Атырау газетіндегі патриоттық тәрбие мәселесі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-9
I ТАРАУ ЕРЛІК ЕЛГЕ МҰРА, ҰРПАҚҚА ҰРАН: ... ... ... ... ... ... ...10- 23
II ТАРАУ ОТАНШЫЛДЫҚ – ОТБАСЫНАН БАСТАЛАДЫ: ... ...24-34
1.1 Қоғамды улаған рухани
дерт: ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .35-38
1.2 Ұлттық арнаның баспасөздегі
сипаты: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39-42
1.3 Кітап мыңғасырлық тағылым ... және патриоттық тәрбиедегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43-47
III ТАРАУ ҰЛТТЫҚ ӘСКЕР МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ
ЗАМАН ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .48 -53
ҚОРЫТЫНДЫ: ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...54-55
СІЛТІМЕЛЕР
ТІЗІМІ: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы:
Бүгінгі БАҚ-да әсіресе, мерзімді баспасөзде патриоттық тәрбиенің
алар орны ерекше. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі аса маңызды мемлекеттік
істердің ең бастысы - халықтың өз Отанына деген патриоттық сезімін оятатын
тетіктерді іске қосу болса, біздің міндетіміз қазақстандық патриотизмді
орнықтыруға, әрі қарай дамыта түсуге, яғни жастардың осындай сезімін
күшейтіп, сол арқылы кез-келген азамат пен азаматшаны өз ұлтын, тілін,
ділін, дінін сүюге бағыттау. Оларға патриоттық тәрбиені насихаттап, сол
жолмен жүруге итермелеу. Бұл азаттыққа қол жеткізгеннен кейін елдің ел
болуының, дербес мемлекеттің мемлекет болуының ең негізгі қозғаушы күші
болуға тиісті мәселе. Яғни, қазақстандық патриотизмді орнықтыруды мемлекет
тарапынан қапысыз қадағалау, түптеп келгенде, дербестікті нығайта түсудің
және кемел қоғамдық қатынастар қалыптастырудың бірден-бір кепілі болып
табылады. Мұның ақиқат шындық екеніне ешкім шәк келтірмеуге тиіс. Сондай-
ақ, оларды тәрбиелеудегі маңызды рөл атқаратын нәрсе - ол өз еліміздегі
патриоттық, яғни қазақстандық патриотизмнің өркендеу, даму тұсы. Атырау
облыстық қоғамдық-саяси газеті де өз кезегінде жастарды отансүйгіштікке
тәрбилеу, тарихи тұлғалар арқылы үлгі-өнеге насихат жүргізу бағытындағы
шығармашылық ізденістері көңілге қонымды. Расын айту керек, Атырау
газетінің көтеретін жүгі салмақты, тақырыптары сан алуан. Әсіресе, Заң
және заман, Атамекен, Талбесік, Ғибрат, Бірінші байлық,
Ақжаулық, Сымбат, Күміс қоңырау, Сыр қайнар, Сұраңыз, жауап
береміз сияқты арнаулы беттер оқырмандарын бей- жай қалдырмайды. Әр
оқырман ең алдымен өзіне, қызметіне қатысты мақалаларды іздейтіні даусыз.
Осы ретте газетте оқырман сұраныстарының барлығы да қамтылады десек артық
айтпаған болармыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:
Иә, қазіргі таңдағы қоғамдық, саяси-экономикалық ахуалдың адам
факторынан, рухани дамуымыздан ауадай қажетсініп отырған өзекті
проблемаларының бірі- патриотизм болып табылады. Экономикалық
қиыншылықтардан туындаған кедергілер мен әлеуметтік проблемалардың
жиынтықталуы жағдайында қоғам мүшелерінің ертеңгі күнге деген сенімін ояту
оңай емес. Мәселе осылай екен деп шарасыздық танытуға тағы болмайды. Ішкі
саяси тұрақтылықты қалыптастыру- мемлекет қауіпсіздігінің кепілі. Оның көп
факторлары бар. Белгілі бір аймақта әлеуметтік мәселелерді шешумен қатар
адамның рухани сұранысын қанағаттандыру кезек күттірмес маңызды шаралардың
бірі екендігі анық. Елді рухани
көтеру, ұлттың мақтаныш сезімін оята білу, отансүйгіштік, ұлтжандылық,
елжандылық қасиет қалыптастыру- тәуелсіз мемлекетіміздің өтпелі кезеңі үшін
айрықша мәселе болып отыр.
Осы тұрғыда патриоттық тәрбие тақырыбын жан-жақты талдап, ол
туралы баспасөз беттерінде жарияланған мақалаларды өзара сараптап,
салыстырып кешегісі мен бүгінгісінің жағдайын ашық көрсетуге жұмыстандық.
Негізгі нысаны:
Бүгінгі өскелең талап тұрғысынан келер болсақ, қазақстандық
патриотизмді қалыптастыру үрдісінде әрбір адамның мүдделілік сезімі
факторына ерекше назар аударған жөн. Ол үшін әрбір адамда, бүтіндей
қоғамдық ортада мүдделілік сезімді ояту қажет, патриоттық қасиетті
қалыптастыру деген сонда ғана шындыққа айналады.
Халқымыздың батыр перзенті Б.Момышұлының ғұмыр жолы ұрпаққа өнеге
болса, ал ол айтты деген қанатты сөздің тағылым түйерлік мәні зор. Барлық
кезде патриотизмді дерексіз, ұзақ-сонар сөзбен ұғындырудың, көбінесе
мемлекетке берілген адамның мақсат-мүддесімен байланыссыз түсіндіруден қашу
қажет,- деп түсіндіріп жазды ол.
Осы ретте патриотизмнің маңызды элементтерінің бірі онымен етене
байланысып жатқан ұлттық рух пен ұлттық патриотизм жөнінде айтып өту қажет.
Бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның асыл белгісі мен қасиеті- өз халқына деген
сүйіспеншілігі, жеке адам өз халқымен қан жағынан да, шыққан тегі,
территориясы, тілі, тұрмыс-тіршілігі, мінез-құлқы, психологиялық,
этнографиялық ерекшеліктері, қалыптасқан тарихи дәстүрлері жағынан да әбден
айқын әрі дербес басқа қасиеттері және ерекшеліктерімен де байланысты.
Сонымен қатар, әркім патриот болуы үшін өзінің ана тілінің қадір-
қасиетін жете сезіне білуі керек. Осы өлшемді жүрегінен өткізе алмаған
кісіден патриоттық қасиет талап ету бекершілік болар еді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Мақсатымыз және негізгі көздегеніміз бүгінгі ұрпақ бойына рухани өсуді,
өркендеуді қалыптастыру. Ана тіліне деген сүйіспеншілікті дамыту. Осы
мақсаттар негізінде диплом жұмысын жазу барысында алдымызға төмендегідей
міндеттер қойдық:
- әрбір жастың бойынан қазақи менталитетті табу;
- олардың шетел әндері мен киноларын бойларына сіңіруіне жол
бермеу;
- керісінше, жоғарыдағыларды болдырмау үшін рухани азық алатын
әдебиеттерді көп оқу;
- қазақстандық патриотизмнің дамуына өзіндік үлестерін қосуына
ықпал ету.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері:
Жалпы диплом жұмысын жүйелі түрде жазып шығуға Қазақстан республикасының
заңнамаларын және газет жарияланымдарын пайдаландық.
Диплом жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және сілтемелер мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе
Бүгінгі таңда патриотизм, әсіресе қазақстандық патриотизм айрықша
маңызға ие болып отыр. Өйткені, тәуелсіз еліміздің ғаламдық өркениет
ортасынан өзінің лайықты орнын алуы үшін де бұл ерекше өлшемнің бірі екені
даусыз.
Сондықтан болуы керек, біздің көзқарасымызша, соңғы жылдары
патриотизм мәселелерінің ғылыми тұрғыдан сарапталуына, оның теориялық және
практикалық тұрғыдан зерттелуі керектігіне назар аударыла бастады. Бұл
саланы зерттеген жазушы Жұмабек Кенжалин өзінің Ұлт рухын ұлықтаған
ұрпақпыз деген кітабында саясаттану ғылымында проблеманың әлі зерттеле
қоймаған өзекті тұсына былайша тоқталады:
- Саясаттану ғылымында патриотизм тақырыбы ерекше орын алады. Ал
зерделеп қарасақ, саясаттану ғылымының елеулі нысанына айналып отырған
патриотизмнің қазақстандық ұғымдары кеше-бүгін пайда бола қалған жоқ.
Сондықтан оның қалыптасуының себеп-салдарын, мән-мәртебесін жете
байыптау және зерттеу керек екендігі байқалады.(1,)
Шыныменде, патриотизм, ұлтжандылық, елжандылық проблемасын тек
қана соңғы он жыл көлеміндегі оқиғалармен, өзгерістермен орайластырып
шектеп қалу жеткіліксіз. Бұл мәселе қоғамдық дамудың ілгерідегі кезеңдеріне
де тән болған. Оны өрістетуде әртүрлі қоғамдық ұйымдар мен саяси
институттар белгілі бір роль атқарған. Бірақ кеңестік идеологиядағы
ұраншылдық, науқаншылдық салдары патриотизм ұғымын жадағайландырып, оны
әсіре-белсенділіктің құралына айналдырғаны жасырын емес. Сондықтан өткеннен
сабақ ала отырып, бұл проблеманың саяси мәніне оның жаңа қоғамдағы алар
орнын мұқият саралап қарастыру қажеттігі туындады. Себебі- өткеннің бәрі
сабақ екендігі даусыз.
Жалпы, патриотизмнің мән-мағынасы, шыққан тегі, оның қандай да
бір маңызға ие екенін жоққа шығара алмаймыз. Өз сөзінде зерттеуші мамандар
оған төмендегідей сипат береді:
Patriotes (грекше)- отандас деген ұғымды береді. Patris Отан,
туған жер деген сөз. Патриотизм ұғымының мазмұнын түсіндіруде саяси
сөздіктерде әртүрлі өлшемдер қабылданған. Оның себебі, патриотизмнің
әлеуметтік-тарихи, саяси құбылыс болғандығында және заманына орай әртүрлі
әлеуметтік мәнге ие болуына байланыстылығында,-деп мамандар түпкі ойларын
білдіріп, әрі қарай былайша жалғастырады:
- Тіпті, сонау кеңестік патриотизм Отанына, халқына
сүйіспеншілікпен қатар интернационализмді, КСРО халықтары мен бүкіл
дүние жүзі ұлттарына достықты қамтыған. Тоталитарлық режим құлап,
саяси құндылықтар өзгерген тұста патриотизм ұғымын жаңаша ұғындыруға
ғылыми талпыныс жасалған. Сондай ұмтылыс қазақстандық сөздіктерден де
байқалады. Онда патриотизмге адамгершілік, саяси принцип, әлеуметтік
сезім, Отанның өткені мен бүгінгісін мақтан тұту, өзіндік және топтық
мүддені елдің ортақ мүддесіне бағындыру, Отанға қызмет ету және оны
қорғау өлшем бірліктерінің негізінде анықтама берілген,-делінген.
2,
Алайда, патриотизм өлшемдері бұнымен бітпейтіні анық. Біздің
көзқарасымыз бойынша, патриотизм Отан-анаға деген сүйіспеншілік, адам
бойындағы қабілет қарым мен күш-қуаты, білім мен білікті, ақыл парасатты ел
игілігіне жұмсау, атамекен мүддесіне арнау болмақ.
Расымен де, патриоттық қасиет қоғамдық ой-сана керуенінің ерекше
бір бөлігі. Сондықтан ол қоғамдық ортаның даму үрдісіне сай әртүрлі
мазмұнда көрініс береді. Олай болса, патриотизмнің табиғи тамырларына, оның
тарихи
кезеңдеріне тереңірек назар аударғанымыз жөн.
Осы мәселе турасында алыс және жақын шетел ғалымдары, қазақстандық
әріптестеріміз өз көзқарастарын білдіріп, оның қоғамдық үрдістерде алар
орнын айқындау бағытында ой-тұжырымдарын ұсынып келе жатқаны белгілі.
Айталық, ресейлік ғалым В.В.Макаров:
- Патриотизм кез келген саяси, әлеуметтік, этникалық топтың ғасырлар
бойғы тұтастығын қамтитын құбылыс деп жазса, 3, Н.И.Губанов былай
деп ой түйеді:
- Шын мәніндегі патриотизм кім-кімнің болсада өз Отанына шексіз
берілгендігі, сонымен бірге өзге халық мақтанышына құрметпен қарау
болмақ. Ал мұндай қасиет іс әрекет пен идеяның, ықыластың бірлігінің
айғағы іспетті,-дейді. Және де осы пікірді И.Е.Кравцов та қайталайды.
4,
Бұл тұрғыда мәселені басқаша түйіндеген ғылыми зерттеулерге зер
сала қарағанда патриотизмнің қоғамдағы атқарған функциясын жете бағаламаған
әртүрлі пікірлердің орын алып келгенін анық аңғаруға болады. Ю.И.Дерюгин:
... патриотизм бұл жай ғана абстрактілі ұғым ғой десе, 4, П.М.Рогачев
пен М.А.Свердлин: патриотизм феномені ертеден келе жатқан түсінік екені
рас, бірақ бұл ғылыми зерттеулердің арналарына жатпайтын үгіт-насихаттық
жұмыстың ғана нысаны болуы керек,- деп мәселеге біржақтылау сипат береді.
Бұл, әрине, патриотизм ұғымының мән-мазмұнын толық аша алмай
тұр. Тарих қойнауына көз жіберсеңіз, патриотизм ұғымын нәсілшілдік көзқарас
тұрғысынан түсіндіруге тырысқандар да болған. Мәселен, ғалым Н.И.Губановтың
жазуынша, ағылшын лорды Х.Спурель Патриотизм биологиялық көзқарас
тұрғысынан деген кітап жазған. Ол 1914 жылы орысшаға аударылып басылып
шыққан. Спурель патриотизмнің түп-тамырын, тіпті, жануарлар әлемінің
тіршілік түйсігінен іздеуге тырысады. Оның пікірінше олардың өз аталық
сезімі патриоттық сезімнің баламасы бола алмақ.
Әдебиеттерде патриотизм ұғымын өзінше түсіндіру, тар мағынада
қарастыру осылайша белең алған. Патриотизм мәселесі маңызды проблема
ретінде Платон, Аристотель, Цицерон, Гегель, Ф.Энгельс еңбектерінен елеулі
орын алған.
Қоғамдық дамуда техникалық прогрестің өріс алуы, цехтық
шеберханалар мен мануфактураларды ығыстырып шығарып, капиталистік
қатынастардың дүниеге келуіне ықпал етті. Сонымен қоса қоғамның болмысына
сай патриоттық сана да жаңа деңгейге көтерілді. Бұған өндірістік күштер мен
өндірістік қатынас ара салмағының өзгеруі себепші болады. Сөйтіп,
патриоттық сана жаңа мазмұнмен толықты.
Кез келген мемлекеттегі үстемдік етуші саясат пен идеология
патриотизмнің мазмұнынан, санасынан көрініс тауып отырған. Адамзатты
өркениетке жетелейтін, ізгілікке үндейтін, елжандылыққа баурайтын
патриоттық сана қашанда жоғары бағаланып отырған. Сонымен қоса патриотизмді
өз мүддесіне орай, билікті барынша нығайтудың құралы ретінде шебер
пайдаланған тоталитарлық жүйелердің мысалын да дүние жүзінен көп
кездестіруге болады.
Белгілі саясаттанушы ғалым Л.Ахметова бұл мәселе жөнінде:
- ХІХ және ХХ ғасырда патриотизм көбінесе үстемдік құрушы билік
иелеріне қызмет етіп, бірте-бірте ол мемлекеттің бұқара арасындағы
тәрбие жұмысының құрамдас бір бөлшегі болып келген еді. Қазір
патриоттық тәрбие беру барлық қоғамдық саяси құрылымда да бар. Ал
билік иелері елдің сыртқы және ішкі саясатының маңызды мәселелерін
шешуде осы патриотизмге сүйенеді деп жазады. 5,
Біздіңше, автордың бұл пікірі кеңес қоғамындағы бұқаралық
ақпарат құралдарының қызметін зерттеуге арналған еңбегіне негізделгеніне
қарамастан қазіргі қоғам үшін де құнды көзқарас.
Шын мәнінде өткен тарихқа көз салсақ, патриотизм мен
интернационализм ұғымдары бүтіндей кеңестік идеологияның іргетасы саналды
да ол шектен асып ұраншылдық, науқаншылдық сипат алған еді. Ал, сол
идеологиялық құралдың үлкен бір механизмі саналған бұқаралық ақпарат
құралдары бүтіндей билік иелерінің құзырына еніп, даурықпашылдық, көз
бояушылық сарынға бой алдырғаны анық. Қоғамның кемшілігін дәл басып ашып
жазудан гөрі, нақты жағдайды бұрмалап, боямалай көрсету, әсірелеп жазу сол
жылдар басылымдарына тән болды.
Л.Ахметова патриотизмнің қазіргі тұрпатына сипаттама бергенде
тәуелсіздік жылдарындағы оның науқаншылдық үрдістен ада табиғатын еске
салып отыр. Патриотизм сырттан әкеліп таңатын жасандылықтан таза, әр
қазақстандықтың шын мәніндегі тұлғалық қасиетін, сипатын бейнелейтін сезім
болуға тиіс. Өйткені, оның бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты
алғышарттары, негізі бар. Себебі бүгінгі таңдағы бұқаралық ақпарат
құралдары саясаттанушы ғалым Д.Жамбыловтың тұжырымы бойынша:
- ...азаматтардың саяси сауатын көтеруіне, өзінің адамгершілік
сезінуіне, абыройын жоғары ұстауына, еркіндікке, әлеуметтік әділеттілікке
ұмтылысына, саяси процеске салауатты, білікті қатынасуға мүмкіндік жасайды
6,.
Біздің ойымызша, аталмыш мәселенің өзекжардылығы соншалық,
бұқаралық ақпарат құралдарының, әсіресе, қазақ тілінде шығатын газеттер мен
журналдардың қоғам мүшелерінің патриоттық санасын қалыптастырудағы роліне
соңғы жылдары айрықша назар аударыла бастады.
Қазақстандық патриотизм азаматтарды отаншылдыққа, елжандылыққа
баулудың ұғымын берсе, ақпараттық қауіпсіздік әрбір қоғам мүшесінің санасын
теріс ықпалды саяси ойындардың әсер етуінен қорғайды, адамдардың
бұрмаланған, жалған деректерге бой алдырмауына септігін тигізеді.
Ақпараттық қауіпсіздік мәселесіне немқұрайды қараудың қаншалықты залал
әкеліп жатқанын философ ғалым А.Айталының мына бір деректері айқын аңғартса
керек:
- ...әлеуметтік зерттеу нәтижесінде ресейлік РТР арнасы көрсеткен
100 фильмнің 10-ы, ОРТ арнасы көрсеткен 100 фильмнің 13-і, ал НТВ
арнасының 100 фильмінің 30-ы зорлық-зомбылықты насихаттайтыны
анықталған. НТВ арнасынан қазір ресейліктердің өздері шошып отыр.
Ендеше, неге біз оның жастарды зорлыққа тәрбиелейтін хабарларын
өзімізде көрсетуіміз керек? Ақпараттық қауіпсіздікті сақтау үшін оны
этномәдени кеңістікке айналдыру керек,- деп есептейді. 7,
Сондықтан да, өзекті мәселені бір жағына шығару үшін, 70 жыл
бойы өзге есікке қарап телмірген ұлтымыздың адамзаттық болмысын қайта
жандандыру қажет екені анық аңғарылады. Әрбір халықтың тарихи өмірінде қол
жеткізген ең құнды дүниелері- рухани және адами қасиеттер, құлықтылық
(моральдық) тәлім-тәрбие үлгілері. Сондықтан да әрбір жаңа ұрпақ үшін ең
мәнді тәрбие- ұлттық тұрғыдағы тәрбие үлгісі болып табылады. Өйткені,
мұндай тәрбиенің негізін замандар бойы қалыптасып келген асыл рухани
құндылықтар және биік ізеттілік пен құлықтылық тұрғысындағы ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасып жататын, адамның адамнық қасиетін нығайтып әрі асылдандыра
түсетін, халықтың даналық өмір салтынан туындап отыратын бұлжымас ережелер
мен қағидалар құрайды.
Ұлттық тәрбие- адам өмірінің алтын арқауы. Ұлттық тәрбие
жалпыадамзаттық рухани құндылықтарды жоққа шығармайды, қайта,
солармен үндесіп жатады. Бұлар бірін-бірі байытып, құнарландырып отырады.
Ұлттық тәрбиеден тереңдеп нәр алған адам- рухани бай адам.
Ондай адам жалпы адамзаттық тұрғыдағы мәдени және рухани
құндылықтарды бойына тезірек сіңіреді, сөйтіп, толық әрі кәміл адам
дәрежесіне тезірек жетеді. Ұлттық менталитет- тұнып тұрған рухани қазына.
Халықтың тілі мен мәдениеті болсын, салт-дәстүрі мен наным-сенімі болсын-
мұның бәрі де әрбір халық үшін асыл да қымбатты рухани дүниелер. Әсіресе,
наным-сенімнің әрбір халықтың өмірінде алатын орны өзгеше.
Отаншылдық, елжандылық, ұлтжандылық ұғымына қатысты проблемаларды
ортақ игілікке айналдырудың озық үлгілері қалың бұқара назарына ұсынылмаса,
ол жас ұрпақты ізгілікке тәрбиелеу құралы бола алмаса, онда патриотизм
тақырыбының да жолы қысқа болғаны. Бұл ретте, әрине, қоғамдық пікір
қалыптастырудың мықты көзі бұқаралық ақпарат құралдары арасындағы өзара
байланыс туралы мәселені арнайы қарастыру қажеттігі туындайды.
І ТАРАУ Ерлік елге мұра, ұрпаққа ұран.
Кез келген халықтың шыққан тегі, тарихы және қалай
қалыптасқандығы, ұстанған моральдық нормалары мен әдет-ғұрып, салт-
саналарынан туындаған тәрбиесі ғалым-мамандарды ғана емес, барша көпшілікті
қызықтырады. Түбі бір түркілердің бір тармағы көне қазақ халқының да
ұрпағын еңбекке, кәсіпке, өнерге икемдеуінің, үйретуінің өзіндік жолдары
мен жөндері болған.
Сондай-ақ дала тұрғындарының өздері өмір сүрген ортаның
әлеуметтік-экономикалық жағдайына, мәдениеті мен тарихына орайлас жас
буынға тәлім-тәрбие берудің де басқа жұрттарда қайталанбайтын талап-
тілектерін дүниеге әкелген. Өйткені, Дала тұрғындарына өте биік моральдық
талаптар қойылды. Олар: көшпелі мал шаруашылығының тетіктерін жете игеру;
еңбексүйгіштік пен төзімділік; ата тегін ардақтау; сөз асылын қастерлеу;
тапқырлық пен алғырлық, ат құлағында ойнау; ата салтын бұзбау, т.б.
Осындай талаптардың ең бастыларының бірі- ел намысын қорғаудағы
жаужүректілік, Отанын, Ата-мекенін ардақтау. Біздің бүгінгі тілімізбен
айтсақ, ПАТРИОТТЫҚ. Түркі көсемі Білге қаған, Күлтегін батыр мен ақылгөй
Тоныкөк құрметіне қойылған құлпытастардағы жазба деректер де мұны
айғақтайды. Бұл үрдіс кейін Қорқыт, Әл-Фараби, Қожа Ахмет Яссауи, Махмұд
Қашғари, Жүсіп Баласағұн және қазақ ақын-жырауларының шығармашылықтарын
бойлай өтіп бізге дейін жеткен.
Дала перзенттеріне тән тағы бір ерекшелік- олар жастардың қалай,
не үшін өмір сүруі керектігін, кімдермен қалайша күресіп, қайткенде
мақсатына жетіп, адамгершілік парасатқа ие болатындығы туралы айтып қана
қоймай, өздерінің жеке бастарының үлгісімен де тәлім-тәрбие бере білді.
Көшпелі қазақ өркениетінде Атамекен ең қасиетті ұғымдардың бірі
саналды. Жоғарыда айтқанымыздай, ежелгі түркі қағандығы кезінде тасқа
жазылған Күлтегін ескерткішінде ел билеушілерінің Отаншылдық үлгісі мен
патриоттық сезімдері Қазыбек, Әйтеке билер, Ақтамберді, Бұқар жыраулар және
20-ғасырдың басындағы А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов бастаған ұлт зиялылары
мен қайраткерлер Отаншылдықты сөзбен ғана айтып қоймай, іспен де өнеге
көрсете білді. Әйтеке би:
- Өмірім халықтікі, өлімім ғана өзімдікі,-деп халыққа қызмет
етудің, патриоттықтың биік үлгісі бола білді. Тәуке хан заманынан
қазақ қоғамында отаншылдық, патриоттық ұстаным байлықтан да жоғары
бағаланды.
Атырау газетінде 2007 жылдың 22 қыркүйегінде Есімдері ел
есінде айдарында Хисмет Табылдиевтің Мерген Байболовпен Ел есіндегі Ер
Қосай деген тақырыпта сұбат-материалы жарыққа шықты. Ер Қосай атаның
өмірге келгеніне бес ғасыр болыпты. Кеңес заманында елге еленбей, көлеңке
күйде қалған Ер Қосай өзіміз бөлек ел болғаннан кейін ғана шыға бастады.
Бүгінде Қосай ата, Есет ата, Барақ ата, Бекет ата, Жаңғожа аттарының екінің
бірі біледі. Материалда Ер Қосай атаның адамгершілігін, адалдығын,
батырлығы мен батылдығын, жауына деген қас мінезін айқын суреттелген.
Сонымен бірге тілші сауалының көбі Ер Қосай атаның мерей тойын тойлауға
байланысты құрылған. Сұхбат тілі жеңіл әрі ұғынықты, әңгіме ретінде
құрылған.Автордың шеберлігі сонда сұхбат арқылы оқырмандарға Ер Қосай
атаның портретін шығарып берді.
Шыныменде, патриоттық тәрбие, отаншылдық, отансүйгіштік,
Атақонысқа, Атажұртқа, Атамекенге, ұлтының салт-дәстүрі мен мәдениетіне
деген сүйіспеншілік сезім адам баласымен бірге жасасып келе жатқан ерекше
сезім. Отаншылдықтың іргетасы- ұлтжандылық. Өз ұлтын сүйіп, оның мұңын
мұңдап, жоғын жоқтайтын азамат қана отаншыл болады. Отаншылдықты рухани
құбылыс ретінде зорлықпен, нұсқаумен, биліктің басқаруымен енгізу мүмкін
емес. Отаншылдық тәрбиеге қатысы бар барлық институттар мақсатты әрі
нәтижелі жұмыс істегенде ғана санаға сіңеді.
Көптеген елдерде Отаншылдық халықтың өз ұлтының тілін, дінін берік
сақтауымен және мақтан тұтуымен тікелей байланыстырылды. Ғасырлар бойы
басқа халықтарды басып-жаншып, отарлық үстемдік, жүргізген алпауыт
мемлекеттерде ұлы державалық патриотизм санасы мемлекеттік ұран ретінде
насихатталған.
Мәселен, американдық деген ұлт жоқ болғанмен, Мен Америка
Құрама штаттарының азаматымын! деген мақтанышқа толы патриоттық сезімін
жоққа шығара алмаймыз. Әсіресе 2001 жылғы 11 қыркүйектен кейінгі- халқының
ынтымақтастығы, олардың:
- Біз нағыз демократиялық, құқықтық мемлекетпіз, басқалар бізден
үйренуі керек,- деген саясатқа шын сеніп, үкіметін қолдауы бүгінгі
көп мәселені шешіп отырғанын баса айтуға болады. Осындай патриоттық
сезімді бізде де:
- Мен Қазақстанның азаматымын, бұл менің елім, осы жерде менің
бабаларым жатыр,-деген азаматтық сезімді өзге ұлттар өкілдері өз
бойларына сіңіре алса, 8, еліміздің саяси өміріне осы көзқараспен
араласса, 15 млн.ғана халқы бар, табиғи байлығы ұшан-теңіз Қазақстанды
жұмаққа айналдырып қоймас па едік.
Еуропаның кейбір ғалымдары Отаншылдықты ұлт, азаматтық деген
ұғымдармен алмастырды. 1931ж. неміс социологы Р.Михельс Отаншылдықтың
Отанға деген сүйіспеншілік қасиетін кеңейтіп, оған нәсіл мен тек, дін мен
тілдің бірлігі, мәдениет пен тағдыр ортақтығы мен мақсаттар бірлігі секілді
қасиеттері қосты.
Қазіргі кезде Қазақстан өмірінде қазақстандық патриотизм ұғымы
қалыптаса бастады. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес
қазақстандық патриотизмді қалыптастыру және оны азаматтардың ой-санасына
сіңіруді мемлекеттік дәрежеге көтеруде, Отаншылдық ой-сананы қалыптастыруда
шешілмеген мәселелер бар. Қазақстандық патриотизм- ел азаматтарының
республиканың бүгінгі тұрақты өмірі мен жарқын келешегі жолындағы еңбегі
мен күрескерлігі іспетті. Отаншылдық сана- халықты топтастырушы рухани күш
бола тұра, халықтың күш-жігерін тәуелсіздікті нығайтуға бағыттайды.
Сондықтан елдегі тәлім-тәрбие, идеология мен ақпарат жүйесі ел
тұрғындарының бойында өзін республиканың төл азаматы ретінде сезіну көңіл-
күйін қалыптастыруы керек. Отаншылдық, елжандылық туған отбасына, туып
өскен ортаға, туған топырағы мен табиғатына деген құрметтен басталады.
Сондықтан отаншылдықтың қайнар көзі адамгершілік қасиеттер болмақ.
Көне түрік тәлім-тағылымының мирасқоры- Дала перзенттері зор
адамгершілік қасиеттердің, ойдың, мұқалмас жігердің иесі болған. Олар
адамгершілікті сыйға сый, тауларды аласартпай, даланы асқақтату деп
түсінген жандар. Арғы қазақтар сөздің қай уақытта да сатулы екенін түсінді.
Өйткені, олар жүйелі сөздің ғана жүйесін табатынын білді. Айт дегеннің
бәрін айтсаң – ар төгілетінін, ал айтпа дегенді айтсаң – бас кететінін де
олар ұғынады. Соған қарамастан ұлттық намыс кететін жерде айта да, айқаса
да алды, өзінен зорлардан ақырып теңдік те сұрады.
Бүгінгі ұрпаққа патриоттық тәрбие беру үшін де сайын даладан
бастау алатын ұлттық ұлы ұмтылыстарды оқу-тәрбие жұмыстарының өн бойында
айта отырып, жастар жадына қалдыруды көздеу керек. Біле білген адамға
ұлтымыздың бұрынғы тарихи ұмтылыстарын айтпағанның өзінде осыдан 20 жыл
бұрын Желтоқсан көтерілісі де ұлттық ұлы ұмтылыстың ұлы көрінісі еді.
Зейнеткер-ұстаз Рахметолла Ізтілеуұлының 2006 жылы 25 қарашада
Ойымды айтсам деп едім... айдарында Желтоқсандағы жазалаушыларға
кешіріммен қарауға болмайды деген мақаласында оқырман өз ойымен бөліседі.
Мен желтоқсан оқиғасын ұлт-азаттық көтерілісінің заңды жалғасы деп
білемін. Себебі бейбіт демонстрацияға шыққан адамдарды қуып тарату кезінде,
тәртіп сақтау органдары заңдылықты өрескел бұзып, жабайы жыртқыштардай
қимылдап қарусыз, буыны қатпаған жас қыздар мен жігіттерге қарсы темір
таяқтар мен күректерді жұмсап, иттерге талатты. Соққыға жығылған
ереуілшілерді жүк машиналарына отындай лақтырып, келешекте ұрпақсыз қалсын
деп қыздарды мұздай асфальтқа зорлап отырғызды. деген ащы шындық кім-
кімді де бей-жай қалдырмас. Мақаланың көпшілікке ой тастары анық. Өйткені
желтоқсан оқиғасы сөзсіз тарихи ғаламат оқиға. Автор желтоқсанды зерттеуде
жан-жақты терең ғылыми көзқарас қажет деп есептейді. Бұл ретте аталмыш
айдардың берері көп. Баспасөз баршаға демекші онда оқырман хаттармен
танысу, ой бөлісу елдің тамыр соғысын білу деген сөз.
Жеңістің қадірін білмейтін жастар бар мақаласы 2007 жылдың 12
мамырында облыстық Атырау газетінде жарық көрді. Авторы Құралай Қуатова
Жеңіс күнін қалай тойлап жүрміз деп бүгінгі күннің өзекті проблемаларының
бірін көтереді. Мақала мазмұны шыныменде өзекті. Кейбір жастарымыз осы
мерекенің мәнін түсінбей, өзі соғысқа қатысқан адам құсап тойлайды. Түнімен
көшеге шығып, қыдырып жүреді. Осы орайда автор жастарға Жеңіс күнінің
маңызын түсіндіруді және ерлігімен танылған аталарға құрмет көрсетуді
негізгі нысанға алып отыр. Мақала соңын Біз қырандай қалықтаған құс
секілді бостандығымыз үшін аға ұрпаққа мәңгі қарыздарымыз деген әдемі
теңеумен түйіндейді.
Ұлтқа, еліне қызмет етудің ерен үлгісін көрсеткен ХХ ғасыр
басындағы қазақ зиялылары ұлттық тәрбиенің ғылыми негіздерін жасады.
Мәселен, Мағжан Жұмабаев:
- Әр тәрбиешінің жолы- ұлт тәрбиесі. Әрбір ұлттың бала тәрбие қылу
туралы ескіден келе жатқан жеке-жеке жолы бар, әрбір ұстаз тәрбиеші
онымен таныс болуы тиіс,-дейді. 9
Қазақ-балажан халық. Ана баласын айналып-толғанғанда айтпайтын
теңеуі жоқ. Өйткені бала ата мен ананың баға жетпес байлығы, қуанышы,
бақыты. Ұл-әкенің көзі, мұрагері, оның істей алмай кеткен өнегелі істерін
әрі қарай жалғастырушы. Ұл туғанға күн туады деп білген. Отанды қорғау-
ұлдардың ең айбынды борышы, ел-жұрты соларға арқа сүйейді. Батыр болған
бабаңнан Ел қорғауды үйрен сен-дейді дана халқымыз. Қыз ырыс әрі өріс.
Дәмсізді дәмді қылған-тұз әулие, алысты жақын қылған-қыз әулие-деп
аялаған ел-жұрты. Өткен тарихымызда аналық ру белгісі де сақталған.
Мәселен, Найманның Қызай деген руы ананың атымен аталса, Қаракесек руы
Болатқожаның шешесі Қарқабат ананың есімін ұран тұтқан.
Бүгінгі отбасының бала тәрбиесі қиынға соғып отырғаны баршаға
мәлім. Атам қазақ, үйді билеген, түзді де билейді, үйде оңбаған түзде де
оңбайды деп тегін айтпаған. Үлгілі, өнегелі отбасынан шыққан қазақ
балалары басына ауыртпалық түскенде барлық қиыншылықтан жол тауып, мүдірмей
өте білгендігіне өткен тарихымыз куә. Олар қайда жүрсе де елінің қамын
ойлаған, өз ұлтының намысын қорғаған, шетінен ұлтжанды, намысшыл сен түр
мен атайын болған.
Бүгінгі бала-ертеңгі қоғам мүшесі, ата-ана өмірінің жалғасы.
Болашақтың иесі, сондықтан балғын кезінен өмірге баулу керек. Ұрпақ
тәрбиесі жанұяның ғана шаруасы емес, мемлекеттің ең басты мәселесі болуға
тиіс. Осыған орай ұлы Мұхтар Әуезовтің Ел болам десең-бесігіңді түзе
деген сөзінде зор мағына алуан сыр жатыр. Әр отбасының ертеңгі үміті
бүлдіршін бөбектеріміздің мүддесін, тәрбиесін,бұғанасы бекіп, айдарлы да,
айбарлы атпал азамат болып өсуін бесіктен белі шықпаған кезінен қамдауға
күш салу, жас ата-аналар мен бала-бақшалардың міндеті. Бүлдіршін қамын
бүгін ойламасақ, ертеңгі күні опық жеріміз анық. Осы орайда жастар
тәрбиесіне Атырау газеті де көп көңіл бөледі.
2007жылдың 8 наурызында жарық көрген мына бір мақалаға көз
салсақ. Ислам Ризуанұлының Кіндігін көрсетіп жүрген қыз, кіммен үлгі алып
жүр атты оқырманға ой салар мақаласында халқымыздың ұмыт болған салт-
дәстүрлерді жас жеткеншіктер бойында қалыптастыру жөнінде қалам тербейді.
Жас ұрпақтың бойына халықтық тәрбиенің ең озық үлгілерін сіңіру мақсатын
алға қояды. Авторды бүгінгі таңдағы қазақ қыздарының жүріс-тұрысы, киім-
киісі қатты толғандырады. Қазір, жасыратыны жоқ, көшеде қазақ қыздары ашық-
шашық киініп жүре беретін болды. Расын айтқанда, олармен бірге көлікке
мінуге де, дастарханда қатар отыруға да ұялатын болдық. Бес саусақ бірдей
емес дегендей, қыздардың бәрін кінәлаудан аулақпыз, бірақ араларында
омырауын ашып, балтырын жарқыратып жүргендері де кездеседі. Жалпы,
мұсылмандық қағидасында әйел адамға тыйым салатын тәрбиелік тағлымдар
жеткілікті. Солардың ішінде ер адамға ұятты жерлерін көрсетпеу де бар. Ұят
жоқ жерде иман да болмайды.
Қорыта айтқанда, ұрпақ тәрбиесі ата-ананың қолында. Қыз баланың
тәрбиесінде, әсіресе, оның шешесінің берері көп, өйткені бүлдіршін соған
қарап бой түзейді. Шеше көрген тон пішер демекші, ибалы ананың қызы да
инабатты болады. Ал 3 мамыр 2007 жылы Әлпеш Садықтың Қайда кетіп барасың,
Қаракөз қыз! атты мақаласыда алдыңғысына ұқсас. Авторды осы тақырыпқа
қалам алып жазуының себебі жап-жас қыздарымыздың 30-40 ты алқымдап қалған
шетел азаматтарының жанында жабысып отыратындағына байланысты. Көрнекті
қазақ жазушысы М.Мағауин: Дүниежүзіндегі ең сұлу қыз-қазақ қызы деген.
Бұл қазақ қыздарының сыртқы бейне, тән сұлулығына ғана байланысты емес, жан
сұлулығына, ақылдылығына, парасаттылығына берілген баға. Өйткені қазақ
қыздары, қазақ әйелдері төзімділігімен, адалдығымен дараланған. Бізге дейін
өмір сүрген әжелеріміз, ұлы аналарымыз жері үшін, ері үшін намысын биік
қойып, ожданын таптатпаған. Міне, автор өз құрбыларына біз де неге
осылардың жолын қумаймыз деп ой салады.
Автор көтеріп отырған проблема өзекті, себебі ол өз тарихымыз, өз
тұрмысымыз ғой. Мақала тақырыбының әлеуметтік тереңдігі мен тәрбиелік мәні
зор.
Тәрбие мәселесіне байланысты тағы бір материалды талдап көрелік.
Құралай Қуатованың ҚЫДЫРУДАН ҚОЛЫ БОСАМАЙТЫН ҚАЗАҚ бала тәрбиесіне
немқұрайды қарауды әдетке айналдырып барады деген проблемалық мақаласы
Атырау газетінің 2006 жылдың 29 шілдесінде жарық көрді. Тақырып атауы тым
ұзақ болса да қоғамда қалыптасқан жат қылықтарды негізге ала отырып, бала
тәрбиелеудегі келеңсіз жағдайларды сөз етеді. Мақалада шарананың дүние
есігін ашқан сәтінен бастап ер жеткен шағына дейін баяндалады. Сәбиге қарау-
оның әкесі мен шешесінің ортақ міндеті. Солай бола тұрса да түн ұйқысын
төрт бөлу-ананың мойына жазылған міндеттей көрінеді. Ер-азаматтың бұл
процестен тыс қалуы ұят емес. Керісінше, баласының жаялығын ұстап,
құндақтап көтеріп жүрген әкесіне үлкен апаларыдың Қатынжандысын қарашы.
Біздің үйдегі балаға қарамайтын еді деп ернін сылп еткізуі мүмкін. Бала
тәрбиесіне отағасының ерте бастан араласып, бойын үйреткен жөн емес пе?
Осыдан кейін бала-шағасынан безген кей еркек жайлы тасбауыр екен деп көр!
Қазір баланы тәрбилеуде бағыты да өзгеше. Балаға қарағанның жөні осы екен
деп байқаулардан орын сатып әпергендерді, оқуға ақшамен түсіргенді,
сессиясына арнап қаражат бергендерді көріп жүрміз. Сөйткен бала ерке емес,
есір болып шығады. Автор баланы үнемі қамқорлыққа алып, жан-жақты тәрбиелеп
отыру керектігін сөз етеді. Сонда ғана бүгінгідей бас жарып, көз шығарған
бұзақылық, ата-анасын немесе перзентін тастап кеткен безбүйректік
болмайтынын қалың көпшілікке ескертеді.
Жоғарыда келтірілген үш автордың айтпақ ойы, көтерген мәселесі,
тақырыптардың мағынасы бір. Ол - отбасы ұлттық рухымыздың айнасы, ұрпақтың
алтын ұясы дей келе, жас ұрпақтың бойына халықтық тәрбиенің озық үлгілерін
сіңіру. Осындай тәрбиелік мәні зор материалдар газеттің беделін арттырары
сөзсіз.
Елдің елдігін сақтап, көсегесін көгертетін ұлтжанды, жігерлі,
білімді ұрпақты қалай тәрбиелеп, өсірудің жолдарын үйрету туралы жазбаған
бірде бір Алаш зиялысы болған жоқ десек, артық айтқандық болмайды. Міржақып
Дулатовтың төмендегі отансүйгіштік өлеңі оған толық дәлел бола алады.
Халқын жанындай жақсы көретін отаншыл Міржақыптың аузына жас ұрпақты
тәрбиелеу жайлы сз бола қалса ең алдымен ілінетіні-әр адамның өз отанын
сүйіп, адал қызмет етуі, яғни шын мағынасында патриоттық тәрбие беру
мәселесі болды.
Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш,
Емеспін жемісі көп тамаша ағаш.
Қалғанша жарты жаңқам мен- сенікі:
Пайдалан, шаруаңа жараса алаш.-
Деп өзінің бүкіл өмірін халқына адал қызмет етуге арнаған М.Дулатов әрбір
азаматтың отан, халық алдында дәл өзіндей адал болып өтуін олардың басты
борышы деп есептеді.
Ұлтшылдық Кеңес заманында орысша национализм деп аударылып
және оның ауқымы мен өрісін тарылтып, саяси да, парасат жағынан да шектеулі
адамдарға тән етіп көрсетті. Осыдан келіп националист болу кемшілік қана
емес, маркстік-лениндік идеологияға жат қылық, адам пиғылы іс болып
санамыздан орын алды.
Ұлтшылдық ұғымын жаңаша түсінуге, жағымсыз мағынасынан арылтуға
біздің елімізде тәуелсіздік алғаннан кейін көріне бастады. Біздің ойымызша,
дұрыс мағынасында ұлтшыл, ұлтжанды болу еш айып емес. Әрбір азаматтың
ұлтжандылығы экономикалық саяси әлеуметтік-тұрмыстық, мәдени, т.б. өмір
саласында ұлтының мүддесін қорғап, қамқорлық көрсетсе, бұл жаманшылықтың
емес, керісінше, имандылықтың нышаны болып табылады.
Ал дүниежүзілік ұлттануда ұлтшылдық- қоғам өміріндегі объективтік
этникалық процестерді білдіретін бейтарап ұғым. Ол табиғаты күрделі,
қайшылыққа толы құбылыс болғандықтан да, оны әртүрлі түсінушілік орын
алуда. Біздің түсінуімізше, ұлтжандылық пен отансүйгіштік егіз ұғым. Ал бұл
екеуінсіз жоғары патриоттық сананың қалыптасуы туралы айтудың өзі бекер.
Сондай-ақ, өткен жылы Қазақстан Республикасының азаматтарына
патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы туралы Президенттің ЖАРЛЫҒЫ шықты. Онда:
- Ел өміріндегі бірқатар проблемаларды шешу көп жағдайда
азаматтық қоғамның даму деңгейіне, жоғары патриоттық сананың
қалыптасуына, өз еліне деген мақтаныш сезімге, Отанының мүдделерін
қорғау жөніндегі азаматтық борышын орындауға дайындығын тәрбиелеуге
байланысты,-деп көрсетілген. Сонымен қатар, бүгінгі күні балалар мен
жастардың патриоттық тәрбиесі патриоттық сананы өз Отанына деген
адалдық пен берілгендік сезімін қалыптастыру, азаматтық борыш пен
негізгі конституциялық міндеттерді орындауға деген дайындық
талаптарына сай келе бермейтінін, атқарылып отырған жұмыс еліміздің
азаматтарының бойында патриоттық сананы қалыптастыру жөнінде
стратегиялық міндеттерді толықтай кешенді шешуді қамтамасыз ете
алмайтыны ашық айтылған. 10,
Жарлықта қазақстандық патриотизмді қалыптастыру мен оған кедергі
болатын жайлар туралы айтылған. Солардың бірі, діни саладағы пайда болатын
өзекті проблемаларды реттеудің нақты тетігін әзірлеу. Өйткені, қазіргі
уақытта діни конфессиялар анталап бөрідей шулаған заман туды. 1,5 млрд.
Қытайда төрт-ақ конфессия болса, 15 млн-дай халқы бар Қазақстанда 47 діни
конфессия бар. Енді сөзіміз дәлелді болу үшін газетте жарияланған
материалдарға талдау жасап көрейік.
2009-жылдың 24-ақпанындағы нөмірінде Әлпеш Садықтың Жастар және
қоғам айдарында Жастарды теріс ағым төңіректеп жүр деген проблемалық
мақаласы жарық көрді. Мақаланың аты айтып тұрғандай әңгіме арқауы - дін,
жастар тәрбиесі. Мұнда автор 2009 жылды ТМД елдері бойынша жастар жылы етіп
бекітілуіне байланысты жастарымызға мемлекеттік ұлттық саясатын түсіндіру
және Жастар жылын насихаттауды мақсатыңа алып отыр. Өткен жылдың 19
желтоқсанында Көкшетау қаласында өткен Достастық елдері жетекшілерінің
саммитінде ТМД елдері бойынша биылғы жыл Жастар жылы болып тағайындалды.
Тәрбие балабақшадан басталады, сол себепті бала тәрбиесін қатаң
қадағалауымыз керек. Жастарды олардың дұрыс қалыптасуына кері әсерін
тигізетін жағдайлардан, діни экстремизм мен теріс жолды секталардың
әрекетінен қорғауымыз қажет. Ол үшін Ұлттық Қауіпсіздік комитетімен бірлесе
жұмыс жасаған жөн. Сонда ғана біз жасөспірімдердің пікірін естіп, санаса
аламыз-дейді автор. Өзекті мәселені көтеріп отырған автор жастар
арасындағы Батысқа еліктеушіліктің төл тәрбиеге тигізіп жатқан кері
әсерлерін ашып айтады. Ұрпағымыздың ішінде қоғамдық өмірге мүлде
қызықпайтын жастар да бар. Оларды қоғамға бейімдеуіміз үшін жаңа
бағыттармен сауаттандыруымыз қажет. Оқу орындарында дінтану сабақтарын
жүргізу- бүгінгі күннің талабы дей келе, діни секталармен, теріс ағымдармен
бүкіл қоғам болып бірлесе күресу керек деп үн қатады.
Мақала әлеуметтік проблеманы көтерумен қоса ғылыми тілде
жазылған. Оған автордың өзіндік ұсыныс пікірлері дәлел бола алады. Газет
бетінен осындай өзіндік ерекшелігі бар көңілге қонымды материалдар жиі бой
көтерсе әрине нұр үстіне нұр болар еді.
Аталмыш тақырыпқа үндес газетіміздің осы санында жарияланған
жоғарғы оқу орнының студенті Мөлдір Смағұлованың Діни кітаптар көбейіп
барады атты шағын мақаласына назар салсақ. Айтпаса сөздің атасы өледі
демекші бүгінгі жатардың дінге бет бұрғандығы құптарлық жағдай. Десек те,
осал тұстарымыз да аз емес. Себебі дініміз тамырын жайған сайын оның
дұшпандары да ушығып тұр.
Автор Ислам дінінің атын жамылып жүрген жалған әртүрлі ұғымдар,
секталар қаптап бара жатқандығы туралы сөз қозғайды. Қанаты енді ғана қатая
бастаған балалар бұрын соңды естімеген дініміздің дұрыс екенін өзге діннен
қалай ажыратып алады? Бөбектердің аңғалдығын білетін секталар оларды
өздеріне тез үйіріп әкетеді. Сондықтан діндегі олқылықтарға сақтықпен
қараған жөн деп ой салады.
Елімізде мешіттер жыл сайын салынып, қатары көбеюде. Сонымен
бірге Астанада діни Нұр мүбәрак университеті, Шымкентте медресе ашылған
болатын. Енді сауатты ұстаздар да көбейген шығар. Бұл діни маман иелерін әр
облыстағы мектептерге жіберіп, дінтану сабағын жүргізіп, оқушылардың
білімін жетілдіріп, әдептілік пен тәрбиені қоса айтса нұр жақсы болар еді
деген ұсыныс айтады. Автордың бұл сөзі ең алдымен басқа тіл, басқа дін,
өзге дәстүр, өгей салттардың ықпалына түсіп жүрген жастарды ойландырары
анық.
Діни экстремизм сырттан келіп, іштен ірітеді деген Меңдібай
Елемесұлының көлемді мақаласы 2009 жылдың наурыз айының 26 жұлдызында
жарияланған еді. Енді осы материалды талдап көрсек. Мақалада бүгінгі күннің
өзекті мәселесі туралы сөз етіледі. Айтар ой нақты деректремен беріліп,
мазмұны шебер ашылған және тақырыбы да өте сәтті, ұтымды қойылған. Бүгін
таңда облыста қалыптасқан діни ахуал, оның ішінде, діни экстремизм
мәселесін жан - жақты талқыланған. Тақырып атауының өзі бүкіл мақаланың бет-
бейнесін көрсетіп тұр. Айта кетерлік тағы бір жайт, көптеген авторлар діни
экстремизмнің өзін тақырып ретінде алудан қашқақтайды. Олар көбіне
жалпылыма атауларды арқау етеді. Бұл жерде автордың шеберлігі десе де
болады тақырыпты дәл табуы және айтар ойдың дөп басуы.
Дәстүрлі емес діннің еліміздің қауіпсіздігіне тигізер теріс әсері
зор. Мәселен, Иегово куәгерлері әскер қатарында азаматтық борышын өтеуге
қарсы үгіттейді. Сонымен бірге Атырауға түрлі халық емшілерінің келуі де
жиіледі. Олар адамдарға сан әдіспен психологиялық әсер етеді. Сырқатынан
айығуға келген адамдардың өздеріне деген сенімін пайдаланып, религиялық
ағымдарға тартады. Оған көп адамдар, әсіресе өмірлік тәжірибесі толыспаған
жастар, қарсы тұра алмайды. Қазір арамызда ата-анасынан, туысқандарынан,
ұлттық ортасынан аласталған жандар бар екені жасырын емес. Олар тек қана
діни жетекшілеріне бағынып, өзгелерден бойын аулақ ұстайды.
Әрине, қандай дінді ұстану әркімнің өз қалауы. Дегенмен, адамды
психологиялық тұрғыдан аздырып, тағдырын бұзуға, олардың мемлекеттік
саясатқа қарсы үгіттеуіне жол берілмеуі керек. Ең бастысы, ұлт
қауіпсіздігі, ел тыныштығы мен ұлтаралық достық деген ұғым бәрінен биік
тұруы қажет.
Осы орайда теріс ағыммен күресу үшін білім беру, мәдениет, құқық
қорғау, бұқаралық ақпарат құралдары күшін біріктіруді жөнінде ұсыныс
айтылады.. Қазір олардың әрқайсысы өз бетінше әрекет жасауда. Демек, бұл
істі облыстық религиялық бірлестіктермен байланыс кеңесі арқылы жүйелеуге
болады.
Атырау газетінің 2007-жылдың 8-наурызында Меңдібай Елемесұлының
Білімді жас басқа ағымға ермейді немесе бүлініп жүргендердің бәрі
сауатсыздардан шығады деген атаумен Қазақстан мұсылмандары діни
басқармасының Атырау облысы бойынша өкіл имамы Қазбек қажы Ахметовпен
сұхбаты жарияланды. Алдымен тақырып қою ерекшелігіне келсек, тақырып тым
шұбалаңқы, ұзақ. Тақырып ретінде бірінші ойды арқау етуге болар еді.
Өйткені соның өзі мазмұнды ашып тұр. Бірақ автордың мұндай кемшілігі газет
беделіне нұқсан келтірмес деген ойдамын. Сұхбат-мақалада соңғы кезде халық
арасында дінге деген теріс түсінік қалыптасып келе жатқаны, одан қалай
арылуға болатыны жөнінде Иманғали мешітінің бас имамы Қазбек қажы
толықтай жауап береді.
Өзге ағым арамызға қалай сіңіп кетіп жүр?-деген тілші сауалына
имам былай дейді: Қазір білім қуған жастарға алыс жақын шет елдерде оқуға
жағдай жасалған. Мемлекет қамқорлығымен бе, әлде ата-анасының қаражатына ма-
әйтеуір сыртқа шығып білімін жетілдіруге мүмкіндік бар. Міне, солар болған
елдеріндегі бізге ұқсмайтын діни жолды уағыздап жүр. Әр елдің дұрыс деген
шариғат тадабының өзі өзара ұқсас болмауы мүмкін. Ал біздің дәстүрлі діни
көзқарасымызбен қабыспайтындары жеткілікті.
Тілші сауалына имам қысқа әрі өткір етіп жатық тілмен жауап
берді. Автор сұхбатты шебер жүргізеген. Оқырмандардың көкейінде жүрген
мәселелер қамтылып, тіпті Мешіт қайда қарап отыр? деген сынды да айтып
қалды. Адасқан жанды дұрыс жолға салу-баршамызға ортақ парыз дей келе
Жұмыла көтерген жүк жеңіл демекші қоғамдағы бұл кесапатпен сіз бен біз
болып күресуге шақырады.
Сондықтан, әр ұлт әр тарапқа тартып, бытырап кетпей тұрғанда,
мемлекетіміздің тарихын жас ұрпақтың санасына құятын кезең келді. Өйткені,
өз ұлтының шын тарихын білмеген ұрпақ- отансүйгіш, патриот бола алмайды.
Әркімнің айтқанына ілеседі, жетегінде кетеді. Тарихымыздың барлық
тұстарында да жастарды Отансүйгіштікке тәрбиелеуге үлгі етерліктей өнегелі
тұстар жеткілікті, айтулы тұлғалар да мол. Дегенмен ешкімге мойынсұнбай,
кеуде бастырмай, еңсесін көтере ұстаған ержүрек қағанат-төрткүл дүниенің
кіндігіне іргелі ел орнатамыз деумен-етігімен су кешіп, ат ауыздығымен су
ішкен қилы заманды бастан кешіріп, соған төтеп берген бабаларымыздың үлгі-
өнегесі бір бөлек. Олар аспандағы рухын біздерге жоғалтпай жеткізді,
аманаттады:
- Ей, түріктің бектері, халқы! Сендер алауызсыңдар, таққа
кіріптарсыңдар. Ағалы-інілінің дауласқандығынан, бекті халқының
жауласқандығынан дұшпанның сөзіне алданғандығынан, Түркі халқы,
қағандығыңнан, елдігіңнен, төріңнен, билігіңнен айырылдың. Жер-жерге
босып сандалдың. Біресе ілгері шаптың, біресе кері шаптың, барған
жерде не пайда таптың?! Бек ұлдарың құл болды, пәк қыздарың күң болды.
Түрік халқы, өкін! 11,
Баба тарихтан қалған жәдігер осылай дейді. Енді мына біздер
өкінбеудің қамын ойластыруымыз қажет.
Бұл қазіргі жаһандану тұсында оңай шаруа да емес. Болашақта
өкіндірмейтін істер жасау тек намысты, ұлттық рухы сөнбеген, отаншыл, жеке
бас мүддесінен ұлт мүддесін жоғары қоятын адамдардың ғана қолынан келеді.
Бүгінгі күні арамызда ондай адамдар көп көрінбей тұр. Сондықтан да бұрын
орыс ағайындар есіктен кіріп, төр менікі десе, бүгін дәл осы жағдайды
шетелдіктер қайталауда. Еліміздегі қаптаған қытайлар мен толған түріктердің
ойына келгенін жасап жатқандықтары туралы Республикамыздың бұқаралық
ақпарат құралдарында талай айтылды. Намыссыздықтан, жігерсіздіктен,
жоғарыда отырғандардың сатқын саясатынан сөзде патриот, істе пайдакүнем,
ақшаға арын да сатып жіберуден тайынбайтындардың әрекетінен әзірге осыған
көнудеміз.
2007-жылдың 13-қыркүйегінде Атырау газетінде Меңдібай
Елемесұлының Ариадна заңды да, аяушылықты да білмейді деген тақырыпта
мақаласы жарияланды. Тақырыптың аты айтып тұрғандай мақалада шетелдік
компанияда орын алған олқылық өзінің өрескелдігімен ерекшеленеді. Аталмыш
кәсіпорында еңбек шартының мазмұнына жұмыстың орындалу орны мен сақтандыру
жайлары енгізілмеген. Еліміздегі қолданыстағы Еңбек туралы Заңының
талаптарына орай вахталық жұмыс уақыты 30 күннен аспауы тиіс екендігін
ескерсек, жұмысшылар алпыс күн бойына еңбек еткен. Бұдан Еңбек туралы
кодекстің заңдылықтары бұзылғандығы көрініп тұр. Автор мақаласында қазақ
жұмысшылармен шетелдік жұмысшылар арасындағы теңсіздікті де қозғайды.
Біріншілері екіншілеріне қарағанда 5-6 есе аз жалақы алады. Және шетелдік
жұмысшылардың жағдайы жақсы жасалғандығының өзі қоғам арасында біраз
келеңсіздіктерді туғызып жатқаны рас. Кейбір шетелдік компаниялардың іс-
әрекеттерінен қазақ жұмысшыларының Ата Заңмен бекітілген құқықтары аяқ асты
етілуде. Сөзімізге дәлел ретінде газеттің дәл осы санында Елена Таңбаеваның
код-400 атты мақаласына назар аударсақ. Компания техника қауіпсіздігін
бұзған және жұмыс немесе жұмыстан тыс мезгілде арақтың иісі шығып тұратын
болса, оларды арнайы Код-400 деп аталатын тізімге тіркейді. Бұл жердегі
мақсат жұмыстан босатыыған қызметкерлер алдағы уақытта не Теңізшевройл
ЖШС-не, не оның субмердігер мекемелеріне жұмысқа алынбауын көздейді. Яғни
Код-400 тізіміне ілінген қазақ азаматы Теңіз аумағында жұмысқа орналаса
алмайды. Бұл дегенініз жұмысшылардың соның ішінде қазақ жұмысшыларының
құқығын шектеу деген сөз емес пе? Автор өз сөзінде Код -400-ді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-9
I ТАРАУ ЕРЛІК ЕЛГЕ МҰРА, ҰРПАҚҚА ҰРАН: ... ... ... ... ... ... ...10- 23
II ТАРАУ ОТАНШЫЛДЫҚ – ОТБАСЫНАН БАСТАЛАДЫ: ... ...24-34
1.1 Қоғамды улаған рухани
дерт: ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .35-38
1.2 Ұлттық арнаның баспасөздегі
сипаты: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39-42
1.3 Кітап мыңғасырлық тағылым ... және патриоттық тәрбиедегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43-47
III ТАРАУ ҰЛТТЫҚ ӘСКЕР МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ
ЗАМАН ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .48 -53
ҚОРЫТЫНДЫ: ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...54-55
СІЛТІМЕЛЕР
ТІЗІМІ: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы:
Бүгінгі БАҚ-да әсіресе, мерзімді баспасөзде патриоттық тәрбиенің
алар орны ерекше. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі аса маңызды мемлекеттік
істердің ең бастысы - халықтың өз Отанына деген патриоттық сезімін оятатын
тетіктерді іске қосу болса, біздің міндетіміз қазақстандық патриотизмді
орнықтыруға, әрі қарай дамыта түсуге, яғни жастардың осындай сезімін
күшейтіп, сол арқылы кез-келген азамат пен азаматшаны өз ұлтын, тілін,
ділін, дінін сүюге бағыттау. Оларға патриоттық тәрбиені насихаттап, сол
жолмен жүруге итермелеу. Бұл азаттыққа қол жеткізгеннен кейін елдің ел
болуының, дербес мемлекеттің мемлекет болуының ең негізгі қозғаушы күші
болуға тиісті мәселе. Яғни, қазақстандық патриотизмді орнықтыруды мемлекет
тарапынан қапысыз қадағалау, түптеп келгенде, дербестікті нығайта түсудің
және кемел қоғамдық қатынастар қалыптастырудың бірден-бір кепілі болып
табылады. Мұның ақиқат шындық екеніне ешкім шәк келтірмеуге тиіс. Сондай-
ақ, оларды тәрбиелеудегі маңызды рөл атқаратын нәрсе - ол өз еліміздегі
патриоттық, яғни қазақстандық патриотизмнің өркендеу, даму тұсы. Атырау
облыстық қоғамдық-саяси газеті де өз кезегінде жастарды отансүйгіштікке
тәрбилеу, тарихи тұлғалар арқылы үлгі-өнеге насихат жүргізу бағытындағы
шығармашылық ізденістері көңілге қонымды. Расын айту керек, Атырау
газетінің көтеретін жүгі салмақты, тақырыптары сан алуан. Әсіресе, Заң
және заман, Атамекен, Талбесік, Ғибрат, Бірінші байлық,
Ақжаулық, Сымбат, Күміс қоңырау, Сыр қайнар, Сұраңыз, жауап
береміз сияқты арнаулы беттер оқырмандарын бей- жай қалдырмайды. Әр
оқырман ең алдымен өзіне, қызметіне қатысты мақалаларды іздейтіні даусыз.
Осы ретте газетте оқырман сұраныстарының барлығы да қамтылады десек артық
айтпаған болармыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:
Иә, қазіргі таңдағы қоғамдық, саяси-экономикалық ахуалдың адам
факторынан, рухани дамуымыздан ауадай қажетсініп отырған өзекті
проблемаларының бірі- патриотизм болып табылады. Экономикалық
қиыншылықтардан туындаған кедергілер мен әлеуметтік проблемалардың
жиынтықталуы жағдайында қоғам мүшелерінің ертеңгі күнге деген сенімін ояту
оңай емес. Мәселе осылай екен деп шарасыздық танытуға тағы болмайды. Ішкі
саяси тұрақтылықты қалыптастыру- мемлекет қауіпсіздігінің кепілі. Оның көп
факторлары бар. Белгілі бір аймақта әлеуметтік мәселелерді шешумен қатар
адамның рухани сұранысын қанағаттандыру кезек күттірмес маңызды шаралардың
бірі екендігі анық. Елді рухани
көтеру, ұлттың мақтаныш сезімін оята білу, отансүйгіштік, ұлтжандылық,
елжандылық қасиет қалыптастыру- тәуелсіз мемлекетіміздің өтпелі кезеңі үшін
айрықша мәселе болып отыр.
Осы тұрғыда патриоттық тәрбие тақырыбын жан-жақты талдап, ол
туралы баспасөз беттерінде жарияланған мақалаларды өзара сараптап,
салыстырып кешегісі мен бүгінгісінің жағдайын ашық көрсетуге жұмыстандық.
Негізгі нысаны:
Бүгінгі өскелең талап тұрғысынан келер болсақ, қазақстандық
патриотизмді қалыптастыру үрдісінде әрбір адамның мүдделілік сезімі
факторына ерекше назар аударған жөн. Ол үшін әрбір адамда, бүтіндей
қоғамдық ортада мүдделілік сезімді ояту қажет, патриоттық қасиетті
қалыптастыру деген сонда ғана шындыққа айналады.
Халқымыздың батыр перзенті Б.Момышұлының ғұмыр жолы ұрпаққа өнеге
болса, ал ол айтты деген қанатты сөздің тағылым түйерлік мәні зор. Барлық
кезде патриотизмді дерексіз, ұзақ-сонар сөзбен ұғындырудың, көбінесе
мемлекетке берілген адамның мақсат-мүддесімен байланыссыз түсіндіруден қашу
қажет,- деп түсіндіріп жазды ол.
Осы ретте патриотизмнің маңызды элементтерінің бірі онымен етене
байланысып жатқан ұлттық рух пен ұлттық патриотизм жөнінде айтып өту қажет.
Бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның асыл белгісі мен қасиеті- өз халқына деген
сүйіспеншілігі, жеке адам өз халқымен қан жағынан да, шыққан тегі,
территориясы, тілі, тұрмыс-тіршілігі, мінез-құлқы, психологиялық,
этнографиялық ерекшеліктері, қалыптасқан тарихи дәстүрлері жағынан да әбден
айқын әрі дербес басқа қасиеттері және ерекшеліктерімен де байланысты.
Сонымен қатар, әркім патриот болуы үшін өзінің ана тілінің қадір-
қасиетін жете сезіне білуі керек. Осы өлшемді жүрегінен өткізе алмаған
кісіден патриоттық қасиет талап ету бекершілік болар еді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Мақсатымыз және негізгі көздегеніміз бүгінгі ұрпақ бойына рухани өсуді,
өркендеуді қалыптастыру. Ана тіліне деген сүйіспеншілікті дамыту. Осы
мақсаттар негізінде диплом жұмысын жазу барысында алдымызға төмендегідей
міндеттер қойдық:
- әрбір жастың бойынан қазақи менталитетті табу;
- олардың шетел әндері мен киноларын бойларына сіңіруіне жол
бермеу;
- керісінше, жоғарыдағыларды болдырмау үшін рухани азық алатын
әдебиеттерді көп оқу;
- қазақстандық патриотизмнің дамуына өзіндік үлестерін қосуына
ықпал ету.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері:
Жалпы диплом жұмысын жүйелі түрде жазып шығуға Қазақстан республикасының
заңнамаларын және газет жарияланымдарын пайдаландық.
Диплом жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және сілтемелер мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе
Бүгінгі таңда патриотизм, әсіресе қазақстандық патриотизм айрықша
маңызға ие болып отыр. Өйткені, тәуелсіз еліміздің ғаламдық өркениет
ортасынан өзінің лайықты орнын алуы үшін де бұл ерекше өлшемнің бірі екені
даусыз.
Сондықтан болуы керек, біздің көзқарасымызша, соңғы жылдары
патриотизм мәселелерінің ғылыми тұрғыдан сарапталуына, оның теориялық және
практикалық тұрғыдан зерттелуі керектігіне назар аударыла бастады. Бұл
саланы зерттеген жазушы Жұмабек Кенжалин өзінің Ұлт рухын ұлықтаған
ұрпақпыз деген кітабында саясаттану ғылымында проблеманың әлі зерттеле
қоймаған өзекті тұсына былайша тоқталады:
- Саясаттану ғылымында патриотизм тақырыбы ерекше орын алады. Ал
зерделеп қарасақ, саясаттану ғылымының елеулі нысанына айналып отырған
патриотизмнің қазақстандық ұғымдары кеше-бүгін пайда бола қалған жоқ.
Сондықтан оның қалыптасуының себеп-салдарын, мән-мәртебесін жете
байыптау және зерттеу керек екендігі байқалады.(1,)
Шыныменде, патриотизм, ұлтжандылық, елжандылық проблемасын тек
қана соңғы он жыл көлеміндегі оқиғалармен, өзгерістермен орайластырып
шектеп қалу жеткіліксіз. Бұл мәселе қоғамдық дамудың ілгерідегі кезеңдеріне
де тән болған. Оны өрістетуде әртүрлі қоғамдық ұйымдар мен саяси
институттар белгілі бір роль атқарған. Бірақ кеңестік идеологиядағы
ұраншылдық, науқаншылдық салдары патриотизм ұғымын жадағайландырып, оны
әсіре-белсенділіктің құралына айналдырғаны жасырын емес. Сондықтан өткеннен
сабақ ала отырып, бұл проблеманың саяси мәніне оның жаңа қоғамдағы алар
орнын мұқият саралап қарастыру қажеттігі туындады. Себебі- өткеннің бәрі
сабақ екендігі даусыз.
Жалпы, патриотизмнің мән-мағынасы, шыққан тегі, оның қандай да
бір маңызға ие екенін жоққа шығара алмаймыз. Өз сөзінде зерттеуші мамандар
оған төмендегідей сипат береді:
Patriotes (грекше)- отандас деген ұғымды береді. Patris Отан,
туған жер деген сөз. Патриотизм ұғымының мазмұнын түсіндіруде саяси
сөздіктерде әртүрлі өлшемдер қабылданған. Оның себебі, патриотизмнің
әлеуметтік-тарихи, саяси құбылыс болғандығында және заманына орай әртүрлі
әлеуметтік мәнге ие болуына байланыстылығында,-деп мамандар түпкі ойларын
білдіріп, әрі қарай былайша жалғастырады:
- Тіпті, сонау кеңестік патриотизм Отанына, халқына
сүйіспеншілікпен қатар интернационализмді, КСРО халықтары мен бүкіл
дүние жүзі ұлттарына достықты қамтыған. Тоталитарлық режим құлап,
саяси құндылықтар өзгерген тұста патриотизм ұғымын жаңаша ұғындыруға
ғылыми талпыныс жасалған. Сондай ұмтылыс қазақстандық сөздіктерден де
байқалады. Онда патриотизмге адамгершілік, саяси принцип, әлеуметтік
сезім, Отанның өткені мен бүгінгісін мақтан тұту, өзіндік және топтық
мүддені елдің ортақ мүддесіне бағындыру, Отанға қызмет ету және оны
қорғау өлшем бірліктерінің негізінде анықтама берілген,-делінген.
2,
Алайда, патриотизм өлшемдері бұнымен бітпейтіні анық. Біздің
көзқарасымыз бойынша, патриотизм Отан-анаға деген сүйіспеншілік, адам
бойындағы қабілет қарым мен күш-қуаты, білім мен білікті, ақыл парасатты ел
игілігіне жұмсау, атамекен мүддесіне арнау болмақ.
Расымен де, патриоттық қасиет қоғамдық ой-сана керуенінің ерекше
бір бөлігі. Сондықтан ол қоғамдық ортаның даму үрдісіне сай әртүрлі
мазмұнда көрініс береді. Олай болса, патриотизмнің табиғи тамырларына, оның
тарихи
кезеңдеріне тереңірек назар аударғанымыз жөн.
Осы мәселе турасында алыс және жақын шетел ғалымдары, қазақстандық
әріптестеріміз өз көзқарастарын білдіріп, оның қоғамдық үрдістерде алар
орнын айқындау бағытында ой-тұжырымдарын ұсынып келе жатқаны белгілі.
Айталық, ресейлік ғалым В.В.Макаров:
- Патриотизм кез келген саяси, әлеуметтік, этникалық топтың ғасырлар
бойғы тұтастығын қамтитын құбылыс деп жазса, 3, Н.И.Губанов былай
деп ой түйеді:
- Шын мәніндегі патриотизм кім-кімнің болсада өз Отанына шексіз
берілгендігі, сонымен бірге өзге халық мақтанышына құрметпен қарау
болмақ. Ал мұндай қасиет іс әрекет пен идеяның, ықыластың бірлігінің
айғағы іспетті,-дейді. Және де осы пікірді И.Е.Кравцов та қайталайды.
4,
Бұл тұрғыда мәселені басқаша түйіндеген ғылыми зерттеулерге зер
сала қарағанда патриотизмнің қоғамдағы атқарған функциясын жете бағаламаған
әртүрлі пікірлердің орын алып келгенін анық аңғаруға болады. Ю.И.Дерюгин:
... патриотизм бұл жай ғана абстрактілі ұғым ғой десе, 4, П.М.Рогачев
пен М.А.Свердлин: патриотизм феномені ертеден келе жатқан түсінік екені
рас, бірақ бұл ғылыми зерттеулердің арналарына жатпайтын үгіт-насихаттық
жұмыстың ғана нысаны болуы керек,- деп мәселеге біржақтылау сипат береді.
Бұл, әрине, патриотизм ұғымының мән-мазмұнын толық аша алмай
тұр. Тарих қойнауына көз жіберсеңіз, патриотизм ұғымын нәсілшілдік көзқарас
тұрғысынан түсіндіруге тырысқандар да болған. Мәселен, ғалым Н.И.Губановтың
жазуынша, ағылшын лорды Х.Спурель Патриотизм биологиялық көзқарас
тұрғысынан деген кітап жазған. Ол 1914 жылы орысшаға аударылып басылып
шыққан. Спурель патриотизмнің түп-тамырын, тіпті, жануарлар әлемінің
тіршілік түйсігінен іздеуге тырысады. Оның пікірінше олардың өз аталық
сезімі патриоттық сезімнің баламасы бола алмақ.
Әдебиеттерде патриотизм ұғымын өзінше түсіндіру, тар мағынада
қарастыру осылайша белең алған. Патриотизм мәселесі маңызды проблема
ретінде Платон, Аристотель, Цицерон, Гегель, Ф.Энгельс еңбектерінен елеулі
орын алған.
Қоғамдық дамуда техникалық прогрестің өріс алуы, цехтық
шеберханалар мен мануфактураларды ығыстырып шығарып, капиталистік
қатынастардың дүниеге келуіне ықпал етті. Сонымен қоса қоғамның болмысына
сай патриоттық сана да жаңа деңгейге көтерілді. Бұған өндірістік күштер мен
өндірістік қатынас ара салмағының өзгеруі себепші болады. Сөйтіп,
патриоттық сана жаңа мазмұнмен толықты.
Кез келген мемлекеттегі үстемдік етуші саясат пен идеология
патриотизмнің мазмұнынан, санасынан көрініс тауып отырған. Адамзатты
өркениетке жетелейтін, ізгілікке үндейтін, елжандылыққа баурайтын
патриоттық сана қашанда жоғары бағаланып отырған. Сонымен қоса патриотизмді
өз мүддесіне орай, билікті барынша нығайтудың құралы ретінде шебер
пайдаланған тоталитарлық жүйелердің мысалын да дүние жүзінен көп
кездестіруге болады.
Белгілі саясаттанушы ғалым Л.Ахметова бұл мәселе жөнінде:
- ХІХ және ХХ ғасырда патриотизм көбінесе үстемдік құрушы билік
иелеріне қызмет етіп, бірте-бірте ол мемлекеттің бұқара арасындағы
тәрбие жұмысының құрамдас бір бөлшегі болып келген еді. Қазір
патриоттық тәрбие беру барлық қоғамдық саяси құрылымда да бар. Ал
билік иелері елдің сыртқы және ішкі саясатының маңызды мәселелерін
шешуде осы патриотизмге сүйенеді деп жазады. 5,
Біздіңше, автордың бұл пікірі кеңес қоғамындағы бұқаралық
ақпарат құралдарының қызметін зерттеуге арналған еңбегіне негізделгеніне
қарамастан қазіргі қоғам үшін де құнды көзқарас.
Шын мәнінде өткен тарихқа көз салсақ, патриотизм мен
интернационализм ұғымдары бүтіндей кеңестік идеологияның іргетасы саналды
да ол шектен асып ұраншылдық, науқаншылдық сипат алған еді. Ал, сол
идеологиялық құралдың үлкен бір механизмі саналған бұқаралық ақпарат
құралдары бүтіндей билік иелерінің құзырына еніп, даурықпашылдық, көз
бояушылық сарынға бой алдырғаны анық. Қоғамның кемшілігін дәл басып ашып
жазудан гөрі, нақты жағдайды бұрмалап, боямалай көрсету, әсірелеп жазу сол
жылдар басылымдарына тән болды.
Л.Ахметова патриотизмнің қазіргі тұрпатына сипаттама бергенде
тәуелсіздік жылдарындағы оның науқаншылдық үрдістен ада табиғатын еске
салып отыр. Патриотизм сырттан әкеліп таңатын жасандылықтан таза, әр
қазақстандықтың шын мәніндегі тұлғалық қасиетін, сипатын бейнелейтін сезім
болуға тиіс. Өйткені, оның бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты
алғышарттары, негізі бар. Себебі бүгінгі таңдағы бұқаралық ақпарат
құралдары саясаттанушы ғалым Д.Жамбыловтың тұжырымы бойынша:
- ...азаматтардың саяси сауатын көтеруіне, өзінің адамгершілік
сезінуіне, абыройын жоғары ұстауына, еркіндікке, әлеуметтік әділеттілікке
ұмтылысына, саяси процеске салауатты, білікті қатынасуға мүмкіндік жасайды
6,.
Біздің ойымызша, аталмыш мәселенің өзекжардылығы соншалық,
бұқаралық ақпарат құралдарының, әсіресе, қазақ тілінде шығатын газеттер мен
журналдардың қоғам мүшелерінің патриоттық санасын қалыптастырудағы роліне
соңғы жылдары айрықша назар аударыла бастады.
Қазақстандық патриотизм азаматтарды отаншылдыққа, елжандылыққа
баулудың ұғымын берсе, ақпараттық қауіпсіздік әрбір қоғам мүшесінің санасын
теріс ықпалды саяси ойындардың әсер етуінен қорғайды, адамдардың
бұрмаланған, жалған деректерге бой алдырмауына септігін тигізеді.
Ақпараттық қауіпсіздік мәселесіне немқұрайды қараудың қаншалықты залал
әкеліп жатқанын философ ғалым А.Айталының мына бір деректері айқын аңғартса
керек:
- ...әлеуметтік зерттеу нәтижесінде ресейлік РТР арнасы көрсеткен
100 фильмнің 10-ы, ОРТ арнасы көрсеткен 100 фильмнің 13-і, ал НТВ
арнасының 100 фильмінің 30-ы зорлық-зомбылықты насихаттайтыны
анықталған. НТВ арнасынан қазір ресейліктердің өздері шошып отыр.
Ендеше, неге біз оның жастарды зорлыққа тәрбиелейтін хабарларын
өзімізде көрсетуіміз керек? Ақпараттық қауіпсіздікті сақтау үшін оны
этномәдени кеңістікке айналдыру керек,- деп есептейді. 7,
Сондықтан да, өзекті мәселені бір жағына шығару үшін, 70 жыл
бойы өзге есікке қарап телмірген ұлтымыздың адамзаттық болмысын қайта
жандандыру қажет екені анық аңғарылады. Әрбір халықтың тарихи өмірінде қол
жеткізген ең құнды дүниелері- рухани және адами қасиеттер, құлықтылық
(моральдық) тәлім-тәрбие үлгілері. Сондықтан да әрбір жаңа ұрпақ үшін ең
мәнді тәрбие- ұлттық тұрғыдағы тәрбие үлгісі болып табылады. Өйткені,
мұндай тәрбиенің негізін замандар бойы қалыптасып келген асыл рухани
құндылықтар және биік ізеттілік пен құлықтылық тұрғысындағы ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасып жататын, адамның адамнық қасиетін нығайтып әрі асылдандыра
түсетін, халықтың даналық өмір салтынан туындап отыратын бұлжымас ережелер
мен қағидалар құрайды.
Ұлттық тәрбие- адам өмірінің алтын арқауы. Ұлттық тәрбие
жалпыадамзаттық рухани құндылықтарды жоққа шығармайды, қайта,
солармен үндесіп жатады. Бұлар бірін-бірі байытып, құнарландырып отырады.
Ұлттық тәрбиеден тереңдеп нәр алған адам- рухани бай адам.
Ондай адам жалпы адамзаттық тұрғыдағы мәдени және рухани
құндылықтарды бойына тезірек сіңіреді, сөйтіп, толық әрі кәміл адам
дәрежесіне тезірек жетеді. Ұлттық менталитет- тұнып тұрған рухани қазына.
Халықтың тілі мен мәдениеті болсын, салт-дәстүрі мен наным-сенімі болсын-
мұның бәрі де әрбір халық үшін асыл да қымбатты рухани дүниелер. Әсіресе,
наным-сенімнің әрбір халықтың өмірінде алатын орны өзгеше.
Отаншылдық, елжандылық, ұлтжандылық ұғымына қатысты проблемаларды
ортақ игілікке айналдырудың озық үлгілері қалың бұқара назарына ұсынылмаса,
ол жас ұрпақты ізгілікке тәрбиелеу құралы бола алмаса, онда патриотизм
тақырыбының да жолы қысқа болғаны. Бұл ретте, әрине, қоғамдық пікір
қалыптастырудың мықты көзі бұқаралық ақпарат құралдары арасындағы өзара
байланыс туралы мәселені арнайы қарастыру қажеттігі туындайды.
І ТАРАУ Ерлік елге мұра, ұрпаққа ұран.
Кез келген халықтың шыққан тегі, тарихы және қалай
қалыптасқандығы, ұстанған моральдық нормалары мен әдет-ғұрып, салт-
саналарынан туындаған тәрбиесі ғалым-мамандарды ғана емес, барша көпшілікті
қызықтырады. Түбі бір түркілердің бір тармағы көне қазақ халқының да
ұрпағын еңбекке, кәсіпке, өнерге икемдеуінің, үйретуінің өзіндік жолдары
мен жөндері болған.
Сондай-ақ дала тұрғындарының өздері өмір сүрген ортаның
әлеуметтік-экономикалық жағдайына, мәдениеті мен тарихына орайлас жас
буынға тәлім-тәрбие берудің де басқа жұрттарда қайталанбайтын талап-
тілектерін дүниеге әкелген. Өйткені, Дала тұрғындарына өте биік моральдық
талаптар қойылды. Олар: көшпелі мал шаруашылығының тетіктерін жете игеру;
еңбексүйгіштік пен төзімділік; ата тегін ардақтау; сөз асылын қастерлеу;
тапқырлық пен алғырлық, ат құлағында ойнау; ата салтын бұзбау, т.б.
Осындай талаптардың ең бастыларының бірі- ел намысын қорғаудағы
жаужүректілік, Отанын, Ата-мекенін ардақтау. Біздің бүгінгі тілімізбен
айтсақ, ПАТРИОТТЫҚ. Түркі көсемі Білге қаған, Күлтегін батыр мен ақылгөй
Тоныкөк құрметіне қойылған құлпытастардағы жазба деректер де мұны
айғақтайды. Бұл үрдіс кейін Қорқыт, Әл-Фараби, Қожа Ахмет Яссауи, Махмұд
Қашғари, Жүсіп Баласағұн және қазақ ақын-жырауларының шығармашылықтарын
бойлай өтіп бізге дейін жеткен.
Дала перзенттеріне тән тағы бір ерекшелік- олар жастардың қалай,
не үшін өмір сүруі керектігін, кімдермен қалайша күресіп, қайткенде
мақсатына жетіп, адамгершілік парасатқа ие болатындығы туралы айтып қана
қоймай, өздерінің жеке бастарының үлгісімен де тәлім-тәрбие бере білді.
Көшпелі қазақ өркениетінде Атамекен ең қасиетті ұғымдардың бірі
саналды. Жоғарыда айтқанымыздай, ежелгі түркі қағандығы кезінде тасқа
жазылған Күлтегін ескерткішінде ел билеушілерінің Отаншылдық үлгісі мен
патриоттық сезімдері Қазыбек, Әйтеке билер, Ақтамберді, Бұқар жыраулар және
20-ғасырдың басындағы А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов бастаған ұлт зиялылары
мен қайраткерлер Отаншылдықты сөзбен ғана айтып қоймай, іспен де өнеге
көрсете білді. Әйтеке би:
- Өмірім халықтікі, өлімім ғана өзімдікі,-деп халыққа қызмет
етудің, патриоттықтың биік үлгісі бола білді. Тәуке хан заманынан
қазақ қоғамында отаншылдық, патриоттық ұстаным байлықтан да жоғары
бағаланды.
Атырау газетінде 2007 жылдың 22 қыркүйегінде Есімдері ел
есінде айдарында Хисмет Табылдиевтің Мерген Байболовпен Ел есіндегі Ер
Қосай деген тақырыпта сұбат-материалы жарыққа шықты. Ер Қосай атаның
өмірге келгеніне бес ғасыр болыпты. Кеңес заманында елге еленбей, көлеңке
күйде қалған Ер Қосай өзіміз бөлек ел болғаннан кейін ғана шыға бастады.
Бүгінде Қосай ата, Есет ата, Барақ ата, Бекет ата, Жаңғожа аттарының екінің
бірі біледі. Материалда Ер Қосай атаның адамгершілігін, адалдығын,
батырлығы мен батылдығын, жауына деген қас мінезін айқын суреттелген.
Сонымен бірге тілші сауалының көбі Ер Қосай атаның мерей тойын тойлауға
байланысты құрылған. Сұхбат тілі жеңіл әрі ұғынықты, әңгіме ретінде
құрылған.Автордың шеберлігі сонда сұхбат арқылы оқырмандарға Ер Қосай
атаның портретін шығарып берді.
Шыныменде, патриоттық тәрбие, отаншылдық, отансүйгіштік,
Атақонысқа, Атажұртқа, Атамекенге, ұлтының салт-дәстүрі мен мәдениетіне
деген сүйіспеншілік сезім адам баласымен бірге жасасып келе жатқан ерекше
сезім. Отаншылдықтың іргетасы- ұлтжандылық. Өз ұлтын сүйіп, оның мұңын
мұңдап, жоғын жоқтайтын азамат қана отаншыл болады. Отаншылдықты рухани
құбылыс ретінде зорлықпен, нұсқаумен, биліктің басқаруымен енгізу мүмкін
емес. Отаншылдық тәрбиеге қатысы бар барлық институттар мақсатты әрі
нәтижелі жұмыс істегенде ғана санаға сіңеді.
Көптеген елдерде Отаншылдық халықтың өз ұлтының тілін, дінін берік
сақтауымен және мақтан тұтуымен тікелей байланыстырылды. Ғасырлар бойы
басқа халықтарды басып-жаншып, отарлық үстемдік, жүргізген алпауыт
мемлекеттерде ұлы державалық патриотизм санасы мемлекеттік ұран ретінде
насихатталған.
Мәселен, американдық деген ұлт жоқ болғанмен, Мен Америка
Құрама штаттарының азаматымын! деген мақтанышқа толы патриоттық сезімін
жоққа шығара алмаймыз. Әсіресе 2001 жылғы 11 қыркүйектен кейінгі- халқының
ынтымақтастығы, олардың:
- Біз нағыз демократиялық, құқықтық мемлекетпіз, басқалар бізден
үйренуі керек,- деген саясатқа шын сеніп, үкіметін қолдауы бүгінгі
көп мәселені шешіп отырғанын баса айтуға болады. Осындай патриоттық
сезімді бізде де:
- Мен Қазақстанның азаматымын, бұл менің елім, осы жерде менің
бабаларым жатыр,-деген азаматтық сезімді өзге ұлттар өкілдері өз
бойларына сіңіре алса, 8, еліміздің саяси өміріне осы көзқараспен
араласса, 15 млн.ғана халқы бар, табиғи байлығы ұшан-теңіз Қазақстанды
жұмаққа айналдырып қоймас па едік.
Еуропаның кейбір ғалымдары Отаншылдықты ұлт, азаматтық деген
ұғымдармен алмастырды. 1931ж. неміс социологы Р.Михельс Отаншылдықтың
Отанға деген сүйіспеншілік қасиетін кеңейтіп, оған нәсіл мен тек, дін мен
тілдің бірлігі, мәдениет пен тағдыр ортақтығы мен мақсаттар бірлігі секілді
қасиеттері қосты.
Қазіргі кезде Қазақстан өмірінде қазақстандық патриотизм ұғымы
қалыптаса бастады. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес
қазақстандық патриотизмді қалыптастыру және оны азаматтардың ой-санасына
сіңіруді мемлекеттік дәрежеге көтеруде, Отаншылдық ой-сананы қалыптастыруда
шешілмеген мәселелер бар. Қазақстандық патриотизм- ел азаматтарының
республиканың бүгінгі тұрақты өмірі мен жарқын келешегі жолындағы еңбегі
мен күрескерлігі іспетті. Отаншылдық сана- халықты топтастырушы рухани күш
бола тұра, халықтың күш-жігерін тәуелсіздікті нығайтуға бағыттайды.
Сондықтан елдегі тәлім-тәрбие, идеология мен ақпарат жүйесі ел
тұрғындарының бойында өзін республиканың төл азаматы ретінде сезіну көңіл-
күйін қалыптастыруы керек. Отаншылдық, елжандылық туған отбасына, туып
өскен ортаға, туған топырағы мен табиғатына деген құрметтен басталады.
Сондықтан отаншылдықтың қайнар көзі адамгершілік қасиеттер болмақ.
Көне түрік тәлім-тағылымының мирасқоры- Дала перзенттері зор
адамгершілік қасиеттердің, ойдың, мұқалмас жігердің иесі болған. Олар
адамгершілікті сыйға сый, тауларды аласартпай, даланы асқақтату деп
түсінген жандар. Арғы қазақтар сөздің қай уақытта да сатулы екенін түсінді.
Өйткені, олар жүйелі сөздің ғана жүйесін табатынын білді. Айт дегеннің
бәрін айтсаң – ар төгілетінін, ал айтпа дегенді айтсаң – бас кететінін де
олар ұғынады. Соған қарамастан ұлттық намыс кететін жерде айта да, айқаса
да алды, өзінен зорлардан ақырып теңдік те сұрады.
Бүгінгі ұрпаққа патриоттық тәрбие беру үшін де сайын даладан
бастау алатын ұлттық ұлы ұмтылыстарды оқу-тәрбие жұмыстарының өн бойында
айта отырып, жастар жадына қалдыруды көздеу керек. Біле білген адамға
ұлтымыздың бұрынғы тарихи ұмтылыстарын айтпағанның өзінде осыдан 20 жыл
бұрын Желтоқсан көтерілісі де ұлттық ұлы ұмтылыстың ұлы көрінісі еді.
Зейнеткер-ұстаз Рахметолла Ізтілеуұлының 2006 жылы 25 қарашада
Ойымды айтсам деп едім... айдарында Желтоқсандағы жазалаушыларға
кешіріммен қарауға болмайды деген мақаласында оқырман өз ойымен бөліседі.
Мен желтоқсан оқиғасын ұлт-азаттық көтерілісінің заңды жалғасы деп
білемін. Себебі бейбіт демонстрацияға шыққан адамдарды қуып тарату кезінде,
тәртіп сақтау органдары заңдылықты өрескел бұзып, жабайы жыртқыштардай
қимылдап қарусыз, буыны қатпаған жас қыздар мен жігіттерге қарсы темір
таяқтар мен күректерді жұмсап, иттерге талатты. Соққыға жығылған
ереуілшілерді жүк машиналарына отындай лақтырып, келешекте ұрпақсыз қалсын
деп қыздарды мұздай асфальтқа зорлап отырғызды. деген ащы шындық кім-
кімді де бей-жай қалдырмас. Мақаланың көпшілікке ой тастары анық. Өйткені
желтоқсан оқиғасы сөзсіз тарихи ғаламат оқиға. Автор желтоқсанды зерттеуде
жан-жақты терең ғылыми көзқарас қажет деп есептейді. Бұл ретте аталмыш
айдардың берері көп. Баспасөз баршаға демекші онда оқырман хаттармен
танысу, ой бөлісу елдің тамыр соғысын білу деген сөз.
Жеңістің қадірін білмейтін жастар бар мақаласы 2007 жылдың 12
мамырында облыстық Атырау газетінде жарық көрді. Авторы Құралай Қуатова
Жеңіс күнін қалай тойлап жүрміз деп бүгінгі күннің өзекті проблемаларының
бірін көтереді. Мақала мазмұны шыныменде өзекті. Кейбір жастарымыз осы
мерекенің мәнін түсінбей, өзі соғысқа қатысқан адам құсап тойлайды. Түнімен
көшеге шығып, қыдырып жүреді. Осы орайда автор жастарға Жеңіс күнінің
маңызын түсіндіруді және ерлігімен танылған аталарға құрмет көрсетуді
негізгі нысанға алып отыр. Мақала соңын Біз қырандай қалықтаған құс
секілді бостандығымыз үшін аға ұрпаққа мәңгі қарыздарымыз деген әдемі
теңеумен түйіндейді.
Ұлтқа, еліне қызмет етудің ерен үлгісін көрсеткен ХХ ғасыр
басындағы қазақ зиялылары ұлттық тәрбиенің ғылыми негіздерін жасады.
Мәселен, Мағжан Жұмабаев:
- Әр тәрбиешінің жолы- ұлт тәрбиесі. Әрбір ұлттың бала тәрбие қылу
туралы ескіден келе жатқан жеке-жеке жолы бар, әрбір ұстаз тәрбиеші
онымен таныс болуы тиіс,-дейді. 9
Қазақ-балажан халық. Ана баласын айналып-толғанғанда айтпайтын
теңеуі жоқ. Өйткені бала ата мен ананың баға жетпес байлығы, қуанышы,
бақыты. Ұл-әкенің көзі, мұрагері, оның істей алмай кеткен өнегелі істерін
әрі қарай жалғастырушы. Ұл туғанға күн туады деп білген. Отанды қорғау-
ұлдардың ең айбынды борышы, ел-жұрты соларға арқа сүйейді. Батыр болған
бабаңнан Ел қорғауды үйрен сен-дейді дана халқымыз. Қыз ырыс әрі өріс.
Дәмсізді дәмді қылған-тұз әулие, алысты жақын қылған-қыз әулие-деп
аялаған ел-жұрты. Өткен тарихымызда аналық ру белгісі де сақталған.
Мәселен, Найманның Қызай деген руы ананың атымен аталса, Қаракесек руы
Болатқожаның шешесі Қарқабат ананың есімін ұран тұтқан.
Бүгінгі отбасының бала тәрбиесі қиынға соғып отырғаны баршаға
мәлім. Атам қазақ, үйді билеген, түзді де билейді, үйде оңбаған түзде де
оңбайды деп тегін айтпаған. Үлгілі, өнегелі отбасынан шыққан қазақ
балалары басына ауыртпалық түскенде барлық қиыншылықтан жол тауып, мүдірмей
өте білгендігіне өткен тарихымыз куә. Олар қайда жүрсе де елінің қамын
ойлаған, өз ұлтының намысын қорғаған, шетінен ұлтжанды, намысшыл сен түр
мен атайын болған.
Бүгінгі бала-ертеңгі қоғам мүшесі, ата-ана өмірінің жалғасы.
Болашақтың иесі, сондықтан балғын кезінен өмірге баулу керек. Ұрпақ
тәрбиесі жанұяның ғана шаруасы емес, мемлекеттің ең басты мәселесі болуға
тиіс. Осыған орай ұлы Мұхтар Әуезовтің Ел болам десең-бесігіңді түзе
деген сөзінде зор мағына алуан сыр жатыр. Әр отбасының ертеңгі үміті
бүлдіршін бөбектеріміздің мүддесін, тәрбиесін,бұғанасы бекіп, айдарлы да,
айбарлы атпал азамат болып өсуін бесіктен белі шықпаған кезінен қамдауға
күш салу, жас ата-аналар мен бала-бақшалардың міндеті. Бүлдіршін қамын
бүгін ойламасақ, ертеңгі күні опық жеріміз анық. Осы орайда жастар
тәрбиесіне Атырау газеті де көп көңіл бөледі.
2007жылдың 8 наурызында жарық көрген мына бір мақалаға көз
салсақ. Ислам Ризуанұлының Кіндігін көрсетіп жүрген қыз, кіммен үлгі алып
жүр атты оқырманға ой салар мақаласында халқымыздың ұмыт болған салт-
дәстүрлерді жас жеткеншіктер бойында қалыптастыру жөнінде қалам тербейді.
Жас ұрпақтың бойына халықтық тәрбиенің ең озық үлгілерін сіңіру мақсатын
алға қояды. Авторды бүгінгі таңдағы қазақ қыздарының жүріс-тұрысы, киім-
киісі қатты толғандырады. Қазір, жасыратыны жоқ, көшеде қазақ қыздары ашық-
шашық киініп жүре беретін болды. Расын айтқанда, олармен бірге көлікке
мінуге де, дастарханда қатар отыруға да ұялатын болдық. Бес саусақ бірдей
емес дегендей, қыздардың бәрін кінәлаудан аулақпыз, бірақ араларында
омырауын ашып, балтырын жарқыратып жүргендері де кездеседі. Жалпы,
мұсылмандық қағидасында әйел адамға тыйым салатын тәрбиелік тағлымдар
жеткілікті. Солардың ішінде ер адамға ұятты жерлерін көрсетпеу де бар. Ұят
жоқ жерде иман да болмайды.
Қорыта айтқанда, ұрпақ тәрбиесі ата-ананың қолында. Қыз баланың
тәрбиесінде, әсіресе, оның шешесінің берері көп, өйткені бүлдіршін соған
қарап бой түзейді. Шеше көрген тон пішер демекші, ибалы ананың қызы да
инабатты болады. Ал 3 мамыр 2007 жылы Әлпеш Садықтың Қайда кетіп барасың,
Қаракөз қыз! атты мақаласыда алдыңғысына ұқсас. Авторды осы тақырыпқа
қалам алып жазуының себебі жап-жас қыздарымыздың 30-40 ты алқымдап қалған
шетел азаматтарының жанында жабысып отыратындағына байланысты. Көрнекті
қазақ жазушысы М.Мағауин: Дүниежүзіндегі ең сұлу қыз-қазақ қызы деген.
Бұл қазақ қыздарының сыртқы бейне, тән сұлулығына ғана байланысты емес, жан
сұлулығына, ақылдылығына, парасаттылығына берілген баға. Өйткені қазақ
қыздары, қазақ әйелдері төзімділігімен, адалдығымен дараланған. Бізге дейін
өмір сүрген әжелеріміз, ұлы аналарымыз жері үшін, ері үшін намысын биік
қойып, ожданын таптатпаған. Міне, автор өз құрбыларына біз де неге
осылардың жолын қумаймыз деп ой салады.
Автор көтеріп отырған проблема өзекті, себебі ол өз тарихымыз, өз
тұрмысымыз ғой. Мақала тақырыбының әлеуметтік тереңдігі мен тәрбиелік мәні
зор.
Тәрбие мәселесіне байланысты тағы бір материалды талдап көрелік.
Құралай Қуатованың ҚЫДЫРУДАН ҚОЛЫ БОСАМАЙТЫН ҚАЗАҚ бала тәрбиесіне
немқұрайды қарауды әдетке айналдырып барады деген проблемалық мақаласы
Атырау газетінің 2006 жылдың 29 шілдесінде жарық көрді. Тақырып атауы тым
ұзақ болса да қоғамда қалыптасқан жат қылықтарды негізге ала отырып, бала
тәрбиелеудегі келеңсіз жағдайларды сөз етеді. Мақалада шарананың дүние
есігін ашқан сәтінен бастап ер жеткен шағына дейін баяндалады. Сәбиге қарау-
оның әкесі мен шешесінің ортақ міндеті. Солай бола тұрса да түн ұйқысын
төрт бөлу-ананың мойына жазылған міндеттей көрінеді. Ер-азаматтың бұл
процестен тыс қалуы ұят емес. Керісінше, баласының жаялығын ұстап,
құндақтап көтеріп жүрген әкесіне үлкен апаларыдың Қатынжандысын қарашы.
Біздің үйдегі балаға қарамайтын еді деп ернін сылп еткізуі мүмкін. Бала
тәрбиесіне отағасының ерте бастан араласып, бойын үйреткен жөн емес пе?
Осыдан кейін бала-шағасынан безген кей еркек жайлы тасбауыр екен деп көр!
Қазір баланы тәрбилеуде бағыты да өзгеше. Балаға қарағанның жөні осы екен
деп байқаулардан орын сатып әпергендерді, оқуға ақшамен түсіргенді,
сессиясына арнап қаражат бергендерді көріп жүрміз. Сөйткен бала ерке емес,
есір болып шығады. Автор баланы үнемі қамқорлыққа алып, жан-жақты тәрбиелеп
отыру керектігін сөз етеді. Сонда ғана бүгінгідей бас жарып, көз шығарған
бұзақылық, ата-анасын немесе перзентін тастап кеткен безбүйректік
болмайтынын қалың көпшілікке ескертеді.
Жоғарыда келтірілген үш автордың айтпақ ойы, көтерген мәселесі,
тақырыптардың мағынасы бір. Ол - отбасы ұлттық рухымыздың айнасы, ұрпақтың
алтын ұясы дей келе, жас ұрпақтың бойына халықтық тәрбиенің озық үлгілерін
сіңіру. Осындай тәрбиелік мәні зор материалдар газеттің беделін арттырары
сөзсіз.
Елдің елдігін сақтап, көсегесін көгертетін ұлтжанды, жігерлі,
білімді ұрпақты қалай тәрбиелеп, өсірудің жолдарын үйрету туралы жазбаған
бірде бір Алаш зиялысы болған жоқ десек, артық айтқандық болмайды. Міржақып
Дулатовтың төмендегі отансүйгіштік өлеңі оған толық дәлел бола алады.
Халқын жанындай жақсы көретін отаншыл Міржақыптың аузына жас ұрпақты
тәрбиелеу жайлы сз бола қалса ең алдымен ілінетіні-әр адамның өз отанын
сүйіп, адал қызмет етуі, яғни шын мағынасында патриоттық тәрбие беру
мәселесі болды.
Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш,
Емеспін жемісі көп тамаша ағаш.
Қалғанша жарты жаңқам мен- сенікі:
Пайдалан, шаруаңа жараса алаш.-
Деп өзінің бүкіл өмірін халқына адал қызмет етуге арнаған М.Дулатов әрбір
азаматтың отан, халық алдында дәл өзіндей адал болып өтуін олардың басты
борышы деп есептеді.
Ұлтшылдық Кеңес заманында орысша национализм деп аударылып
және оның ауқымы мен өрісін тарылтып, саяси да, парасат жағынан да шектеулі
адамдарға тән етіп көрсетті. Осыдан келіп националист болу кемшілік қана
емес, маркстік-лениндік идеологияға жат қылық, адам пиғылы іс болып
санамыздан орын алды.
Ұлтшылдық ұғымын жаңаша түсінуге, жағымсыз мағынасынан арылтуға
біздің елімізде тәуелсіздік алғаннан кейін көріне бастады. Біздің ойымызша,
дұрыс мағынасында ұлтшыл, ұлтжанды болу еш айып емес. Әрбір азаматтың
ұлтжандылығы экономикалық саяси әлеуметтік-тұрмыстық, мәдени, т.б. өмір
саласында ұлтының мүддесін қорғап, қамқорлық көрсетсе, бұл жаманшылықтың
емес, керісінше, имандылықтың нышаны болып табылады.
Ал дүниежүзілік ұлттануда ұлтшылдық- қоғам өміріндегі объективтік
этникалық процестерді білдіретін бейтарап ұғым. Ол табиғаты күрделі,
қайшылыққа толы құбылыс болғандықтан да, оны әртүрлі түсінушілік орын
алуда. Біздің түсінуімізше, ұлтжандылық пен отансүйгіштік егіз ұғым. Ал бұл
екеуінсіз жоғары патриоттық сананың қалыптасуы туралы айтудың өзі бекер.
Сондай-ақ, өткен жылы Қазақстан Республикасының азаматтарына
патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы туралы Президенттің ЖАРЛЫҒЫ шықты. Онда:
- Ел өміріндегі бірқатар проблемаларды шешу көп жағдайда
азаматтық қоғамның даму деңгейіне, жоғары патриоттық сананың
қалыптасуына, өз еліне деген мақтаныш сезімге, Отанының мүдделерін
қорғау жөніндегі азаматтық борышын орындауға дайындығын тәрбиелеуге
байланысты,-деп көрсетілген. Сонымен қатар, бүгінгі күні балалар мен
жастардың патриоттық тәрбиесі патриоттық сананы өз Отанына деген
адалдық пен берілгендік сезімін қалыптастыру, азаматтық борыш пен
негізгі конституциялық міндеттерді орындауға деген дайындық
талаптарына сай келе бермейтінін, атқарылып отырған жұмыс еліміздің
азаматтарының бойында патриоттық сананы қалыптастыру жөнінде
стратегиялық міндеттерді толықтай кешенді шешуді қамтамасыз ете
алмайтыны ашық айтылған. 10,
Жарлықта қазақстандық патриотизмді қалыптастыру мен оған кедергі
болатын жайлар туралы айтылған. Солардың бірі, діни саладағы пайда болатын
өзекті проблемаларды реттеудің нақты тетігін әзірлеу. Өйткені, қазіргі
уақытта діни конфессиялар анталап бөрідей шулаған заман туды. 1,5 млрд.
Қытайда төрт-ақ конфессия болса, 15 млн-дай халқы бар Қазақстанда 47 діни
конфессия бар. Енді сөзіміз дәлелді болу үшін газетте жарияланған
материалдарға талдау жасап көрейік.
2009-жылдың 24-ақпанындағы нөмірінде Әлпеш Садықтың Жастар және
қоғам айдарында Жастарды теріс ағым төңіректеп жүр деген проблемалық
мақаласы жарық көрді. Мақаланың аты айтып тұрғандай әңгіме арқауы - дін,
жастар тәрбиесі. Мұнда автор 2009 жылды ТМД елдері бойынша жастар жылы етіп
бекітілуіне байланысты жастарымызға мемлекеттік ұлттық саясатын түсіндіру
және Жастар жылын насихаттауды мақсатыңа алып отыр. Өткен жылдың 19
желтоқсанында Көкшетау қаласында өткен Достастық елдері жетекшілерінің
саммитінде ТМД елдері бойынша биылғы жыл Жастар жылы болып тағайындалды.
Тәрбие балабақшадан басталады, сол себепті бала тәрбиесін қатаң
қадағалауымыз керек. Жастарды олардың дұрыс қалыптасуына кері әсерін
тигізетін жағдайлардан, діни экстремизм мен теріс жолды секталардың
әрекетінен қорғауымыз қажет. Ол үшін Ұлттық Қауіпсіздік комитетімен бірлесе
жұмыс жасаған жөн. Сонда ғана біз жасөспірімдердің пікірін естіп, санаса
аламыз-дейді автор. Өзекті мәселені көтеріп отырған автор жастар
арасындағы Батысқа еліктеушіліктің төл тәрбиеге тигізіп жатқан кері
әсерлерін ашып айтады. Ұрпағымыздың ішінде қоғамдық өмірге мүлде
қызықпайтын жастар да бар. Оларды қоғамға бейімдеуіміз үшін жаңа
бағыттармен сауаттандыруымыз қажет. Оқу орындарында дінтану сабақтарын
жүргізу- бүгінгі күннің талабы дей келе, діни секталармен, теріс ағымдармен
бүкіл қоғам болып бірлесе күресу керек деп үн қатады.
Мақала әлеуметтік проблеманы көтерумен қоса ғылыми тілде
жазылған. Оған автордың өзіндік ұсыныс пікірлері дәлел бола алады. Газет
бетінен осындай өзіндік ерекшелігі бар көңілге қонымды материалдар жиі бой
көтерсе әрине нұр үстіне нұр болар еді.
Аталмыш тақырыпқа үндес газетіміздің осы санында жарияланған
жоғарғы оқу орнының студенті Мөлдір Смағұлованың Діни кітаптар көбейіп
барады атты шағын мақаласына назар салсақ. Айтпаса сөздің атасы өледі
демекші бүгінгі жатардың дінге бет бұрғандығы құптарлық жағдай. Десек те,
осал тұстарымыз да аз емес. Себебі дініміз тамырын жайған сайын оның
дұшпандары да ушығып тұр.
Автор Ислам дінінің атын жамылып жүрген жалған әртүрлі ұғымдар,
секталар қаптап бара жатқандығы туралы сөз қозғайды. Қанаты енді ғана қатая
бастаған балалар бұрын соңды естімеген дініміздің дұрыс екенін өзге діннен
қалай ажыратып алады? Бөбектердің аңғалдығын білетін секталар оларды
өздеріне тез үйіріп әкетеді. Сондықтан діндегі олқылықтарға сақтықпен
қараған жөн деп ой салады.
Елімізде мешіттер жыл сайын салынып, қатары көбеюде. Сонымен
бірге Астанада діни Нұр мүбәрак университеті, Шымкентте медресе ашылған
болатын. Енді сауатты ұстаздар да көбейген шығар. Бұл діни маман иелерін әр
облыстағы мектептерге жіберіп, дінтану сабағын жүргізіп, оқушылардың
білімін жетілдіріп, әдептілік пен тәрбиені қоса айтса нұр жақсы болар еді
деген ұсыныс айтады. Автордың бұл сөзі ең алдымен басқа тіл, басқа дін,
өзге дәстүр, өгей салттардың ықпалына түсіп жүрген жастарды ойландырары
анық.
Діни экстремизм сырттан келіп, іштен ірітеді деген Меңдібай
Елемесұлының көлемді мақаласы 2009 жылдың наурыз айының 26 жұлдызында
жарияланған еді. Енді осы материалды талдап көрсек. Мақалада бүгінгі күннің
өзекті мәселесі туралы сөз етіледі. Айтар ой нақты деректремен беріліп,
мазмұны шебер ашылған және тақырыбы да өте сәтті, ұтымды қойылған. Бүгін
таңда облыста қалыптасқан діни ахуал, оның ішінде, діни экстремизм
мәселесін жан - жақты талқыланған. Тақырып атауының өзі бүкіл мақаланың бет-
бейнесін көрсетіп тұр. Айта кетерлік тағы бір жайт, көптеген авторлар діни
экстремизмнің өзін тақырып ретінде алудан қашқақтайды. Олар көбіне
жалпылыма атауларды арқау етеді. Бұл жерде автордың шеберлігі десе де
болады тақырыпты дәл табуы және айтар ойдың дөп басуы.
Дәстүрлі емес діннің еліміздің қауіпсіздігіне тигізер теріс әсері
зор. Мәселен, Иегово куәгерлері әскер қатарында азаматтық борышын өтеуге
қарсы үгіттейді. Сонымен бірге Атырауға түрлі халық емшілерінің келуі де
жиіледі. Олар адамдарға сан әдіспен психологиялық әсер етеді. Сырқатынан
айығуға келген адамдардың өздеріне деген сенімін пайдаланып, религиялық
ағымдарға тартады. Оған көп адамдар, әсіресе өмірлік тәжірибесі толыспаған
жастар, қарсы тұра алмайды. Қазір арамызда ата-анасынан, туысқандарынан,
ұлттық ортасынан аласталған жандар бар екені жасырын емес. Олар тек қана
діни жетекшілеріне бағынып, өзгелерден бойын аулақ ұстайды.
Әрине, қандай дінді ұстану әркімнің өз қалауы. Дегенмен, адамды
психологиялық тұрғыдан аздырып, тағдырын бұзуға, олардың мемлекеттік
саясатқа қарсы үгіттеуіне жол берілмеуі керек. Ең бастысы, ұлт
қауіпсіздігі, ел тыныштығы мен ұлтаралық достық деген ұғым бәрінен биік
тұруы қажет.
Осы орайда теріс ағыммен күресу үшін білім беру, мәдениет, құқық
қорғау, бұқаралық ақпарат құралдары күшін біріктіруді жөнінде ұсыныс
айтылады.. Қазір олардың әрқайсысы өз бетінше әрекет жасауда. Демек, бұл
істі облыстық религиялық бірлестіктермен байланыс кеңесі арқылы жүйелеуге
болады.
Атырау газетінің 2007-жылдың 8-наурызында Меңдібай Елемесұлының
Білімді жас басқа ағымға ермейді немесе бүлініп жүргендердің бәрі
сауатсыздардан шығады деген атаумен Қазақстан мұсылмандары діни
басқармасының Атырау облысы бойынша өкіл имамы Қазбек қажы Ахметовпен
сұхбаты жарияланды. Алдымен тақырып қою ерекшелігіне келсек, тақырып тым
шұбалаңқы, ұзақ. Тақырып ретінде бірінші ойды арқау етуге болар еді.
Өйткені соның өзі мазмұнды ашып тұр. Бірақ автордың мұндай кемшілігі газет
беделіне нұқсан келтірмес деген ойдамын. Сұхбат-мақалада соңғы кезде халық
арасында дінге деген теріс түсінік қалыптасып келе жатқаны, одан қалай
арылуға болатыны жөнінде Иманғали мешітінің бас имамы Қазбек қажы
толықтай жауап береді.
Өзге ағым арамызға қалай сіңіп кетіп жүр?-деген тілші сауалына
имам былай дейді: Қазір білім қуған жастарға алыс жақын шет елдерде оқуға
жағдай жасалған. Мемлекет қамқорлығымен бе, әлде ата-анасының қаражатына ма-
әйтеуір сыртқа шығып білімін жетілдіруге мүмкіндік бар. Міне, солар болған
елдеріндегі бізге ұқсмайтын діни жолды уағыздап жүр. Әр елдің дұрыс деген
шариғат тадабының өзі өзара ұқсас болмауы мүмкін. Ал біздің дәстүрлі діни
көзқарасымызбен қабыспайтындары жеткілікті.
Тілші сауалына имам қысқа әрі өткір етіп жатық тілмен жауап
берді. Автор сұхбатты шебер жүргізеген. Оқырмандардың көкейінде жүрген
мәселелер қамтылып, тіпті Мешіт қайда қарап отыр? деген сынды да айтып
қалды. Адасқан жанды дұрыс жолға салу-баршамызға ортақ парыз дей келе
Жұмыла көтерген жүк жеңіл демекші қоғамдағы бұл кесапатпен сіз бен біз
болып күресуге шақырады.
Сондықтан, әр ұлт әр тарапқа тартып, бытырап кетпей тұрғанда,
мемлекетіміздің тарихын жас ұрпақтың санасына құятын кезең келді. Өйткені,
өз ұлтының шын тарихын білмеген ұрпақ- отансүйгіш, патриот бола алмайды.
Әркімнің айтқанына ілеседі, жетегінде кетеді. Тарихымыздың барлық
тұстарында да жастарды Отансүйгіштікке тәрбиелеуге үлгі етерліктей өнегелі
тұстар жеткілікті, айтулы тұлғалар да мол. Дегенмен ешкімге мойынсұнбай,
кеуде бастырмай, еңсесін көтере ұстаған ержүрек қағанат-төрткүл дүниенің
кіндігіне іргелі ел орнатамыз деумен-етігімен су кешіп, ат ауыздығымен су
ішкен қилы заманды бастан кешіріп, соған төтеп берген бабаларымыздың үлгі-
өнегесі бір бөлек. Олар аспандағы рухын біздерге жоғалтпай жеткізді,
аманаттады:
- Ей, түріктің бектері, халқы! Сендер алауызсыңдар, таққа
кіріптарсыңдар. Ағалы-інілінің дауласқандығынан, бекті халқының
жауласқандығынан дұшпанның сөзіне алданғандығынан, Түркі халқы,
қағандығыңнан, елдігіңнен, төріңнен, билігіңнен айырылдың. Жер-жерге
босып сандалдың. Біресе ілгері шаптың, біресе кері шаптың, барған
жерде не пайда таптың?! Бек ұлдарың құл болды, пәк қыздарың күң болды.
Түрік халқы, өкін! 11,
Баба тарихтан қалған жәдігер осылай дейді. Енді мына біздер
өкінбеудің қамын ойластыруымыз қажет.
Бұл қазіргі жаһандану тұсында оңай шаруа да емес. Болашақта
өкіндірмейтін істер жасау тек намысты, ұлттық рухы сөнбеген, отаншыл, жеке
бас мүддесінен ұлт мүддесін жоғары қоятын адамдардың ғана қолынан келеді.
Бүгінгі күні арамызда ондай адамдар көп көрінбей тұр. Сондықтан да бұрын
орыс ағайындар есіктен кіріп, төр менікі десе, бүгін дәл осы жағдайды
шетелдіктер қайталауда. Еліміздегі қаптаған қытайлар мен толған түріктердің
ойына келгенін жасап жатқандықтары туралы Республикамыздың бұқаралық
ақпарат құралдарында талай айтылды. Намыссыздықтан, жігерсіздіктен,
жоғарыда отырғандардың сатқын саясатынан сөзде патриот, істе пайдакүнем,
ақшаға арын да сатып жіберуден тайынбайтындардың әрекетінен әзірге осыған
көнудеміз.
2007-жылдың 13-қыркүйегінде Атырау газетінде Меңдібай
Елемесұлының Ариадна заңды да, аяушылықты да білмейді деген тақырыпта
мақаласы жарияланды. Тақырыптың аты айтып тұрғандай мақалада шетелдік
компанияда орын алған олқылық өзінің өрескелдігімен ерекшеленеді. Аталмыш
кәсіпорында еңбек шартының мазмұнына жұмыстың орындалу орны мен сақтандыру
жайлары енгізілмеген. Еліміздегі қолданыстағы Еңбек туралы Заңының
талаптарына орай вахталық жұмыс уақыты 30 күннен аспауы тиіс екендігін
ескерсек, жұмысшылар алпыс күн бойына еңбек еткен. Бұдан Еңбек туралы
кодекстің заңдылықтары бұзылғандығы көрініп тұр. Автор мақаласында қазақ
жұмысшылармен шетелдік жұмысшылар арасындағы теңсіздікті де қозғайды.
Біріншілері екіншілеріне қарағанда 5-6 есе аз жалақы алады. Және шетелдік
жұмысшылардың жағдайы жақсы жасалғандығының өзі қоғам арасында біраз
келеңсіздіктерді туғызып жатқаны рас. Кейбір шетелдік компаниялардың іс-
әрекеттерінен қазақ жұмысшыларының Ата Заңмен бекітілген құқықтары аяқ асты
етілуде. Сөзімізге дәлел ретінде газеттің дәл осы санында Елена Таңбаеваның
код-400 атты мақаласына назар аударсақ. Компания техника қауіпсіздігін
бұзған және жұмыс немесе жұмыстан тыс мезгілде арақтың иісі шығып тұратын
болса, оларды арнайы Код-400 деп аталатын тізімге тіркейді. Бұл жердегі
мақсат жұмыстан босатыыған қызметкерлер алдағы уақытта не Теңізшевройл
ЖШС-не, не оның субмердігер мекемелеріне жұмысқа алынбауын көздейді. Яғни
Код-400 тізіміне ілінген қазақ азаматы Теңіз аумағында жұмысқа орналаса
алмайды. Бұл дегенініз жұмысшылардың соның ішінде қазақ жұмысшыларының
құқығын шектеу деген сөз емес пе? Автор өз сөзінде Код -400-ді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz