Ұзақ мерзімді активтер туралы

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I. тарау. Ұзақ мерзімді активтер
1.1. Негізгі құралдардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Негізгі құралдардың тозуы және оларға амартизациялық аударым
мөлшерін есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Негізгі құралдарды істен (есептен) шығарудың есебі ... ... ... ... ...
II. тарау. Міндеттемелер есебі
2.1. Дивиденттер бойынша есеп айрысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Бюджетпен есеп айрысу операцияларының есебі ... ... ... ... ... ...
2.3. Жабдықтаушы және қызмет көрсетушілермен есеп айрысу есебі.
III. тарау. Еңбекақы және еңбекақы есебі
3.1. Қызметкерлердің құрамы мен жұмыс уақытын пайдалану есебі.
3.2. Істелген жұмыс уақытының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Еңбекақы жүйелері және тариф жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Біз алдыңғы тақырыптарда активтерге түсінік берген болатынбыз. Сондай-ақ ағымдағы активтер қатарына жататын ақшалар, дебиторлық борыштар және материалдық қорлармен танысып өттік. Бұл аталған активтер кәсіпорындар мен ұйымдардың міндеттемелерін өтеу барысында қабілеттілігі жоғары, яғни тез арада өзінің құнын басқа заттарға айырбастай (өзгерте) алатын мүліктер болып табылады. Кәсіпорындармен ұйымдар жұмыс жүргізуі барысында бұл жо.арыда аталған ағымдағы активтерден басқа ұзақ уақыт бойы пайдаланатын (бір жылдан артық уақыт), өндірістік және әкімшілік қызметті орындауға арналған (сатудан басқа) активтерді қажет етеді. Ал мұндай материалдық емес активтерді, ұзақ мерзімдік дебиторлық борыштарды және ұзақ мерзімдік инвестицияларды жатқызуға болады.

1.1. Негізгі құралдардың жіктелуі

Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. «Негізгі құралдарға» - қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлермен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналармен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағыда басқалар жатады.

1. «Халықаралық бухгалтерлік есеп және аудит стандарттары». (құрастырушы Рапопорт М.М.), М-1992ж.

2. Әбдіманапов Ә.Ә. «Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері». – Алматы: АЙАН, 2001ж.

3. Безруких П.С. «Бухгалтерский учет» – М., 1996ж.

4. Ержанов М.С., Ержанова А.М. «Основа бухгалтерского учета и новая коррепонденция счетов» – Алматы: Ержанова и К, 2003ж.

5. Кеулимжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А. «Қаржылық есеп» - Алматы: Экономика, 2001ж.

6. Кутер М.И. «Теория и принципы бухгалтерского учета». – М: Финансы и статистика, Экспертное бюро, 2000

7. Тасмағамбетов Т.А., Омаров А.Ш., Әлібекова Б.А., Рабатов О., Байболтаев Н.Э., Радотовец В.К. «Қаржы есебі» - Алматы: Дәуір, 1998ж.

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Ж о с п а р :

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

тарау. Ұзақ мерзімді активтер

1.1. Негізгі құралдардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Негізгі құралдардың тозуы және оларға амартизациялық аударым

мөлшерін есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Негізгі құралдарды істен (есептен) шығарудың есебі ... ... ... ... ...

тарау. Міндеттемелер есебі

2.1. Дивиденттер бойынша есеп айрысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Бюджетпен есеп айрысу операцияларының есебі ... ... ... ... ... ...
2.3. Жабдықтаушы және қызмет көрсетушілермен есеп айрысу есебі.
III. тарау. Еңбекақы және еңбекақы есебі
3.1. Қызметкерлердің құрамы мен жұмыс уақытын пайдалану есебі.
3.2. Істелген жұмыс уақытының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Еңбекақы жүйелері және тариф жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Ұзақ мерзімді активтер

Біз алдыңғы тақырыптарда активтерге түсінік берген болатынбыз. Сондай-
ақ ағымдағы активтер қатарына жататын ақшалар, дебиторлық борыштар және
материалдық қорлармен танысып өттік. Бұл аталған активтер кәсіпорындар мен
ұйымдардың міндеттемелерін өтеу барысында қабілеттілігі жоғары, яғни тез
арада өзінің құнын басқа заттарға айырбастай (өзгерте) алатын мүліктер
болып табылады. Кәсіпорындармен ұйымдар жұмыс жүргізуі барысында бұл
жо.арыда аталған ағымдағы активтерден басқа ұзақ уақыт бойы пайдаланатын
(бір жылдан артық уақыт), өндірістік және әкімшілік қызметті орындауға
арналған (сатудан басқа) активтерді қажет етеді. Ал мұндай материалдық емес
активтерді, ұзақ мерзімдік дебиторлық борыштарды және ұзақ мерзімдік
инвестицияларды жатқызуға болады.

1. Негізгі құралдардың жіктелуі

Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт
бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін,
көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа,
көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде
біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді
айтады. Негізгі құралдарға - қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлермен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналармен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және
олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағыда басқалар жатады.
Көлеміне немесе бағасына (арзанды-қымбаттылығына) қарамастан пайдалану
мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қатарына
жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына кәсіпорынның
қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтармен
машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды,
орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып (салынып) біткен, бірақ әлі
пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс
монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған үстеме шығындардың
есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер,
сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарына
пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға; өндіріске арналган үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасмалдау
құралдары, әр түрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш
аспапьар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің
түрлеріне қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман
(тоғай) шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық
жабдықтау жіне сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару
органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек
көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
Негізгі құралдарды халық шаруашылығының салаларына қарай
топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса
орындалған жұмыстармен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы
негізге алынады.
Егер кәсіпорындармен ұйымдарғы негізгі құралдардың бәрі тек қана
ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын)
болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол
кәсіпорынның атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
Мысалы: өнеркәсіптік ұйымындағы өнеркәсіп өнімдерін өндіру үдерісіне
тікелей байланысты негізгі құралдардың барлығы халық шаруашылығының
өнеркәсіп саласына жатады.
Егер кәсіпорынның балансында осы ұйымның негізгі қызметінен басқа
салаларында қызмет атқаратын өндірістері мен бөлімшелері болса, онда осы
бөлімшелер мен өндірістің атқаратын қызметтерінің сипатына сәйкес келетін
халық шаруашылық саласы қызметі түріндегі топқа жатады.
Кәсіпорынның балансындағы тұрғын үй шаруашылығының тұрғын үй
шаруашылығы және халыққа тұрмыстық қызмет көрсету саласына жатады.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне
қарай мынадай топтарға бөлінеді:
а) үйлер (тұрғын үй, кеңсе үйі, қойма, тағы басқалары);
ә) ғимараттар (көпірлер, аспалы жолдар, жасанды су қоймалары,
эстокадалар, скважиналар, тағы басқалары);
б) өткізгіш тетіктер (жұмыс машиналары, энергия бөлетін тетіктер,
құбырлар, тағы басқалары);
в) машиналар (бумен жұмыс істейтін двигательдер, іштен жанатын
двигательдер, электроаппараттық трансформаторлар, экскаваторлар,
грейдерлер, бульдозерлер, бетон араластырғыш машина, көтергіш крандар, жүк
көтергіш шығырлар, су өлшегіш құралдар, монометрлер, таразылар, кассалық
аппараттар мен тағы да басқалары);
г) тасымалдау құралдары (жолаушылар және жүк таситын көліктер, жеңіл
көліктер, көлікке тіркемелер (прицеп), тракторлар және тағы басқалары);
ғ) құрал-саймандар мен жабдықтар (шкафтар, бактар, контейнерлер тағы
да басқа негізгі құралдар);
д) шаруашылық құрал жабдықтары (жиhаздар, креслолар, кілемдер,
сейфтар, тағы да басқалары);
е) жұмыс және өнім малдары;
ж) көп жылдық өсімдіктермен көшеттер;
з) жер (ұйымның сатып алған жер көлемінің құны);
и) жерді жақсартуға (өңдеуге) жұмсалған күрделі шығын;
к) басқа да негізгі құралдар (кітапхана қорлары тағы басқалары);

Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігінде қарай
меншіктік, яғни кәсіпорынның өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып
екіге бөлінеді. Кәсіпорын уақытша жалға алған негізгі құралдарды баланс
сыртындағы Жалға алынған негізгі құралдар деп аталатын шотта есептейді.
Сонымен қатар пайдалану барысына қарай негізгі құралдар жұмыс
істейтін, жұмыс істемейтін және сақтауда тұрған деп үш топқа бөлінеді.
Жұмыс істейтіндерге өндіріс үдерісіндегі, яғни қолданыстағы негізгі
құралдар жатады.
Сақтауда тұрған негізгі құралдардың қатарына келешекте, яғни алдыңғы
уақытта тозып немесе басұа да жағдайларға байланысты істен шығатын негізгі
құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатады.
Материалдық активтер сатып алыну мақсатына қарай былай бөлініп
есептеледі:
а) негізгі құралдар;
ә) тауарлық-материалдық қорлар немесе
б) қаржылық инвестициялар.
Мысалы: кәсіпорынның шаруашылық қызметін атқару барысында қажет болып
табылатын өзінің пайдалануы мақсатында сатып алынған көлік құралы негізгі
құралдар құрамында есептелінсе, ал сату үшін сатылып алынған көлік
құралдары тауарлық-материалдық қорлар құрамында есептеледі. Кәсіпорынның өз
қызметіне пайдалануы үшін емес, ұзақ мерзімдік қаржы салымы мақсатында
алған жер учаскелері мен үйлері қаржылық инвестициялар ретінде
есептелінеді.

2. Негізгі құралдардың тозуы және оларға амортизациялық
аударым мөлшерін есептеу

Негізгі құралдар өндіріс үдерісінде бірте-бірте тоза бастайды, яғни
өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі бір уақыт өткеннен кейін
пайдалануға жарамай қалады да, бұл құралдардың орнына жаңа негізгі құралдар
сатып алуға тура келеді.
Негізгі құралдардың тозуын табиғи және сапалық тозу деп екіге
бөледі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозу
болып табылады, яғни жұмыс істеу үдерісінде машиналармен құралдардың жеке
бөлшектерінің қажалып мүжілуі, үйлермен ғимараттардың тозығы жетіп
құлайтындай дәрежеге жетуі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың көп
уақыт бойы пайдаланғандығына ғана байланысты емес, оған сонымен қатар басқа
да табиғи жағдайлар әсер еткендігіне байланысты. Яғни негізгі құралдардың
табиғи тозуы (физикалық тозуы) олардың ұзақ уақыт пайдаланылуы және оларға
басқа да факторлардың ісер етуі нәтижесінен болып табылады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы олардың толық табиғи тозуы жетпей-ақ
құнсызданып, өндірістің даму үдерісінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым
мен техниканың дамуын бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда
болуынан пайда болады (туындайды).
Осы жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, негізгі құралдың тозуы
дегеніміз, олардың табиғи және сапалық сипаттарын жоғалтуы деп те айтуға
болады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуының бірінші себебі - өндіріс
салаларында ғылыми техникалық прогреске байланысты еңбек өнімділігінің өсуі
болып табылады. Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі бір дайын бұйымды,
құрал-жабдықты, тағы да басқаларды өндіруге кететін қажетті уақыт азаяды
да, оның құны соғұрлым төмендейді (арзандайды). Осыған сәйкес еңбек
өнімділігінің өсуіне байланысты жаңа құрал-жабдықтардың машиналардың, яғни
негізгі құралдардың бағасы бұрын сатып алынған осындай негізгі құралдардың
орнына жаңа әрі сапасы жоғары негізгі құралдарды сатып алуды тиімді етеді.
Негізгі құралдардың сапалық тозуының екінші себебі ғылыми-техниканың
өркендеуіне байланысты жаңадан толық жетілген, өнімділігі жоғары әрі тиімді
негізгі құралдардың пайда болуына байланысты. Кәсіпорындарда өнімділігі
төмен негізгі құралдардың орнына, техникалық жағынан жетілдірілген
тиімділігі жоғары негізгі құралдарды пайдалану әр уақытта тиімді болып
табылады. Сондықтан да өнімділігі жоғары машиналар мен құралдардың пайда
болуы және олардың бағасының арзандауы бұрынғы пайдаланылып келген негізгі
құралдардың сапалық (моральдық) тозуына әкеліп соқтырады. Барлық ұйымдар
қандай меншікті болса да (мемлекеттік, жеке меншік, акционерлік, тағы
басқалары) өздерінің негізгі құралдарының тозу дәрежесін анықтап және оны
есептеп отырады. Ескертетін жағдай негізгі құралдардың ішінде мына төменде
аталған активтерге тозу дәрежесі анықталмайды және де оларға амортизация
есептелмейді:
- жерге;
- кітапхана өорларына;
- фильм қорларына;
- архитектуралық және өнер ерекшеліктеріне;
- өнімді малдарға;
- мұражайлық құндылықтарға (заттарға).
Сонымен қатар амортизациялық аударым мынадай жағдайларда
есептелмейді:
- Қайта құру, жаңарту (реконструкция) және техникалық қайта
қорландыру (перевооружения) жұмыстары жүргізіліп жатқан уақытта;
- Негізгі құралдыуақытша тоқтатып қойған мерзімде.
Негізгі құралдар (үйлермен ғимараттар, машиналар, көліктер, тағы
басқалары) өндіріс үдерісінде пайдаланылған кезде өздерінің бірте-бірте
тозуына байланысты құндарын өздерінің көмегімен өндіріліп шығарылатын,
жаңадан жасалған өнімдерге біртіндеп ауыстырып отырады. Бұл үдеріс
амортизация деп аталады. Амортизация сөзі латын тілінен аударғанда
өтеу деген мағынаны білдіреді. Амортизация белгіленген бір мөлшерде
өнімнің өзіндік құнына қосылып отырады. Ал мұны амортизациялық аударым деп
атайды. Амортизациялық аударым әрбір өнімнің өзіндік құнына кіріп, ал өнім
сатылған кезде қайтарып отырады, яғни негізгі құралдардың тозуына
байланысты құнының кемуі амортизациялық аударым жасау арқылы қайтарылады.
Амортизациялық аударым мөлшері дегеніміз негізгі құралдардың бастапқы
құнынан белгіленген пайызбен (процентпен) есептеліп шығарылған бір жылдық
амортизациялық аударым сомасы.
Ұйымдарға негізгі құралдағы ай бойы есептелген амортизациялық аударым
сомасы ай сайын өндірілген өнімнің, атқарылған жұмыстармен көрсетілген
қызметтердің өзіндік құнына қосылып отырады.
Кәсіпорындарға жаңадан келіп түскен, кіріске алынған негізгі
құралдарға амортизациялық аударым келесі айдың басынан (бірінен) бастап
есептеледі. Ал ұйымның балансынан есептен шығарылған негізгі құралдарға
келесі айдың басынан (бірінен) бастап амортизациялық аударым есептеу
тоқтатылады.
Негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу мына әдістер бойынша
жүргізіледі:
1. Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі.
2. Құнды орындалған жұмыстың, өндірілген өнімнің көлеміне тепе-тең
мөлшерде есептен шығару әдісі (өндірістік әдіс).
а) қалдық құнының кему (қалдықты азайту) әдісі;
ә) сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару (коммулятивтік
әдіс) әдісі.
Амортизациялық аударым есептеудің таңдап алынған әдісі кәсіпорынның
есеп саясатында көрсетіліп, бір есеп беру кезеңіне дейін дәйектілі түрде
қолданады. Егер негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеудің әдісі
өзгертілген жағдайда осы өзгерістің қандай себептерден болғаны айтылып
көрсетілуі тиіс.

Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі

Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі бойынша объектінің
амортизацияланатын құны негізгі құралдардың жұмыс істейтін мерзімінің
ішінде шаруашылық субъектісінің шығындарына бір қалыпты қосылып отырады.
Бұл әдіс бойынша амортизациялық аударым мөлшері тек қана объектінің жұмыс
істеу мерзімінің ұзақтығына байланысты деген болжамға негізделген. Бұл әдіс
бойынша әр есепті жылда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық
аударым сомасын, яғни бастапқы құн мен қалдық құнының айырмасын объектінің
пайдалану кезеңіндегі есеп беретін жылдардың санына болу арқылы есептеліп
шығарылады. Бұл әдіс бойынша, яғни құнды бірқалыпты есептен шығару әдісі
қолданылғанда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым
сомалары жыл сайын тұрақты мөлшерде жүргізіледі.
Мысалы: станоктың бастапқы құны бір миллион (1000000) теңге, ал қалдық
құны жүз мың (100000) теңгені құрайды. Бұл станоктың пайдалану мерзімін
бес (5) жыл деп алып, осы жоғарыда айтылған әдіс бойынша бір жылдық
амортизациялық аударымды есептейтін болсақ, ол жүз сексен мың (180000)
теңгені құрайды. Яғни

1000000 – 100000 = 900000
9000005=180000

Бұл станоктың барлық амортизайияланатын сомасы 900000 теңге ((1000000
- 100000), яғни бастапқы құны мен қалдық құнының айырмасы), ал оны
пайдалану мерзіміне бөлу арқылы бір жылдық амортизациялық аударым сомасы
табылады. Бұл станоктың пайдалану мерзімі 5 жыл болғандықтан барлық
амортизациялануға тиісті соманы 100% (пайыз) деп алып, ал бір жылдық
амортизациялық аударым мөлшерін (1005 = 20%) сол соманың 20% (пайыз) деп
те табуға болады. Бұл жағдайда жоғарыдағы көрсеткішке тең сома табылады.
900000 х 20% = 180000

Станокқа амортизациялық аударым сомасының бес жыл
бойы есептелуін төмендегі кестеден көруге болады

Станоктың Бір жылдық Жинақ-талған Станоктың
бастапқы амортиза-циятозу сомасы қалдық құны
құны лық аударым (теңге) (теңге)
(теңге) сомасы
(теңге)
Сатып алынған кездегі 1000000 ------- ------ 1000000
1-жылдың соңында 1000000 180000 180000 820000
2-жылдың соңында 1000000 180000 360000 640000
3-жылдың соңында 1000000 180000 540000 460000
4-жылдың соңында 1000000 180000 720000 280000
5-жылдың соңында 1000000 180000 900000 100000

Бұл кестеден үш жағдайды көруге болады:
- негізгі құралдардың пайдалану мерзімі ішінде, яғни 5 (бес) жыл бойы
оған есептелетін амортизациялық аударым сомасы өзгермейді
(тұрақты);
- жинақталған тозу сомасы бірқалыпты өсіп (көбейіп) отырады;
- негізгі құралдардың қалдық құны бірқалыпты азайып отырады.
Құнды орындалған жұмыстың көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен
шығару әдісі (өндірістік әдіс)

Бұл әдіс объектінің пайдаланылған уақытына емес, оны пайдалану

нәтижесіне негізделген. Егер жоғарыда, яғни алдыңғы әдісте қарастырылған
станок өзінің 5 (бес) жыл ішінде пайдаланатын уақыты аралығында 10 (он)
миллион дана өнімді жасауға негізделген болса, онда ол станокқа жыл сайын
есептелетін амортизациялық аударым сомасы бұл әдіс бойынша станок арқылы
өндірілетін бір дана өнімге тиісті амортизациялық аударымды әр жылда осы
станок арқылы өндірілген өнім санына көбейту арқылы табылады.

Бастапқы құны – қалдық құны әр жылдағы

Жалпы өндірілуге тиісті өнім саны өндірілген өнім саны

1000000 – 100000 әр жылдағы өндірілген
10000000 өнім
саны

= 0,09 теңге х әр жылдағы өндәрәлген өнәм саны

Станоктың бір дана өнім өндіруге есептелетін амортизациялық аударым
мөлшері бұл әдіс бойынша жоғарыда табылғандай 0,09 теігені құрайды, яғни
тоғыз (9) тиын.
Егер станок бірінші жылы 3 миллион
екінші жылы 3 миллион
үшінші жылы 2 миллион
төртінші жылы 1 миллион
бесінші жылы 1 миллион
өнім өндірсе, онда оған әр жылда есептелетін амортизациялық аударым мөлшері

бірінші жылы 270000 тг = 3 миллион х 0,09 = 270000
екінші жылы 270000 тг = 3 миллион х 0,09 = 270000
үшінші жылы 180000 тг = 2 миллион х 0,09 = 180000
төртінші жылы 90000 тг = 1 миллион х 0,09 = 90000
бесінші жылы 90000 тг = 1 миллион х 0,09 = 90000
сомаларына тең болады.

Станокқа құнды орындалған жұмыстың көлеміне
тепе-тең мөлшерде есептен шығару (өндірістік әдіс)
әдісі бойынша амортизациялық аударым есептеу кестесі

Станок-тыңөндіріл-гБір жылдықЖинақталғСтаноктың
бастапқы ен өнім амортизациан тозу қалдық
құны көлемі ялық сомасы құны
(теңге) (дана) аударым (теңге) (теңге)
сомасы
(теңге)
Сатып алынған кездегі 1000000 ------- ------ ----- 1000000
1-жылдың соңында 1000000 3000000 270000 270000 730000
2-жылдың соңында 1000000 3000000 270000 540000 460000
3-жылдың соңында 1000000 2000000 180000 720000 280000
4-жылдың соңында 1000000 1000000 90000 810000 190000
5-жылдың соңында 1000000 1000000 90000 900000 100000

Бұл әдісті (өндірістік әдісті) қолдануда әр жылғы амортизациялық
аударым сомасымен орындалған жұмыс көлемінің, яғни станок арқылы өндірілген
өнім санының арасында тікелей байланыс бар. Бұл әдісті қолдану барысында
жинақталған тозу сомасы жыл сайын орындалған жұмыстың көлеміне, өндірілген
өнімнің санына қарай өсіп, көбейіп отырады. Ал объектінің қалдық құны
амортизацияланатын құнның соңына жеткенше орындалған жұмыстың көлеміне
өндірілген өнімнің санына тікелей үйлесімді түрде азайып отырады. Жалпы бұл
әдісті объектінің пайдалану кезіндегі оның істейтін жұмысының көлемін, ол
арқылы өндірілетін өнімнің санын айтарлықтай дәлдікпен анықтауға болатын
жағдайда ғана қолдануға болады.

1.3. Негізгі құралдарды істен (есептен) шығарудың есебі

Кәсіпорындардың өздерінің пайдалануындағы, яғни меншігіндегі негізгі
құралдарын есептен басқа заңды немесе жеке тұлғаларға тегін бергенде,
сатқанда, ұрланғанда, жоғалғанда, табиғи апат, зілзала жағдайында бүлініп
жоғалғанда шығарады. Сонымен қатар өздерінің меншігіндегі негізгі
құралдарын басқаларға айырбастағанда немесе ұзақ мерзімге жалға берген
кезде де кәсіпорындар өздерінің балансынан негізгі құралдарды есептен
шығара алады. Кәсіпорындарда негізгі құралдардың іске жарамсыздығын, оларда
бастапқы қалпына келтіру үшін жүргізілетін күрделі жөндеудің тиімсіздігін
немесе мүмкін еместігін анықтау үшін, сондай-ақ негізгі құралдарды есептен
шығаруға қажетті құжаттарды толтыру үшін ұйым басшысының бұйрығымен тұрақты
комиссия құрылады. Бұл комиссияның құрамында мынадай қызметкерлер болуы
тиіс:
- кәсіпорынның басшысы немесе оның орынбасары (комиссияның төрағасы
ретінде);
- бас бухгалтер немесе бухгалтерияның басқа қызметкері;
- негізгі құралдың сақталуына жауапты адам;
- негізгі құрал қызмет ететін бөлім немесе цех басшысы;
- мемлекеттік көлік инспекциясы өкілі (егер көлік құралын есептен
шығаратын жағдайда);
- тағы да басқа жұмысшы-қызметкерлер болуы мүмкін.
Бұл жоғарыда аталған адамдардың құрамында құрылған комиссия
ұйымда мынадай жұмыс мен міндетті атқарады:
- Есептен шығарылатын негізгі құралдарды толық тексеріп, сонымен
қатар оның техникалық құжаттары мен төлқұжаттарында көрсетілген
бухгалтерлік есептің директерімен танысу арқылы объектіні қалпына келтіруге
болатындығын немесе болмайтындығын, яғни ол негізгі құралдардың алдағы
уақытта пайдалануға жарайтындығын немесе жарамайтындығын анықтайды.
- Объектіні есептен шығарудың нақтылы себебін анықтайды (сапалық
тозғандығы, табиғи тозғандығы, апат болғандығына байланысты, дұрыс
пайдаланбағандықтан, қайта құруға байланысты, табиғи апаттар жағдайынан,
тағыда басқа жағдайлардан).
- Негізгі құралдар белгіленген уақыттан бұрын, яғни тиісті
белгіленген
пайдалану мерзімінен бұрын істен (есептен) шығарылатын жағдайда оның
себебін анықтайды. Олардың істен шығарылуына кінәлі тұлғаны (адамдарды)
заңдарға сәйкес тиісті жауапқа тарту керектігі жөнінде ұсыныс жасайды.
- Есептен шығарылатын негізгі құралдардың іске жарайтын
бөлшектерін, материалдарының, сонымен қатар олардың ішінде қымбат және
түсті металдардың дер кезінде жинап алынуын, олардың саны мен салмағын
дұрыс анықтап, тиісті орындарға (қоймаларға) тапсырылуын қадағалап отырады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдарды есептен шығару үшін үлгілі түрі

НҚ-3 Негізгі құралдарды есептен шығару актісі немесе үлгілі түрі НҚ-4
Көлік құралдарын есептен шығару актісінің тиістілері толтырылады.
Бұл жоғарыда айтылған актілерде негізгі құралдарды сипаттайтын
мынадай деректер көрсетіледі.
- объектінің салынып біткен (өндірістен шығарылған) уақыты (күні,
айы, жылы);
- ұйымға келіп түскен, кіріске алынған уақыты (күні, айы, жылы);
- пайдалануға берілген уақыты (күні, айы, жылы);
- объектінің бастапқы құны (қалпына келтіру құны);
- бухгалтерлік есептің деректері бойынша есептелген тозу сомасы;
- жөндеулердің жүргізілген уақыты (күні, айы, жылы);
- көлік құралын есептен шығарарда, сонымен қатар көліктің жүрген жолы
(км) көрсетіледі;
- негізгі құралдардың істен шығарылу себебі және оның
материалдарының, бөлшектерінің сипаттамасы көрсетіледі;
- аварияға байланысты есептен шығарылған негізгі құралдарға жасалған
актіге, болған аварияға жасалған актінің көшірмесі тіркеледі;
- сондай-ақ осы негізгі құралдардың істен шығуына жауапты адамдарға
қолданылатын шараларды актіге жазады.
Комиссия жұмысының нәтижесінде жасалған негізгі құралдарды есептен
шығару актісін кәсіпорынның басшысы бекітеді. Акт екі (2) дана етіліп
толтырылады. Актінің бірінші данасы негізгі құралдарды есептен шығару үшін
ұйымның бухгалтериясына табыс етіледі, ал актінің екінші данасы негізгі
құралдарға жауапты адамға берілі, негізгі құралдарды бұзғаннан алынатын
іске жарайтын бөлшектерді, детальдарды, металл сынықтарын тағы да
басқаларды қоймаға тапсыру үшін негіздеме болады. Негізгі құралдарды
есептен шығару актісі бекітілгенге дейін негізгі құралдарды бұзуға,
бөлшектеуге рұқсат етілмейді. Негізгі құралдарды бұзғаннан, есептен
шығарудан алынған іске жарайтын бөлшектер комиссияның бағалаған бағасы
бойынша бухгалтерлік есепке алынады.
Кәсіпорынның негізгі құралдарды сатқаннан немесе бұзғаннан алған
материалдары мен алынған сомаларынан негізгі құралдарды сату және бұзуға
байланысты шығындарды алып тастағандағы қалған қалдығы ұйымның өзінде
қалады. Ұйымдарға есептен шығарылған негізгі құралдардың құны Негізгі
құралдарды сату бойынша шығындар шоттың дебитінде, Негізгі құралдар деп
аталатын шоттың тиістілерінің кредитіне жазылады. Ал негізгі құралдардың
есептен шығарылған күнге дейінгі жинақталған (есептелген) тозу сомасына
Негізгі құралдардың тозуы деп аталатын шоттың тиістілері дебиттелініп,
Негізгі құралдар деп аталатын шоттың тиістісі кредиттелінеді.
Есептен шығарылған негізгі құралдардан алынған іске жарайтын
материалдар мен басқа бөлшектердің құны: Материалдар деп аталатын шоттың
тиістілерінің дебитіне, Негізгі құралдарды сатудан алынатын табыс
шотының кредитіне жазылады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдарды сатқаннан алынатын табыс
Дебиторлық борыштар мен басқа да активтер және Акшалар деп аталатын
бөлім шоттарының тиістілерінің дебитіне, Негізгі құралдарды сатудан
алынатын табыс деп аталатын шотының кредитіне жазылады. Негізгі құралдарды
есептен шығару операциясының соңында одан алынған кірістермен шыққан
шығыстар Жиынтық кіріс (шығын) шотына апарылады
Басқа заңды немесе жеке тұлғаларға тегін берілетін негізгі құралдарға
үлгілі түрі НҚ-1 Қабылдау табыс ету (Ақысыз) актісі екі дана етіліп
толтырылады. Оның біреуі негізгі құралдарды берушіде қалдырылып, ал екінші
данасы негізгі құралдарды алушыға табыс етіліеді. Осы актінің негізінде
басқа жеке немесе заңды тұлғаларға берілген негізгі құралдардың түгендеу
карточкасына тиісті мәліметтер толтырылып, ол карточка актімен бірге
негізгі құралдарды алушыға беріледі. Негізгі құралдардың және оның түгендеу
карточкасының басқа жеке немесе заңды тұлғаға берілуі жайлы негізгі
құралдардың жұмыс істеп тұрған жері бойынша жасалған инвентарлық
карточкаларының тізіміне тиісті мәліметтер жазылады.
Негізгі құралдарды беруші ұйым оны тегін алушыға берілген негізгі
құралдардың бастапқы құны мен тозу сомасын көрсетіп, хат (авизо) жолдауы
керек. Бұл хат яғни авизо 4 (төрт) дана етіліп толтырылады. Негізгі
құралдарды алған жеке немесе заңды тұлғаның бухгалтериясы негізгі құралды
алғандығын білдіріп, авизоның екі данасына қол қойып және оларға мөр
басып, негізгі құралды берушіге қайтарып береді.
Сонымен басқа заңды немесе жеке тұлғаларға тегін берілген негізгі
құралдар баланстан Қабылдау-табыс ету актісімен оны алушының дәлелдейтін
хатына (авизиоға) негізделіп шығарылады.
Кәсіпорында негізгі құралдарды басқаларға тегін беріге жазылатын
бухгалтерлік жазу негізгі құралдарды басқадай жолмен есептен шығаруға
жазылатын жазулармен бірдей жазылады.

Негізгі құралдар есептен шығарылғанда бухгалтерлік есепшоттары бойынша
жүргізілетін операциялар

№ Операциялар мазмұны Дебитте-летіКредитте-лет
н шот ін шот
1 2 3 4
Есептен шығарылған негізгі құралдар:
1 баланыстық құнына (қалдық құнына); 842 121-125
бұрын есептелген тозу сомасына; 131-134 121-125
сатылған негізгі құралдың келісілген бағасына; 301-303 722
сатып алушыға шот-фактура бойынша есептелген 321-323
ҚҚС сомасы; 301-303
негізгі құралдың қайта бағаланған құнын есептен321-323 633
шығару.
541 561
Тозған , бүлінген, істен шыққан негізгі 722
2 құралдарды есептен шығарғанда іске жарайтын 206
материалдарын, бөлшектерін кіріске алу.
Егер бүлінген, жоғалған, ұрланған негізгі
құралдар қамсыздандырылған, сақтандырылған
3 жағдайда:
олардың қалдық сомасына; 651 121-126
есептелген тозу сомасына. 131-134 121-126
Негізгі құралдарды сатқаннан алынған табыс 421, 431, 722
4 441, 451,
301, 331
Негізгі құралдарды есептен шығарғанда қайта
5 бағалаудан болған сома бөлінбеген табысқа 541 561
апарылады.

Міндеттемелер есебі

Кәсіпорындар мен ұйымдар өзінің шаруашылық қызметі барысында меншікті
капиталымен қатар басқа қатыстырылған капиталды да қолданады. Бұл
қатыстырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады. Кез
келген өндіріспен айналысатын ұйым сол өнімді өндіру үшін қажетті
шикізаттармен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы-мердігерлерінің алдында
міндетті болса, саудамен айналысатын ұйымдар өзінің сататын тауарларын
жеткізіп беруші , яғни қызмет көрсетуші ұйымның алдында қарыз болуы мүмкін.
Тіпті өндіріспен де немесе саудамен де айналыспайтын кәсіпорындардың өзі
қарамағында жұмыс істейтін жұмысшыларымен қызметкерлеріне олардың істеген
еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі салықтар үшін қарыз немесе оның
алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі таңда қаржының жетіспеуінен
банктер, банктен тыс мекемелерден, шет елдерден қарыз, несие алып өздерінің
жұмысын жандандырып жатқан, сондай-ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп
алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып
жатқан ұйымдар көптеп кездеседі. Осы айтылған міндеттемелер есебі
бухгалтерлік есепьегі ең негізгі, яғни қай саладағы болмасын
кәсіпорындардың көкейтесті мәселелері екендігі сөзсіз. Кәсіпорындардағы
міндеттемелердің есебі типтік шоттар кестесінің алтыншы міндеттемелер деп
алынатын бөлім шоттарында есептелініп жүргізіледі.

2.1. Дивидендтер бойынша есеп айрысу

Дивиденд дегеніміз – акционерлерге олардың акцияларының санымен
түрлеріне қарай (сәйкес) тиесілі акйионерлік қоғам табысының бір бөлігі
болып табылады.
Ал оның мөлшері осы қоғамның акционерлерінің жалпы жиналысында
бекітіледі. Ескертетін жағдай артықшылығы бар акциялар бойынша есептелетін
дивиденд сомасының мөлшері ол акцияны шығарған кезде белгіленген мөлшерден
және де жай акцияларға есептелетін дивиденд сомасы мөлшерінен кем болмауы
тиіс. Сондай-ақ акцияның артықшылығы бар деп аталатын түрі үшін кәсіпорын
дивиденд сомасын есепті жылы табыс алғаны немесе алмағанына қарамастан
есептеп төлеуі тиіс. Акционерлермен оларға төленуге тиісті дивидендтер
бойынша есеп айрысу есебі Дивидендтер бойынша есеп айрысу деп аталатын
бөлім шоттарында есептеліп жүргізіледі. Дивидендтер есептеген уақытта:
Д-т: Есепті жылдың бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) шоты

(немесе есепті жылда алынған бөлінбеген табыс сомасы жетіспеген
жағдайда Өткен жылдардағы бөлінбеген табыс (жабылған зиян)
деп аталатын шоты,
К-т: Қарапайым акциялар бойынша есеп айрысу немесе
Артықшылығы бар акциялар бойынша есеп айрысу деп аталатын
шоттардың тиістілері түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.

Акцияларға, девиденд төлеу бойынша заң актілерінде немесе үлес
қосушылардың құжаттарында қаралған міндеттемелер негізінде, бөлінбеген
табыстың болмауынан немесе жетіспеушілігінен, резервтік капиталдың есебінен
артықшылығы бар акцияларға есептелген дивиденд сомасына:

Д-т: Резервтік капитал деп аталатын шот,
К-т: Артықшылығы бар акциялар бойынша есеп айрысу деп
аталатын шоттар түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Акционерлерге есептелген дивиденд сомасынан ұсталатын табыс салығы
сомасына:
Д-т: Қарапайым акциялар бойынша есеп айрысу немесе
Артықшылығы бар акциялар бойынша есеп айрысу деп
аталатын шоттардың тиістілері,
К-т: Бюджетпен басқадай операциялар бойынша есеп айрысу деп
аталатын шоты негізінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Ал бұл есептелген табыс салығының сомасы бюджетке аударылған уақытта
кәсіпорынның бухгалтериясында:
Д-т: Бюджетпен өзгеде операциялар бойынша есеп айрысу шоты,
К-т: Ақшалар шоты түрінде екі жақты жазу жазылуы тиіс.
Жай және артықшылығы бар акциялар бойынша акционерлерге дивидендтер
төленген уақытта:
Д-т: Қарапайым акциялар бойынша есеп айрысу немес
Артықшылығы бар акциялар бойынша есеп айрысу деп

аталатын шоттардың тиістілері,
К-т: Ақшалар шоты түріндегі екі жақты жазу ұйымының
бухгалтериясында жазылады.
Сондай – ақ, жай және артықшылығы бар акциялар бойынша акционерлерге
дивидендтерді төлеген кезде, есеп айрысулардың талдамалық (аналитикалық)
есебі әрбір акционер бойынша есеп айрысу шоттары жөніндегі айналым
тізімдемесінде жүргізіледі.

Дивидендтер бойынша есеп айрысу шоты арқылы
жүргізілетін операциялар

№ Орепациялардың мазмұны Дебитте-летіКредитте-лет
н шот ін шот
Есепті жылғы немесе алдыңғы жылғы бөлінбеген
1 табыстың есебінен қарапайым және артықшылығы 561,562 621,622
бар акциялар бойынша есептелген дивидендтерге
2 Акцияларға дивиденд төлеу бойынша заң 551,552 621,622
актілерінде немесе үлес қосушылардың
құжаттарында қаралған, міндеттемелер негізінде,
бөлінбеген табыстың болмауынан немесе
жетіспеушілігінен, резервтік капиталдың
есебінен, есептельген дивидендтеріне
3 Есептелген дивидендтерді төлеу 621,622 441,451
4 Дивиденд төлеу көздерінен ұсталуға тиісті салық621,622 639
сомасына
5 Акционерге есептелген дивидендтерінің есебінен,621,622 701
босатылған тауарлардың, орындалған жұмыстың
және көрсетілген қызметтің құнына

2. Бюджетпен есеп айрысу операцияларының есебі

Бюджет – жалпы мемлекеттік тұрғыдан бөлініп (бекітіліп) пайдалану,
жұмсау үшін құрылатын қаржы қоры болып табылады. Бюджеттің қаржысы
экономиканы дамытуға, халықтың материалдық әл-ауқатын, мәдени деңгейін
көтеруге және басқа да мақсаттарға пайдаланады.
Қазақстан Республикасының салық кодексіне сәйкес жеке және заңды
тұлғалардан алынатын салықтар, Мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі
көзі болып табылады.

Әлеуметтік салық
Әлеуметтік салық – заңды тұлғалардың бюджетке төлейтін салықтарының
бірі. Оның басқа салық түрлерінен ерекшелігі, бұл салықтың мөлшері
кәсіпорынның жұмысшыларымен қызметкерлеріне олардың атқарған қызметі мен
орындаған жұмысы үшін есептелетін еңбекақы төлеу қорына тікелей байланысты
болып табылады. Яғни бұл салық ұйымның еңбекақы төлеу қорының белгілі бір
пайызы түрінде есептеліп кәсіпорынның шығындарына қосылып отырады. Бірақ та
жұмысшылармен қызметкерлерге есептелген еңбекақыдан ұсталмайды.Әлеуметтік
салықты төлеушілердің қатарына барлық заңды тұлғалармен кәсіпкерлік
қызметпен айналысатын жеке тұлғалар жатады.
Әлеуметтік салық салу объектісіне, яғни ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.