ХІХ ғ.екінші жартысынан 1930 жылға дейінгі аралықта орын алған өзгерістер және терминология мәселесі
КІРІСПЕ
Тіл – халық өмірінің айнасы іспетті. Ұлттың өміріндегі болып жататын барлық өзгерістер мен жаңалықтар тілден көрініс табады. Әсіресе терминологиялық лексикадан мұны анық көруге болады. Қазақ тіліндегі термин шығармашылығының әрбір кезеңі халық өміріндегі тарихи-мәдени және әлеуметтік-экономикалық өзгерістермен тікелей байланыстылығымен ерекшеленеді. Қазақтың ғылыми терминологиясының даму тарихына үңілер болсақ, оның қалыптасуына қоғам өмірінде болған өзгерістердің айқын із қалдырғанын көруге болады. Жалпы терминологиялық лексика қорының жасалуы ғылым мен техника салаларының игерілуіне, дамуына тікелей тәуелді. Сондықтан қазақтың ғылыми терминологиясының қалыптасуын Қазақстан ғылымының даму тарихынан бөліп қарау мүмкін де емес. Соған сәйкес біз қазақ тілінің терминологиялық лексикасының қалыптасуын кезеңдік тұрғыдан сипаттауда осы шындыққа табан тіреуімізге тура келді.
Қазіргі қазақ терминологиясы өзінің даму, қалыптасу тарихында бірнеше кезеңдерден өтті. Ол кезеңдердің әрқайсысы қоғамымыздың саяси-экономикалық, тарихи-мәдени өмірінде болған өзгерістермен тығыз байланысты. Қоғам өмірінде болған ондай өзгерістер терминологиялық лексиканың қалыптасуына тікелей әсер етті. Аяқталған ғасырдың 90-жылдарынан бастап қазақ терминологиясының тағы бір жаңа кезеңі басталды. Бұл кезең еліміздің тәуелсіздігін жариялап, тіліміздің мемлекеттік мәртебеге ие болуымен байланысты болғандықтан, кешегі Кеңес Одағы тұсында қалыптасқан терминологиялық қорға да бүгінгі күн тұрғысынан баға беріліп жатыр. Терминдердің өзге тілдерден қабылдануында да, жасалуында да, жазылуында да көптеген кемшіліктерге жол берілді.Ұлт тілінің фоно-морфологиялық, орфографиялық заңдылықтары сақталмады және термин шығармашылығында тілдің ішкі мүмкіндігін ескерусіз қалдырдық. Соның салдарынан терминологиямыздың негізгі бөлігін орыс тілінің жазу ережелеріне сәйкестендірілген қалпында қабылданған шет тілдерінің термин сөздері құрайтын болды. Нәтижесінде терминологиялық лексикамыз дұрыс қалыптастырылмады. Бұл терминологиялық жүйеге үлкен өзгерістер енгізіп, ұлт тілінде жасалған терминдердің ара салмағын арттырып, өзге тілдерден енген терминдерді өз тіліміздің дыбыстық ерекшелігіне сәйкестендіріп жазу арқылы өткен кезеңде жіберілген олқылықтардың орнын толтырып, кеткен кемшіліктерді түзетіп, терминологиялық лексиканы қайта сұрыптаудан өткізу қажет деген пікір басым түсіп отыр.
Сонымен бірге 70 жыл бойы қалыптастырған терминдер қорын қайта қарап қажеті жоқ, ұлт тілінде термин жасауға аса әуестенбей, әлемдік ғылымнан шет қалмау үшін терминологияның халықаралық сипатын сақтау керек деген пікірді қолдаушылар да аз емес. Қай пікірдің негізі берік екендігі анықталып, бұл мәселенің ғылыми дәлелденген нақты жауабы әлі берілмей отыр. Соған сәйкес қазақ терминологиясының алдағы уақыттағы даму бағытын белгілеуге байланысты да ортақ шешім қабылдана алмай келеді.
Тіл – халық өмірінің айнасы іспетті. Ұлттың өміріндегі болып жататын барлық өзгерістер мен жаңалықтар тілден көрініс табады. Әсіресе терминологиялық лексикадан мұны анық көруге болады. Қазақ тіліндегі термин шығармашылығының әрбір кезеңі халық өміріндегі тарихи-мәдени және әлеуметтік-экономикалық өзгерістермен тікелей байланыстылығымен ерекшеленеді. Қазақтың ғылыми терминологиясының даму тарихына үңілер болсақ, оның қалыптасуына қоғам өмірінде болған өзгерістердің айқын із қалдырғанын көруге болады. Жалпы терминологиялық лексика қорының жасалуы ғылым мен техника салаларының игерілуіне, дамуына тікелей тәуелді. Сондықтан қазақтың ғылыми терминологиясының қалыптасуын Қазақстан ғылымының даму тарихынан бөліп қарау мүмкін де емес. Соған сәйкес біз қазақ тілінің терминологиялық лексикасының қалыптасуын кезеңдік тұрғыдан сипаттауда осы шындыққа табан тіреуімізге тура келді.
Қазіргі қазақ терминологиясы өзінің даму, қалыптасу тарихында бірнеше кезеңдерден өтті. Ол кезеңдердің әрқайсысы қоғамымыздың саяси-экономикалық, тарихи-мәдени өмірінде болған өзгерістермен тығыз байланысты. Қоғам өмірінде болған ондай өзгерістер терминологиялық лексиканың қалыптасуына тікелей әсер етті. Аяқталған ғасырдың 90-жылдарынан бастап қазақ терминологиясының тағы бір жаңа кезеңі басталды. Бұл кезең еліміздің тәуелсіздігін жариялап, тіліміздің мемлекеттік мәртебеге ие болуымен байланысты болғандықтан, кешегі Кеңес Одағы тұсында қалыптасқан терминологиялық қорға да бүгінгі күн тұрғысынан баға беріліп жатыр. Терминдердің өзге тілдерден қабылдануында да, жасалуында да, жазылуында да көптеген кемшіліктерге жол берілді.Ұлт тілінің фоно-морфологиялық, орфографиялық заңдылықтары сақталмады және термин шығармашылығында тілдің ішкі мүмкіндігін ескерусіз қалдырдық. Соның салдарынан терминологиямыздың негізгі бөлігін орыс тілінің жазу ережелеріне сәйкестендірілген қалпында қабылданған шет тілдерінің термин сөздері құрайтын болды. Нәтижесінде терминологиялық лексикамыз дұрыс қалыптастырылмады. Бұл терминологиялық жүйеге үлкен өзгерістер енгізіп, ұлт тілінде жасалған терминдердің ара салмағын арттырып, өзге тілдерден енген терминдерді өз тіліміздің дыбыстық ерекшелігіне сәйкестендіріп жазу арқылы өткен кезеңде жіберілген олқылықтардың орнын толтырып, кеткен кемшіліктерді түзетіп, терминологиялық лексиканы қайта сұрыптаудан өткізу қажет деген пікір басым түсіп отыр.
Сонымен бірге 70 жыл бойы қалыптастырған терминдер қорын қайта қарап қажеті жоқ, ұлт тілінде термин жасауға аса әуестенбей, әлемдік ғылымнан шет қалмау үшін терминологияның халықаралық сипатын сақтау керек деген пікірді қолдаушылар да аз емес. Қай пікірдің негізі берік екендігі анықталып, бұл мәселенің ғылыми дәлелденген нақты жауабы әлі берілмей отыр. Соған сәйкес қазақ терминологиясының алдағы уақыттағы даму бағытын белгілеуге байланысты да ортақ шешім қабылдана алмай келеді.
1. Кутина Л.Л. формирование терминологии физики в России. – М.; - K., 1996, - Стр. 286.
2. Мусаев К. Развитие терминологии на языках союзных республик СССР. М., 1986. –Стр.7.
3. Кайдаров А., Абдрахманов А. Казахская терминология//Развитие терминологии на языках союхных республик СССР. М., 1987. –Стр. 30-31.
4. Кайдаров А.Т. Процессы ваимодействия народной и научной терминологии в казахском языке//Вопросы киргизскии терминологии. Фрунзе, 1989. –Стр.24-31. Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические термины//Изв. АН Каз ССР. Сер. Геогр. 1951.№99. Вып. 3.
5. Әбілқасымов Б. XVIII-XIX ғасырдағы қазақ әдеби тілінің жазба нұсқалары. –Алматы, 1988.-113-б.
6. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. –Алматы, 1993. – 295-б.
7. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. –Алматы, 1993. – 295-б.
8. Сарыбаев Ш.Ш. Тіл білімпазы//Халел тағылымы. –Алматы: Ғылым, 1994. -35-б.
9. Біләлов Ш. Ұлттық ғылым тілін қалыптастырудың өзекті мәселелері. –Алматы, 1996.-207-б.
10. ВВПС – II Всесоюзное парийное совещание по народному образованию. –М. –Л., 1931.-Стр. 306-309.
11. Кротевич Е. Выправить недочеты в строительстве казахской терминологии//Просвещение национальностей. 1932.-№8-9.-Стр.94-96.
12. Қайыпназарұлы М. Қазақ тілін өркендетуге басшылық күшейтілсін//Әдебиет майданы. 1932.-№10. -59-61-бб.
13. Елдегі екі мұғалім. Термин жайындағы кейбір қате пікірлер туралы//Еңбекші қазақ. 1935, 26-май.
*Қаймекеұлы Нығметолла. Пән атаулары – термин жөнініде// “Ауыл мұғалімі”, 1935, №2, -37-б.
14. Жубанов К.Х. Принципы терминологии казахского литературного языка, применяемые Государственной терминологической комиссией//Иследования по казахскому языку.-Алматы, 1996.-Стр.283-285.
15. Жургенов Т. Вопросы терминологии казахского языка// Большевик Казахстана. –Алматы, 1935.-№6. –Стр.44-51.
* 1920-30 жылдардағы қазақ тілі жөнінідегі зерттеулер.(жауапты редакторы: Б.Әбілқасымов; құрастырушы: Ш.Мәжітова). –Қарағанды, 1994.
16. Біләлов Ш. Ұлттық ғылым тілін ұалыптастырудың өзекті мәселелері. –Алматы, 1996. -75-б.
17. Әуезов М.О. Қазақтың әдеби тілі туралы//Жиырма томдық шығармалар жинағы. 19-т. –Алматы, 1985. -272-б.
18. Базаркулова Т. У истоков формирование киргизской библиогической терминологии//Кыргыз терминологиясынын маселелери. – Фрунзе, 1971. –Стр.56-57.
19. Лотте Д.С. Как работатаь над терминологией. Основы и методы. –М., 1986. –Стр. 12.
20. Суперанская А.В. и др. Общая терминология: Вопросы теории. –М., 1989.
21. Татаринов В.А. Теория терминоведения. Т.1. Теория термина: история и своевременное состояние. –М., 1996. –Стр. 225-226.
22. Жанпейісов Е., Томанов М. “Лениншіл жас” газеті, 1957 ж. 17-тамыз.
23. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөнінідегі зерттеулер “Ғылым ” баспасы, -Алматы, 1996, 394-б.
24. Молдажаров Ж. Кейбір лингвистикалық терминдер жайлы//Қазақстан мұғалімі, №2, 92-б.
25. Құрманбайұлы Ш. Қазақ терминологиясының өзекті мәселелері. Ақ жол. –Астана. 2004. -116-б.
26. Zulfikar H. Terim sorunlari ve yarma yollari.– Ankara, 1991. 175-б.
27. Мусаев К. Формирование, развитие и современные проблемы терминологии на языках союзных республик СССР. М., 1986. Стр.148.
28. Кротевич Е. Выправить недочеты в строительстве казахской терминологии // Просвещение национальностей. 1932. №8-9 Стр.94-96.
29. Құрманбайұлы Ш. Қазақ терминологиясы дамуының қағидаттары. –Алматы. Сөздік-Словарь. 2004. 7-11 б.
30. Құрманбайұлы Ш. Қазақ терминологиясы дамуының қағидаттары.–Алматы. Сөздік-Словарь. 2004. 6-б.
31. Суперанская А.В., Подольская Н.В., Васильева Н.В. Общая терминология: вопросы теории. –М., 1989. Стр.17.
32. Суперанская А.В. Литературный язык и терминологическая лексика // Проблемы разработки и упорядочение терминологии в Академиях наук союзхых республик. –М., 1983. Стр. 81-90.
33. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі –Алматы.“Ғылым” 1988.20-23-бб.
34. Құрманбайұлы Ш. Терминқор қалыптастыру көздері мен терминжасам тәсілдері.“Сөздік-Словарь”. –Алматы. 2005168-171-бб.
2. Мусаев К. Развитие терминологии на языках союзных республик СССР. М., 1986. –Стр.7.
3. Кайдаров А., Абдрахманов А. Казахская терминология//Развитие терминологии на языках союхных республик СССР. М., 1987. –Стр. 30-31.
4. Кайдаров А.Т. Процессы ваимодействия народной и научной терминологии в казахском языке//Вопросы киргизскии терминологии. Фрунзе, 1989. –Стр.24-31. Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические термины//Изв. АН Каз ССР. Сер. Геогр. 1951.№99. Вып. 3.
5. Әбілқасымов Б. XVIII-XIX ғасырдағы қазақ әдеби тілінің жазба нұсқалары. –Алматы, 1988.-113-б.
6. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. –Алматы, 1993. – 295-б.
7. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. –Алматы, 1993. – 295-б.
8. Сарыбаев Ш.Ш. Тіл білімпазы//Халел тағылымы. –Алматы: Ғылым, 1994. -35-б.
9. Біләлов Ш. Ұлттық ғылым тілін қалыптастырудың өзекті мәселелері. –Алматы, 1996.-207-б.
10. ВВПС – II Всесоюзное парийное совещание по народному образованию. –М. –Л., 1931.-Стр. 306-309.
11. Кротевич Е. Выправить недочеты в строительстве казахской терминологии//Просвещение национальностей. 1932.-№8-9.-Стр.94-96.
12. Қайыпназарұлы М. Қазақ тілін өркендетуге басшылық күшейтілсін//Әдебиет майданы. 1932.-№10. -59-61-бб.
13. Елдегі екі мұғалім. Термин жайындағы кейбір қате пікірлер туралы//Еңбекші қазақ. 1935, 26-май.
*Қаймекеұлы Нығметолла. Пән атаулары – термин жөнініде// “Ауыл мұғалімі”, 1935, №2, -37-б.
14. Жубанов К.Х. Принципы терминологии казахского литературного языка, применяемые Государственной терминологической комиссией//Иследования по казахскому языку.-Алматы, 1996.-Стр.283-285.
15. Жургенов Т. Вопросы терминологии казахского языка// Большевик Казахстана. –Алматы, 1935.-№6. –Стр.44-51.
* 1920-30 жылдардағы қазақ тілі жөнінідегі зерттеулер.(жауапты редакторы: Б.Әбілқасымов; құрастырушы: Ш.Мәжітова). –Қарағанды, 1994.
16. Біләлов Ш. Ұлттық ғылым тілін ұалыптастырудың өзекті мәселелері. –Алматы, 1996. -75-б.
17. Әуезов М.О. Қазақтың әдеби тілі туралы//Жиырма томдық шығармалар жинағы. 19-т. –Алматы, 1985. -272-б.
18. Базаркулова Т. У истоков формирование киргизской библиогической терминологии//Кыргыз терминологиясынын маселелери. – Фрунзе, 1971. –Стр.56-57.
19. Лотте Д.С. Как работатаь над терминологией. Основы и методы. –М., 1986. –Стр. 12.
20. Суперанская А.В. и др. Общая терминология: Вопросы теории. –М., 1989.
21. Татаринов В.А. Теория терминоведения. Т.1. Теория термина: история и своевременное состояние. –М., 1996. –Стр. 225-226.
22. Жанпейісов Е., Томанов М. “Лениншіл жас” газеті, 1957 ж. 17-тамыз.
23. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөнінідегі зерттеулер “Ғылым ” баспасы, -Алматы, 1996, 394-б.
24. Молдажаров Ж. Кейбір лингвистикалық терминдер жайлы//Қазақстан мұғалімі, №2, 92-б.
25. Құрманбайұлы Ш. Қазақ терминологиясының өзекті мәселелері. Ақ жол. –Астана. 2004. -116-б.
26. Zulfikar H. Terim sorunlari ve yarma yollari.– Ankara, 1991. 175-б.
27. Мусаев К. Формирование, развитие и современные проблемы терминологии на языках союзных республик СССР. М., 1986. Стр.148.
28. Кротевич Е. Выправить недочеты в строительстве казахской терминологии // Просвещение национальностей. 1932. №8-9 Стр.94-96.
29. Құрманбайұлы Ш. Қазақ терминологиясы дамуының қағидаттары. –Алматы. Сөздік-Словарь. 2004. 7-11 б.
30. Құрманбайұлы Ш. Қазақ терминологиясы дамуының қағидаттары.–Алматы. Сөздік-Словарь. 2004. 6-б.
31. Суперанская А.В., Подольская Н.В., Васильева Н.В. Общая терминология: вопросы теории. –М., 1989. Стр.17.
32. Суперанская А.В. Литературный язык и терминологическая лексика // Проблемы разработки и упорядочение терминологии в Академиях наук союзхых республик. –М., 1983. Стр. 81-90.
33. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі –Алматы.“Ғылым” 1988.20-23-бб.
34. Құрманбайұлы Ш. Терминқор қалыптастыру көздері мен терминжасам тәсілдері.“Сөздік-Словарь”. –Алматы. 2005168-171-бб.
КІРІСПЕ
Тіл – халық өмірінің айнасы іспетті. Ұлттың өміріндегі болып
жататын барлық өзгерістер мен жаңалықтар тілден көрініс табады. Әсіресе
терминологиялық лексикадан мұны анық көруге болады. Қазақ тіліндегі термин
шығармашылығының әрбір кезеңі халық өміріндегі тарихи-мәдени және
әлеуметтік-экономикалық өзгерістермен тікелей байланыстылығымен
ерекшеленеді.
Қазақтың ғылыми терминологиясының даму тарихына үңілер болсақ, оның
қалыптасуына қоғам өмірінде болған өзгерістердің айқын із қалдырғанын
көруге болады. Жалпы терминологиялық лексика қорының жасалуы ғылым мен
техника салаларының игерілуіне, дамуына тікелей тәуелді. Сондықтан қазақтың
ғылыми терминологиясының қалыптасуын Қазақстан ғылымының даму тарихынан
бөліп қарау мүмкін де емес. Соған сәйкес біз қазақ тілінің терминологиялық
лексикасының қалыптасуын кезеңдік тұрғыдан сипаттауда осы шындыққа табан
тіреуімізге тура келді.
Қазіргі қазақ терминологиясы өзінің даму, қалыптасу тарихында
бірнеше кезеңдерден өтті. Ол кезеңдердің әрқайсысы қоғамымыздың саяси-
экономикалық, тарихи-мәдени өмірінде болған өзгерістермен тығыз байланысты.
Қоғам өмірінде болған ондай өзгерістер терминологиялық лексиканың
қалыптасуына тікелей әсер етті. Аяқталған ғасырдың 90-жылдарынан бастап
қазақ терминологиясының тағы бір жаңа кезеңі басталды. Бұл кезең еліміздің
тәуелсіздігін жариялап, тіліміздің мемлекеттік мәртебеге ие болуымен
байланысты болғандықтан, кешегі Кеңес Одағы тұсында қалыптасқан
терминологиялық қорға да бүгінгі күн тұрғысынан баға беріліп жатыр.
Терминдердің өзге тілдерден қабылдануында да, жасалуында да, жазылуында да
көптеген кемшіліктерге жол берілді.Ұлт тілінің фоно-морфологиялық,
орфографиялық заңдылықтары сақталмады және термин шығармашылығында тілдің
ішкі мүмкіндігін ескерусіз қалдырдық. Соның салдарынан терминологиямыздың
негізгі бөлігін орыс тілінің жазу ережелеріне сәйкестендірілген қалпында
қабылданған шет тілдерінің термин сөздері құрайтын болды. Нәтижесінде
терминологиялық лексикамыз дұрыс қалыптастырылмады. Бұл терминологиялық
жүйеге үлкен өзгерістер енгізіп, ұлт тілінде жасалған терминдердің ара
салмағын арттырып, өзге тілдерден енген терминдерді өз тіліміздің дыбыстық
ерекшелігіне сәйкестендіріп жазу арқылы өткен кезеңде жіберілген
олқылықтардың орнын толтырып, кеткен кемшіліктерді түзетіп, терминологиялық
лексиканы қайта сұрыптаудан өткізу қажет деген пікір басым түсіп отыр.
Сонымен бірге 70 жыл бойы қалыптастырған терминдер қорын қайта
қарап қажеті жоқ, ұлт тілінде термин жасауға аса әуестенбей, әлемдік
ғылымнан шет қалмау үшін терминологияның халықаралық сипатын сақтау керек
деген пікірді қолдаушылар да аз емес. Қай пікірдің негізі берік екендігі
анықталып, бұл мәселенің ғылыми дәлелденген нақты жауабы әлі берілмей отыр.
Соған сәйкес қазақ терминологиясының алдағы уақыттағы даму бағытын
белгілеуге байланысты да ортақ шешім қабылдана алмай келеді.
Қазақ терминологиясының болашақтағы даму бағытын айқындар алдында
оның өткеніне тоқталып, жеткен жетістіктер мен кеткен кемшіліктерді саралап
алудың маңызы зор. Бұл тұрғыдан қарағанда қазақтың ғылыми-техникалық және
басқа да арнаулы салалардың терминдер жүйесінің қалыптасуында өткен
ғасырдың алатын орны айрықша болды.
XX ғасырда қазақ халқының қоғамдық-саяси, рухани-мәдени өмірі
елеулі өзгерістерге қаншалықты толы болса, ондай өзгерістер
терминологияның, ғылым тілінің дамуына да соншалықты әсер етті, із
қалдырды. Өткенімізден сабақ алып, атқарылған ісіміздің дұрысы мен бұрысын
сарапқа салып, елеп-екшеп алу ең алдымен, болашақта істелер істеріміздің
баянды болуы үшін қажет. Сол себепті жаңа ғасыр басталып, терминтанудың
алдына жаңа міндеттер жүктеліп отырған шақта қазақ терминологиясының даму,
қалыптасу кезеңдеріне тоқталып, әр кезеңнің ерекшеліктерін және бүгінгі
терминтанудың жай-күйі төңірегіндегі ой-пікірлеріміз бен тұжырымдарымызды
ортаға салғанды жөн көрдік.
Ұсынып отырған дипломдық жұмыста өткен ғасырдағы қазақ
терминологиясының дамуы бірнеше кезеңдерге бөлініп қарастырылады. Әр
кезеңнің өзіне тән ерекшеліктері тілдің терминдер жүйесінің дамуына әсер
ететін тілдік және тілден тыс факторлармен тікелей байланыста сөз болу
арқылы айқындалды.
Қазақ терминологиясы дамуының әр кезеңінде термин жасауға
терминологияның қалыптасуына айрықша атсалысқан, оның даму бағыттарын
белгілеп, ғылым ретінде өркендеуіне үлкен үлес қосқан тұлғалар, ғалымдар
мен салалық мамандар болды. Бұл дипломдық жұмыста терминологияның даму
тарихындағы солардың бірқатарының алатын орны, жеке үлестері туралы да сөз
болды.
Зерттеудің өзектілігі. Ұлттың қоғамдық-саяси, рухани-мәдени
өмірінде болып жататын өзгерістердің барлығы оның тілінен көрініс таппай
қалмайды. Тіл тек қатынас құралы ғана емес, халықтың танымы мен білімінің
жинақтаушысы да болғандықтан солай болуы заңды да. Ғылым тілінің даму
тарихын да халық өмірінде болған өзгерістермен байланыстырмай, бөліп
қарауға болмайды. Сондықтан да біз бүкіл термин шығармашылығын,
терминологиялық лексиканың барлық тәсілдері арқылы жасалған терминдерді
қоғам өмірінде болған сондай өзгерістермен тікелей байланыста қарастыру
қажет деп білеміз.
Мемлекеттік мәртебеге ие болған қазақ тіліне қоғамдық өмірдің
барлық саласындағы қызметін атқару міндеті жүктеліп отыр. Тілдің ғылым
саласындағы қызметінің жүзеге асуы ғылыми терминологияның жасалуымен,
жүйеге түсуімен тікелей байланысты. Жаңа терминдер жасап, ғылыми-техникалық
терминологияны ұлт тілі негізінде қалыптастыру үшін термин шығармашылығында
іске қосылатын амал-тәсілдер, термин жасауда басшылыққа алынар басты
қағидаттары мен терминдердің пайда болу арналары айқындалды.
Зерттеудің нысаны. Терминологияны дщамытудың дұрыс бағытын
айқындау үшін, қазақ терминологиясының даму, қалыптасу кезеңдерін
басшылыққа ала отырып, қазіргі терминологияда орын алып отырған кейбір
кемшіліктер мен әлі күнге шешімін таппай жүрген мәселелердің себептері
анықталды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазіргі қазақ терминологиясының
кезеңдік сипаты, термин жасау үшін қолданылатын амал-тәсілдері, басшылыққа
алынар басты қағидаттары туралы, қазақ терминологиясының даму, қалыптасу
тарихы мен терминком рөлі және міндеттері жайында мәлімет бере отырып,
терминологиямызда орын алып жүрген қателіктер мен өзекті мәселелердің пайда
болу себебін анықтау – негізгі мақсаты болып табылады.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында сипаттама, тарихи-
салыстырмалы және талдау-жинақтау әдістері қолданылды.
Зерттеу материалдары. Мұнда Ш.Құрманбайұлының Қазақ
терминологиясы дамуының кезеңдік сипаты, Ә.Ө.Айтбайұлының Қазақ
терминологиясының дамуы мен қалыптасуы, Қазақ терминологиясының
мәселелері, Ш.Құрманбайұлының Қазақ лексикасының терминденуі,
Ә.Т.Қайдаров Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас, Б.Қалиұлының Қазақ
терминтанымының өзекті мәселелері, Ш.Құрманбайұлының Терминқор
қалыптастыру көздері еңбектеріндегі теориялық қағидалар, әр түрлі
терминологиялық сөздіктер мен Мемтерминкомның бекіткен терминдері
басшылыққа алынды.
1 ХіХ ғасырдың екінші жартысынан 1990 жылға дейнгі аралықтағы қоғамдық-
саяси өзгерістердің термин қалыптастыруға әсері
1.1 ХІХ ғ.екінші жартысынан 1930 жылға дейінгі аралықта орын алған
өзгерістер және терминология мәселесі
Ұлттың қоғамдық-саяси, рухани-мәдени өмірінде болып жататын
өзгерістердің барлығы оның тілінен көрініс таппай қалмайды. Тіл тек қарым-
қатынас құралы ғана емес, халықтың танымы мен білімінің жинақтаушысы да
болғандықтан солай болуы заңды да. Ғылым тілінің даму тарихын да халық
өмірінде болған өзгерістермен байланыстырмай, бөліп алып қарауға болмайды.
Сондықтан да біз бүкіл термин шығармашылығын, терминологиялық лексиканың
барлық тәсілдері арқылы жасалған терминдерді қоғам өмірінде болған сондай
өзгерістермен тікелей байланыста қарастыру қажет деп білеміз.
Қазақ терминологиясының қалыптасу, даму тарихы термин шығармашылығының
барлық уақытта бір қалыпты жүріп жататын процесс емес екендігін көрсетеді.
Түрлі себептердің әсерінен белгілі бір мерзім аралығында терминдер қатары
тез өсіп, терминологиялық лексиканың ауқымы молая түссе, келесі бір уақыт
аралығында ондай қарқындылық байқалмайды. Оның бірнеше себептері бар.
Солардың ішіндегі термин шығармашылығына тікелей ықпал ететін ең басты
факторлардың бірі - ғылым мен техниканың дамуы болса, екіншісі-сол елде
үстемдік етуші тіл саясаты.
Ғылым жақсы дамыған тұста көптеген жаңа ұғымдар пайда болып, олар
тілден өзінің таңбаланушысын табуды қажет етеді. Мұндай құбылыс арнаулы
саланың барлығына емес, санаулы бір ғылым салаларына ғана тән болуы да
мүмкін. Көбіне солай болады да. Ұлт тілінің ғылым саласындағы қызметі,
термин шығармашылығына қатыстырылуы сол тілдің қоғамда атқаратын рөлімен
тікелей байланысты. Ал тілдің қоғамда қандай рөл атқаратынын сол елдің тіл
саясаты белгілейтіндігіне өткен ғасырдағы қазақ терминологиясының даму
жолдары куә бола алады.
Терминологияның дамуы мен қалыптасуының өзіндік тарихы бар. Оны ғылым
мен техниканың өркендеуінен, қоғам өмірінде болып жатқан саяси
–экономикалық, рухани-мәдени, тарихи-әлеуметтік өзгерістерден мүлде бөліп
алып қарауға болмайды. Орыстың физикалық терминологиясының қалыптасуын
зерттеген ғалым Л.Кутинаның:
“В истории терминов в терминологии отражается много разнообразных
зависимостей и планов: развитие научной мысли, смены научных воззрений,
связь и дифференциация научных дисциплин, культурные связи, степень и
особенности развития языка, состояние лексической и стилистической системы
языка”[1,286]-деуі өте орынды. Ғылыми-техникалық терминологияның
қалыптасуына әр түрлі тілдік және тілден тыс факторлар әсер етеді.
Қазақтың ғылыми терминологиясының даму тарихына үңілер болсақ, оның
қалыптасуына қоғам өмірінде болған өзгерістердің айқын із
қалдырғанын көруге болады. Жалпы терминологиялық
лексика қорының
жасалуы ғылым мен техника салаларының игерілуіне, дамуына тікелей тәуелді.
Сондықтан қазақтың ғылыми терминологиясының қалыптасуын Қазақстан ғылымының
даму тарихынан бөліп қарау мүмкін де емес. Соған сәйкес біз қазақ тілінің
терминологиялық лексикасының қалыптасуын кезеңдік тұрғыдан сипаттауда осы
шындыққа табан тіреуімізге тура келеді. Сонымен бірге терминологиялық
жұмыстың жүргізілуіне тікелей әсер болған тілдік және тілден тыс
факторларды ескерусіз қалдырмау жағына да көңіл бөлінді. Өзімізге дейінгі
қазақ терминологиясының даму тарихын кезеңдестіру мәселесіне тоқталған
ғалымдардың пікірлері де назарынан тыс қалмады.
Қазақ тілінің терминологиялық лексикасының қалыптасуы осындай
факторларға сәйкес кезеңдестіріледі.Төменде қазақ лексикасының терминделуі
төрт кезеңге бөлініп қарастырылады.Олар:1)XIX ғасырдың екінші жартысынан
XX ғасырдың 10-жылдығына дейінгі бірінші кезең;2) 1910 жылдан 1930 жылға
дейінгі екінші кезең; 3) 1930 жылдар мен 1990 жылдарға дейінгі аралықты
қамтитын үшінші кезең; 4) 1990 жылдан бергі төртінші кезең.
Енді осы кезеңдердің әрқайсысына жеке-жеке тоқталамыз.
Ұлттық ғылыми терминологиялың қалыптасуын алғашқы
басылымдардың,оқулықтардың,ғылыми еңбектерің жарық көріп,ғылым салаларының
саралана бастауымен байланыстыра қарастыру дұрыс.Алайда жазу мен алғашқы
баспа өнімдері пайда болмастан бұрынғы кезеңдерде де халық өмірінің
материалдық және рухани мәдениетінің сан түрлі салаларының,әлеуметтік-
экономикалық,қоғамдық қатынастар,халықтың әдет-ғұрып,салт-дәстүрін т.б.
көрсететін бай лексикалық қабаттың болғанын,ғылыми терминологияның
қалыптасуына негіз болған бай мұраның арнайы зерттелмей келе жатқанын тілші
ғалымдар айтып жүр.
Мәселен,осындай пікір айтушылардың бірі – түрколог ғалым К.Мұсаев.Ол өз
пікірін былай білдіреді:“Aйналысатын шаруашылықтарына орай әр түрлі
тілдерде терминологияның түрлі салалары дамыған.Мысалы,эстондарда балық
шаруашылығы,әзербейжандарда мұнай өндіру мен оны өңдеу,қазақта мал
шаруашылығы мен халық шығармашылығы,армяндарда құрылыс,грузиндерде
қолөнер,өзбектерде жібек және мақта шаруашылығы,бақша өсіру мен суармалы
шаруашылыққа қатысты атаулары мол кездеседі”.[2, 7]
Осыған ұқсас пікірлерді жекелеген ұлттық тілдердің терминологиясы
зерттеген ғалымдардың көпшілігінің еңбектерінен ұшыратуға болады.Қазақ
терминологиясының 80-жылдардың ортасына дейінгі даму жайын сөз еткен
еңбектерінде тілші ғалымдар Ә.Қайдаров пен А.Әбдірахманов саналы түрде
жасалатын терминологиялық лексиканың ең алдымен бай халықтың
терминологияға негізделетінін,терминологияны түзетін жалпыхалықтық
көздердің тамыры тереңде жатқанын сөз қыла келіп,терминдік мәнде жұмсалатын
көптеген сөздердің бізге көне түркі жазба ескерткіштерінен жеткенін
айтады.Олардың қатарына көне түркі сөздігінде берілген мынадай терминдерді
жатқызады: 1) туыстық атаулар: ата,әже,апа,сіңлі,келін,жиен т.б.; 2)
табиғат құбылыстары мен олардың байлығын көрсететін терминдер:
жер,тау,тас,алтын,күміс,темір т.б.; 3) қоғамдық-саяси құрылысты көрсететін
терминдер: қаған,бек,тархан,құл,күң,шығай т.б.; 4) мал шаруашылығы
терминдері: ат,айғыр,тай,бұқа т.б.; 5) анатомиялық атаулар:
бас,аяқ,құлақ,жүрек т.б.
Cондай-ақ ғалымдардың көшпелі өмір салтын кешіп кең байтақ жерді
иеленген қазақ халқының тілі жер бедерін және өсімдіктер дүниесін
білдіретін жағрафия,өсімдіктану атауларына бай екендігін де өте орынды
көрсеткен.[3,30-31]
Ғалымдардың бұл пікіріне біз де қосыламыз.Жалпы бұл айтылғандар
барлық ұлт тілдерінің терминологиясына тән нәрсе деуге болады.Өйткені кез
келген ұлт тілінің ғылыми терминологиясы (ғылым мен техниканың жекелкеген
салаларын қоспағанда) сол ұлттың өз тілінің негізінде қалыптасады.Тек
шаруашылығы мен өмір салтына,жазу-сызуымен ғылымының немесе ғылымның
белгілі бір саласының дамуына және әр түрлі экстралингвистикалық
факторлардың әсеріне байланысты әр тілдің ғылыми терминологиясының
қалыптасуы мен дамуы,тарихы да өзгеше болады.
Бұл тұста халықтық терминология деген ұғымның өзінің мәнін толық ашу
мен оның жалпы лексикадан айырмашылығын айқындау үшін арнайы қарастырудың
қажет екенін айтқан жөн.Сонда ғана халықтық терминология мен ғылыми
терминологияны салыстыра зеррттеп,олардың ерекшелігі мен ұқсастығын және
өзара сабақтастығын көрсету мүмкіндігі туындайды.Әзірге бұл мәселе
төңірегінде сөз қозғаған Ә.Қайдаров, Ғ.Қоңқашбаев сияқты ғалымдардың ғана
еңбектерін атай аламыз.[4,24-31]
Термин дегеніміз – белгілі бір арнаулы салаға тән сөз, ал
терминологияның сол арнаулы ұғымдар атауларының жиынтығы екендігі мәлім.Бұл
атаулар негізінен сол салалардың мамандарының тілінде ғана толық терминдік
мәнде қолданылатындығы да белгілі жайт.Осы тұрғыдан келгенде,халықтық
терминдерді жалпыхалықтық тілден бөліп алуға бола ма? Бұл сұрақтың ғылыми
дәлелді жауабы осы мәселені арнайы зерттеу арқылы ғана берілуге тиіс деп
санаймыз.
Ал ғылыми терминологияның жалпыхалықтық тіл негізінде қалыптасқандығы
дау тудырмайтын басы ашық нәрсе.Ғылыми терминологияның жасалуы арнаулы
салалардың өз алдына жеке ғылым ретінде қалыптаса бастауымен тікелей
байланысты.Қазақ лексикасының териминденуін кезеңдестіру мәселесіне біз
осы тұрғыдан келеміз.
Қазақ әдеби тілінің даму тарихын зерттеуші ғалымдар публицистика мен
жартылай ғылыми стильдердің тууын XIX ғасырлың екінші жартысынан бастайтыны
белгілі.
Мәселен,зерттеуші Б.Әбілқасымов “Н.И.Ильминскийдің 1861 жылы Қазанда
бастырып шығарған “Самоучитель русской грамоты для киргизов” оқулық
кітабының соңында берілген текстерді ғылыми көпшілік әдебиет үлгілерінің
тұңғыш нұсқасы деп санауға болады ”,дей келіп осы кезден бастап мерзімді
баспасөз беттерінде ғылымның әр түрлі салалар бойынша жазылған
мақалалардың,кейінірек медицина, ветеринария тақырыбына арналған жеке
кітапшалардың шыққанан айтады.[5,113]
Ғалымның осы еңбегінен және алғашқы қазақ газеттерінің тілін
зерттеуге арналған еңбегінен қазақ лексикасының терминденуін XIX ғасырдың
екінші жартысынан бастауға дәлел боларлық деректерді кездестіреміз.
Ғалым алғашқы қазақ газеттерінде заң ісімен байланысты бірсыпыра
терминдердің қалыптасқанын, олардың көбінің кейін тілде тұрақтап қалғанын
да атап көрсетеді.
Ол аталған терминдердің арасындағы жаза(наказание), абақты(тюрьма),
іс(дело), куә(свидетель) сияқтылары терминдену жолымен жасалған.
I.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаев өз еңбектерінде “ғылыми терминологияның
элементтері Октябрь революциясына дейін болғаны сөзсіз...Орыс мәдениетінің
белгілі ұғымларын қазақ тіліне қазақтың XIX ғасырдағы ағартушылары біраз
енгізген болатын” десе, тілші-ғалым Р.Сыздықова Абайдың “Қар сөздері” мен
мерзімді баспасөз тілі және көпшілік-ғылыми үлгілер қазақ тілінде дерексіз
есімдердің молаюына бірден-бір себеп болғанын айта отырып, Абайдың бір өзі
– лық жұрнағының көмегімен
ынтықтық,масқаралық,қырмызылық,суық тық,жылылық,арлылық,тоқтаулылық,жең сікқой
лық,қорғауықтық т.б. сияқты жаңа атауларды ұсынғанын, бұлардың бірқатары
тұлға ретінде бұрында да бар болғанымен белгілі бір терминдік мәнде
жұмсалмайтын дейді.[6, 295]
Сондай-ақ ғылым “бұрын жалпы ұғымдағы сайлау сөзі енді белгілі бір
әлеуметтік-саяси актіні білдіретін терминге арналды.Осы сияқты атқамінер,
пысық сөздері де жаңа әлеуметтік топтарды атайтын бір ұғымды сөздер
ретінде қалыптасады” деп көрсетеді.[7, 295]
Ғалым келтірген бұл мысалдардың ішіндегі сайлау термині жалпы
қолданыстағы сөздің терминденуі арқылы алғаш жасалған терминдердің қатарына
кіреді.
Мұндай деректерді XIX ғасырдың екінші жартысында жарық көрген
еңбектерден,"Дал уәлаятының газеті" мен"Түркістан уәлаяты газеті" сияқты
басылымдардың беттерінде жарияланған материалдардан кездестіруге
болады.Мұның бірі қазақ тілінде термин жасаудың өткен ғасырдың екінші
жартысынан бастап қолға алына бастағанын көрсетеді.Зертеушілер дұрыс атап
көрсеткендей,бұл кезеңде термин жасауда ағартушылар еңбектері мен қазақ
газеттерінің орны айрықша болғанын юа ешкім жоққо щығара алмаса
керек.Сондықтан да біз қазақ тілінде термин жасаудың алғашқы кезеңін осы
аталған мерзімнен бастаймыз.
Жалпы термин шығармашылығының,оның ішінде қазақ лексикасы
терминденуінің алғашқы кезеңі деуіміздіің де өзіндік себептері де жоқ
емес.Оны осы сөз болып отырған уақыт арлығындағы термин жасау процесінің
өзіне тән ерекшеліктері арқылы түсіндіруге болады.
Ең алдымен, бұл мерзім ішінде түрлі ғылым салалары бойынша жекелеген
терминдердің жасала бастағанына қарамастан салалық және жалпы терминдер
жүйесінің қалыптасуына әлі біршама ертерек еді.Оның да өзіндік себептері
болды.Терминдер жүйесі қалыптасуы үшін – ғылым мен техниканың дербес
салалары өз алдына дамып, ұғымдар жүйесінің жасауы қажет.Ал ғылым салаларын
дамытып, ұғымдар жүйесін қалыптастыру үшін немесе ғылымы ертерек дамыған
елдердің ғылымын игеріп, оны ұлт тілінде сөйлету үшін білікті ұлттық
кадрлар,салалық мамандар өсіп шығуға тиіс.
Бұл кезеңде қазақ халқының тарихында орны айрықша Абай,Шоқан,Ыбырай
сынды ұлы тұлғалардың өмір сүріп,қлт мәдениетінің дамуына өлшеусіз үлес
қосқандығына қарамастан,ғылымның сан-саласын дамытып,ғылыми терминологияны
жасайтын ұлттыұ кадрлар шоғыры өсіп жетіле қоймап еді.Ондай кезеңге біз тек
XX ғасырдың бас кезінде ғана жеттік деуге болады.
Міне,сондықтан да сөз болып отырған кезеңде ұлттыұ ғылыми терминология
қалыптаса қоймады. Бұл кезеңнің басты ерекшелігі де, жетістігі де осы
тұрғыдыан бағалануға тиіс қой деп ойлаймыз.
Осы XIX ғасырдың еккінші жартысындағы термин мәселесән сөз еткен
ғалымдардың терминология демей "ғылыми терминологияның элементі",ғылыми
стиль демей "жартылай ғылыми стиль" немесе ғылыми термин деп атамай
"терминдік мәнде жұмсалған" деулерінде үлкен мән жатыр.Өйткені термин нағыз
толық мәніндегі ғылыми термин ретінде қолданылуы үшін оның өмір сүру
ортасы ғылыми терминология қалыптасып,ғылыми стиль болуы шарт.
Қарастырылып отырған кезеңде бұлардың ендң-енді ғана орнығып келе
жатқанын ескерсек, ғалымдардың шындықтан ауытқымай әр ұғымды өз атымен
атауды мақсат еткені байқалады.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының әлеуметтік, саяси,
экономикалық және мәдени өмірі түбегейлі тарихи өзгерістерге толы
болды.Қазақстан түгелімен Ресейге бағынып, отар тән әлеуметтік-экономикалық
тәршіліктің негізі берік қаланды. Бұл кезеңде тұңғыш қазақ газеттерінің
шығуымен қазақ тілінде кітап шығарудың дүниеге келуі ұлт мәдениетінің
дамуына игі ықпалын тигізді. Осындай өзгеріс Қазақстан ғылымының негізінің
қалануына, ұлттық ғылыми терминологияның қалыптасуына қалай бастады.
Сөз болып отырған мерзімде жасалған терминдердің көпшілігі арнаулы
ұғымды сипаттау, түсіндіру жолымен басталып (тамақ асырау –
существование, мал бағу – скотоводство, көктен түскен тас – метеорит т.б.)
ғылыми терминге қойылатын талаптарға толық жауап бермей жатса да өз
уақытының сұранысын өтеуге жарады.
Жалпы қолданыстағы сөздердің де терминдік мағынада жұмсала бастауы
(мысалы, пайда – прибыль, жаза – наказание, іс – дело т.б.) осы кезеңге
тән ерекшеліктердің бірі болып табылады. Ғылым-білімді игеруге енді бет
бұрып, тіл өзінің ғылым саласындағы қызметін атқаруға жаңа бейімделіп келе
жатқан кезеңде басқаша болуы мүмкін емес еді.
Жалпыхалықтық тілдегі жекелеген сөздер терминдік мәнде жұмсалып,орыс
тіліндегі термин сөздердің баламасы ретінде қолданыла бастағанымен, бұл
тұста терминдену термин шығармашылығының дербес тәсілі ретінде таныла
қойған жоқ.
Сонымен, XIX ғасырдың екінші жартысы мен 1910 жылға дейінгі мерзімді
қамтитын қазақ лексикасы терминденуінің алғашқы кезеңінің, қоғам дамуының
сол кездегі деңгейіне сәйкес, осындай өзіндік ерекшеліктері болды.
Жалпы бұл мерзім ішінде ғылым-білім кеңінен насихатталып, ғылым
тілінің, ғылыми терминологияның қалыптасуына алғышарттар жасап жатты.
Сондыұтан да, ғылыми теоминологияның жасалуына тікелей қатысы болған осы
жарты ғасырға жуық уақытты термин шығармашылығының бір кезеңі ретінде
тануға толық негізіміз бар.
XX ғасырдың бас кезі қазақ терминологиясының қалыптасуындағы
айрықша кезең болып табылады.Бұл кезең 1910 жылдар мен 1930 жылдардың бас
жағына дейінгі аралықты қамтиды.Өйткені дәл осы мерзім ішінде қазақтың
білікті ұлттық кадрлары қалыптасып, білім беру мен ғылымды ұлт тілінде
дамытудың негізі берік өаланған еді.Аталған уақыт ішінде ғылымның әр түрлі
салалары бойынша жазылған А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедұлы, Ж.Күдерин,
М.Дулатұлы, М.Жұмабайұлы, Ж.Аймауытұлы, С.Қожанқлы, Е.Омарұлы, Т.Шонанов,
Н.Төреқұлов, Ш.Құдайбердіұлы, Қ.Кемеңгерұлы, К.Жәленов сияқты қазақ
зиялыларының еңбектері жарық көрді.
Ғылымның көптеген салалары бойынша қазақ тіліндегі төл оқулықтардың
жазылуы және өзге тілдерден аударылуы салалық терминологияның қалыптасуына
жол ашты.Сол кезеңге дейін термин жасаудың белгілі бір орныққан дәстүрі,
басшылыққа алатын, тұрақты принциптері болмағандықтан, ондай күрделі
міндеттерді атқару ісі – қазақ оқымыстыларының өздеріне жүктелді. Уақыттың
өзі алға тартып отырған жауапты міндетті өз деңгейінде атқара білген өресі
биік тұлғалар тоталитарлық жүйе тарапынан қуғын-сүргінге ұшырап, ақыры
жойылғаны белгілі. Одан былайғы жерде олар бастаған істің бағыты күрт
өзгертіліп, сол әкімшіл-әміршіл жүйенің ыңғайына көніп, мүддесін қорғауға
бағытталған істер ғана ілгері басатын болды.
Ұлттық ғылым мен мәдениетті өркендетуге емес, орталықтан басқаруға
қолайлы, “совет халқына” қызмет ететін кадрлардың еңбектерін пайдаланып ұлт
мүддесін ойлағандардың есімдерін атау,а қатаң тыйым салынды.Араға 60-70 жыл
салып барып, XX ғасыр аяқталар тұста ғана олардың аттарын атап, еңбектерін
игілігімізге жарату мүмкіндігіне ие болғанымыз мәлім.Өткен ғасыр басындағы
термин шығармашылығы сол кезеңде түрлі еңбектер жазған қазақ зиялыларының
есімдерімен тікелей байланысты қаралуға тиіс. Ғасыр басында халықтың
сауатын ашу, білім беру күн тәртібінде тұрған ең басты мәселе болғандықтан,
қазақ оқығандары осы бағытта жұмыс істеді.Ұлт тағдыры үшін ана тілінде
білім алып, тәрбиеленудің маңызын терең түсінген олар өздері маманданған
сала бойынша қазақ тілінде оқулықтар мен оқу құралдарын жазуды алдарына
мақсат етіп қойғандығы байқалады.Қажеттілікті өтеу үшін бірнеше ғылым
саласы бойынша еңбек жазғандары да бар.
Ғылым ертерек дамыған елдердің жетістіктеріне сүйене отырып, ана
тілінде оқулықтар жазу барысында сол салалардағы арнаулы ұғымдарды қазақша
атау қажеттілігі туындады.Сол кезге дейін тіліміздің ғылыми-техникалық
прогреске икемделіп, терминжасам тәжірибесі қалыптаса қоймағанын ескерсек,
бұл қажеттілікті өтеудің оңай жұмыс болмағандығын пайымдау қиындық
тудырмаса керек.Дәлірек айтқанда, қазақ зиялыларының алдына термин жасаудың
үлгісін көрсете отырып, қазақ терминологиясын қалыптастырудың бағыт-
бағдарын айқындау міндеті тұрды.
Мұндай зор міндетті атқаруда қазақ оқығандарының арасында
А.Байтұрсынұлының орны айрықша болды.Ол жүздеген тіл, әдебиет және жалпы
мәдениетке қатысты терминдерді жасап, оларды қолданысқа енгізе отырып, өз
замандастарына ана тілінде термин жасаудың жарқын үлгісін көрсете
білді.Жазушы Мұхтар Әуезов сөзімен айтөанда, өзі өмір сүрген дәуірде қазақ
халқының “рухани көсемі ” атанған дара тұлғаның термин шығармашылығындағы
ісі өзгелерге де өнеге бола отырып, ғасыр басындағы бүкіл термин жасау
процесінің бағытын белгілеуге негіз болды десек, артық айтқандық болмайды.
Жалпы қазақ тіл білімінің негізін қалаудағы, қазақ терминологиясын
қалыптастырудағы А.Байтұрсынұлының еңбегі ұлан-ғайыр.Ол бірнеше қырынан
келіп арнайы зерттеуді қажет ететін үлкен тақырып.
А.Байтұрсынұлының қаламынынан туындаған тіл әдебиет терминдері
сөзжасамның түрлі тәсілдерін пайдалану арқылы жасалған.Бұл жерде біз
ғалымның өзіміз қарастырып отырған мәселеге қатысты,яғни терминдену тәсілі
арқылы жасалған бірді-екілі терминдеріне ғана тоқталамыз да, осы кезеңде
өмір сүрген айрықша тұлға ретінде оның ғылыми терминологияны
қалыптастырудағы рөлі туралы төменде арнайы сөз етеміз.
Терминдердің терминдену тәсілімен туындауына терминделуші қғым мен
терминденуші сөз атау болған тілде бұрыннан бар ұғымның қандай да бір
ұқсастығы негіз болады.Мысалы,жалпы қолданыста жалғау деп “бір жіпке
септелетін екінші жіптің үзігін” айтса, тіл білімінде “сөз бен сөзді,
сөйлем мен сөйлемді жалғастырып, сөз тудырып, сөз өзгертіп тұратын
қосымшаны “жалғау” ,-дейді.Немесе жапы қолданыста шумақ деп “бір топ
нәрсенің жиынтығын, тізбегін, будағын” айтса, әдебиет тануда шумақ деп
“көбінесе төрт тармақтан тұратын өлең өлшемін” айтады.
Осы мысалдардан-ақ сөздің бастапқы мағынасын метафоралау арқылы да
А.Байтурсынұлының,ғылыми терминдерді(өз сөзімен айтқанда“пән сөздерін”) өте
сәтті жасай білгендігі көрініп тұр.
Ғалымның қаламынан туындаған осындай тіл білімі терминдерінің бірі
– буын. Буын деп жалпы қолданыста“адам я жан-жануарлар сүйектерінің бір-
бірімен өзара қозғалмалы түрде жалғасқан аралығын”айтады.
Ал тіл білімінде “өкпеден шыққан ауаның қарқынымен кілт үзіліп шыққан
бір я бірнеше дыбыстар тобынан құралған сөз бөлшегін - буын”дейтініміз
белгілі.
Бұл термин ойша салыстыру барысында ұғымдарды ұқсату арқылы сөздің
бастапқы мағынасын метафоралау жолымен жасалған.Осы қатарға рай, шырай,
түбір, тармақ, бунақ, демеу, шылау, теңеу, жұрнақ, сияқты терминдерді де
жатқызуға болады.
Негізінен сөздің бастапқы мағынасының метафлралануы арқылы жасалған
терминдер аталушы обьектілері барлық уақытта нақты болатын техника,
өсімдіктану, анатомия, география сияқты ғылым салаларының терминологиясына
тән болып келеді.Оның себебі – дерексіз ұғымдарға қарағанда нақты заттық
ұғымдарды салыстырып,олардың ұқсас белгілерін табудың мүмкіндігі молдығынан
болса керек.
А.Байтұрсынұлы метафоралау тәсілімен жасаған терминдерің арасынан
шақ, рай, шырай тәрізді дерексіз ұғымдардың атаударын да кездестіруге
болады.Бұл бір жағынан тіл білімінің терминологиясының өзіндік ерекшелігіне
байланысты болса, екінші жағынан қиыннан қиыстырып, сөз жасай білген
автордың шеберлігін де көрсетеді.
Жалпы ғылымның термин шығармашылығының сөз болып отырған тәсілін
пайдалану арқылы туындаған терминдерін іштей екіге жіктеуге болады.Олардың
бір тобы – жалпы қолданыстағы сөздердің мағынасын метафоралау жолымен,
екінші бөлігі – сөз мағынасын нақтылау арқылы терминдік мағына жүктеу
жолымен жасалған.
Бұл кезеңде термин мәселесіне айрықша мән берген қазақ зиялыларының
бірі – Х.Досмұхамедұлы.Энциклопедиялық білім иесі деуге толық лайық
тұлғаның бұл саладағы еңбегі ерекше.Бірнеше ғылым саласы бойынша еңбектер
жазған ғалымның қаламынан көптеген жаңа терминдер туындаған. Оның әр ғылым
саласы бойынша жасаған терминдерін анықтап, ұлттық ғылыми терминологияны
дамытуға қосқан өззіндік үлесін көрсету үшін тіл мамандары тарапынан арнайы
зерттеу жүргізілгенін өте орынды.Оның өзге салалардың терминдерін жасауға
қосқан үлесін де анықтау қажет.
Бұл орайда белгілі тілші-ғалым Ш.Сарыбаевтың “Тіл білімпазы” атты
мақаласын атауға болады.Ол Х.Досмұхамедұлының терминологиялық жұмыстарды
ұйымдастырудың бірден-бір дұрыс жолын ұсынғандығын айтады.Сондай-ақ
“ғалымның термин жасауда, шет тілдерден терминдер қабылдап алуда өзінің
ұстанған жолы, принципі бар”- деп көрсетеді.[8,35]
“Жат сөздерді өзгертпей, бұлжытпай алатын жер дүниеде тіл жоқ ”-деп,
шет ел тіддерінен енген сөздерді тіліміздің фоно-морфологиялық
заңдылықтарына бағындырып қадылдауды және“...қолдан келгенше терминдерді
нағыз қазақ сөзінен алдық” дей отырып,ұлт тілінің өз мүмкіндігін барынша
пайдалану принципін ұстанған Х.Досмұхаммедұлының терминология саласындағы
еңбегінің тілші ғалымдар тарапынан ескерусіз қалмай жатқаны өте орынды.Тек
бұл жұмыс осымен шектелмей алдағы уақытта ауқымды түрде әлә де зерттеліп
жатса, Халел сынды ұлтымыздың аяулы ұлы бір қырынан танылып қана
қоймайды.Сонымен қатар, ғылыми терминологиямыздың даму тарихы да нақтылана
түседі әрі термин жасау мен шет ел тілдерінен термин қабылдау
терминологиялық жұмыстарды жүргізу кезінде ескеруге тұрарлықтұжырымдар
тауып жатсақ, терминология үшін оның маңызы айрықша болмақ.Сол себепті осы
20-30 жылдары тнрмин, терминология мәселелеріне тоқталған қазақ
зиялыларының өай-қайсысының да еңбектері арнайы қарастыруды қажет етеді.
Термин шығармашылығының сөз болып отырған тәсілін пайдалану арқылы
жасаған терминдерді ғасыр басында оқулықтар мен оқу құралдарын жасаған
авторлардың барлығының еңбектерінен кездестіруге болады.Мәселен, Сұлтанбек
Қожанұлының 1924 жылы Ташкентте басылған “Есептану құралында” дәреже
(разряд), түбір (корень),сыр (свойство), дүркін (период) сияқты терминдер
болса, Елдес Омарұлының 1928 жылы Қызылордада басылған
“Пішіндеме”(геометрия) оқулығында түйін (теорема), қар(катет), пішін
(фигура), қия (диагональ), өріс (радиус), өре (диаметр), саты (таблица)
тәрізді терминдер, ал 1923 жылы Ташкентте жарық көрген М.Жұмабаевтың
“Педагогика” оқулығында абай, әсер, елес, әдет, ес, жан, хиял, қайрат,
құлық сияқты терминдер кездеседі.
Жалпы ұлттық ғылыми терминологияны қалыптастыруда осы кезеңде жарық
көрген оқулықтардың орны айрыұша болғанын айтқан жөн.Өйткені ғылым мен
техниканың басқа да арнаулы салалардағы ұғымдар атауларын қазақ тілінің
ішкі байлығы мен сөзжасам тәсілдерін пайдалану арқылы жасау ісі жаппай
жанданып, тілдің терминологиялық лексиканың сараланып, тілдің
терминологиялық жүйесінің қалыптаса бастауы осы кезеңнің еншісіне тиеді.
“Ұлттық ғылым тілін қалыптастырудың өзекті мәселелері” деп аталатын
еңбегінде Ш.Біләлов “Атаулар ғылым тіліне еніп, біршама қолданыстан соң
тұрақты қалыпқа түседі.Сол мезгілден бастап, оқулықтарға ене бастайды”,-деп
көрсетеді.[9,207]
Бұл пікірдің біржақтылау айтылғандығын біз сөз етіп отырған
оқулықтардағы терминдер растап бере алады.Өйткені бұл терминдер түгелге
жуық жасалған сәттен бастап, ең алдымен оқулықтарда қолданылып, содан кейін
барып қана түрлі деңгейдегі ғылыми әдебиеттер мен терминологиялық
сөздіктерге енген.Автордың “оқулық тіліне енген атаулар ғана ана тіліне
біртіндеп сіңеді” деген пікірімен де келісу қиын.Ешбір оқулықтарда
ұшыраспайтын терминдер де жалпы тілден орын ала алады.Терминнің
жалпыхалықтық сипат алып, бейтерминденуі негізінен экстралингвистикалық
факторлардың әсерінен болатын құбылыс.
Оқулық тілі мен ғылым тілінің арасына шекара қойып, оларды бір-бірінен
бөліп тастаудың қажеттілігі байқалмайды.Қайта ғылым тілі оқулықтан
басталады беген пікірдің негізі бар.Автордың “ғылымды оқып үйрену,
меңгеру дегеніміз – оны құраушы атауларды оқып үйренумен пара-пар.Атауларды
жете меңгергенде ғана ғылымға белсенді түрде араласуға болады” деген пікірі
орынды айтылған.Ал осы ғылымды оқып үйренудіің түрлі терминдермен танысып,
олардың терминологиялық мағынасын түсіндірудің оқулықтан басталатыны
белгілі.Мысалы, кезінде А.Байтұрсынұлы жасаған әріп, дыбыс, сызықша,
сөйлем, бастауыш, баяндауыш сияқты терминдерді бастауыш сыныптан оқып, тіл
білімінің арнаулы ұғымдарын сол кезден бастап жадымызда қалдырамыз.
Жалпы қазақ тілінің ғылым саласындағы функционалдық стильдік қызметін
атқаруға бейімдеу мен тілді термин жасау ісіне қосу, яғни термин
шығармашылығында пайдалану арқылы ұлттық ғылыми терминологияны
қалыптастыруда отызыншы жылдарға дейін жарық көрген оқулықтардың орны
айрықша болғанын атап айтпасқа болмайды.
Оқулықтармен қатар сөз болып отырған кезеңде қазақ тілінде “Айқап”
(1911-1915), “Жаңа мектеп”(1925-1933) журналдары мен “Қазақ” газетінің
(1913-1918) шығып тұрғаны жұртшылыққа аян. Термин жасау мен оларды
қалыптастырудағы бұл басылымдардың рөлі тілші ғалымдар тарапынан едәуір
зерттелген мәселе болғандықтан бұл жерде біз оларға арнайы тоқталмадық.XX
ғасырдың бас кезінен бастап 30-жылдарға дейінгі аралықтағы ғылым тілінің
ғылыми терминологияның дамуы мен қалыптасуына байланысты осы кезеңді арнайы
зерттеген Исаев С.М., Айтбаев Ө., Жанпейісов Е., Барлыбаев Р. сияқты
ғалымдардың еңбектерінен мол мәлімет алуға болады.Осы кезеңде жарық көрген
басылымдардың материалдары негізінде бірнеше кандидаттық диссертациялар
қорғалды.Осының бәрі сөз болып отырған кезеңнің тілші ғалымдар назарынан
тыс қалмағандығын көрсетеді.
Сондай-ақ, біздің пікірімізше, салалық терминологияның сараланып,
тілідің терминологиялық жүйесінің қалыптасуы ғылымның жеке салалары бойынша
жазылған алғашқы оқулықтармен, ғылыми еңбектермен тікелей байланысты.
Сөйтіп, өткен ғасырдың 10-жылдарынан бастап, ғылымның түрлі салалары
бойынша қазақ тілінде оқулықтар жазылып, қазақ баспасөзінің ел арасына
ғылым-білімді кеңінен насихаттауы ғылыми терминологияның қалыптасуына негіз
болды.
А.Байтұрсынұлы бастаған қазақ зиялыларының термин шығармашылығында
ұстанған принциптері терминологиялық лексиканы жалпыхалықтық тіл негізінде
жасауға бағытталғандығымен ерекшеленеді.
Бұл кезеңдегі терминжасам ісінде айрықша көзге түсетін тұлға –
А.Байтұрсынұлы. Сондықтан оның терминжасам тәжірибесі мен ғылыми
тернминологияны қалыптастырудағы рөлі туралы арнайы сөз қозғаудың маңызы
зор.
1.2 1930-90 жылдар аралығындағы қоғамдық-мәдени, саяси
өзгерістердің термин қалыптастыруға ықпалы
Термин шығармашылығының бұл кезеңі 1930 жылдардың басынан 1990
жылдарға дейінгі аралықты қамтиды.Отызыншы жылдары А.Байтұрсынұлы бастаған
қазақ зиялыларының термин жасауда ұстанған бағыттары әкімшіл-әміршіл жүйе
тарапынан күштеп өзгертілді.1929 жылдың жазында А.Байтұрсынұлымен бірге
көптеген қазақтың білікті ұлттық кадрлары қамауға алынды.Ендігі жерде
ұлттық республикалардағы термин жасау ісінің бағытын жегілікті ұлт кадрлары
емес, Одақтық орталығы Мәскеу белгілейтін болды.1930 жылы Мәскеуде
Бүкілодақтық партия мәжілісінде ұлт тілдеріндегі терминологияны дамыту
мәселесі арнайы қаралды.Сол мәжәләсте КСРО халықтары тілдерінде термин
жасаудың негізгі ғылыми принциптері белгіленді.[10,306-309]
Міне осы уақыттан бастап КСРО халықтарының тілдерінде термин жасау
барысын жаңа іліпби комитеті арнайы қадағалап отырды.
Әдебиетте “түрі ұлттық, мазмұны социалістик”, яғни социалистік
реализм шеіберінен шықпайтын әдебиет жасау көзделгеніндей, термин
шығармашылығы да орталық белгілеген қатаң қалыпқа сәйкес жүргізілуі керек
болды.Арнаулы ұғым атауларын жасауда ұлт тілдерінің өздеріне тән ішкі
ерекшеліктері ескерілмей “совет халқының” ортақ тілі – орыс тілінің мүддесі
бәрінен де жоғары қойылды.Термин шығармашылығында ұлт тілін пайдаланудың
үлгісін көрсете білген білікті ұлттық кадрларды қуғындау өріс алды.
1924 жылы өазаө ғылыми өызметкерлерінің бірінші съезінде
А.Байтұрсынұлының ұсынуымен қаьылданған терминологияны қалыптастыру мен
дамыту принциптері басшылыққа алынбауы ұ\үшін олар ұлтшыл-буржуазияшыл
кертартпа күштердің зиянды әрекеттерінің бірі деп танылды.Отызыншы жылдарға
дейінгі жасалған көптеген терминдер қайта қаралып, олардың елеулі бөлігі
қолданыстан орынсыз шеттетілді.Осы уақытқа дейін ғылыми терминологияны
жасауда өрескел қателіктер кетті, енді оларды түзету қажет деген ғылыми
негізі жоқ өктем пікір үстемдік құра бастады.
Сөйтіп, ғылымды, ғылыми термиологияны ұлт тілінде қалыптастырудың
маңызын терең түсіне отырып жасаған қазақ зиялыларының тұжырымдары ешбір
дәлелсіз буржуазиядық теориялар қатарына кіргізіліп,оларға қарсы
И.В.Сталиннің “буржуазияшыл теориялармен аяусыз күреспей тап жауларын
түпкілікті жеңу мүмкін емес” деген сөзін ұран ғып ұстанған белсенді күрес
жүргізіліп те кетті.
Термин жасауға, терминологияны қалыптастыруға байланысты сол отызыншы
жылдардың ішінде жазылған біраз еңбектерден мұны анық байқауға
болады.Мәселен, 1930 жылы жазылған “Выправить недочеты в сроительстве
казахской терминологии” деген мақаласында Е.Кротевичь 1931 жылы басылған
орысша-қазақша “Атаулар сөздігіне” (терминологический словарь) диктатура,
комсомол, пятилетка, большевик, ленинизм, революция, ударник, бригадир,
трактор, непрерывка, соревнование, обезличка, красноармеец, политрук,
гарнизон, дивизия, патрон, пулемет, обороноспособность сияқты жиі
қолданалатын әскери терминдердің енгізілмей әдейі шеттетілгенін, библиотека-
кітапхана, диктатор-әмірші, коллективизация-бірлестіру сияқты әбден
орныққан халықаралық терминдердің қазақ тіліне аударылғанын қатты сынға ала
отырып, сөздік авторлары ұлтшыл демократтардың саясатын қолдаушы деп
көрсетеді.Сондай-ақ, ол бұдан былайғы уақытта терминологияның қай бағытта
дамуы қажеттігі туралы пікірін былай білдіреді:“Cовременный этап
социалистического стройтельства предъявляет терминологии каждого языка
определенный заказ – терминология должна быть строго социально-классовой,
удовлетворяющей актуальные потребности строителей социализма”.[11, 94-96]
Бұл терминологияның 30 жылдарға дейінгі ұлт тілі негізінде жасалу
бағытын тоталитарлық жүйенің мүддесіне сәцкес түбегейлі өзгертіп,
терминологияның да сол жүйені нығайтуға қызмет етуі қажет деген сөз нді.
Ендігі жерде ол солай болды да.Орталықтың нұсқауы жергілікті белсенділер
тарапынан берік қолдау тапты.Мәселен, М.Қайыпназарұлы тенминология туралы
өз мақаласында Қазақстан оқу комисариаты,баспасөз,жаңа кеңес жазушылары
қазақ тілі құрылысына большевиктік басшылық етуді барынша күшейтудің қажет
екендігін атап айта отырып “...тіл қалың көптің ұғымына оңай, жеңіл болуы
керек деген Ленин, Сталин нұсқауларын қолдануымыз керек.Оның Социализм
бүкіл жер жүзінде жеңіп, әбден орнығып, қалыптасып кеткен уақытта ұлт
тілдері де аіқасып, ортақ бір тілге айналып кетуі сөзсіз” деген Сталин
нұсқауы жүзеге асыра беру бағытын ұстануымыз керек”,-деп алдыңғы пікірді
қолдады.
Ол А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейханұлы, Х.Досмұхамедұлы, Е.Омарұлдарының
жасаған терминдерінің, олардың термин жасауда басшылыққа алған
принциптерінің зияндылығын дәлеледеуге тырысып бағады.“Қазақ тілі
құрылысындағы алаш-ордашылық теорияларға соққы берген жоқ”- дейді.[12,59-
61.]
Сөйтіп, 30-жылдардан бпстап солақай саясат үстемдік құрып,жергілікті
кадрлар арасынан оны қолдаушылар қатары ңөбейе түсті.Алайда А.Байтұрсынұлы
бастаған қазақ зиялыларының терминжасам принциптерінің дұрыстығын
түсініп,оны қолдаушылар да, қорғаушылар да болды.Мәселен, 1935 жылы“Еңбекші
қазақ ” газетінде жарияланған “ термин жайындағы кейбір қата пікірлер
туралы”* деген мақаланың Т.Жүргенұлының пікірімен келісе алмайтындығын
білдіреді.Олар:“құн” деген терминге Жүргенұлы жолдас сөздің түбірін,
баяғыдағы ұғымын қуалап қарсы болды.Жүргенұлының ойынша, “біз ешбір сөзге
жаңа ұғым бере алмайтын сорлы секілдіміз.Тұрмыс қаншалыұты өзгерсе, тілде
қатып қалған ағаш емес.Әр сөзге әр заман жаңа сөз туғызымен қатар жаңа ұғым
да береді”- деп өте дұрыс жазды.[13,]
Осындай авторлардың бірі Нығметолла Қаймекеұлы өзінің “Пән атаулары –
термин жөнінде” деген мақаласында пікірін былайша тұжырымдайды:“Менің
ойымша,Европа пән тілдерін қазақша қолайлы сөз табылмай, ол нәрсе туралы
қазақ тұрмысында тиісті ұғым болмай әбден ддағдарған күнде ғана алу керек
деп ойлаймын”.
Европа терминдерінің бәрін бұзбай ала бергенде мынадай қиындықтар
бар:1) барлық оқулық, білім ана тілінде жүру жұмысы кмшілікке ұшырайды,тіл
аса шұбарланып кетеді,қазақтың көп тілі пайдаға аспай ұмытылып кетеді.2)
Европа терминдерінің айтылуын(произнешение) бұзбай дәл өзінше айтатын
болсақ,ол уақытта бұрынғы қазақ алпабетіне қосымша Европаның“Ф”, “В”, “Х”
сияқты барлық жат әріптерін түгел кіргізіп алуымыз керек болады.3) Европа
терминдерінің айтылуын өзгертіп қазақ ауызға салып айтатын болсақ, онда көп
терминдерді сиқы біржола бұзылып танымастық дәрежеге келеді,одан да лайықты
қазақ сөзін тауып қойғанның өзі жөн болып қалады.Мысалы, “гипотенуза” деген
сөзді қазақшаласақ қалай айтар едік: қазақ сөзінің басында “г” әрпі
келмейді, ортасында “о ” әрпі келмейді, сөздің басы жіңішке айтылса аяңы да
жіңішке айтылуы керек.Олай болса “ гипотенузаны” – кептелез деу керек
қой.Мұның Европа терминін алғандыққа қанша сәні бар?Қазақша терминдер
таңдағанда төмендегі шартарды қажет деп білемін.
1.Мүмкін болғанша қазақтың көпшілігіне мәлім құлаққа таныс сөздер алу.
2.Тілге жеңіл,айтуға сыпайы болу.
3.Орыстың сөзін сол күйінше аудара салумен қанағаттанбай,табылса
неғұрлым түркі мағынасына сәйкес сөз іздеу”*.
Бірақ А.Баітұрсынұлының бағытын ұстанып, мұндай пікір айтушылар
социалистік қоғам құруға қарсы буржуазияшыл-ұлтшылдар қатарына
қосылып,жазықсыз жапа шегетін еді. Сондықтан мәселенің дұрыс-бұрысын ашық
пікірталас арқылы айқындауға жол берілмей, большевизм мүддесін қорғай
сөйлегендердің бәрі дұрыс болып саналатын біржақтылық орын алып отырды.1933
жылы КСРО ҒА-ның техникалық терминология комиссиясы құрылып,ол кейінірек
ғылыми-техникалық терминология комитеті болып қайта өзгертілді.Орталықта
(Мәскеуде) болған өзгерістердің ұлттық республикаларда жалғасын таппай
қалмайтыны белгілі.1933 жылы Қазақстанда да Мемлекеттік терминология
комиссия құрылды.Мемлекеттік комиссия болғандықтан да бұл комиссия
құрылған күннен бастап өз жұмысын КСРО деп аталған алып мемлекеттің тіл
саясатына сәйкес жүргізілді.
1935 жылы майда өткен Бүкілқазақстандық мәдениет қызметкерлерінің
съезінде профессор Қ.Жұбанов ұсынған қазақ терминологиясының жаңа
принциптері бекітілді.[14, 283-285]
Ендігі жерде термин жасау, шет ел тілдерінен қабылдау мен оларды
қазақ тілінде жазу мәселелері осы принциптерге сәйкес жүзеге асырылып
отырды.
Термин шығармашылығына партиялық басшылық шектен тыс күшейтіліп,
ғылыми терминологияны дамытудың өз уақытына лайық жаңа кезеңі басталды.Бұл
істе кейбір партия қызметкерлері барынша белсенділік танытты.1933-1937
жылдары ҚАССР халық ағарту комиссары болған белгілі қоғам қайраткері
Т.Жүргенов өз мақаласында орыс тіліндегі тема, стоимость, тип,
ударник,актив терминдерін тақырып, құн, кейіпкер, екпінді, белсенді түрінде
қазақшаға аударып әуреленудің қажетсіздігін айта келіп: “Такие тенденция
являются, по студи дела, пережитком практики “культуры языка” казахского
реакционного национализма, деятелей контр-революционной Алашорды,
стремлением сохранить казахский народ в самобытном состоянии, в состоянии
ограниченности, изолировав его от окружающей пролетарской культуры,
оторвав его от социалистической родины. Вот куда ведет продолжаюшаюся еще,
к великому сожалению, до сих пор практика в деле создания новых терминов”,-
деп термин жасаудың жаңа бағытының дұрыстығын дәлелдеп, әлі де ескі
реакцияшыл бағытты қолдаушылардың бар екенін, олармен күресуді тоқтатпау
қажеттігін ескертті.[15, 44-51]
Әрине, ондай күрестің аяусыз жүргізілгені қазір ешкімге құпия
емес.Соның нәтижесінде “ұлтшыл-байшыл” алашордашылар теориясына
пролетариатшыл большевиктік басшылық тарапынан жүргізілген күрес көздеген
мақсаттарына қол жеткізді.
Осылайша “әдебиеттің партиялығы” сияқты “терминологияның да
партиялық” кезеңнің негізі қаланды.Ұлт тілдері айқасып, ортақ бір тілге
айналып кетуі үшін (ол әрине орыс тілі болуы керек еді) орыс тілінен өзге
тілдердің ерекшеліктерін ескермейтін Кеңес үкіметі өзінің ұлтсыздандыруға
бағытталған идеологиясымен де, оған алдана қоймағандарды тегеурінді күшімен
де тәрбиелеуге көшті.
Оны жиырмасыншы жылдардың аяқ кезінен бастап,отызыншы жылдардың
соңына, дәлірек айтқанда 37-38 жылдарға дейінгі уақыт аралығында мерзімді
баспасөз беттерінде жарияланған материалдардан анық көруге болады.Олардың
барлығына бірдей тоқталып, талдау жасау мүмкін болмағандықтан, біз жоғарыда
сол кезеңнің шындығын көрсетіп бірқатар деректерді ғана мысалға келтірдік.
20-30 жылдары термин, терминология жөнінде араб, латын графикасымен
әр түрлі басылымдарда жарыө көрген мақалалардың біразы қазіргі пайдаланып
отырған графикамызға ( кириллица) түсіріліп профессор Б.Әбілқасымовтың
редакторлығымен жеке жинақ түрінде жарық көрді.* Сөз болып отырған кезеңнің
өзіндік ерекшелігін көрсететін материалдарды осы жинақтан да табуға
болады.онда қамтылған С.Сейфуллиннің“О терминах и
термилогии”,“Оқытушы”деген бүркеншік атпен берілген автордың“Термин
туралы”,“Тағыда жат сөздерді қолдану туралы”,А
Самойловичтің“Терминологический словарь”,“Разработка научной терминологии
на языках тюркской системы”,Н.Баскаковтың“Заметки о казахской
орфографии”,Қ.Жұбанұлының“Төңкеріс және қазақтың ұлт тілі”,Ғ.Тоқжановтың“О
переводах произвений класиков марксизма-ленинизма на казахский
язык”,К.Шарипов пен П.Кочетковтың“Еше о терминологии на казахском
языке”сияқты мақалалары солардың қатарына кіреді.
Осы кезеңде жарық көрген еңбектерді саралай қарайтын болсақ, қоғам
өмірінде болған саяси өзгерістерге сәйкес ғылыми терминологияны дамытуға да
саяси мән беріліп, терминология мәселелері партиялық тұрғыдан шешіліп
отырған.Алаш ордашылардың(А.Байтұрсынұлы,Х.Досмұ хаммедұлы т.б.) термин
қалыптастыруда ұстанған бағыттары ғылыми дәлелсіз әкімшілік жолмен
өзгертілген.Қазақ тілінің термин шығармашылығындағы мүмкіндігінің шектелуі
– діл осы 30-жылдардан басталды.
Ұлттардың мәдениеті мен ғылымның даму бағытын белгілеу құқығынан
айрылғысы келмейтін орталыққа ұлтының мүддесін емес,партияның
тапсырмасын,билеушісінің бұйрығын бұлжытпай орындайтын кадрлар тәрбиелеу
қажет еді.Мұндай тәрбиенің Одақтық білім беру жүйесі мен қоғамның
идеологиясы арқылы барған сайын үдемелі түрде үздіксіз, әрі ұзақ мерзім
жүргізілуі ұлттық рухтың әлсіреп, тарихи сананың төмендеуіне әкелді.
Мұндай жағдай ұлт тілінің, оның ғылыми терминологиясының өз жолымен
дамуына оң ықпал етпейтіні өз-өзінен түсінікті. Соның саладарынан бүгінгі
таңда ғылым мен техниканың сан түрлі салаларында еңбек етіп жүрген білікті
деп саналатын ұлттық кадрларымыздың, яғни “ғалымдарымыз бен қоғам
қайраткерлеріміздің елеулі бөлігі өз еңбектерін ана тілінде жаза алмайтын
дәрежеге жетті.Олар ғасыр басындағы А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейханқлы,
Х.Досмұхаммадқлы, Н.Төреқұлұлы, Е.Омарұлы, Ж.Күдерин, М.Жұмабайұлы,
Қ.Кемеңгерұлы, Ж.Аймауытұлы сияқты қазақ зиялыларындай қлт тілінің, ұлттық
ғылыми терминологиясының дамуына өз үлестерін қоса алмай отыр.Бұл – осы сөз
болып отырған кезеңнің,кеңестік тәрбиенің жемісі.
Сондықтан да бұл кезеңді – “ғылым тіліндегі ұлттық тіректің шайқалу
кезеңі”, деп танып, ол туралы: “...ғылым тіліндегі ұлттық белгілердің,
ұлттық тіреудің шайқалуы ұлт тіліне жасалған үлкен қиянаттың,ауыр қылмыстың
көрінісі.Осылай басталған кері ағым, ғылым тілін ұлтсыздандыру ағымы
біртіндеп өрістей келе, жалған да жасанды теориялармен тиянақталып, ғылыми
тұрғыдан негізделеді.Яғни, ұлтсыздандыру саясатын ақтау үшін арнайы
жасалған теориялардың ғылыми дүниелігі шамалы, ол басқа да ұлттың ғылым
салаларына әсер етпей қойған жоқ.Осы бір ағымнан қатты зардап шеккен
ұлттық ғылым, ұлттық сана тұралағаны оншалықты,жуық арада оңалатын түрі
көрінбейді”-деген Ш.Біләлов пікірінің негізсіз емес екендігін айтқан жөн.Ол
осы еңбегінде “Осылай басталлған, ғылым тіліндегі ұлттық тіректің шайқалу
кезеңі, жаппай орыстану кезеңіне ұласты.Ол шамамен 50-жылдардан бастау
алады деп жорамалдадық”-дейді.[16,75]
Біздіңше,30-жылдардан 90-жылдарға дейінгі (дәлірек айтқанда сексенінші
жылдардың аяғына дейінгі) уақыт аралығын қлттық ғылыми терминологияның
дамуының бір ғана кезеңі деп қараған дұрыс.Өйткені бұл мерзім ішінде термин
жасау мен шет тілдерінен қабылдау мәселесінде айтарлыұтай өзгеріс болған
жоқ.Ғылыми терминологияны қалыптастырудың басқа арнаға бұрылуына негіз де
болмаған еді.Яғни, ол бағытты қолдап, болашақты барлық ұлттардың ана тіліне
айналуға тиіс.Кеңес Одағының мемлекеттік тілі – орыс тілінің жан-жақты
дамуына, қоғам өмірінің барлық саласында қызмет ететіне жағдай жасап
отырған орталықтың өзге ұлт тілдеріне, оның ішінде, қазақ тіліне деген
көзқарасы өзгере өойған жоқ болатын.Сондықтан да ғылыми терминологияны
дамытуда 30-жылдары Одақтың тіл саясаты тұрғысынан қаралып жасалған
принциптер 90-жылдарға дейін басшылыққа алынып келді.
Рас, сөз болып отырған кезеңде принциптік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тіл – халық өмірінің айнасы іспетті. Ұлттың өміріндегі болып
жататын барлық өзгерістер мен жаңалықтар тілден көрініс табады. Әсіресе
терминологиялық лексикадан мұны анық көруге болады. Қазақ тіліндегі термин
шығармашылығының әрбір кезеңі халық өміріндегі тарихи-мәдени және
әлеуметтік-экономикалық өзгерістермен тікелей байланыстылығымен
ерекшеленеді.
Қазақтың ғылыми терминологиясының даму тарихына үңілер болсақ, оның
қалыптасуына қоғам өмірінде болған өзгерістердің айқын із қалдырғанын
көруге болады. Жалпы терминологиялық лексика қорының жасалуы ғылым мен
техника салаларының игерілуіне, дамуына тікелей тәуелді. Сондықтан қазақтың
ғылыми терминологиясының қалыптасуын Қазақстан ғылымының даму тарихынан
бөліп қарау мүмкін де емес. Соған сәйкес біз қазақ тілінің терминологиялық
лексикасының қалыптасуын кезеңдік тұрғыдан сипаттауда осы шындыққа табан
тіреуімізге тура келді.
Қазіргі қазақ терминологиясы өзінің даму, қалыптасу тарихында
бірнеше кезеңдерден өтті. Ол кезеңдердің әрқайсысы қоғамымыздың саяси-
экономикалық, тарихи-мәдени өмірінде болған өзгерістермен тығыз байланысты.
Қоғам өмірінде болған ондай өзгерістер терминологиялық лексиканың
қалыптасуына тікелей әсер етті. Аяқталған ғасырдың 90-жылдарынан бастап
қазақ терминологиясының тағы бір жаңа кезеңі басталды. Бұл кезең еліміздің
тәуелсіздігін жариялап, тіліміздің мемлекеттік мәртебеге ие болуымен
байланысты болғандықтан, кешегі Кеңес Одағы тұсында қалыптасқан
терминологиялық қорға да бүгінгі күн тұрғысынан баға беріліп жатыр.
Терминдердің өзге тілдерден қабылдануында да, жасалуында да, жазылуында да
көптеген кемшіліктерге жол берілді.Ұлт тілінің фоно-морфологиялық,
орфографиялық заңдылықтары сақталмады және термин шығармашылығында тілдің
ішкі мүмкіндігін ескерусіз қалдырдық. Соның салдарынан терминологиямыздың
негізгі бөлігін орыс тілінің жазу ережелеріне сәйкестендірілген қалпында
қабылданған шет тілдерінің термин сөздері құрайтын болды. Нәтижесінде
терминологиялық лексикамыз дұрыс қалыптастырылмады. Бұл терминологиялық
жүйеге үлкен өзгерістер енгізіп, ұлт тілінде жасалған терминдердің ара
салмағын арттырып, өзге тілдерден енген терминдерді өз тіліміздің дыбыстық
ерекшелігіне сәйкестендіріп жазу арқылы өткен кезеңде жіберілген
олқылықтардың орнын толтырып, кеткен кемшіліктерді түзетіп, терминологиялық
лексиканы қайта сұрыптаудан өткізу қажет деген пікір басым түсіп отыр.
Сонымен бірге 70 жыл бойы қалыптастырған терминдер қорын қайта
қарап қажеті жоқ, ұлт тілінде термин жасауға аса әуестенбей, әлемдік
ғылымнан шет қалмау үшін терминологияның халықаралық сипатын сақтау керек
деген пікірді қолдаушылар да аз емес. Қай пікірдің негізі берік екендігі
анықталып, бұл мәселенің ғылыми дәлелденген нақты жауабы әлі берілмей отыр.
Соған сәйкес қазақ терминологиясының алдағы уақыттағы даму бағытын
белгілеуге байланысты да ортақ шешім қабылдана алмай келеді.
Қазақ терминологиясының болашақтағы даму бағытын айқындар алдында
оның өткеніне тоқталып, жеткен жетістіктер мен кеткен кемшіліктерді саралап
алудың маңызы зор. Бұл тұрғыдан қарағанда қазақтың ғылыми-техникалық және
басқа да арнаулы салалардың терминдер жүйесінің қалыптасуында өткен
ғасырдың алатын орны айрықша болды.
XX ғасырда қазақ халқының қоғамдық-саяси, рухани-мәдени өмірі
елеулі өзгерістерге қаншалықты толы болса, ондай өзгерістер
терминологияның, ғылым тілінің дамуына да соншалықты әсер етті, із
қалдырды. Өткенімізден сабақ алып, атқарылған ісіміздің дұрысы мен бұрысын
сарапқа салып, елеп-екшеп алу ең алдымен, болашақта істелер істеріміздің
баянды болуы үшін қажет. Сол себепті жаңа ғасыр басталып, терминтанудың
алдына жаңа міндеттер жүктеліп отырған шақта қазақ терминологиясының даму,
қалыптасу кезеңдеріне тоқталып, әр кезеңнің ерекшеліктерін және бүгінгі
терминтанудың жай-күйі төңірегіндегі ой-пікірлеріміз бен тұжырымдарымызды
ортаға салғанды жөн көрдік.
Ұсынып отырған дипломдық жұмыста өткен ғасырдағы қазақ
терминологиясының дамуы бірнеше кезеңдерге бөлініп қарастырылады. Әр
кезеңнің өзіне тән ерекшеліктері тілдің терминдер жүйесінің дамуына әсер
ететін тілдік және тілден тыс факторлармен тікелей байланыста сөз болу
арқылы айқындалды.
Қазақ терминологиясы дамуының әр кезеңінде термин жасауға
терминологияның қалыптасуына айрықша атсалысқан, оның даму бағыттарын
белгілеп, ғылым ретінде өркендеуіне үлкен үлес қосқан тұлғалар, ғалымдар
мен салалық мамандар болды. Бұл дипломдық жұмыста терминологияның даму
тарихындағы солардың бірқатарының алатын орны, жеке үлестері туралы да сөз
болды.
Зерттеудің өзектілігі. Ұлттың қоғамдық-саяси, рухани-мәдени
өмірінде болып жататын өзгерістердің барлығы оның тілінен көрініс таппай
қалмайды. Тіл тек қатынас құралы ғана емес, халықтың танымы мен білімінің
жинақтаушысы да болғандықтан солай болуы заңды да. Ғылым тілінің даму
тарихын да халық өмірінде болған өзгерістермен байланыстырмай, бөліп
қарауға болмайды. Сондықтан да біз бүкіл термин шығармашылығын,
терминологиялық лексиканың барлық тәсілдері арқылы жасалған терминдерді
қоғам өмірінде болған сондай өзгерістермен тікелей байланыста қарастыру
қажет деп білеміз.
Мемлекеттік мәртебеге ие болған қазақ тіліне қоғамдық өмірдің
барлық саласындағы қызметін атқару міндеті жүктеліп отыр. Тілдің ғылым
саласындағы қызметінің жүзеге асуы ғылыми терминологияның жасалуымен,
жүйеге түсуімен тікелей байланысты. Жаңа терминдер жасап, ғылыми-техникалық
терминологияны ұлт тілі негізінде қалыптастыру үшін термин шығармашылығында
іске қосылатын амал-тәсілдер, термин жасауда басшылыққа алынар басты
қағидаттары мен терминдердің пайда болу арналары айқындалды.
Зерттеудің нысаны. Терминологияны дщамытудың дұрыс бағытын
айқындау үшін, қазақ терминологиясының даму, қалыптасу кезеңдерін
басшылыққа ала отырып, қазіргі терминологияда орын алып отырған кейбір
кемшіліктер мен әлі күнге шешімін таппай жүрген мәселелердің себептері
анықталды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазіргі қазақ терминологиясының
кезеңдік сипаты, термин жасау үшін қолданылатын амал-тәсілдері, басшылыққа
алынар басты қағидаттары туралы, қазақ терминологиясының даму, қалыптасу
тарихы мен терминком рөлі және міндеттері жайында мәлімет бере отырып,
терминологиямызда орын алып жүрген қателіктер мен өзекті мәселелердің пайда
болу себебін анықтау – негізгі мақсаты болып табылады.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында сипаттама, тарихи-
салыстырмалы және талдау-жинақтау әдістері қолданылды.
Зерттеу материалдары. Мұнда Ш.Құрманбайұлының Қазақ
терминологиясы дамуының кезеңдік сипаты, Ә.Ө.Айтбайұлының Қазақ
терминологиясының дамуы мен қалыптасуы, Қазақ терминологиясының
мәселелері, Ш.Құрманбайұлының Қазақ лексикасының терминденуі,
Ә.Т.Қайдаров Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас, Б.Қалиұлының Қазақ
терминтанымының өзекті мәселелері, Ш.Құрманбайұлының Терминқор
қалыптастыру көздері еңбектеріндегі теориялық қағидалар, әр түрлі
терминологиялық сөздіктер мен Мемтерминкомның бекіткен терминдері
басшылыққа алынды.
1 ХіХ ғасырдың екінші жартысынан 1990 жылға дейнгі аралықтағы қоғамдық-
саяси өзгерістердің термин қалыптастыруға әсері
1.1 ХІХ ғ.екінші жартысынан 1930 жылға дейінгі аралықта орын алған
өзгерістер және терминология мәселесі
Ұлттың қоғамдық-саяси, рухани-мәдени өмірінде болып жататын
өзгерістердің барлығы оның тілінен көрініс таппай қалмайды. Тіл тек қарым-
қатынас құралы ғана емес, халықтың танымы мен білімінің жинақтаушысы да
болғандықтан солай болуы заңды да. Ғылым тілінің даму тарихын да халық
өмірінде болған өзгерістермен байланыстырмай, бөліп алып қарауға болмайды.
Сондықтан да біз бүкіл термин шығармашылығын, терминологиялық лексиканың
барлық тәсілдері арқылы жасалған терминдерді қоғам өмірінде болған сондай
өзгерістермен тікелей байланыста қарастыру қажет деп білеміз.
Қазақ терминологиясының қалыптасу, даму тарихы термин шығармашылығының
барлық уақытта бір қалыпты жүріп жататын процесс емес екендігін көрсетеді.
Түрлі себептердің әсерінен белгілі бір мерзім аралығында терминдер қатары
тез өсіп, терминологиялық лексиканың ауқымы молая түссе, келесі бір уақыт
аралығында ондай қарқындылық байқалмайды. Оның бірнеше себептері бар.
Солардың ішіндегі термин шығармашылығына тікелей ықпал ететін ең басты
факторлардың бірі - ғылым мен техниканың дамуы болса, екіншісі-сол елде
үстемдік етуші тіл саясаты.
Ғылым жақсы дамыған тұста көптеген жаңа ұғымдар пайда болып, олар
тілден өзінің таңбаланушысын табуды қажет етеді. Мұндай құбылыс арнаулы
саланың барлығына емес, санаулы бір ғылым салаларына ғана тән болуы да
мүмкін. Көбіне солай болады да. Ұлт тілінің ғылым саласындағы қызметі,
термин шығармашылығына қатыстырылуы сол тілдің қоғамда атқаратын рөлімен
тікелей байланысты. Ал тілдің қоғамда қандай рөл атқаратынын сол елдің тіл
саясаты белгілейтіндігіне өткен ғасырдағы қазақ терминологиясының даму
жолдары куә бола алады.
Терминологияның дамуы мен қалыптасуының өзіндік тарихы бар. Оны ғылым
мен техниканың өркендеуінен, қоғам өмірінде болып жатқан саяси
–экономикалық, рухани-мәдени, тарихи-әлеуметтік өзгерістерден мүлде бөліп
алып қарауға болмайды. Орыстың физикалық терминологиясының қалыптасуын
зерттеген ғалым Л.Кутинаның:
“В истории терминов в терминологии отражается много разнообразных
зависимостей и планов: развитие научной мысли, смены научных воззрений,
связь и дифференциация научных дисциплин, культурные связи, степень и
особенности развития языка, состояние лексической и стилистической системы
языка”[1,286]-деуі өте орынды. Ғылыми-техникалық терминологияның
қалыптасуына әр түрлі тілдік және тілден тыс факторлар әсер етеді.
Қазақтың ғылыми терминологиясының даму тарихына үңілер болсақ, оның
қалыптасуына қоғам өмірінде болған өзгерістердің айқын із
қалдырғанын көруге болады. Жалпы терминологиялық
лексика қорының
жасалуы ғылым мен техника салаларының игерілуіне, дамуына тікелей тәуелді.
Сондықтан қазақтың ғылыми терминологиясының қалыптасуын Қазақстан ғылымының
даму тарихынан бөліп қарау мүмкін де емес. Соған сәйкес біз қазақ тілінің
терминологиялық лексикасының қалыптасуын кезеңдік тұрғыдан сипаттауда осы
шындыққа табан тіреуімізге тура келеді. Сонымен бірге терминологиялық
жұмыстың жүргізілуіне тікелей әсер болған тілдік және тілден тыс
факторларды ескерусіз қалдырмау жағына да көңіл бөлінді. Өзімізге дейінгі
қазақ терминологиясының даму тарихын кезеңдестіру мәселесіне тоқталған
ғалымдардың пікірлері де назарынан тыс қалмады.
Қазақ тілінің терминологиялық лексикасының қалыптасуы осындай
факторларға сәйкес кезеңдестіріледі.Төменде қазақ лексикасының терминделуі
төрт кезеңге бөлініп қарастырылады.Олар:1)XIX ғасырдың екінші жартысынан
XX ғасырдың 10-жылдығына дейінгі бірінші кезең;2) 1910 жылдан 1930 жылға
дейінгі екінші кезең; 3) 1930 жылдар мен 1990 жылдарға дейінгі аралықты
қамтитын үшінші кезең; 4) 1990 жылдан бергі төртінші кезең.
Енді осы кезеңдердің әрқайсысына жеке-жеке тоқталамыз.
Ұлттық ғылыми терминологиялың қалыптасуын алғашқы
басылымдардың,оқулықтардың,ғылыми еңбектерің жарық көріп,ғылым салаларының
саралана бастауымен байланыстыра қарастыру дұрыс.Алайда жазу мен алғашқы
баспа өнімдері пайда болмастан бұрынғы кезеңдерде де халық өмірінің
материалдық және рухани мәдениетінің сан түрлі салаларының,әлеуметтік-
экономикалық,қоғамдық қатынастар,халықтың әдет-ғұрып,салт-дәстүрін т.б.
көрсететін бай лексикалық қабаттың болғанын,ғылыми терминологияның
қалыптасуына негіз болған бай мұраның арнайы зерттелмей келе жатқанын тілші
ғалымдар айтып жүр.
Мәселен,осындай пікір айтушылардың бірі – түрколог ғалым К.Мұсаев.Ол өз
пікірін былай білдіреді:“Aйналысатын шаруашылықтарына орай әр түрлі
тілдерде терминологияның түрлі салалары дамыған.Мысалы,эстондарда балық
шаруашылығы,әзербейжандарда мұнай өндіру мен оны өңдеу,қазақта мал
шаруашылығы мен халық шығармашылығы,армяндарда құрылыс,грузиндерде
қолөнер,өзбектерде жібек және мақта шаруашылығы,бақша өсіру мен суармалы
шаруашылыққа қатысты атаулары мол кездеседі”.[2, 7]
Осыған ұқсас пікірлерді жекелеген ұлттық тілдердің терминологиясы
зерттеген ғалымдардың көпшілігінің еңбектерінен ұшыратуға болады.Қазақ
терминологиясының 80-жылдардың ортасына дейінгі даму жайын сөз еткен
еңбектерінде тілші ғалымдар Ә.Қайдаров пен А.Әбдірахманов саналы түрде
жасалатын терминологиялық лексиканың ең алдымен бай халықтың
терминологияға негізделетінін,терминологияны түзетін жалпыхалықтық
көздердің тамыры тереңде жатқанын сөз қыла келіп,терминдік мәнде жұмсалатын
көптеген сөздердің бізге көне түркі жазба ескерткіштерінен жеткенін
айтады.Олардың қатарына көне түркі сөздігінде берілген мынадай терминдерді
жатқызады: 1) туыстық атаулар: ата,әже,апа,сіңлі,келін,жиен т.б.; 2)
табиғат құбылыстары мен олардың байлығын көрсететін терминдер:
жер,тау,тас,алтын,күміс,темір т.б.; 3) қоғамдық-саяси құрылысты көрсететін
терминдер: қаған,бек,тархан,құл,күң,шығай т.б.; 4) мал шаруашылығы
терминдері: ат,айғыр,тай,бұқа т.б.; 5) анатомиялық атаулар:
бас,аяқ,құлақ,жүрек т.б.
Cондай-ақ ғалымдардың көшпелі өмір салтын кешіп кең байтақ жерді
иеленген қазақ халқының тілі жер бедерін және өсімдіктер дүниесін
білдіретін жағрафия,өсімдіктану атауларына бай екендігін де өте орынды
көрсеткен.[3,30-31]
Ғалымдардың бұл пікіріне біз де қосыламыз.Жалпы бұл айтылғандар
барлық ұлт тілдерінің терминологиясына тән нәрсе деуге болады.Өйткені кез
келген ұлт тілінің ғылыми терминологиясы (ғылым мен техниканың жекелкеген
салаларын қоспағанда) сол ұлттың өз тілінің негізінде қалыптасады.Тек
шаруашылығы мен өмір салтына,жазу-сызуымен ғылымының немесе ғылымның
белгілі бір саласының дамуына және әр түрлі экстралингвистикалық
факторлардың әсеріне байланысты әр тілдің ғылыми терминологиясының
қалыптасуы мен дамуы,тарихы да өзгеше болады.
Бұл тұста халықтық терминология деген ұғымның өзінің мәнін толық ашу
мен оның жалпы лексикадан айырмашылығын айқындау үшін арнайы қарастырудың
қажет екенін айтқан жөн.Сонда ғана халықтық терминология мен ғылыми
терминологияны салыстыра зеррттеп,олардың ерекшелігі мен ұқсастығын және
өзара сабақтастығын көрсету мүмкіндігі туындайды.Әзірге бұл мәселе
төңірегінде сөз қозғаған Ә.Қайдаров, Ғ.Қоңқашбаев сияқты ғалымдардың ғана
еңбектерін атай аламыз.[4,24-31]
Термин дегеніміз – белгілі бір арнаулы салаға тән сөз, ал
терминологияның сол арнаулы ұғымдар атауларының жиынтығы екендігі мәлім.Бұл
атаулар негізінен сол салалардың мамандарының тілінде ғана толық терминдік
мәнде қолданылатындығы да белгілі жайт.Осы тұрғыдан келгенде,халықтық
терминдерді жалпыхалықтық тілден бөліп алуға бола ма? Бұл сұрақтың ғылыми
дәлелді жауабы осы мәселені арнайы зерттеу арқылы ғана берілуге тиіс деп
санаймыз.
Ал ғылыми терминологияның жалпыхалықтық тіл негізінде қалыптасқандығы
дау тудырмайтын басы ашық нәрсе.Ғылыми терминологияның жасалуы арнаулы
салалардың өз алдына жеке ғылым ретінде қалыптаса бастауымен тікелей
байланысты.Қазақ лексикасының териминденуін кезеңдестіру мәселесіне біз
осы тұрғыдан келеміз.
Қазақ әдеби тілінің даму тарихын зерттеуші ғалымдар публицистика мен
жартылай ғылыми стильдердің тууын XIX ғасырлың екінші жартысынан бастайтыны
белгілі.
Мәселен,зерттеуші Б.Әбілқасымов “Н.И.Ильминскийдің 1861 жылы Қазанда
бастырып шығарған “Самоучитель русской грамоты для киргизов” оқулық
кітабының соңында берілген текстерді ғылыми көпшілік әдебиет үлгілерінің
тұңғыш нұсқасы деп санауға болады ”,дей келіп осы кезден бастап мерзімді
баспасөз беттерінде ғылымның әр түрлі салалар бойынша жазылған
мақалалардың,кейінірек медицина, ветеринария тақырыбына арналған жеке
кітапшалардың шыққанан айтады.[5,113]
Ғалымның осы еңбегінен және алғашқы қазақ газеттерінің тілін
зерттеуге арналған еңбегінен қазақ лексикасының терминденуін XIX ғасырдың
екінші жартысынан бастауға дәлел боларлық деректерді кездестіреміз.
Ғалым алғашқы қазақ газеттерінде заң ісімен байланысты бірсыпыра
терминдердің қалыптасқанын, олардың көбінің кейін тілде тұрақтап қалғанын
да атап көрсетеді.
Ол аталған терминдердің арасындағы жаза(наказание), абақты(тюрьма),
іс(дело), куә(свидетель) сияқтылары терминдену жолымен жасалған.
I.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаев өз еңбектерінде “ғылыми терминологияның
элементтері Октябрь революциясына дейін болғаны сөзсіз...Орыс мәдениетінің
белгілі ұғымларын қазақ тіліне қазақтың XIX ғасырдағы ағартушылары біраз
енгізген болатын” десе, тілші-ғалым Р.Сыздықова Абайдың “Қар сөздері” мен
мерзімді баспасөз тілі және көпшілік-ғылыми үлгілер қазақ тілінде дерексіз
есімдердің молаюына бірден-бір себеп болғанын айта отырып, Абайдың бір өзі
– лық жұрнағының көмегімен
ынтықтық,масқаралық,қырмызылық,суық тық,жылылық,арлылық,тоқтаулылық,жең сікқой
лық,қорғауықтық т.б. сияқты жаңа атауларды ұсынғанын, бұлардың бірқатары
тұлға ретінде бұрында да бар болғанымен белгілі бір терминдік мәнде
жұмсалмайтын дейді.[6, 295]
Сондай-ақ ғылым “бұрын жалпы ұғымдағы сайлау сөзі енді белгілі бір
әлеуметтік-саяси актіні білдіретін терминге арналды.Осы сияқты атқамінер,
пысық сөздері де жаңа әлеуметтік топтарды атайтын бір ұғымды сөздер
ретінде қалыптасады” деп көрсетеді.[7, 295]
Ғалым келтірген бұл мысалдардың ішіндегі сайлау термині жалпы
қолданыстағы сөздің терминденуі арқылы алғаш жасалған терминдердің қатарына
кіреді.
Мұндай деректерді XIX ғасырдың екінші жартысында жарық көрген
еңбектерден,"Дал уәлаятының газеті" мен"Түркістан уәлаяты газеті" сияқты
басылымдардың беттерінде жарияланған материалдардан кездестіруге
болады.Мұның бірі қазақ тілінде термин жасаудың өткен ғасырдың екінші
жартысынан бастап қолға алына бастағанын көрсетеді.Зертеушілер дұрыс атап
көрсеткендей,бұл кезеңде термин жасауда ағартушылар еңбектері мен қазақ
газеттерінің орны айрықша болғанын юа ешкім жоққо щығара алмаса
керек.Сондықтан да біз қазақ тілінде термин жасаудың алғашқы кезеңін осы
аталған мерзімнен бастаймыз.
Жалпы термин шығармашылығының,оның ішінде қазақ лексикасы
терминденуінің алғашқы кезеңі деуіміздіің де өзіндік себептері де жоқ
емес.Оны осы сөз болып отырған уақыт арлығындағы термин жасау процесінің
өзіне тән ерекшеліктері арқылы түсіндіруге болады.
Ең алдымен, бұл мерзім ішінде түрлі ғылым салалары бойынша жекелеген
терминдердің жасала бастағанына қарамастан салалық және жалпы терминдер
жүйесінің қалыптасуына әлі біршама ертерек еді.Оның да өзіндік себептері
болды.Терминдер жүйесі қалыптасуы үшін – ғылым мен техниканың дербес
салалары өз алдына дамып, ұғымдар жүйесінің жасауы қажет.Ал ғылым салаларын
дамытып, ұғымдар жүйесін қалыптастыру үшін немесе ғылымы ертерек дамыған
елдердің ғылымын игеріп, оны ұлт тілінде сөйлету үшін білікті ұлттық
кадрлар,салалық мамандар өсіп шығуға тиіс.
Бұл кезеңде қазақ халқының тарихында орны айрықша Абай,Шоқан,Ыбырай
сынды ұлы тұлғалардың өмір сүріп,қлт мәдениетінің дамуына өлшеусіз үлес
қосқандығына қарамастан,ғылымның сан-саласын дамытып,ғылыми терминологияны
жасайтын ұлттыұ кадрлар шоғыры өсіп жетіле қоймап еді.Ондай кезеңге біз тек
XX ғасырдың бас кезінде ғана жеттік деуге болады.
Міне,сондықтан да сөз болып отырған кезеңде ұлттыұ ғылыми терминология
қалыптаса қоймады. Бұл кезеңнің басты ерекшелігі де, жетістігі де осы
тұрғыдыан бағалануға тиіс қой деп ойлаймыз.
Осы XIX ғасырдың еккінші жартысындағы термин мәселесән сөз еткен
ғалымдардың терминология демей "ғылыми терминологияның элементі",ғылыми
стиль демей "жартылай ғылыми стиль" немесе ғылыми термин деп атамай
"терминдік мәнде жұмсалған" деулерінде үлкен мән жатыр.Өйткені термин нағыз
толық мәніндегі ғылыми термин ретінде қолданылуы үшін оның өмір сүру
ортасы ғылыми терминология қалыптасып,ғылыми стиль болуы шарт.
Қарастырылып отырған кезеңде бұлардың ендң-енді ғана орнығып келе
жатқанын ескерсек, ғалымдардың шындықтан ауытқымай әр ұғымды өз атымен
атауды мақсат еткені байқалады.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының әлеуметтік, саяси,
экономикалық және мәдени өмірі түбегейлі тарихи өзгерістерге толы
болды.Қазақстан түгелімен Ресейге бағынып, отар тән әлеуметтік-экономикалық
тәршіліктің негізі берік қаланды. Бұл кезеңде тұңғыш қазақ газеттерінің
шығуымен қазақ тілінде кітап шығарудың дүниеге келуі ұлт мәдениетінің
дамуына игі ықпалын тигізді. Осындай өзгеріс Қазақстан ғылымының негізінің
қалануына, ұлттық ғылыми терминологияның қалыптасуына қалай бастады.
Сөз болып отырған мерзімде жасалған терминдердің көпшілігі арнаулы
ұғымды сипаттау, түсіндіру жолымен басталып (тамақ асырау –
существование, мал бағу – скотоводство, көктен түскен тас – метеорит т.б.)
ғылыми терминге қойылатын талаптарға толық жауап бермей жатса да өз
уақытының сұранысын өтеуге жарады.
Жалпы қолданыстағы сөздердің де терминдік мағынада жұмсала бастауы
(мысалы, пайда – прибыль, жаза – наказание, іс – дело т.б.) осы кезеңге
тән ерекшеліктердің бірі болып табылады. Ғылым-білімді игеруге енді бет
бұрып, тіл өзінің ғылым саласындағы қызметін атқаруға жаңа бейімделіп келе
жатқан кезеңде басқаша болуы мүмкін емес еді.
Жалпыхалықтық тілдегі жекелеген сөздер терминдік мәнде жұмсалып,орыс
тіліндегі термин сөздердің баламасы ретінде қолданыла бастағанымен, бұл
тұста терминдену термин шығармашылығының дербес тәсілі ретінде таныла
қойған жоқ.
Сонымен, XIX ғасырдың екінші жартысы мен 1910 жылға дейінгі мерзімді
қамтитын қазақ лексикасы терминденуінің алғашқы кезеңінің, қоғам дамуының
сол кездегі деңгейіне сәйкес, осындай өзіндік ерекшеліктері болды.
Жалпы бұл мерзім ішінде ғылым-білім кеңінен насихатталып, ғылым
тілінің, ғылыми терминологияның қалыптасуына алғышарттар жасап жатты.
Сондыұтан да, ғылыми теоминологияның жасалуына тікелей қатысы болған осы
жарты ғасырға жуық уақытты термин шығармашылығының бір кезеңі ретінде
тануға толық негізіміз бар.
XX ғасырдың бас кезі қазақ терминологиясының қалыптасуындағы
айрықша кезең болып табылады.Бұл кезең 1910 жылдар мен 1930 жылдардың бас
жағына дейінгі аралықты қамтиды.Өйткені дәл осы мерзім ішінде қазақтың
білікті ұлттық кадрлары қалыптасып, білім беру мен ғылымды ұлт тілінде
дамытудың негізі берік өаланған еді.Аталған уақыт ішінде ғылымның әр түрлі
салалары бойынша жазылған А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедұлы, Ж.Күдерин,
М.Дулатұлы, М.Жұмабайұлы, Ж.Аймауытұлы, С.Қожанқлы, Е.Омарұлы, Т.Шонанов,
Н.Төреқұлов, Ш.Құдайбердіұлы, Қ.Кемеңгерұлы, К.Жәленов сияқты қазақ
зиялыларының еңбектері жарық көрді.
Ғылымның көптеген салалары бойынша қазақ тіліндегі төл оқулықтардың
жазылуы және өзге тілдерден аударылуы салалық терминологияның қалыптасуына
жол ашты.Сол кезеңге дейін термин жасаудың белгілі бір орныққан дәстүрі,
басшылыққа алатын, тұрақты принциптері болмағандықтан, ондай күрделі
міндеттерді атқару ісі – қазақ оқымыстыларының өздеріне жүктелді. Уақыттың
өзі алға тартып отырған жауапты міндетті өз деңгейінде атқара білген өресі
биік тұлғалар тоталитарлық жүйе тарапынан қуғын-сүргінге ұшырап, ақыры
жойылғаны белгілі. Одан былайғы жерде олар бастаған істің бағыты күрт
өзгертіліп, сол әкімшіл-әміршіл жүйенің ыңғайына көніп, мүддесін қорғауға
бағытталған істер ғана ілгері басатын болды.
Ұлттық ғылым мен мәдениетті өркендетуге емес, орталықтан басқаруға
қолайлы, “совет халқына” қызмет ететін кадрлардың еңбектерін пайдаланып ұлт
мүддесін ойлағандардың есімдерін атау,а қатаң тыйым салынды.Араға 60-70 жыл
салып барып, XX ғасыр аяқталар тұста ғана олардың аттарын атап, еңбектерін
игілігімізге жарату мүмкіндігіне ие болғанымыз мәлім.Өткен ғасыр басындағы
термин шығармашылығы сол кезеңде түрлі еңбектер жазған қазақ зиялыларының
есімдерімен тікелей байланысты қаралуға тиіс. Ғасыр басында халықтың
сауатын ашу, білім беру күн тәртібінде тұрған ең басты мәселе болғандықтан,
қазақ оқығандары осы бағытта жұмыс істеді.Ұлт тағдыры үшін ана тілінде
білім алып, тәрбиеленудің маңызын терең түсінген олар өздері маманданған
сала бойынша қазақ тілінде оқулықтар мен оқу құралдарын жазуды алдарына
мақсат етіп қойғандығы байқалады.Қажеттілікті өтеу үшін бірнеше ғылым
саласы бойынша еңбек жазғандары да бар.
Ғылым ертерек дамыған елдердің жетістіктеріне сүйене отырып, ана
тілінде оқулықтар жазу барысында сол салалардағы арнаулы ұғымдарды қазақша
атау қажеттілігі туындады.Сол кезге дейін тіліміздің ғылыми-техникалық
прогреске икемделіп, терминжасам тәжірибесі қалыптаса қоймағанын ескерсек,
бұл қажеттілікті өтеудің оңай жұмыс болмағандығын пайымдау қиындық
тудырмаса керек.Дәлірек айтқанда, қазақ зиялыларының алдына термин жасаудың
үлгісін көрсете отырып, қазақ терминологиясын қалыптастырудың бағыт-
бағдарын айқындау міндеті тұрды.
Мұндай зор міндетті атқаруда қазақ оқығандарының арасында
А.Байтұрсынұлының орны айрықша болды.Ол жүздеген тіл, әдебиет және жалпы
мәдениетке қатысты терминдерді жасап, оларды қолданысқа енгізе отырып, өз
замандастарына ана тілінде термин жасаудың жарқын үлгісін көрсете
білді.Жазушы Мұхтар Әуезов сөзімен айтөанда, өзі өмір сүрген дәуірде қазақ
халқының “рухани көсемі ” атанған дара тұлғаның термин шығармашылығындағы
ісі өзгелерге де өнеге бола отырып, ғасыр басындағы бүкіл термин жасау
процесінің бағытын белгілеуге негіз болды десек, артық айтқандық болмайды.
Жалпы қазақ тіл білімінің негізін қалаудағы, қазақ терминологиясын
қалыптастырудағы А.Байтұрсынұлының еңбегі ұлан-ғайыр.Ол бірнеше қырынан
келіп арнайы зерттеуді қажет ететін үлкен тақырып.
А.Байтұрсынұлының қаламынынан туындаған тіл әдебиет терминдері
сөзжасамның түрлі тәсілдерін пайдалану арқылы жасалған.Бұл жерде біз
ғалымның өзіміз қарастырып отырған мәселеге қатысты,яғни терминдену тәсілі
арқылы жасалған бірді-екілі терминдеріне ғана тоқталамыз да, осы кезеңде
өмір сүрген айрықша тұлға ретінде оның ғылыми терминологияны
қалыптастырудағы рөлі туралы төменде арнайы сөз етеміз.
Терминдердің терминдену тәсілімен туындауына терминделуші қғым мен
терминденуші сөз атау болған тілде бұрыннан бар ұғымның қандай да бір
ұқсастығы негіз болады.Мысалы,жалпы қолданыста жалғау деп “бір жіпке
септелетін екінші жіптің үзігін” айтса, тіл білімінде “сөз бен сөзді,
сөйлем мен сөйлемді жалғастырып, сөз тудырып, сөз өзгертіп тұратын
қосымшаны “жалғау” ,-дейді.Немесе жапы қолданыста шумақ деп “бір топ
нәрсенің жиынтығын, тізбегін, будағын” айтса, әдебиет тануда шумақ деп
“көбінесе төрт тармақтан тұратын өлең өлшемін” айтады.
Осы мысалдардан-ақ сөздің бастапқы мағынасын метафоралау арқылы да
А.Байтурсынұлының,ғылыми терминдерді(өз сөзімен айтқанда“пән сөздерін”) өте
сәтті жасай білгендігі көрініп тұр.
Ғалымның қаламынан туындаған осындай тіл білімі терминдерінің бірі
– буын. Буын деп жалпы қолданыста“адам я жан-жануарлар сүйектерінің бір-
бірімен өзара қозғалмалы түрде жалғасқан аралығын”айтады.
Ал тіл білімінде “өкпеден шыққан ауаның қарқынымен кілт үзіліп шыққан
бір я бірнеше дыбыстар тобынан құралған сөз бөлшегін - буын”дейтініміз
белгілі.
Бұл термин ойша салыстыру барысында ұғымдарды ұқсату арқылы сөздің
бастапқы мағынасын метафоралау жолымен жасалған.Осы қатарға рай, шырай,
түбір, тармақ, бунақ, демеу, шылау, теңеу, жұрнақ, сияқты терминдерді де
жатқызуға болады.
Негізінен сөздің бастапқы мағынасының метафлралануы арқылы жасалған
терминдер аталушы обьектілері барлық уақытта нақты болатын техника,
өсімдіктану, анатомия, география сияқты ғылым салаларының терминологиясына
тән болып келеді.Оның себебі – дерексіз ұғымдарға қарағанда нақты заттық
ұғымдарды салыстырып,олардың ұқсас белгілерін табудың мүмкіндігі молдығынан
болса керек.
А.Байтұрсынұлы метафоралау тәсілімен жасаған терминдерің арасынан
шақ, рай, шырай тәрізді дерексіз ұғымдардың атаударын да кездестіруге
болады.Бұл бір жағынан тіл білімінің терминологиясының өзіндік ерекшелігіне
байланысты болса, екінші жағынан қиыннан қиыстырып, сөз жасай білген
автордың шеберлігін де көрсетеді.
Жалпы ғылымның термин шығармашылығының сөз болып отырған тәсілін
пайдалану арқылы туындаған терминдерін іштей екіге жіктеуге болады.Олардың
бір тобы – жалпы қолданыстағы сөздердің мағынасын метафоралау жолымен,
екінші бөлігі – сөз мағынасын нақтылау арқылы терминдік мағына жүктеу
жолымен жасалған.
Бұл кезеңде термин мәселесіне айрықша мән берген қазақ зиялыларының
бірі – Х.Досмұхамедұлы.Энциклопедиялық білім иесі деуге толық лайық
тұлғаның бұл саладағы еңбегі ерекше.Бірнеше ғылым саласы бойынша еңбектер
жазған ғалымның қаламынан көптеген жаңа терминдер туындаған. Оның әр ғылым
саласы бойынша жасаған терминдерін анықтап, ұлттық ғылыми терминологияны
дамытуға қосқан өззіндік үлесін көрсету үшін тіл мамандары тарапынан арнайы
зерттеу жүргізілгенін өте орынды.Оның өзге салалардың терминдерін жасауға
қосқан үлесін де анықтау қажет.
Бұл орайда белгілі тілші-ғалым Ш.Сарыбаевтың “Тіл білімпазы” атты
мақаласын атауға болады.Ол Х.Досмұхамедұлының терминологиялық жұмыстарды
ұйымдастырудың бірден-бір дұрыс жолын ұсынғандығын айтады.Сондай-ақ
“ғалымның термин жасауда, шет тілдерден терминдер қабылдап алуда өзінің
ұстанған жолы, принципі бар”- деп көрсетеді.[8,35]
“Жат сөздерді өзгертпей, бұлжытпай алатын жер дүниеде тіл жоқ ”-деп,
шет ел тіддерінен енген сөздерді тіліміздің фоно-морфологиялық
заңдылықтарына бағындырып қадылдауды және“...қолдан келгенше терминдерді
нағыз қазақ сөзінен алдық” дей отырып,ұлт тілінің өз мүмкіндігін барынша
пайдалану принципін ұстанған Х.Досмұхаммедұлының терминология саласындағы
еңбегінің тілші ғалымдар тарапынан ескерусіз қалмай жатқаны өте орынды.Тек
бұл жұмыс осымен шектелмей алдағы уақытта ауқымды түрде әлә де зерттеліп
жатса, Халел сынды ұлтымыздың аяулы ұлы бір қырынан танылып қана
қоймайды.Сонымен қатар, ғылыми терминологиямыздың даму тарихы да нақтылана
түседі әрі термин жасау мен шет ел тілдерінен термин қабылдау
терминологиялық жұмыстарды жүргізу кезінде ескеруге тұрарлықтұжырымдар
тауып жатсақ, терминология үшін оның маңызы айрықша болмақ.Сол себепті осы
20-30 жылдары тнрмин, терминология мәселелеріне тоқталған қазақ
зиялыларының өай-қайсысының да еңбектері арнайы қарастыруды қажет етеді.
Термин шығармашылығының сөз болып отырған тәсілін пайдалану арқылы
жасаған терминдерді ғасыр басында оқулықтар мен оқу құралдарын жасаған
авторлардың барлығының еңбектерінен кездестіруге болады.Мәселен, Сұлтанбек
Қожанұлының 1924 жылы Ташкентте басылған “Есептану құралында” дәреже
(разряд), түбір (корень),сыр (свойство), дүркін (период) сияқты терминдер
болса, Елдес Омарұлының 1928 жылы Қызылордада басылған
“Пішіндеме”(геометрия) оқулығында түйін (теорема), қар(катет), пішін
(фигура), қия (диагональ), өріс (радиус), өре (диаметр), саты (таблица)
тәрізді терминдер, ал 1923 жылы Ташкентте жарық көрген М.Жұмабаевтың
“Педагогика” оқулығында абай, әсер, елес, әдет, ес, жан, хиял, қайрат,
құлық сияқты терминдер кездеседі.
Жалпы ұлттық ғылыми терминологияны қалыптастыруда осы кезеңде жарық
көрген оқулықтардың орны айрыұша болғанын айтқан жөн.Өйткені ғылым мен
техниканың басқа да арнаулы салалардағы ұғымдар атауларын қазақ тілінің
ішкі байлығы мен сөзжасам тәсілдерін пайдалану арқылы жасау ісі жаппай
жанданып, тілдің терминологиялық лексиканың сараланып, тілдің
терминологиялық жүйесінің қалыптаса бастауы осы кезеңнің еншісіне тиеді.
“Ұлттық ғылым тілін қалыптастырудың өзекті мәселелері” деп аталатын
еңбегінде Ш.Біләлов “Атаулар ғылым тіліне еніп, біршама қолданыстан соң
тұрақты қалыпқа түседі.Сол мезгілден бастап, оқулықтарға ене бастайды”,-деп
көрсетеді.[9,207]
Бұл пікірдің біржақтылау айтылғандығын біз сөз етіп отырған
оқулықтардағы терминдер растап бере алады.Өйткені бұл терминдер түгелге
жуық жасалған сәттен бастап, ең алдымен оқулықтарда қолданылып, содан кейін
барып қана түрлі деңгейдегі ғылыми әдебиеттер мен терминологиялық
сөздіктерге енген.Автордың “оқулық тіліне енген атаулар ғана ана тіліне
біртіндеп сіңеді” деген пікірімен де келісу қиын.Ешбір оқулықтарда
ұшыраспайтын терминдер де жалпы тілден орын ала алады.Терминнің
жалпыхалықтық сипат алып, бейтерминденуі негізінен экстралингвистикалық
факторлардың әсерінен болатын құбылыс.
Оқулық тілі мен ғылым тілінің арасына шекара қойып, оларды бір-бірінен
бөліп тастаудың қажеттілігі байқалмайды.Қайта ғылым тілі оқулықтан
басталады беген пікірдің негізі бар.Автордың “ғылымды оқып үйрену,
меңгеру дегеніміз – оны құраушы атауларды оқып үйренумен пара-пар.Атауларды
жете меңгергенде ғана ғылымға белсенді түрде араласуға болады” деген пікірі
орынды айтылған.Ал осы ғылымды оқып үйренудіің түрлі терминдермен танысып,
олардың терминологиялық мағынасын түсіндірудің оқулықтан басталатыны
белгілі.Мысалы, кезінде А.Байтұрсынұлы жасаған әріп, дыбыс, сызықша,
сөйлем, бастауыш, баяндауыш сияқты терминдерді бастауыш сыныптан оқып, тіл
білімінің арнаулы ұғымдарын сол кезден бастап жадымызда қалдырамыз.
Жалпы қазақ тілінің ғылым саласындағы функционалдық стильдік қызметін
атқаруға бейімдеу мен тілді термин жасау ісіне қосу, яғни термин
шығармашылығында пайдалану арқылы ұлттық ғылыми терминологияны
қалыптастыруда отызыншы жылдарға дейін жарық көрген оқулықтардың орны
айрықша болғанын атап айтпасқа болмайды.
Оқулықтармен қатар сөз болып отырған кезеңде қазақ тілінде “Айқап”
(1911-1915), “Жаңа мектеп”(1925-1933) журналдары мен “Қазақ” газетінің
(1913-1918) шығып тұрғаны жұртшылыққа аян. Термин жасау мен оларды
қалыптастырудағы бұл басылымдардың рөлі тілші ғалымдар тарапынан едәуір
зерттелген мәселе болғандықтан бұл жерде біз оларға арнайы тоқталмадық.XX
ғасырдың бас кезінен бастап 30-жылдарға дейінгі аралықтағы ғылым тілінің
ғылыми терминологияның дамуы мен қалыптасуына байланысты осы кезеңді арнайы
зерттеген Исаев С.М., Айтбаев Ө., Жанпейісов Е., Барлыбаев Р. сияқты
ғалымдардың еңбектерінен мол мәлімет алуға болады.Осы кезеңде жарық көрген
басылымдардың материалдары негізінде бірнеше кандидаттық диссертациялар
қорғалды.Осының бәрі сөз болып отырған кезеңнің тілші ғалымдар назарынан
тыс қалмағандығын көрсетеді.
Сондай-ақ, біздің пікірімізше, салалық терминологияның сараланып,
тілідің терминологиялық жүйесінің қалыптасуы ғылымның жеке салалары бойынша
жазылған алғашқы оқулықтармен, ғылыми еңбектермен тікелей байланысты.
Сөйтіп, өткен ғасырдың 10-жылдарынан бастап, ғылымның түрлі салалары
бойынша қазақ тілінде оқулықтар жазылып, қазақ баспасөзінің ел арасына
ғылым-білімді кеңінен насихаттауы ғылыми терминологияның қалыптасуына негіз
болды.
А.Байтұрсынұлы бастаған қазақ зиялыларының термин шығармашылығында
ұстанған принциптері терминологиялық лексиканы жалпыхалықтық тіл негізінде
жасауға бағытталғандығымен ерекшеленеді.
Бұл кезеңдегі терминжасам ісінде айрықша көзге түсетін тұлға –
А.Байтұрсынұлы. Сондықтан оның терминжасам тәжірибесі мен ғылыми
тернминологияны қалыптастырудағы рөлі туралы арнайы сөз қозғаудың маңызы
зор.
1.2 1930-90 жылдар аралығындағы қоғамдық-мәдени, саяси
өзгерістердің термин қалыптастыруға ықпалы
Термин шығармашылығының бұл кезеңі 1930 жылдардың басынан 1990
жылдарға дейінгі аралықты қамтиды.Отызыншы жылдары А.Байтұрсынұлы бастаған
қазақ зиялыларының термин жасауда ұстанған бағыттары әкімшіл-әміршіл жүйе
тарапынан күштеп өзгертілді.1929 жылдың жазында А.Байтұрсынұлымен бірге
көптеген қазақтың білікті ұлттық кадрлары қамауға алынды.Ендігі жерде
ұлттық республикалардағы термин жасау ісінің бағытын жегілікті ұлт кадрлары
емес, Одақтық орталығы Мәскеу белгілейтін болды.1930 жылы Мәскеуде
Бүкілодақтық партия мәжілісінде ұлт тілдеріндегі терминологияны дамыту
мәселесі арнайы қаралды.Сол мәжәләсте КСРО халықтары тілдерінде термин
жасаудың негізгі ғылыми принциптері белгіленді.[10,306-309]
Міне осы уақыттан бастап КСРО халықтарының тілдерінде термин жасау
барысын жаңа іліпби комитеті арнайы қадағалап отырды.
Әдебиетте “түрі ұлттық, мазмұны социалістик”, яғни социалистік
реализм шеіберінен шықпайтын әдебиет жасау көзделгеніндей, термин
шығармашылығы да орталық белгілеген қатаң қалыпқа сәйкес жүргізілуі керек
болды.Арнаулы ұғым атауларын жасауда ұлт тілдерінің өздеріне тән ішкі
ерекшеліктері ескерілмей “совет халқының” ортақ тілі – орыс тілінің мүддесі
бәрінен де жоғары қойылды.Термин шығармашылығында ұлт тілін пайдаланудың
үлгісін көрсете білген білікті ұлттық кадрларды қуғындау өріс алды.
1924 жылы өазаө ғылыми өызметкерлерінің бірінші съезінде
А.Байтұрсынұлының ұсынуымен қаьылданған терминологияны қалыптастыру мен
дамыту принциптері басшылыққа алынбауы ұ\үшін олар ұлтшыл-буржуазияшыл
кертартпа күштердің зиянды әрекеттерінің бірі деп танылды.Отызыншы жылдарға
дейінгі жасалған көптеген терминдер қайта қаралып, олардың елеулі бөлігі
қолданыстан орынсыз шеттетілді.Осы уақытқа дейін ғылыми терминологияны
жасауда өрескел қателіктер кетті, енді оларды түзету қажет деген ғылыми
негізі жоқ өктем пікір үстемдік құра бастады.
Сөйтіп, ғылымды, ғылыми термиологияны ұлт тілінде қалыптастырудың
маңызын терең түсіне отырып жасаған қазақ зиялыларының тұжырымдары ешбір
дәлелсіз буржуазиядық теориялар қатарына кіргізіліп,оларға қарсы
И.В.Сталиннің “буржуазияшыл теориялармен аяусыз күреспей тап жауларын
түпкілікті жеңу мүмкін емес” деген сөзін ұран ғып ұстанған белсенді күрес
жүргізіліп те кетті.
Термин жасауға, терминологияны қалыптастыруға байланысты сол отызыншы
жылдардың ішінде жазылған біраз еңбектерден мұны анық байқауға
болады.Мәселен, 1930 жылы жазылған “Выправить недочеты в сроительстве
казахской терминологии” деген мақаласында Е.Кротевичь 1931 жылы басылған
орысша-қазақша “Атаулар сөздігіне” (терминологический словарь) диктатура,
комсомол, пятилетка, большевик, ленинизм, революция, ударник, бригадир,
трактор, непрерывка, соревнование, обезличка, красноармеец, политрук,
гарнизон, дивизия, патрон, пулемет, обороноспособность сияқты жиі
қолданалатын әскери терминдердің енгізілмей әдейі шеттетілгенін, библиотека-
кітапхана, диктатор-әмірші, коллективизация-бірлестіру сияқты әбден
орныққан халықаралық терминдердің қазақ тіліне аударылғанын қатты сынға ала
отырып, сөздік авторлары ұлтшыл демократтардың саясатын қолдаушы деп
көрсетеді.Сондай-ақ, ол бұдан былайғы уақытта терминологияның қай бағытта
дамуы қажеттігі туралы пікірін былай білдіреді:“Cовременный этап
социалистического стройтельства предъявляет терминологии каждого языка
определенный заказ – терминология должна быть строго социально-классовой,
удовлетворяющей актуальные потребности строителей социализма”.[11, 94-96]
Бұл терминологияның 30 жылдарға дейінгі ұлт тілі негізінде жасалу
бағытын тоталитарлық жүйенің мүддесіне сәцкес түбегейлі өзгертіп,
терминологияның да сол жүйені нығайтуға қызмет етуі қажет деген сөз нді.
Ендігі жерде ол солай болды да.Орталықтың нұсқауы жергілікті белсенділер
тарапынан берік қолдау тапты.Мәселен, М.Қайыпназарұлы тенминология туралы
өз мақаласында Қазақстан оқу комисариаты,баспасөз,жаңа кеңес жазушылары
қазақ тілі құрылысына большевиктік басшылық етуді барынша күшейтудің қажет
екендігін атап айта отырып “...тіл қалың көптің ұғымына оңай, жеңіл болуы
керек деген Ленин, Сталин нұсқауларын қолдануымыз керек.Оның Социализм
бүкіл жер жүзінде жеңіп, әбден орнығып, қалыптасып кеткен уақытта ұлт
тілдері де аіқасып, ортақ бір тілге айналып кетуі сөзсіз” деген Сталин
нұсқауы жүзеге асыра беру бағытын ұстануымыз керек”,-деп алдыңғы пікірді
қолдады.
Ол А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейханұлы, Х.Досмұхамедұлы, Е.Омарұлдарының
жасаған терминдерінің, олардың термин жасауда басшылыққа алған
принциптерінің зияндылығын дәлеледеуге тырысып бағады.“Қазақ тілі
құрылысындағы алаш-ордашылық теорияларға соққы берген жоқ”- дейді.[12,59-
61.]
Сөйтіп, 30-жылдардан бпстап солақай саясат үстемдік құрып,жергілікті
кадрлар арасынан оны қолдаушылар қатары ңөбейе түсті.Алайда А.Байтұрсынұлы
бастаған қазақ зиялыларының терминжасам принциптерінің дұрыстығын
түсініп,оны қолдаушылар да, қорғаушылар да болды.Мәселен, 1935 жылы“Еңбекші
қазақ ” газетінде жарияланған “ термин жайындағы кейбір қата пікірлер
туралы”* деген мақаланың Т.Жүргенұлының пікірімен келісе алмайтындығын
білдіреді.Олар:“құн” деген терминге Жүргенұлы жолдас сөздің түбірін,
баяғыдағы ұғымын қуалап қарсы болды.Жүргенұлының ойынша, “біз ешбір сөзге
жаңа ұғым бере алмайтын сорлы секілдіміз.Тұрмыс қаншалыұты өзгерсе, тілде
қатып қалған ағаш емес.Әр сөзге әр заман жаңа сөз туғызымен қатар жаңа ұғым
да береді”- деп өте дұрыс жазды.[13,]
Осындай авторлардың бірі Нығметолла Қаймекеұлы өзінің “Пән атаулары –
термин жөнінде” деген мақаласында пікірін былайша тұжырымдайды:“Менің
ойымша,Европа пән тілдерін қазақша қолайлы сөз табылмай, ол нәрсе туралы
қазақ тұрмысында тиісті ұғым болмай әбден ддағдарған күнде ғана алу керек
деп ойлаймын”.
Европа терминдерінің бәрін бұзбай ала бергенде мынадай қиындықтар
бар:1) барлық оқулық, білім ана тілінде жүру жұмысы кмшілікке ұшырайды,тіл
аса шұбарланып кетеді,қазақтың көп тілі пайдаға аспай ұмытылып кетеді.2)
Европа терминдерінің айтылуын(произнешение) бұзбай дәл өзінше айтатын
болсақ,ол уақытта бұрынғы қазақ алпабетіне қосымша Европаның“Ф”, “В”, “Х”
сияқты барлық жат әріптерін түгел кіргізіп алуымыз керек болады.3) Европа
терминдерінің айтылуын өзгертіп қазақ ауызға салып айтатын болсақ, онда көп
терминдерді сиқы біржола бұзылып танымастық дәрежеге келеді,одан да лайықты
қазақ сөзін тауып қойғанның өзі жөн болып қалады.Мысалы, “гипотенуза” деген
сөзді қазақшаласақ қалай айтар едік: қазақ сөзінің басында “г” әрпі
келмейді, ортасында “о ” әрпі келмейді, сөздің басы жіңішке айтылса аяңы да
жіңішке айтылуы керек.Олай болса “ гипотенузаны” – кептелез деу керек
қой.Мұның Европа терминін алғандыққа қанша сәні бар?Қазақша терминдер
таңдағанда төмендегі шартарды қажет деп білемін.
1.Мүмкін болғанша қазақтың көпшілігіне мәлім құлаққа таныс сөздер алу.
2.Тілге жеңіл,айтуға сыпайы болу.
3.Орыстың сөзін сол күйінше аудара салумен қанағаттанбай,табылса
неғұрлым түркі мағынасына сәйкес сөз іздеу”*.
Бірақ А.Баітұрсынұлының бағытын ұстанып, мұндай пікір айтушылар
социалистік қоғам құруға қарсы буржуазияшыл-ұлтшылдар қатарына
қосылып,жазықсыз жапа шегетін еді. Сондықтан мәселенің дұрыс-бұрысын ашық
пікірталас арқылы айқындауға жол берілмей, большевизм мүддесін қорғай
сөйлегендердің бәрі дұрыс болып саналатын біржақтылық орын алып отырды.1933
жылы КСРО ҒА-ның техникалық терминология комиссиясы құрылып,ол кейінірек
ғылыми-техникалық терминология комитеті болып қайта өзгертілді.Орталықта
(Мәскеуде) болған өзгерістердің ұлттық республикаларда жалғасын таппай
қалмайтыны белгілі.1933 жылы Қазақстанда да Мемлекеттік терминология
комиссия құрылды.Мемлекеттік комиссия болғандықтан да бұл комиссия
құрылған күннен бастап өз жұмысын КСРО деп аталған алып мемлекеттің тіл
саясатына сәйкес жүргізілді.
1935 жылы майда өткен Бүкілқазақстандық мәдениет қызметкерлерінің
съезінде профессор Қ.Жұбанов ұсынған қазақ терминологиясының жаңа
принциптері бекітілді.[14, 283-285]
Ендігі жерде термин жасау, шет ел тілдерінен қабылдау мен оларды
қазақ тілінде жазу мәселелері осы принциптерге сәйкес жүзеге асырылып
отырды.
Термин шығармашылығына партиялық басшылық шектен тыс күшейтіліп,
ғылыми терминологияны дамытудың өз уақытына лайық жаңа кезеңі басталды.Бұл
істе кейбір партия қызметкерлері барынша белсенділік танытты.1933-1937
жылдары ҚАССР халық ағарту комиссары болған белгілі қоғам қайраткері
Т.Жүргенов өз мақаласында орыс тіліндегі тема, стоимость, тип,
ударник,актив терминдерін тақырып, құн, кейіпкер, екпінді, белсенді түрінде
қазақшаға аударып әуреленудің қажетсіздігін айта келіп: “Такие тенденция
являются, по студи дела, пережитком практики “культуры языка” казахского
реакционного национализма, деятелей контр-революционной Алашорды,
стремлением сохранить казахский народ в самобытном состоянии, в состоянии
ограниченности, изолировав его от окружающей пролетарской культуры,
оторвав его от социалистической родины. Вот куда ведет продолжаюшаюся еще,
к великому сожалению, до сих пор практика в деле создания новых терминов”,-
деп термин жасаудың жаңа бағытының дұрыстығын дәлелдеп, әлі де ескі
реакцияшыл бағытты қолдаушылардың бар екенін, олармен күресуді тоқтатпау
қажеттігін ескертті.[15, 44-51]
Әрине, ондай күрестің аяусыз жүргізілгені қазір ешкімге құпия
емес.Соның нәтижесінде “ұлтшыл-байшыл” алашордашылар теориясына
пролетариатшыл большевиктік басшылық тарапынан жүргізілген күрес көздеген
мақсаттарына қол жеткізді.
Осылайша “әдебиеттің партиялығы” сияқты “терминологияның да
партиялық” кезеңнің негізі қаланды.Ұлт тілдері айқасып, ортақ бір тілге
айналып кетуі үшін (ол әрине орыс тілі болуы керек еді) орыс тілінен өзге
тілдердің ерекшеліктерін ескермейтін Кеңес үкіметі өзінің ұлтсыздандыруға
бағытталған идеологиясымен де, оған алдана қоймағандарды тегеурінді күшімен
де тәрбиелеуге көшті.
Оны жиырмасыншы жылдардың аяқ кезінен бастап,отызыншы жылдардың
соңына, дәлірек айтқанда 37-38 жылдарға дейінгі уақыт аралығында мерзімді
баспасөз беттерінде жарияланған материалдардан анық көруге болады.Олардың
барлығына бірдей тоқталып, талдау жасау мүмкін болмағандықтан, біз жоғарыда
сол кезеңнің шындығын көрсетіп бірқатар деректерді ғана мысалға келтірдік.
20-30 жылдары термин, терминология жөнінде араб, латын графикасымен
әр түрлі басылымдарда жарыө көрген мақалалардың біразы қазіргі пайдаланып
отырған графикамызға ( кириллица) түсіріліп профессор Б.Әбілқасымовтың
редакторлығымен жеке жинақ түрінде жарық көрді.* Сөз болып отырған кезеңнің
өзіндік ерекшелігін көрсететін материалдарды осы жинақтан да табуға
болады.онда қамтылған С.Сейфуллиннің“О терминах и
термилогии”,“Оқытушы”деген бүркеншік атпен берілген автордың“Термин
туралы”,“Тағыда жат сөздерді қолдану туралы”,А
Самойловичтің“Терминологический словарь”,“Разработка научной терминологии
на языках тюркской системы”,Н.Баскаковтың“Заметки о казахской
орфографии”,Қ.Жұбанұлының“Төңкеріс және қазақтың ұлт тілі”,Ғ.Тоқжановтың“О
переводах произвений класиков марксизма-ленинизма на казахский
язык”,К.Шарипов пен П.Кочетковтың“Еше о терминологии на казахском
языке”сияқты мақалалары солардың қатарына кіреді.
Осы кезеңде жарық көрген еңбектерді саралай қарайтын болсақ, қоғам
өмірінде болған саяси өзгерістерге сәйкес ғылыми терминологияны дамытуға да
саяси мән беріліп, терминология мәселелері партиялық тұрғыдан шешіліп
отырған.Алаш ордашылардың(А.Байтұрсынұлы,Х.Досмұ хаммедұлы т.б.) термин
қалыптастыруда ұстанған бағыттары ғылыми дәлелсіз әкімшілік жолмен
өзгертілген.Қазақ тілінің термин шығармашылығындағы мүмкіндігінің шектелуі
– діл осы 30-жылдардан басталды.
Ұлттардың мәдениеті мен ғылымның даму бағытын белгілеу құқығынан
айрылғысы келмейтін орталыққа ұлтының мүддесін емес,партияның
тапсырмасын,билеушісінің бұйрығын бұлжытпай орындайтын кадрлар тәрбиелеу
қажет еді.Мұндай тәрбиенің Одақтық білім беру жүйесі мен қоғамның
идеологиясы арқылы барған сайын үдемелі түрде үздіксіз, әрі ұзақ мерзім
жүргізілуі ұлттық рухтың әлсіреп, тарихи сананың төмендеуіне әкелді.
Мұндай жағдай ұлт тілінің, оның ғылыми терминологиясының өз жолымен
дамуына оң ықпал етпейтіні өз-өзінен түсінікті. Соның саладарынан бүгінгі
таңда ғылым мен техниканың сан түрлі салаларында еңбек етіп жүрген білікті
деп саналатын ұлттық кадрларымыздың, яғни “ғалымдарымыз бен қоғам
қайраткерлеріміздің елеулі бөлігі өз еңбектерін ана тілінде жаза алмайтын
дәрежеге жетті.Олар ғасыр басындағы А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейханқлы,
Х.Досмұхаммадқлы, Н.Төреқұлұлы, Е.Омарұлы, Ж.Күдерин, М.Жұмабайұлы,
Қ.Кемеңгерұлы, Ж.Аймауытұлы сияқты қазақ зиялыларындай қлт тілінің, ұлттық
ғылыми терминологиясының дамуына өз үлестерін қоса алмай отыр.Бұл – осы сөз
болып отырған кезеңнің,кеңестік тәрбиенің жемісі.
Сондықтан да бұл кезеңді – “ғылым тіліндегі ұлттық тіректің шайқалу
кезеңі”, деп танып, ол туралы: “...ғылым тіліндегі ұлттық белгілердің,
ұлттық тіреудің шайқалуы ұлт тіліне жасалған үлкен қиянаттың,ауыр қылмыстың
көрінісі.Осылай басталған кері ағым, ғылым тілін ұлтсыздандыру ағымы
біртіндеп өрістей келе, жалған да жасанды теориялармен тиянақталып, ғылыми
тұрғыдан негізделеді.Яғни, ұлтсыздандыру саясатын ақтау үшін арнайы
жасалған теориялардың ғылыми дүниелігі шамалы, ол басқа да ұлттың ғылым
салаларына әсер етпей қойған жоқ.Осы бір ағымнан қатты зардап шеккен
ұлттық ғылым, ұлттық сана тұралағаны оншалықты,жуық арада оңалатын түрі
көрінбейді”-деген Ш.Біләлов пікірінің негізсіз емес екендігін айтқан жөн.Ол
осы еңбегінде “Осылай басталлған, ғылым тіліндегі ұлттық тіректің шайқалу
кезеңі, жаппай орыстану кезеңіне ұласты.Ол шамамен 50-жылдардан бастау
алады деп жорамалдадық”-дейді.[16,75]
Біздіңше,30-жылдардан 90-жылдарға дейінгі (дәлірек айтқанда сексенінші
жылдардың аяғына дейінгі) уақыт аралығын қлттық ғылыми терминологияның
дамуының бір ғана кезеңі деп қараған дұрыс.Өйткені бұл мерзім ішінде термин
жасау мен шет тілдерінен қабылдау мәселесінде айтарлыұтай өзгеріс болған
жоқ.Ғылыми терминологияны қалыптастырудың басқа арнаға бұрылуына негіз де
болмаған еді.Яғни, ол бағытты қолдап, болашақты барлық ұлттардың ана тіліне
айналуға тиіс.Кеңес Одағының мемлекеттік тілі – орыс тілінің жан-жақты
дамуына, қоғам өмірінің барлық саласында қызмет ететіне жағдай жасап
отырған орталықтың өзге ұлт тілдеріне, оның ішінде, қазақ тіліне деген
көзқарасы өзгере өойған жоқ болатын.Сондықтан да ғылыми терминологияны
дамытуда 30-жылдары Одақтың тіл саясаты тұрғысынан қаралып жасалған
принциптер 90-жылдарға дейін басшылыққа алынып келді.
Рас, сөз болып отырған кезеңде принциптік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz