (есітер)...
Одан әрі бірнеше бетте сөздің “audio” (“есіту”) әр алуан түрлі
беріледі, бұл да сөздікті лексикография принциптерін жақсы білген
және мейлінше практикалық мақсатты: Дешті Қыпшаққа келіп, тіл
жөнінен қиындық көргендерге көмек көрсету мақсатынкөздеген адам
құрастырғанын көрсетеді. Ғылымдардың пікірінше, бірінші бөлімді
құрастырушы латыншаны өте жақсы білген, ал куман-қыпшақ тілі
жөнінде бұлай деп айтуға болмайды.
“Кодекс Куманикустың” екінші бөлімі негізінен алғанда
фольклорлық материалдардан: жергілікті ертегілерден, аңыздардан,
мақал-мәтелдерден, жұмбақтардан және христиан уағыздары мен Мария
ананың, Христос пен оның апостолдарының өмірі туралы аңыздардан
тұрады. Бөлім қолжазбаның 161 бетін қамтиды және тегінде,
миссионерлік мақсатпен немістер құрастырған болса керек. Бұл
бөлімде саны едәуір сөзден куман-неміс аудармасымен, ал өзге бір
лексикалық ұғымдар аралас куман-латын тілі түрінде берілген. Мысал
ретінде келтірілген мәтіндер, сондай-ақ сөздік лексика сол кездің
тілін ғана емес, қатар Дешті Қыпшақтың көркемдік мәдениетін де
сипаттайды. Сөздер мен тіркестері жөнінде айтпағанын өзінде,
көптеген жұмбақтар, мақалдар мен мәтелдер, нақыл сөздер мен
астарлы сөздер қазіргі қазақ тілі мен фольклорында сақталған.
XIV ғасырдың басында Насреддин Рабғузидің халық арасында
“Киссас уль-анбия” деген атаумен көбірек мәлім “Қисса-и Рабғузи”
деген қолжазба кітабы шықты. Қолжазба ғасырлар бойы талай рет
көшіріліп жазылып, көптеген көшірмелер арқылы түрлі елдерге
таралып кетті. Ең ертедегі көшірмесі XV ғасырға жатады және ол
Британ мұражайында сақтаулы. Ол 1990-1991 жылдары Ташкентте басып
шығарылды. Автор Маураннахрда, Рабати Оғыз деген жерде туған (оның
Рабғузи деген бүркеншік аты да содан шыққан).
Кітап Мұхаммедке дейінгі пайғамбарлардың өмірі мен кездескен
оқиғаларын суреттеуге, Мұхаммедтің өзі мен мұсылман халифтарының
өмірін суреттеуге арналған. Онда дүниенің жаралуы туралы, бүкіл
әлемдік су тасқыны және Жерде жаңа тіршіліктің басталуы туралы
мифологиялық хикаялар, әр түрлі аңыздар, ертегілер мен мысал
әңгімелер бар. Жекелеген хикаялар алдыңғы орта ғасырлардағы тарихи
хроникаларға, мысалы, ат-Табари “Тарихына” барып тіреледі.
“Қисса-и Рабғузиге” енгізілген туындылардың идеялық-тақырыптық
мазмұны бойынша үш топқа: а) дүниенің, аспанның, жердің пайда
болуы туралы, адамның, жануарлардың және басқа да дан иелерінің,
жын-шайтандардың шығуы туралы әңгімелер; ә) пайғамбарлар мен
халифтар, әулиелердің өмірі туралы хикаялар, Шығыс нақылдары,
халықтың аңыз-ертегілері; б) хижраның алғашқы он жылындағы негізгі
оқиғалар хроникасы, жылдардың, айлар мен күндердің атаулары
туралы, мұсылман күнтізбесіндегі айтулы күндер туралы мәліметтер
деп бөлуге болады. Осылардың бәрі ислам діні тұрғысынан
баяндалады. Бірақ осы арқылы халықтың дүниетанымы мен
кейіпкерлерді фольклорлық дәріптеу айқын көрінеді. “Киссас уль-
анбия” құран сюжеттерін, уағыздары мен сүрелерін баяндап беретін
танымал прозалық шығарма ғана емес, онда автордың поэтикалық
дарыны зор екенін дәлелдейтін дидактикалық әңгімелер мен өлеңдер
көп. Бұл жөнінен Жүсіп пен Зылиха туралы хикаяттағы махаббат
сипатындағы өлең жолдары ерекше назар аударарлық. Ал құран
хикаялары мен аңыздарының сюжеттері тартымды түрде, адамдарға
түсінікті қарапайым тілмен баяндалған. Олар діни ғана емес,
танымдық сипатта да жазылған, оларда тұрмыстық шындықтар мен уақыт
белгілері көп. Кітапта түрік халықтарының ғана емес, хикаяттарда
айтылатын басқа халықтардың да әдет-ғұрыптары туралы мәліметтер
бар.
Алтын Орда дәуіріне жататын елеулі туындылардың бірі – “Хұсрау
мен Шырын” дастаны, оның авторы – шыққан тегі қыпшақ, ақын Кутб.
Кутбтың өмірі туралы, толық мәліметтер жоқ. Оның 1330-1340
жылдарда Ақ Орданың астанасы – Сығанақ қаласында тұрып, өз
дастанын сонда жазғаны, оны билеуші Тыныбек пен оның әйелі Мәлике-
хатунға арнағаны мәлім. Автор өз туындысының түпнұсқасын билеушіге
тарту еткен болуы мүмкін, өйткені оның өзі билеушіден қызметке
қабылдауды өтінген де, әмірші Кутбтың тілегін орындаған. Алайда
Тыныбек елді ұзақ билеген жоқ, бір деректер бойынша – 1337 жылдан
1340 жылға дейін, ал басқа біреулері бойынша 1342 жылғы наурыздан
1343 жылдың басына дейін билік еткен. Сарай төңкерісі нәтижесінде
Тыныбекті өз бауыры Жәнібек өлтірген, ал Кутб тағдырының не
болғаны белгісіз.
Жалпы жұрт Кутб өз дастанын 1341-1342 жылдарда бітірген деп
санайды. Сірә, қолжазбаның бірнеше көшірмесі болса керек. Олардың
біреуін қыпшақ ақыны Берке Факих (Берке ибн Беракез ибн Едгу
Қыпшаки) Египетке алып кетіп, онда 1383 жылы өзінің туысы
Құттықожаның өтінуімен дастанды көшіріп, жазған, оның қолжазбасы
қазір Париждің ұлттық кітапханасында 312-нөмірімен сақтаулы. Оның
Парижге қалай жеткізілгені жұмбақ күйінде қалып отыр. Алеппода
(Александрияда) болғаны қолжазбаның Солтүстік Африкаға Наполеон
экспедициясының жорықтары кезінде әкетілген болуы әбден мүмкін.
Ғылымдар ХХ ғасырда нақ осы қолжазбаны ғылыми айналымға енгізді
және ол қазір де зерттелуде.
Кутбтың “Хұсрау мен Шырын” дастану Низамидің осы аттас
дастанының мақамы бойынша назира рухында жазылған. Кутб Низами
поэмасының бүкіл желісін сақтап, негізгі көріністері мен ең басты
қатысушы адамдарын өзгеріссіз қылдырған. Низами сияқты, ол да өз
дастанында екі тақырыпты: шексіз таза махаббат пен мінсіз билеуші
тақырыптарын өрбітеді. Екі тақырып та шексіз берілген махаббат –
адам мен қоғамның жетілуіне бастайтын негізгі кілт, махаббат –
адамды тазартып, оған ізгілік беретін ғана емес, сонымен қатар оны
өзгертетін де сезім идеяға сүйенеді.
Әділ билеуші және мінсіз (ізгі) қоғам идеясы халықтың
утопиялық хикаяларында және Ибн Сина, әл-Фараби мен басқа да
ойшылдардың ғылыми трактаттарында ежелден ұсынылып келген болатын.
Ол Фирдоусиде, Құл-Ғалиде, Низамиде көркемдік көрініс тапты. Кутб
үшін тікелей деректеме Жүсіп Баласағұнидың “Құтты білік” дастаны
болған, сондықтан оларда да мінсіз билеуші мен әділетті қоғам
тұжырымдамасы астасып жатады. Кутб пен Баласағұнидың пікірлері
бойынша, халықтың дана әрі әділ адам басқаруға тиіс, ол ең алдымен
халықтың игілігін ойлап, өзінің маңындағыларына, ұлықтары мен
чиновниктеріне қатаң бақылау жүргізуге және қиянат жасағаны үшін
олардыаяусыз жазалауға міндетті. Егер әміршіл мұндай болмаса, ол
халықтың қарғысына (ел қарғысына) ұшырайды.
Кутб “Хұсрау мен Шырын” сюжетін поэтикалық өрбіту кезінде
Низамиді барлық жағынан қайталамайды. Низамиден айырмашылығы – ол
кейіпкерлердің сұхбаттарын қысқаша береді, сондай-ақ иран
шындықтарын түрік түрік шындықтарымен ауыстырады: сасанилік
билеушілердің емес, қайта Алтын Орда хандықтарының өмірі мен
тұрмысын көрсетеді, Дешті Қыпшақ пейзажын суреттейді. Кутб өз
кейіпкерлерінің, әсіресе әйел кейіпкерлердің бейнелерін де әйелдің
өмірдегі рөлін түріктерше түсінікке, Алтын Орда дәуіріндегі
әйелдердің нақты қоғамдық жағдайына сейкес бейнелейді.
Хорезми-Раванидің “Мухаббат-наме” (“Махаббат хаттары”) деген
мифтік поэмасы ХІVғасырдағы көркем әдебиеттің тамаша үлгісі болып
табылады. Оның авторы мен жасалу тарихы туралы мәліметтер
туындының өзінде бар. Онда Хорезмидің көп саяхат жасағаны, Рум
(Византия) мен Шамда (Сирия) болғаны және “Мухаббат-намені” Ақ
Ордада тұрған кезінде Сырдария жағасында 754 жылы (хижра бойынша),
яғни 1353-1354 жылдарда бітіргені айтылады. Автордың өзі
жазғандай, поэма 1342 жылы төңкеріс жасап және ағасы Тыныбекті
өлтіріп, таққа ие болған Жәнібек ханға туыс болып келетін қоңырат
бегі Мұхамедқожаның өтініші бойынша жазылған. Жәнібек елде 1342-
1357 жылдарда билік құрған.
Біздің заманымызға дейін жеткен Хорезми қолжазбалары
көшірмелер болып табылады. Зерттеушілер жуырдағы уақытқа дейін
“Мухаббат-наменің” екі көшірмесі сақталған деп санап келді. Біреуі
– араб, екіншісі ұйғыр қарпімен жазылған, екеуі де Британ
мұражайында сақтаулы (А 7914; ОК 8193). Алайда түрік ғылымдарының
жинақтаушы еңбегінде “Мухаббат-наменің” Стамбулдағы Ұлттық
кітапханада тағы да екі көшірмесі бар екені хабарланған.
“Мухаббат-наме” – орта ғасырлардағы түрік әдебиетіндегі түрі
мен мазмұны жағынан жаңа туынды. Ол шын сүйетін жас жігіттің өз
сүйіктісіне поэтикалық хаттар түрінде жазылған. Құрылымы жағынан
поэма бірнеше бөліктерден: құдіретті күшті жаратушыға жүгіну,
поэманы жазуға тапсырысберген Мұхаммедқожа бекті мадақтау,
сүйіспеншілік өлеңдер-хаттар, рақым жасауды өтініп, құдайға
жалбарыну, өзін-өзі сипаттау мен өзі туралы әңгімелеу бөліктерінен
тұрады. Сүйіспеншілік хаттарының арасында және жекелеген бөліктер
арасында автордың тыңдаушылар мен шарап құюшыларға арнаған
сөздері беріледі. Поэманың мазмұны таза махаббатқа арналған.
Лирикалық кейіпкер 11 поэтикалық хат жолдайды, оларда өз
сүйіктісін бейнелеп суреттеп, оған өзінің сезімін білдіреді, оның
сырт келбетін бейнелеп, мінез-құлқын сипаттайды.
Поэманың тілі кейіпкер өзін азап шегуге мәжбүр етуші туралы
сүйсіне сөз ететін Шығыстың классикалық лирикасының поэтикасы мен
стиліне ұқсайды. Мұның өзі Хорезмидің Шығыстың ұлы ақындарының
шығармаларын жақсы білгенін, өз туындысында араб-парсы және түрік
поэтикасын жинақтап қолданғанын дәлелдейді.
Поэманың мазмұны, құрылымы мен тілі көрсеткеніндей Хорезми
сірә, көп мөлшерде туындылар жазған, жалпы жұрт таныған аса
көрнекті ақын болса керек және “Мухаббат-намені” жазған кезеңінде
даңқы шырқап шығып, Ақ Орданың ақсүйектер қоғамымен араласып жүрсе
керек. Ол поэманың шығу тарихы туралы айтқанда, сарайдың
“салондық” өмірінің ахуалын көзге елестеткен, онда интеллектуалдық
жұрт жиналып, тостағанымен шарап іше отырып, поэзия мен өнер
туралы әңгіме-дүкен құрған, ақындар алыстағы сүйіктісіне және
өзінің махаббатан азап шеккен жанының құтқарушысы ретінде шарап
құюшыға арнап өлеңдер шығарып, оқып отырған.
Хрезмидің “Мухаббат-наме” поэмасы Дешті Қыпшақтың рухани
мәдениетінде қарапайым адамның жоғары сезімін мадақтайтын жаңа
әдебиет тууының басы болды.
Музыка өнері. Халықтың ауызекі шығармашылығымен, жеке
поэзиямен және жазбаша әдебиетпен қатар, ХІІІ-ХV ғасырларда
қоғамның рухани өмірінде музыка: ән және аспапта оналатын музыка
зор рөл атқарған. Пайдалы-практикалық міндеттер атқаратын ән
шығармашылығы кең таралған. Ол жанры мен тақырыбы жағынан алуан
түрлі еді. Ең ертедегі жанрлар еңбек және лирикалық-тұрмыс әндері
болды, оларда Дешті Қыпшақ адамдарының малшылық-көшпелі тұрмыс
салты мен отбасылық-тұрмыстық уклады бейнеленеді. Әндердің
көшпелігі еңбек барысында және отбасылық-тұрмыстық рәсімдер мен
салт-дәстүрлері кезінде айтылатын. Киіз бен текемет басу, кілемдер
мен маталар тоқу, тері өңдеу мен ат әбзелдерін жасау, малды сауу
мен қырқу – осылардың бәрі істелген кезде ән айтылатын еді. Ал
отырықшы өңірлерде бидай себу туралы, масақ туралы, егін орағы мен
дән туралы әндер айтылды және егіндік күтудің әрбір кезеңінің өзі
әні болған. Адамдар қызметінің сипаты мен үлгісіне қарай ән
жылқышылар мен бақташылардың, диқандар мен ұсталардың әндері болып
бөлінген.
Отбасылық, тұрмыстық және сүйіспеншілік тақырыптарға арналған
лирикалық-тұрмыстық әндер мейлінше көп болды. Үйленудің, бала
тууының, оның есеюінің, адам өлуінің – бірінің арнаулы әндері бар.
Үйлену кезіндегі әндер – той бастар, жар-жар, беташар, адамды
жерлегендегі дауыс қалып жоқтау, естірту, көңіл айту және жұбату
жырлары әрі тұрмыстың бір бөлігі, әрі өнер туындысы болатын.
Лирикалық әндер тақырыбы жағынан ғана алуан түрлі емес. Олар
мазмұны жағынан да мейлінше сан салалы. “Оларда сүйіспеншілік
сезімі тебіренте беріледі, әйелдің сұлулығы дәріптеледі, жас
адамдардың ішкі азабыбейнеленеді. Туған өлкенің табиғаты терең
поэтикалықпен, жеке адамдардың әсірлері тұрғысынан әнге қосылады.
Лирикалық әндерге келмеске кеткен жастық туралы өкінішті
толғаныстар, сүйікті атының немесе сұңқар құсының өлімі туралы
өкініштер бейнеленеді”.
Халық арасында үлкен эпикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ХІІІ-ХV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ РУХАНИ МӘДЕНИЕТІ
Бұл кезеңнің рухани мәдениеті Дешті Қыпшақ аумағында ежелгі
түрік, монғол және ислам мәдениеті дәстүрлерінің өзара тығыз
ықпалымен сипатталады. Ол негізінен алғанда фольклор, ауызекі жеке
поэзия, жазбаша (қолжазба-кітаби) әдебиет және музыкалық-
поэтикалық өнер трінде болып, дамып отырған.
Фольклор. Ауызекі халықтық-поэтикалық шығармашылық Алтын Орда
халқының рухани мәдениетінің негізгі бөлігі болды. Оның ежелден
келе жатқан және тамыры терең дәстүрлері бар. Рулық құрылыс пен
Түрік қағанаты дәуірінде пайда болған көптеген фольклорлық
сюжеттер феодалдық қоғам жағдайларының өзінде-ақ одан әрі
жетілдіріле береді. Халық арасында ертеден келе жатқан мифтер мен
ертегілер, аңыз-әңгімелер кең таралды, олардың бір бөлігі
жаңартылып, өзгертіліп отырды, ал басқа бір бөлігі басқа
жанрлардың құрамына кірді, не бәз-баяғы күйінде жасай берді.
Ертедегі туындылармен қатар, сол кезде ұлан-байтақ Дешті Қыпшақ
даласында болған оқиғалар туралы, оларға белсене қатысып, жалпы
алғанда Шыңғыс ұрпақтары, жекелеп алғанда Жошы ұрпақтары
мемлекетінің одан әрі өмір сүруінде тағдырлы рөл атқарған жеке
адамдар туралы эпикалық жаңа туындылар жасалды.
Ол кезеңдегі фольклордың ең ертедегі үлгілері ғарыштық,
тотемдік, этиологиялық және эсхатологиялық сипаттағы алуан түрлі
мифологиялық сюжеттер болатын. Оларда Ғарыш пен Жердің Ғайыптан
пайда болғаны туралы, Күннің, Айдың және басқа да аспан
шырақтарының қайдан шыққаны туралы айтылатын. Мифтерде алғашқы
адамдар мен жануарлардың жарық дүниеге қалай келгені, таулардың,
көлдердің, өзендердің және басқа да Жер объектілерінің қалай пайда
болғаны туралы да баяндалды, хайуандардың түрі, мінез-құлқы
неліктен сондай екені түсіндірілді. Рулар мен тайпалардың мифтік
тарихы да баяндалып, олардың генеалогиясын жануарлармен, тотемдік
бабалармен байланыстарға апарып тірейді. Бұл мифтердің бәрі өзінше
бір “танымдық-ақпараттық” міндет атқарады және дүниенің құрылысын,
табиғат құбылыстарын, адамның іс-әрекеттері мен хайуандардың
қылықтарын аңғалдықпен, кейде теріс түсіндірді. Сонымен бірге
монотеистік ислам діні ықпалының артуына байланысты ертедегі
мифология ыдырай берді. Ислам діні жағдайында бұрынға нанымдар
күпірлік деп жарияланып, қуғынға салынды, соның салдарынан
көптеген көне мифтер жүйеге түсіріліп және фольклорлық циклге
енгізіліп үлгірмеді. Олар бұзылып, басқа жанрларға айнала бастады,
бұл орайда өзінің танымдық міндетін толық жоғалтқан жоқ. Бұл
мифтер көркемдік міндеті басым сындарлы жүйе құрған жоқ, мұның өзі
ертедегі құл иеленушілік мемлекеттердің мифологиясына тән болатын.
Құл иеленушілік мемлекеттерде алғашқы қауымды мифтер циклдерге
айналдырылып қана қоймай, сонымен бірге жаңа қоғамдық құрылысқа
сәйкес жаңадан жасалды. Жаңа мифологияландыру жүзеге асырылып, бұл
орайда циклдерге айналдырылған көне мифтер қайтадан ой елегінен
өткізіліп, енді жаңа мемлекеттік жағдайларға, қалыптасып, орныққан
көп құдайға бағынушылыққа бейімделді. Осының арқасында сындарлы,
біртұтас мифология жасалды, сол кезде ол танымдық қызметтен гөрі,
көркемдік-идеологиялық мазмұнда болып, феодалдық қоғам өмірінде
көркем фольклор сияқты рөл атқарды және бұрынғысы сияқты, таза
қолданбалы немесе этиологиялық сипатта болмады.
Фольклор жанрлардың арасында әдет-құрыптық өлеңдер, ертегілер
батырлық жырлар, мақалдар мен мәтелдер мейлінше кең қолданылатын
еді. Олар әлеуметтік-тұрмыстық қызмет атқарады. Әдет-ғұрып
өлеңдері көбінесе кәделік-қолданбалы сипатта болды және алуан
түрлі отбасылық-тұрмыстық әдеп-құрыптарға, салт-жоралар мен
ойындарға, сондай-ақ күнтізбелік-еңбек процестеріне қоса айтылатын
еді. Той және жерлеу рәсімдері кезінде әдет-ғұрып өлеңдеріне зор
мән берілді, өйткені әрбір адамның тууы, үйленуі және өлуі зор
маңызды оқиға деп саналатын және оларда ерекше ресімдер жасалы, ән
айтылатын.
Әдетте-ғұрып өлеңдерінен айырмашылығы ертегілер тәрбиелік,
көңіл көтеру мақсатында айтылды, сондықтан халық арасында ғажайып-
батырлық және ғибратты мазмұндағы ертегілер (“Құламерген-
Жоямерген”, “Жерден шыққан Желім батыр”, “Желкілдек”, “Ер Төстік”,
“Керқұла атты Кендебай”, “Хан Шентей”, “Еркем Айдар”, “Аяз би”
және басқалар) кең таралды. Оларда неғұрлым ертедегі қоғамдардың
көптеген мифологиялық түсініктері мен діни нанымдары, сондай-ақ
біршама кейінгі дәуірлердің өмір шындығының элементтері көрініс
тапты. Ең көне ертегілерде әр түрлі құбыжықтарды қырып-жоюшы және
жер бетін жын-шайтандар мен басқа да зұлым күштерден тазартушы
Аңшы-мерген (батыр-аңшы) туралы айтылады. Ғасырлар бойы ауыздан-
ауызға тарау барысында ертегілер түрі жағынан өзгеріп, түрлі
дәуірлердің шындықтарын сіңіре берген. Хандық мемлекет көрсетіліп,
хандықтың ақылды да дана адамдары туралы, әдемі билеушілер мен
уәзірлер туралы айтылатын ертегілер (“Аяз би”) соларға жатады.
Халық арасында жалпы Шығыс ертегілері мен ғибратты-новелла
сипаттағы мысал ертегілер де едәуір кең таралды. Егер ғажайып-
батырлық сюжеттер негізінен ежелгі түрік сюжеттері болса,
новеллалық және мысал ертегілердің көпшілік бөлігі үнді-иран және
араб сюжеті болатын (“Панчатантра”, “Хитопадеша”, “Калила мен
Димна”, “Тотынама”, “Мың бір түн” және басқалар).
Бұл кезеңде Алпамсы, Қобыланды, Сайын, Қозы Көрпеш туралы
ертеден келе жатқан, кейбір дәрежеде бытыраңқы жырлар циклдерге
біріктіріліп, көп сюжетті іс-қимылдар мен кейіпкерлері бар
эпикалық жырларға айналдырылды. VI-VIII ғасырларда-ақ Алтайда
пайда болған “Алпамыстың” бастапқы сюжеті ХІІІ ғасырға қарай
фольклорлық циклге біріктірілуден өтіп, мифологиялық эпостан
Алтайдағы “Алып Манашта” айтылатынындай, өзінің отбасылық ар-
намасын ғана емес, қайта бүкіл қоңырат тайпасының ар-намасын
қорғайтын батыр туралы батырлық эпосқа айналды.
Қобыланды батыр туралы эпостың көне негіздері де VIII-IX
ғасырларда оғыз-қыпшақ дәуірінде пайда болған, ал ХІІІ-ХІV
ғасырларда бұрынғы сюжеті тарихи циклге ұшырап, көптеген
көріністермен толықтырылған, Алтын Ордаға дейін оғыздар құрамына
кірген қыпшақтар мен қияттардың қызылбастар мен қалмақтарға қарсы
бірлескен қимылдары эпикалық туындыға айналды. Кеңейтіліп,
жаңартылу барысында бұрынғы сюжетке Алтын Орда заманындағы тарихи
адамдар: Алшағыр, Қазан, Қараман, Айбақ және басқа есімдер енді.
“Ер Сайын” эпосы да нақ осылайша қалыптасқан. Ертедегі сюжеті
ХІІІ-ХІV ғасырлардың эпикалық дәстүр рухына қайта түледі, оған
деректемелерде кейде Батыр делінетін Сайын енгізілді. Алайда
эпикалық Сайын тарихи Сайыннан алыс жатыр, ал оның эпикалық
өмірбаяны жартылай мифологиялық аңыз тұрғысында суреттелген. “Ер
Сайын” эпосы мазмұнының дербес дамуына қарамастан, Қобыланды батыр
туралы эпостың бір бөлігі сияқты болып көрінеді. Ғажайып болып
туып, өскен Сайынды жорыққа Қобыланды бастап шығады, ол мұнда жасы
үлкен және әйгілі батыр ретінде көрінеді. Шынына келгенде, эпоста
Сайынның қалмақтарға қарсы бір жорығы ғана суреттелген, бұл
жорықты да Қобыланды басқарады, ол содан соң, жауырынға қарап
жорамал жасағаннан кейін шайқасқа түсуден бас тартып, Сайынды
соғыспауға көндірмекші болады, бірақ ол мұны тыңдамайды. Сайын
жалғыз соғысып, қаза табады да, оның әйелі Айым бикеш өлі батырды
тауып, оны кереметтің күшімен тірілтіп алады.
XIV-XV ғасырларда ноғайлы топтамасындағы тарихи-батырлық эпос
ерекше етек алады, олар біздің заманымызға жекелеген жырлар
түрінде де, “Қырымның қырық батыры” деген эпикалық топтама түрінде
де жеткен. Бұл топтамада ерлік іздері көп мөлшерде қамтылған,
оларда Алтын Орданың нақты қайраткерлері де, ойдан шығарылған
кейіпкерлер де іс-әрекет жасайды. Фольклорлық циклге түсірудің
(сюжеттік, өмірбаяндық, генеалогиялық, тарихи және географиялық
жағынан) алуан түрлі болуының арқасында топтама бірнеше ғасырдың
оқиғаларын қамтитын және Алтын Орданынң, Ноғай Ордасы мен Қазақ
хандығының саяси өміріне белгілі бір түрде қатысқан бірнеше
билеуші-батырлардың істері туралы айтылатын ауызекі халық
эпопеясына айналған.
Эпопея Ноғайлының барлық батырларының эпикалық бабасы –
Аңшыбай батыр туралы баяндаудан басталады. Содан соң кезек-
кезегімен оның ұрпақтары: Парпария, Құттықия, Едіге, Нұрадын,
Мұсахан, Орақ, Мамай, Қарасай, Қазы туралы жырланады. Әрине,
эпикалық дәстүр тарихи оқиғаларды дәлме-дәл көрсете де, нақты
адамдардың нақты істерін дәлме-дәл суреттейде алмайды, сондықтан
эпопея тарихи фактілер мен қатысушы адамдардың нақты өмірбаянынан
едәуір көп ауытқушылық бар.
“Қырымның қырық батыры” эпопеясында оқиғалар мен тарихи
адамдардың орны ауыстырылған, жекелеген жағдайларда көркемдік-
фольклорлық поэтика басым, мұның өзі оған кейбір жағынан шарттылық
түр береді. Ең алдымен ноғайларға нақты ноғай батырлары ғана
жатқызылмаған. Аңшыбайдан бастап, Қобыланды батырмен аяқталатын
батырлардың бәрі ноғайлар делінеді. Мұнда Шота деген ұлымен бірге
Нарық батыр, Ер Көкше мен оның ұлы Ер Қосай бар. Жалпы алғанда
Ноғайлы топтамасының уақыты эпикалық уақыт тәрізді, сондықтан да
көптеген оқиғалар мен батырлардың істері Ноғай Ордасы дәуіріне
көшірілген, ал батырлардың өздері қоңырат болса да, тама болса да
ноғайлар деп аталған.
Ноғайлы топтамасындағы өзекті туынды – Алтын Орданың атақты
әмірі, 1396-1412 жылдарда іс жүзінде билеуші болған Едіге туралы
эпос. Ол туралы эпикалық аңыз Ноғай Ордасында оның тірі кезінде-ақ
жайылған болуы ықтимал. Бұған көп жағдайда оның жеке басының
қасиеттері мен қолбасшы және билеуші ретіндегі жоғары беделі себеп
болған, өйткені ол белгілі бір уақыт бойы Алтын Орданың саяси
бірлігін қалпына келтіріп, елде тәртіп орната алған еді, ал мұны
Мамай да, Тоқтамыс та істей алмаған болатын. Халық түсінігінде ол
өз мемлекетінің тәуелсіздігі үшін күресуші және оны жаулап
алушылардың шапқыншылықтарынан қорғаушы ретінде көрінген еді.
Едіге дәріптеле бастады, ол жөнінде әр түрлі аңыз-әңгімелер
фольклорландырылған эпикалық өмірбаяны осылайша жасалған, ол
бойынша Едіге Баба Түкті Шашты Әзіз әулиенің пері қызымен
қосылуынан кереметтің күшімен туады, ал перінің қызы су астында
өмір сүрген және күйеуі оның тыйым салған үш шартын бұзған кезде
ғайып болып, баласын елсіз жерге тастап кеткен, сондықтан әкесі
ұлын Едіге деп атаған. Кейіпкердің әдеттен тыс жағдайларда тууы
оның ерекше екенін және оның еркше мақсатқа арналғанын атап
көрсететін сияқты.
Солай бола тұрса да, Едіге туралы эпостық Тоқтамыс пен Едіге
арасындағы күрестің негізгі кезеңдері: Едігенің Тоқтамыстан
Темірге қашып кетуі, оның Темірмен бірге Тоқтамысқа қарсы жорығы,
Тоқтамыстың қаза табуы мен оның балаларының кек алуы ерекше бір
түрде бейнеленетінін атап өткен жөн. Ал Тоқтамыс пен Едіге
арасындағы жаулықтың мәні, олардың қаза табу жағдайлары эпоста
өздігінше, фольклорлық поэтика мен эстетика: жазықсыз
қудаланғандарды қорғау мен дәріптеу рухында баяндалған. Жырда бұл
ханның Едіге жөніндегі орынсыз, Едігені амалсыздан қашып кетуге
әкеп соққан күдікшілдігі түрінде көрінеді. Ал эпостың кейбір
нұсқаларында Едіге орынсыз бақытсыздыққа ұшыраған адам деп
көрсетіледі, ол жастайынан жетім қалады; балалық шағын жоқшылықта
өткізіліп, мал бағып жүреді. Мұның өзі фольклордың заңдылығы –
“төмен” адамның көтерілуі. Сонымен бірге болашақ батырдың
“төменнен шыққан” жағдайы оның халықпен жақындығын айқын аңғартып,
оның халықтан шыққанын көрсетеді.
Әрине, мұндай эпикалық сюжеттер мен мінсіз бейнелердің пайда
болуында жыршы сарбаздардың өздері көзімен көрген немесе қатысқан
оқиғалар туралы алғаш жыр туғызушылардың рөлі зор. Жекелеген
жырларды үлкен эпос етіп циклдерге айналдыру және кейіннен жыршы-
сарбаздардың арасынан бөлініп шығып, батырлық және романтикалық
эпостардың кәсіби орындаушысы болған аңызшы-жыршылардың орындауы
кезінде олардың есімдері ұмытылып қалған.
Ауызша жеке поэзия. XIII-XV ғасырларда Дешті Қыпшақтың мәдени
өмірінде халық шығармашылығымен қатар, ауыз әдебиеті өмір сүріп,
дами түсті, ол өте ерекше түрде: суырып салма шығарма, ауызша
орындау және ауыздан-ауызға берілу түрінде көрініп, орнықты. Оған
автордың болуы, мәтіннің біршама тұрақтылығы, оның мазмұнының
нақтылығы, арналған адамның болуы, сондай-ақ оның стилінде жеке
басталу мен тек өзінің ғана “менін” білдіруге тырысушылық тән
болған.
Бізге дейін жеткен авторы мәлім поэзияның ең ертедегі
үлгісінің мерзімі XIII-XV ғасырлар деп белгіленеді. Бұлар –
деректемелерде Ұлы жыршы деп аталатын Кетбұға (ХІІІ ғ.) ақындар
мен Сыпыра жырау жырларының үзінділері. Олардың өмірбаяндары мен
шығармашылықтары туралы мәліметтер өте аз және мейлінше аңызға
айналған. Мәтіндері мазмұны мен жанры әр түрлі және сол дәуірде
Алтын Орда қоғамының көркемдік шығармашылығында ақындар мен
жыраулар болғанын дәлелдейді.
Бұл шығарушылардың ең ежелгісі – отбасындағы өлеңші мен рудағы
жыршы-сарбаздардан отбасылық-тұрмыстық тақырыпта да, қоғамдық
маңызы бар тақырыпта да суырып салып айтатын жалпы жұрт таныған
шеберлікке дейінгі жолдан өткен ақындар. Олар ақын атағын бірнеше
поэтикалық сөз жарыстарына – айтыстарға қатысып, атақты ақындардың
бірін жеңгеннен кейін ғана алған. Сонымен бірге ақындар соғыс
жорықтарына да, қоғамдық істерге де қатысып отырған, сондай-ақ жол-
жора мен дәстүрлердің білгірлері ретінде олардың өздері де
басшылық етіп, адам өмірінің кезеңдеріне байланысты әр түрлі жол-
жоралар жасаған, маңызды оқиғалар мен кезеңдер туралы, атақты
адамдар және т. б. туралы жырлар шығарған. Мұндай суырып салма
жырлар арасында мақтаған арнаулар да, әскери ұрандар да, жерлеу
жоқтаулары да, жеке толғаулар мен тағы басқалар да болған.
Осындай естірту жырының бірі – Шыңғыс-хан заманында өмір
сүрген ақын Кетбұғаның жыры. Жыр мәтіннің үзінділерін ХІІІ ғасырда
араб тарихшысы Ибн әл-Асир жазып алған. Ол ұлы жыршы Кетбұға мен
ұлы билеуші Шыңғыс-ханның арасындағы поэтикалық сұхбат түрінде
берілген. Әдет-ғұрыпқа сәйкес болғандай, Кетбұға Шыңғыс-ханға оның
үлкен ұлы Жошының қаза тапқаны туралы астарлап былайша хабарлайды:
“Теңіз бастан былғанды,
Кім тұндырар, уа ханым?!
Терек түптен жығылды,
Кім тұрғызар, уа, ханым?!”
Бұған Шыңғыс былай деп жауап қайтарады:
“Теңіз бастан былғанса,
Тұндырар ұлым Жошы-дүр!
Терек түптен жығылса,
Тұрғызар ұлым Жошы-дүр!
Көзің жасын жүгіртер,
Көңілің тұлды болғай-ма?
Жырың көлің өкіртер,
Жошы өлді болғай-ма?”
Сонда Кетбұға былай деп жырлайды:
“Сөйлемекке еркім жоқ,
Сен сөйледің, уа, ханым!
Өз жарлығың - өзіңе жауап,
Ой ойладың, уа, ханым!”
Сөйтіп Шыңғыс-хан былай деп қорытады:
“Құлын[ын] алған құландай,
Құлынымнан айырылдым!
Айырылысқан аққудай
Ер ұлымнан айырылдым”.
Бұл жолдардан жоғары поэтикалық шеберлік аңғарылады. Қайғылы
оқиға тура айтылмай, астарланып, айшықталып жеткізіледі. Қаза
тапқан кейіпкер де бейнелі түрде айтылып, “терек”, “құлын”, “аққу”
деп аталады. Ал ұлынан айырылған адамның жай-күйі тап басылып,
психологиялық параллелизм, метафоралар, эпитеттер мен теңеулер
көмегімен суреттеледі. Мұнда автордың да, мезгілсіз қаза тапқан
кейіпкердің де, ішін жалын жалаған әкенің де көркемдік бейнелері
бар. Мифтік психологизмнің элементтері де айқын көрінеді. Осының
бәрі келтірілген мәтінді жеке шығармашылық туындысы ретінде
сипаттайды.
Бір ғажабы, бұл жыр көп өзгермеген және неғұрлым толық түрде
Жезқазған облысы қазақтарының арасында қазіргі кезге дейін айтылып
келеді, олар өздерінің генеалогиясын нақ Кетбұғаға апарып тірейді
және оны жоғарыда айтылған жырдың авторы деп санайды. Өз кезінде
танымал болған би ретінде Кетбұғаның есімін XV-XVI ғасырларда өмір
сүрген даңқты Доспамбет жырау да атайды.
Дешті Қыпшақтың әйгілі ақындарының бірі Қотан болған,
генеалогиялық аңыздарға сәйкес, ол арғын тайпасының негізін
қалаушы болып табылады, ал басқа бір деректемелер бойынша Қотан
(нұсқаулары: Қодан, Кодон, Котян) – половец-қыпшақ хандарының
бірі. Қотанның аса көрнекті ақын болғаны жөнінде ХІХ ғасырда өмір
сүрген атақты ақын Жанақ былай дейді:
“Ертеде Арғын ата болған зерек,
Өзгеден ол кісінің жөні бөлек.
Арғынның түп атасы – ақын Қотан,
Өлеңге бізден ұста болса керек”.
Қотан шығармашылығының бірнеше жолы сақталған, ол оның ұлы
Ақжолдың (Дайырқожаның нұсқасы) қарақыпшақ Қобыланды батырдың
қолынан қаза табуына байланысты жоқтау өлеңінің мынадай үзіндісі
болып табылады:
“Қарақыпшақ Қобыландыда
Нең бар еді, құлыным?
Сексен асып,
Таянғанда тоқсанға
Тұра алмастай
Үзілді ме жұлыным?
Адасқанын жолға салдық
Бұл Ноғайлы ұлының!
Аққан бұлақ, жаққан шырақ,
Жалғыз күнде құрыдың!
Қарақыпшақ Қобыландыда
Нең бар еді, құлыным?!”
Жырда әбден қартайған әкенің жай-күйі терең сезіммен берілген,
ол ұлын жоқтап, өзінің қайғысын төгеді, ұлын “құлыным” деп
еркелетіп айтады және өзінің бойын бірден жайлап алған қасірет пен
өкініш, өзін кінәлау мен мүсіркеу жөніндегі әр түрлі сезімдерін
білдіреді.
Ақжолдың Әбілқайыр хан кезінде атақты би болғаны, барлық
мәселелерді әділ шешкені үшін Ақжол атанғаны мәлім. Ол 1456 жылы
өлген. Егер оның әкесі Қотан сол кезде стоқсанға таянғанын ескерер
болсақ, Қотан ақын 1370 жылдарда туған деп жорамалдауға болады.
ХІІІ-ХІV ғасырларда Дешті Қыпшақтың аса әйгілі жыршыларының
бірі – Сыпыра жырау Сұрантайұлы жырлап өткен. “Халық аңыздарында
Сыпыра жырау өте ұзақ, әбден қартайғанша өмір сүрген деп айтылады.
Оның тұсында Дешті Қыпшақ даласында бірнеше хан билік құрған,
сондықтан ол далада 200 жыл ішінде болған барлық оқиғаларды жақсы
білген... Сол кездің өзінде-ақ әбден қартайған ол Тоқтамыстың
ордасында соның шақырумен соңғы рет жырлайды...”.
Ауыз әдебиетінің дәстүрі біздің заманымызға оның Алтын Орданың
қиын кездерде өзінен ақыл сұраған сол кездегі билеушілеріне
арналған бірнеше толғау-монологтарын жеткізді. Бұл толғау-
монологтарында ол билеушінің өзіне, оның ата-бабалары мен
төңірегіндегі ең жақындарына мінездеме беріп, жағдайды бағалаған
және болашақты болжап айтқан да, сонан соң ақыл берген. Оның қиын
жағдайларға ұшырап, Сыпыра жыраудан көмек сұраған хандармен
жауласқан батырларды бітістіру мақсатында жырлаған толғау-
мологтары белгілі. Бұл толғау-монологтары Сыпыра жыраудың
негізінен нақты жыршы бітістіруші болғанын дәлелдейді. Оның
толғауының классикалық үлгісі Едіге туралы эпоста айтылған
Тоқтамыс ханға арналған арнау өлеңі болып табылады. Онда Сыпыра
жырау әуелі өзін таныстырады және өзінің Тоқтамыстың сегіз атасын,
соның ішінде Шыңғыс-ханды да көріп-білгенін айтады, олардың
әрқайсысына тиісінше анықтама береді. Сонан соң ол Едігенің
Тоқтамыстан қашып кетуі кездейсоқ еместігін, Едігенің Темірмен
одақ жасап, қайта келіп соғыс ашуы мүмкіндігін жыр етеді. Бұл
орайда ол Тоқтамыстың күйзеліп біткен ұлысының көрінісі мен оның
тұтқынға түскен қыздары мен әйелдерінің тағдырын көркем
суреттейді. Бұған жол бермеу үшін Сыпыра жырау Тоқтамысқа Едігеге
елші жіберіп, онымен татуласуға, ал сонан соң оны алдап өлтіруге
кеңес береді.
Сыпыра жыраудың толғау-монологы тауып айтылған поэтикалық
сипаттамалар мен бейнелі сөздерге толы. Жырау Едіге жүріп өтуге
тиісті жерлерді жарқын суреттеп, қатысушы адамдар мен
кейіпкерлерге бейнелі анықтамалар береді. Тоқтамыстың алдында
айтылған бұл толғау-монолог Сыпыра жырау өміріндегі ең соңғысы
болған және шамамен 1390 жылы айтылған. Егер сол кезде жырау
аңызға қарағанда 180 жаста болғанын ескерер болсақ, Сыпыра жырау
шамамен 1210 жылы туған деп санауға негіз бар. Бұл оның өзі
айтқандай Шыңғыс-ханды шынында да көріп-білген деген сөз.
XIV-XV ғасырлардағы Дешті Қыпшақтың мәдени өмірінде халық
арасында және деректемелерде Асан Қайғы деген есіммен белгілі аса
көрнекті жырау Сәбитұлы елеулі рөл атқарды. Ол шамамен 1370
жылдарда Еділ жағасында туып, атақты құсбегінің отбасында өскен
және сол кезде үшін едәуір білім алған. Білімі мен табиғи таланты
оның қоғамға кеңінен мәлім болуына көмектесті және оны сайып
келгенде билеушілердің сарайына кіргізеді. Деректемелерде
айтылатынындай, Асан толысқан жасында-ақ Ұлық-Мұхаммед ханның ең
жақын және ықпалды ұлықтарының біріне айналып, ол құлатылып,
Ордадан қуылған кезде де одан байланысы үзбеген. Ұлық-Мұхаммедпен
бірге Асан бірсыпыра уақыт бойы Қазанда тұрып, оның кеңесшісі
болған, сөйтіп Қазанды билеген сүйеніші Ұлық-Мұхаммед қайтыс
болғаннан кейін Дешті Қыпшаққа қайтып оралған. Дешті Қыпшаққа
қайтып келгеннен кейін ол билеуші Әбілқайыр мен оның қарсылықтары
Жәнібек пен Керей арасындаңғы саяси күрес оқиғаларының қайнаған
ортасына тап болып, соңғыларының жағына шықты және Ордадан
бөлініп, Қазақ мемлекетінің негізін салған бүлікшіл сұлтандарға
еріп, олармен өмірінің ақырына дейін бірге болды.
Асан Қайғының поэтикалық мұрасынан бізге дейін оның өмірі
туралы, халық тағдыры туралы, қоғам және хан мен халық бұқарасының
өзара қатынастары туралы бірнеше толғау-тебіреністері жеткен.
Асанның Жәнібек ханға арнауөлеңі кеңінен таралған, онда жырау
қоғамдық болмыс проблемаларын көтереді және өзін халықтың
мүдделері мен арман-тілектерін білдіруші ретінде көрсетеді. Бұл
толғауда сол кездігі ауыз әдеиетінде тұңғыш рет билеуші мен оның
саясатына оппозициялық ой айтылған. Асан Қайғы салған бұл негіз
кейіннен дәстүрге айналып, XVI-XVIII ғасырлардағы жыраулар
поэзиясының басты белгілерінің бірі болды. Асан Қайғы аталған
толғауда Жәнібек пен Керейдің Ноғай Ордасынан бөлініп кеткенін
өзінің мақұлдамайтын көзқарасын бүкпесіз білдіреді. Жырау қазақтар
мен ноғайлардың берік одағын, туыс тайпалардың бірлігі мен достық
қатынастарының сақтауын жақтады. Асан эпикалық Орманбет ханның
дәстүрлерін сақтауды жан сала жақтады, оның билік құрған уақытын
қазақ-ноғай бірлескен өмірінің “алтын дәуірі” деп санады. Бұл
Асанның өзі толғауында ұзаққа созылып, әбден титықтатқан айырыла
көшуді айыптай келіп, өздері көшіп барған жаңа жерді ежелгі туған
жерге қарама-қарсы қоюынан, Еділ мен Жайық жағаларында, Арал
өңірінде өткен өмірді дәріптеуінен, туған жерді, көлдер мен
өзеңдерді былай деп әсірелеп бейнелеуінен көрініс тапқан:
...”Қырында киік жайлаған,
Суында балық ойнаған,
Оймауытта тоғай егіннің
Ойына келген асын жейтұғын,
Жемде де кеңес қылмадың”...
Асанның Жәнібекке оппозициялық көзқарасы ханның алысты
көздемейтін және ойланбай жасаған әрекеттеріне наразы болып,
хандық шегінен “арман еткен” жер – Жерұйық іздеп кеткен Асан
туралы аңыздардың шығуына негіз болды. Қазақтың ауызша дәстүрінде
мессиандық сипаттағы әлеуметтік-утопиялық аңыздар осылайша туды,
осы себепті Асан “қайғы” деген атақ алды.
Асан поэзиясында Жалпы жыралардың шығармашылығына, әсіресе XVI-
XVIII ғасырларға тән болған мадақтау стилі жоқ. Оның поэтикалық
мұрасына көбінесе ханмен келіспеушілік және халықтың болашағы
үшін, мемлекет тағдыры үшін алаңдаушылық естіледі, дегенмен басқа
жыраулар сияқты, Асанның да өсиет айтып, кеңес беретінін және
сәуегейлік білдіретінін айта кеткен жөн:
“Әй, Жәнібек, ойласаң,
Қилы-қилы заман болмай ма?
Суда жүрген ақ шортан
Қарағай басын шалмай ма?”
XV ғасырда ауызша жеке поэзияның жарқын өкілдерінің бірі
Қазтуған жырау Сүйінішұлы болды. Ол XV ғасырдың 30-жылдарында
қазіргі Астрахань облысының аумағында туған, әскери ақсүйектер
тұқымы деп саналады. Ол белгісіз себептермен XV ғасырдың екінші
жартысында туған өлкесінен кетіп, өзіне бағынышты болған барлық
руларымен және тайпаларымен Қазақ хандығына көшіп келген. Ол
жөнінде неғұрлым дәл басқа өмірбаяндық мәліметтер жоқ. Оның әдеби
мұрасынан бізге өте аз бөлігі жеткен, бірақ соның өзі-ақ
Қазтуғанды сирек кездесетін жыршы-ақын ретінде сипаттап береді.
Оның поэзиясы мазмұнымен және стилімен өте ерекше. Онда сылдыр
сөзге салыну, сес көрсету және сәуегейлік айту жоқ, оның жырынан
әлдебір буырқанған рух, асқақтық аңғарылады, әскери және лирикалық
көңіл-күйді ғажайып ұштастыру байқалады. Қазтуған жыраудың өзіне-
өзі берген поэтикалық сипаттамасы мейлінше бірегей дүние, ол
түгелдей көркемдік анықтамаларға құрылған және бұрынғы авторлардың
осыған ұқсас тәсілдерінен айырмашылығы – үшінші жақтан баяндалған.
Қазтуған жыраудың жырларында батыл да ержүрек жауынгердің
бейнесі мен жан тебіренісін нәзік сезінетін адамның бейнесі,
өзінің ата-анасы мен Отанын сүйетін ұлдың бейнесі қатар жасалған.
Сірә, Қазтуған туған жерінде онша жақсы болмай, оның одан кетіп
қалуына тура келсе керек. Ол туған жері туралы тебірене жырлап,
онымен қимай қоштасады, оны дәріптеп, суреттеу үшін әсірелеу
тәсілін молынан пайдаланады.
Сонымен Асан Сәбитұлы мен Қазтуған Сүйінішұлының
шығармаларынан ХІІІ-ХV ғасырлардың мәдениеті мен поэтикалық
дәстүрлерінде жеке негіз тәнболған авторлық ауыз әдебиеті туғанын
көрсетеді. Ол заманының перзенті еді және онымен тығыз байланысты
болды, өз дәуірі талап еткен тақырыптыкөтереді. Бұрынғы
фольклорлық поэтикасын жаңадан туындап келе жатқан поэтикамен
шығармашылық біріктіру жолымен пайда болған жеке поэзия сол
кезеңде Дешті Қыпшақта орын алған оқиғаларды өзінше бейнеледі,
тарихи адамдар мен ойдан шығарылған кейіпкерлердің әдеби
бейнелерін өзінше жасады. Ол үшін ең басты Дешті Қыпшақ халқының
бірлігін сақтау және оның тәуелсіздігін қорғау болды.
Жазбаша әдебиет. Алтын Орда дәуірі тек қана қиратып-күйретумен
ғана емес, сонымен қатар қалалардың өсуімен, сыртқы саяси және
сауда қызметінің жандануымен, жазу-сызу мен әдебиеттің дамуымен
сипатталды. Бұрынғы мәдени дәстүрлер қайта түлеп, Солтүстік
Кавказды қоса алғанда, Дешті Қыпшақтың, Орта Азия мен Еділ бойының
барлық этникалық топтар үшін бірыңғай жаңа мәдениет қалыптасты.
Бұл кезеңде ресми монгол-қыпшақ қос тілділігі орын алды, бірақ
қыпшақ тілі неғұрлым кең таралған еді. Араб және парсы тілдері де
кең қолданылды. Дегенмен де Алтын Орда мен мамлюктік Египетте
көркем әдебиет көбінесе қыпшақ тілінде жасалды.
Ең елеулі әдеби туындыларды негізінен сарай төңірегінде ортада
талантты ақындар жазған, олар әдетте мемлекеттік қызмет атқарған
немесе билеушілер жанында болып, өз туындыларын екінің бірінде өз
билеушілеріне арнаған не оларға сыйға тартып отырған.
Сол кезеңде жасалған туындылардың жалпы саны арасынан “Кодекс
Куманикус”, “Оғыз-наме” сияқты авторы беймәлім ескерткіштерді,
сондай-ақ Хорезмидің “Муххабат-наме”, Кутбтың “Хұсрау және Шырын”,
Сайф Сараидың “Гюлистан би-т-тюрки”, Дурбектің “Жүсіп-Зылиха”,
Рабғузидің “Киссас-уль анбия” деген және басқалардың авторлы
туындыларын бөліп көрсетуге болады.
“Кодекс Куманикус” (ХІV ғ.) – Жоңғар қалпақтарынан Дунайға
дейінгі ұлан-байтақ аумақта қыпшақтар (кумандар) үстемдік еткен
кезендегі ғылыми-оқулық (және ішінара көркем) әдебиеттің
классикалық үлгісі. Бұл – мазмұны мен құрылымның көрсететіндей,
арнаулы сөздік және кейбір жағынан әр түрлі мақсаттармен Ордаға
келген және латынша білетін европалықтарға, сондай-ақ латынша
білгісі келетін қыпшақтарға (сірә, парсыларға болар) арналған
қыпшақ тілінің оқулығы. Сөздік екі бөлімнен тұрады, түркологтардың
пайымдауынша, оларды түрлі авторлар әр түрлі мақсатта жазған.
Сірә, итальяндар жазған болуы мүмкін бірінші бөлім жақсы
ойластырылған үш тілді латын-парсы-қыпшақ (куман) сөздігі болып
табылады және қолжазбаның 110 бетін қамтиды. Сөздер бағана
тәртібімен былайша берілген:
audio – mesnoem – eziturmen (есітермін)
audis – mesnoy – esitursen (есітерсің)
aydit – mesnoet – esitur (есітер)...
Одан әрі бірнеше бетте сөздің “audio” (“есіту”) әр алуан түрлі
беріледі, бұл да сөздікті лексикография принциптерін жақсы білген
және мейлінше практикалық мақсатты: Дешті Қыпшаққа келіп, тіл
жөнінен қиындық көргендерге көмек көрсету мақсатынкөздеген адам
құрастырғанын көрсетеді. Ғылымдардың пікірінше, бірінші бөлімді
құрастырушы латыншаны өте жақсы білген, ал куман-қыпшақ тілі
жөнінде бұлай деп айтуға болмайды.
“Кодекс Куманикустың” екінші бөлімі негізінен алғанда
фольклорлық материалдардан: жергілікті ертегілерден, аңыздардан,
мақал-мәтелдерден, жұмбақтардан және христиан уағыздары мен Мария
ананың, Христос пен оның апостолдарының өмірі туралы аңыздардан
тұрады. Бөлім қолжазбаның 161 бетін қамтиды және тегінде,
миссионерлік мақсатпен немістер құрастырған болса керек. Бұл
бөлімде саны едәуір сөзден куман-неміс аудармасымен, ал өзге бір
лексикалық ұғымдар аралас куман-латын тілі түрінде берілген. Мысал
ретінде келтірілген мәтіндер, сондай-ақ сөздік лексика сол кездің
тілін ғана емес, қатар Дешті Қыпшақтың көркемдік мәдениетін де
сипаттайды. Сөздер мен тіркестері жөнінде айтпағанын өзінде,
көптеген жұмбақтар, мақалдар мен мәтелдер, нақыл сөздер мен
астарлы сөздер қазіргі қазақ тілі мен фольклорында сақталған.
XIV ғасырдың басында Насреддин Рабғузидің халық арасында
“Киссас уль-анбия” деген атаумен көбірек мәлім “Қисса-и Рабғузи”
деген қолжазба кітабы шықты. Қолжазба ғасырлар бойы талай рет
көшіріліп жазылып, көптеген көшірмелер арқылы түрлі елдерге
таралып кетті. Ең ертедегі көшірмесі XV ғасырға жатады және ол
Британ мұражайында сақтаулы. Ол 1990-1991 жылдары Ташкентте басып
шығарылды. Автор Маураннахрда, Рабати Оғыз деген жерде туған (оның
Рабғузи деген бүркеншік аты да содан шыққан).
Кітап Мұхаммедке дейінгі пайғамбарлардың өмірі мен кездескен
оқиғаларын суреттеуге, Мұхаммедтің өзі мен мұсылман халифтарының
өмірін суреттеуге арналған. Онда дүниенің жаралуы туралы, бүкіл
әлемдік су тасқыны және Жерде жаңа тіршіліктің басталуы туралы
мифологиялық хикаялар, әр түрлі аңыздар, ертегілер мен мысал
әңгімелер бар. Жекелеген хикаялар алдыңғы орта ғасырлардағы тарихи
хроникаларға, мысалы, ат-Табари “Тарихына” барып тіреледі.
“Қисса-и Рабғузиге” енгізілген туындылардың идеялық-тақырыптық
мазмұны бойынша үш топқа: а) дүниенің, аспанның, жердің пайда
болуы туралы, адамның, жануарлардың және басқа да дан иелерінің,
жын-шайтандардың шығуы туралы әңгімелер; ә) пайғамбарлар мен
халифтар, әулиелердің өмірі туралы хикаялар, Шығыс нақылдары,
халықтың аңыз-ертегілері; б) хижраның алғашқы он жылындағы негізгі
оқиғалар хроникасы, жылдардың, айлар мен күндердің атаулары
туралы, мұсылман күнтізбесіндегі айтулы күндер туралы мәліметтер
деп бөлуге болады. Осылардың бәрі ислам діні тұрғысынан
баяндалады. Бірақ осы арқылы халықтың дүниетанымы мен
кейіпкерлерді фольклорлық дәріптеу айқын көрінеді. “Киссас уль-
анбия” құран сюжеттерін, уағыздары мен сүрелерін баяндап беретін
танымал прозалық шығарма ғана емес, онда автордың поэтикалық
дарыны зор екенін дәлелдейтін дидактикалық әңгімелер мен өлеңдер
көп. Бұл жөнінен Жүсіп пен Зылиха туралы хикаяттағы махаббат
сипатындағы өлең жолдары ерекше назар аударарлық. Ал құран
хикаялары мен аңыздарының сюжеттері тартымды түрде, адамдарға
түсінікті қарапайым тілмен баяндалған. Олар діни ғана емес,
танымдық сипатта да жазылған, оларда тұрмыстық шындықтар мен уақыт
белгілері көп. Кітапта түрік халықтарының ғана емес, хикаяттарда
айтылатын басқа халықтардың да әдет-ғұрыптары туралы мәліметтер
бар.
Алтын Орда дәуіріне жататын елеулі туындылардың бірі – “Хұсрау
мен Шырын” дастаны, оның авторы – шыққан тегі қыпшақ, ақын Кутб.
Кутбтың өмірі туралы, толық мәліметтер жоқ. Оның 1330-1340
жылдарда Ақ Орданың астанасы – Сығанақ қаласында тұрып, өз
дастанын сонда жазғаны, оны билеуші Тыныбек пен оның әйелі Мәлике-
хатунға арнағаны мәлім. Автор өз туындысының түпнұсқасын билеушіге
тарту еткен болуы мүмкін, өйткені оның өзі билеушіден қызметке
қабылдауды өтінген де, әмірші Кутбтың тілегін орындаған. Алайда
Тыныбек елді ұзақ билеген жоқ, бір деректер бойынша – 1337 жылдан
1340 жылға дейін, ал басқа біреулері бойынша 1342 жылғы наурыздан
1343 жылдың басына дейін билік еткен. Сарай төңкерісі нәтижесінде
Тыныбекті өз бауыры Жәнібек өлтірген, ал Кутб тағдырының не
болғаны белгісіз.
Жалпы жұрт Кутб өз дастанын 1341-1342 жылдарда бітірген деп
санайды. Сірә, қолжазбаның бірнеше көшірмесі болса керек. Олардың
біреуін қыпшақ ақыны Берке Факих (Берке ибн Беракез ибн Едгу
Қыпшаки) Египетке алып кетіп, онда 1383 жылы өзінің туысы
Құттықожаның өтінуімен дастанды көшіріп, жазған, оның қолжазбасы
қазір Париждің ұлттық кітапханасында 312-нөмірімен сақтаулы. Оның
Парижге қалай жеткізілгені жұмбақ күйінде қалып отыр. Алеппода
(Александрияда) болғаны қолжазбаның Солтүстік Африкаға Наполеон
экспедициясының жорықтары кезінде әкетілген болуы әбден мүмкін.
Ғылымдар ХХ ғасырда нақ осы қолжазбаны ғылыми айналымға енгізді
және ол қазір де зерттелуде.
Кутбтың “Хұсрау мен Шырын” дастану Низамидің осы аттас
дастанының мақамы бойынша назира рухында жазылған. Кутб Низами
поэмасының бүкіл желісін сақтап, негізгі көріністері мен ең басты
қатысушы адамдарын өзгеріссіз қылдырған. Низами сияқты, ол да өз
дастанында екі тақырыпты: шексіз таза махаббат пен мінсіз билеуші
тақырыптарын өрбітеді. Екі тақырып та шексіз берілген махаббат –
адам мен қоғамның жетілуіне бастайтын негізгі кілт, махаббат –
адамды тазартып, оған ізгілік беретін ғана емес, сонымен қатар оны
өзгертетін де сезім идеяға сүйенеді.
Әділ билеуші және мінсіз (ізгі) қоғам идеясы халықтың
утопиялық хикаяларында және Ибн Сина, әл-Фараби мен басқа да
ойшылдардың ғылыми трактаттарында ежелден ұсынылып келген болатын.
Ол Фирдоусиде, Құл-Ғалиде, Низамиде көркемдік көрініс тапты. Кутб
үшін тікелей деректеме Жүсіп Баласағұнидың “Құтты білік” дастаны
болған, сондықтан оларда да мінсіз билеуші мен әділетті қоғам
тұжырымдамасы астасып жатады. Кутб пен Баласағұнидың пікірлері
бойынша, халықтың дана әрі әділ адам басқаруға тиіс, ол ең алдымен
халықтың игілігін ойлап, өзінің маңындағыларына, ұлықтары мен
чиновниктеріне қатаң бақылау жүргізуге және қиянат жасағаны үшін
олардыаяусыз жазалауға міндетті. Егер әміршіл мұндай болмаса, ол
халықтың қарғысына (ел қарғысына) ұшырайды.
Кутб “Хұсрау мен Шырын” сюжетін поэтикалық өрбіту кезінде
Низамиді барлық жағынан қайталамайды. Низамиден айырмашылығы – ол
кейіпкерлердің сұхбаттарын қысқаша береді, сондай-ақ иран
шындықтарын түрік түрік шындықтарымен ауыстырады: сасанилік
билеушілердің емес, қайта Алтын Орда хандықтарының өмірі мен
тұрмысын көрсетеді, Дешті Қыпшақ пейзажын суреттейді. Кутб өз
кейіпкерлерінің, әсіресе әйел кейіпкерлердің бейнелерін де әйелдің
өмірдегі рөлін түріктерше түсінікке, Алтын Орда дәуіріндегі
әйелдердің нақты қоғамдық жағдайына сейкес бейнелейді.
Хорезми-Раванидің “Мухаббат-наме” (“Махаббат хаттары”) деген
мифтік поэмасы ХІVғасырдағы көркем әдебиеттің тамаша үлгісі болып
табылады. Оның авторы мен жасалу тарихы туралы мәліметтер
туындының өзінде бар. Онда Хорезмидің көп саяхат жасағаны, Рум
(Византия) мен Шамда (Сирия) болғаны және “Мухаббат-намені” Ақ
Ордада тұрған кезінде Сырдария жағасында 754 жылы (хижра бойынша),
яғни 1353-1354 жылдарда бітіргені айтылады. Автордың өзі
жазғандай, поэма 1342 жылы төңкеріс жасап және ағасы Тыныбекті
өлтіріп, таққа ие болған Жәнібек ханға туыс болып келетін қоңырат
бегі Мұхамедқожаның өтініші бойынша жазылған. Жәнібек елде 1342-
1357 жылдарда билік құрған.
Біздің заманымызға дейін жеткен Хорезми қолжазбалары
көшірмелер болып табылады. Зерттеушілер жуырдағы уақытқа дейін
“Мухаббат-наменің” екі көшірмесі сақталған деп санап келді. Біреуі
– араб, екіншісі ұйғыр қарпімен жазылған, екеуі де Британ
мұражайында сақтаулы (А 7914; ОК 8193). Алайда түрік ғылымдарының
жинақтаушы еңбегінде “Мухаббат-наменің” Стамбулдағы Ұлттық
кітапханада тағы да екі көшірмесі бар екені хабарланған.
“Мухаббат-наме” – орта ғасырлардағы түрік әдебиетіндегі түрі
мен мазмұны жағынан жаңа туынды. Ол шын сүйетін жас жігіттің өз
сүйіктісіне поэтикалық хаттар түрінде жазылған. Құрылымы жағынан
поэма бірнеше бөліктерден: құдіретті күшті жаратушыға жүгіну,
поэманы жазуға тапсырысберген Мұхаммедқожа бекті мадақтау,
сүйіспеншілік өлеңдер-хаттар, рақым жасауды өтініп, құдайға
жалбарыну, өзін-өзі сипаттау мен өзі туралы әңгімелеу бөліктерінен
тұрады. Сүйіспеншілік хаттарының арасында және жекелеген бөліктер
арасында автордың тыңдаушылар мен шарап құюшыларға арнаған
сөздері беріледі. Поэманың мазмұны таза махаббатқа арналған.
Лирикалық кейіпкер 11 поэтикалық хат жолдайды, оларда өз
сүйіктісін бейнелеп суреттеп, оған өзінің сезімін білдіреді, оның
сырт келбетін бейнелеп, мінез-құлқын сипаттайды.
Поэманың тілі кейіпкер өзін азап шегуге мәжбүр етуші туралы
сүйсіне сөз ететін Шығыстың классикалық лирикасының поэтикасы мен
стиліне ұқсайды. Мұның өзі Хорезмидің Шығыстың ұлы ақындарының
шығармаларын жақсы білгенін, өз туындысында араб-парсы және түрік
поэтикасын жинақтап қолданғанын дәлелдейді.
Поэманың мазмұны, құрылымы мен тілі көрсеткеніндей Хорезми
сірә, көп мөлшерде туындылар жазған, жалпы жұрт таныған аса
көрнекті ақын болса керек және “Мухаббат-намені” жазған кезеңінде
даңқы шырқап шығып, Ақ Орданың ақсүйектер қоғамымен араласып жүрсе
керек. Ол поэманың шығу тарихы туралы айтқанда, сарайдың
“салондық” өмірінің ахуалын көзге елестеткен, онда интеллектуалдық
жұрт жиналып, тостағанымен шарап іше отырып, поэзия мен өнер
туралы әңгіме-дүкен құрған, ақындар алыстағы сүйіктісіне және
өзінің махаббатан азап шеккен жанының құтқарушысы ретінде шарап
құюшыға арнап өлеңдер шығарып, оқып отырған.
Хрезмидің “Мухаббат-наме” поэмасы Дешті Қыпшақтың рухани
мәдениетінде қарапайым адамның жоғары сезімін мадақтайтын жаңа
әдебиет тууының басы болды.
Музыка өнері. Халықтың ауызекі шығармашылығымен, жеке
поэзиямен және жазбаша әдебиетпен қатар, ХІІІ-ХV ғасырларда
қоғамның рухани өмірінде музыка: ән және аспапта оналатын музыка
зор рөл атқарған. Пайдалы-практикалық міндеттер атқаратын ән
шығармашылығы кең таралған. Ол жанры мен тақырыбы жағынан алуан
түрлі еді. Ең ертедегі жанрлар еңбек және лирикалық-тұрмыс әндері
болды, оларда Дешті Қыпшақ адамдарының малшылық-көшпелі тұрмыс
салты мен отбасылық-тұрмыстық уклады бейнеленеді. Әндердің
көшпелігі еңбек барысында және отбасылық-тұрмыстық рәсімдер мен
салт-дәстүрлері кезінде айтылатын. Киіз бен текемет басу, кілемдер
мен маталар тоқу, тері өңдеу мен ат әбзелдерін жасау, малды сауу
мен қырқу – осылардың бәрі істелген кезде ән айтылатын еді. Ал
отырықшы өңірлерде бидай себу туралы, масақ туралы, егін орағы мен
дән туралы әндер айтылды және егіндік күтудің әрбір кезеңінің өзі
әні болған. Адамдар қызметінің сипаты мен үлгісіне қарай ән
жылқышылар мен бақташылардың, диқандар мен ұсталардың әндері болып
бөлінген.
Отбасылық, тұрмыстық және сүйіспеншілік тақырыптарға арналған
лирикалық-тұрмыстық әндер мейлінше көп болды. Үйленудің, бала
тууының, оның есеюінің, адам өлуінің – бірінің арнаулы әндері бар.
Үйлену кезіндегі әндер – той бастар, жар-жар, беташар, адамды
жерлегендегі дауыс қалып жоқтау, естірту, көңіл айту және жұбату
жырлары әрі тұрмыстың бір бөлігі, әрі өнер туындысы болатын.
Лирикалық әндер тақырыбы жағынан ғана алуан түрлі емес. Олар
мазмұны жағынан да мейлінше сан салалы. “Оларда сүйіспеншілік
сезімі тебіренте беріледі, әйелдің сұлулығы дәріптеледі, жас
адамдардың ішкі азабыбейнеленеді. Туған өлкенің табиғаты терең
поэтикалықпен, жеке адамдардың әсірлері тұрғысынан әнге қосылады.
Лирикалық әндерге келмеске кеткен жастық туралы өкінішті
толғаныстар, сүйікті атының немесе сұңқар құсының өлімі туралы
өкініштер бейнеленеді”.
Халық арасында үлкен эпикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz