Тұлға ұғымының мәні мен түсінігі



Жоспары:

І Кіріспе

Тұлға ұғымының мәні, түсінігі

ІІ Негізгі бөлім
1. Тұлға туралы теориялар. Әлеуметтік статус және әлеуметтік рөлдер
2. Тұлғаның әлеуметтену процесі
3. Әлеуметтік бақылау
4.Құқық бұзушының тұлғалық ерекшеліктері

ІІІ Қорытынды
Тұлға әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып саналады. «Тұлға» дегеніміз кім? Бұл сұраққа жауап беру үшін «адам», «индивид», «тұлға» деген ұғымдардың арасындағы мазмұндық айырмашылықты біліп алуымыз керек. Адам – адамзат баласының жер бетіндегі басқа биологиялық организмдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым. Индивид – адам тегінің нақты өкілі, жеке адам. Индивидуалдық – бұл әр адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің жиынтығы, яғни бір адамның екінші адамнан айырмашылығы. Ал, тұлға дегеніміз адамның тек табиғи-биологиялық қасиеті ғана емес, ол табиғаттан тысқары тұрған, тек қана қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс-қатынастар негізінде қалыптасқан адамдардың мәні. Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы деп атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға – индивидтің табиғаттан тыс адами қасиеті, яғни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын сапасы.
Адам қоғамсыз өмір сүре алмайды. Менің өмір сүруім, сенің өмір сүруіңді және басқалардың өмір сүруін қажет ететін және керісінше де солай.
Индивид-жеке дара адам. Барлық адамға тән ортақ қасиет – ол тек қоғамда ғана өмір сүреді. Ол қоғам ішінде ғана нәтиже алады, себебі ол қоғамдық болмыс тәжірибесін бойына сіңіреді. Жаңа туған сәбидің ата-анасынан тәуелсіз өмір сүруге ешқандай қабілеті болмайды. Ата-ананың, басқа адамдардың қамқорлық көмегінсіз адам баласы жетіле алмаған болар еді.
Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі - өмір сүру ортасын өз еңбегімен өзгерту, қайта жасау тәсілін, ол үшін еңбек құралдарын, оның ең қарапайым түрінен бастап, бірте-бірте жетілдіру жолдарын меңгеру қабілетінде болады. Тек еңбек процесінде адамдар бір-бірімен қатынас, байланыс жасауды, ойларын бір-біріне сөз арқылы жеткізуді үйренді. Бара-бара адам еңбегі бүкіл материалдық және рухани мәдениет жүйесінің субъектісі, яғни жасаушысы болып шықты. Осыларды еске ала отырып, адам дегеніміз, еңбек әрекетімен шұғылдана алатын, әлеуметтік қатынастарға түсетін, өзара байланыс жасауға толық қабілеті бар тіршілік иесі деп анықтама беруге болады.
Адамның өлшемі үш түрлі болады: биологиялық, психологиялық, әлеуметтік. Биологиялық өлшем – адам организмінің түр бейнесі мен құрылымының, басқаша айтқанда, организмнің құрылысын және формаларын зерттейді, оның атқаратын, орындайтын қызметін, шығу негізін, ми, жүйке жүйесін қамтиды. Психологиялық өлшем – адамның ішкі жан дүниесі, онда жүріп жататын саналы және санадан тыс құбылыстар мен процестер, сезім жүйесі (құмарлығы, жек көру, не сүю, мақтаныш, не қорлану, күйініш), адамның еркі мен сипатын, темпераментін қамтиды. Әлеуметтік өлшем – адамды тұлға, яғни белгілі бір тип, бірнеше адамның үлгісі, образы, бейнесі, моделі ретінде қарайды.
Әлеуметтану тұлғаның идеалды типін, яғни оның қоғамның идеясына сәйкес келетін немесе идеалды емес, яғни қоғамға сәйкес келмейтін типін, оның идеалды типтен қандай ерекшелігі барын зерттейді. Әлеуметтануда тұлға негізгі екі тұрғыдан қарастырылады:
1)Тұлғаның қоғамдық қатынастар жүйесіне араласып, мұның бар жақсылықтарын бойына сіңіріп, тұлға ретінде қалыптасуын;
2)Әлеуметтік қатынастардың және саналы іс-әрекеттің субъектісі ретінде тұлғаны қарастырады.
Туған сәби әлі тұлға емес. Ол тек қана индавид. Ол адам тегінің өкілі. Ол тұлға болу үшін негізгі екі шарт қажет:
1. Биологиялық, генетикалық дамудың алғы шарттары.
2. Әлеуметтік ортаның болуы қажет, өйткені онда мәдени орта болады, онымен жас сәби бала әр уақытта байланыста, қатынаста болуы керек. Онсыз, яғни әлеуметтік ортасыз сәби бала жан-жақты дами алмайды.
Қолданылған әдебиеттер:

1. «Әлеуметтану негіздері» Ш.Қ.Қарабаев
Алматы,2007жыл

2. «Әлеуметтану негіздері» А.И.Икенов, А.Д.Жүсіпова Алматы,2004жыл

3. «Социология» Қ.Ж.Рахметов, А.Н.Болатова, З.Н. Исмағамбетова Алматы, 2005жыл

Пән: Психология
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:   
Тұлға әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып
саналады. Тұлға дегеніміз кім? Бұл сұраққа жауап беру үшін адам,
индивид, тұлға деген ұғымдардың арасындағы мазмұндық айырмашылықты
біліп алуымыз керек. Адам – адамзат баласының жер бетіндегі басқа
биологиялық организмдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым.
Индивид – адам тегінің нақты өкілі, жеке адам. Индивидуалдық – бұл әр
адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің жиынтығы, яғни бір адамның
екінші адамнан айырмашылығы. Ал, тұлға дегеніміз адамның тек табиғи-
биологиялық қасиеті ғана емес, ол табиғаттан тысқары тұрған, тек қана
қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс-қатынастар негізінде
қалыптасқан адамдардың мәні. Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы
деп атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға – индивидтің табиғаттан тыс адами
қасиеті, яғни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын сапасы.
Адам қоғамсыз өмір сүре алмайды. Менің өмір сүруім, сенің өмір сүруіңді
және басқалардың өмір сүруін қажет ететін және керісінше де солай.
Индивид-жеке дара адам. Барлық адамға тән ортақ қасиет – ол тек қоғамда
ғана өмір сүреді. Ол қоғам ішінде ғана нәтиже алады, себебі ол қоғамдық
болмыс тәжірибесін бойына сіңіреді. Жаңа туған сәбидің ата-анасынан
тәуелсіз өмір сүруге ешқандай қабілеті болмайды. Ата-ананың, басқа
адамдардың қамқорлық көмегінсіз адам баласы жетіле алмаған болар еді.
Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі - өмір сүру
ортасын өз еңбегімен өзгерту, қайта жасау тәсілін, ол үшін еңбек
құралдарын, оның ең қарапайым түрінен бастап, бірте-бірте жетілдіру
жолдарын меңгеру қабілетінде болады. Тек еңбек процесінде адамдар бір-
бірімен қатынас, байланыс жасауды, ойларын бір-біріне сөз арқылы жеткізуді
үйренді. Бара-бара адам еңбегі бүкіл материалдық және рухани мәдениет
жүйесінің субъектісі, яғни жасаушысы болып шықты. Осыларды еске ала отырып,
адам дегеніміз, еңбек әрекетімен шұғылдана алатын, әлеуметтік қатынастарға
түсетін, өзара байланыс жасауға толық қабілеті бар тіршілік иесі деп
анықтама беруге болады.
Адамның өлшемі үш түрлі болады: биологиялық, психологиялық, әлеуметтік.
Биологиялық өлшем – адам организмінің түр бейнесі мен құрылымының, басқаша
айтқанда, организмнің құрылысын және формаларын зерттейді, оның атқаратын,
орындайтын қызметін, шығу негізін, ми, жүйке жүйесін қамтиды.
Психологиялық өлшем – адамның ішкі жан дүниесі, онда жүріп жататын саналы
және санадан тыс құбылыстар мен процестер, сезім жүйесі (құмарлығы, жек
көру, не сүю, мақтаныш, не қорлану, күйініш), адамның еркі мен сипатын,
темпераментін қамтиды. Әлеуметтік өлшем – адамды тұлға, яғни белгілі бір
тип, бірнеше адамның үлгісі, образы, бейнесі, моделі ретінде қарайды.
Әлеуметтану тұлғаның идеалды типін, яғни оның
қоғамның идеясына сәйкес келетін немесе идеалды емес, яғни қоғамға сәйкес
келмейтін типін, оның идеалды типтен қандай ерекшелігі барын зерттейді.
Әлеуметтануда тұлға негізгі екі тұрғыдан қарастырылады:
1)Тұлғаның қоғамдық қатынастар жүйесіне араласып, мұның бар
жақсылықтарын бойына сіңіріп, тұлға ретінде қалыптасуын;
2)Әлеуметтік қатынастардың және саналы іс-әрекеттің субъектісі ретінде
тұлғаны қарастырады.
Туған сәби әлі тұлға емес. Ол тек қана индавид. Ол адам тегінің өкілі. Ол
тұлға болу үшін негізгі екі шарт қажет:
1. Биологиялық, генетикалық дамудың алғы шарттары.
2. Әлеуметтік ортаның болуы қажет, өйткені онда мәдени орта болады,
онымен жас сәби бала әр уақытта байланыста, қатынаста болуы керек. Онсыз,
яғни әлеуметтік ортасыз сәби бала жан-жақты дами алмайды.

Тұлға туралы теориялар. Әлеуметтік статус және әлеуметтік рөлдер

Адамның аса күрделі табиғаты оның қоғамдағы әр түрлі
байланысқатынастарды қазіргі әлеуметтануда адамға, оның тұлғалық түріне
байланысты, алуан түрлі модельдерді жасауға ықпал етті. Осылардың бірі –
адамның бейнесіне әлеуметтік рөльдердің жиынтығы ретінде қарау. Мұны
тұлғаның рөлдік тұжырымдамасы дейді. Бұл тұжырымдаманың мағынасы мынадай:
қоғамдағы әрбір адам ондағы алуан түрлі әлеуметтік топтарға кіреді. Әрбір
топтағы адамның белгілі бір орны, өзінің көзқарасы, бағыты болады, оған
белгілі бір талап-тілектер қойылып, ол оны орындайды. Осындай қызметтердің
маңызды мәнді жақтары әлеуметтік роль, әлеуметтік статус ұғымдарын
тудырады. Әлеуметтік роль – қоғамдағы адамдардың белгілі бір алатын орнына,
жағдайына, олардың басқалармен қарым-қатынасына байланысты және қабылдаған
ережелерге сәйкес адамдардың атқаратын қызметтері. Басқаша айтқанда,
әлеуметтік роль дегеніміз қоғамдағы адамдардың белгілі бір қызмет атқарған
жағдайда белгілі бір тәртіп нормаларын сақтауын айтамыз. Ал, рольдік жүйе
дегеніміз адамның қоғамдағы алатын орнына, жағдайына, тұрмысына сәйкес
істейтін қызметінің жиынтығы. Адамдардың әлеуметтік рольдерді бойына
сіңіріп, игеріп, меңгеруі тұлғаны әлеуметтендіру процесінің бір бөлігі,
оның қоғамға, топқа толық енуінің негізгі қажетті шарты.
Рольдік тұжырымдама Американың әлеуметтік психологиясында ХХ ғасырдың 30-
шы жылдары пайда болды. Оның ірі өкілдері Кули Чарльз Хортон (1864-
1929ж.ж), Мид Джордж Герберт (1863-1931ж.ж). Кули шағын кіші топтар
теориясының негізін салушылардың бірі, оның Человеческая природа,
Социальный порядок (1902ж), Социальная организация (1909ж) деген
еңбектері бар.
Кули тұлғаның қалыптасуы айналасындағы адамдармен алуан түрлі қарым-
қатынастар мен байланыстар негізінде болады деп тұжырымдады. Осылардың
негізінде адам өзінің !айнадағы мен деген имиджін жасайды. Ол үш
элементтен тұрады:
А) Жұрт мені қалай қабылдайды;
Б) Жұрт менің сыртқы түріме қалай әсер етеді;
В) Мен жұрттың тигізген ықпалына қалай жауап беремін;

Мидтің пікірінше , адамның тұлғаға айналу процесі үш сатыдан тұрады.
1) Иммитация. Бұл сатыда балалар үлкен адамдардың мінезіне еліктейді,
бірақ оны түсінбейді.
2) Ойын сатысы. Бұл уақытта бала өзінің мінезін белгілі бір рольді
орындау арқылы көрсетеді.
3) Ұжымдық ойын. Мұнда балалар тек өздерін ғана ойлап қана қоймай,
сонымен қатар басқалардың нені күтетінін түсіне бастайды.
Әрбір адам әлеуметтік жүйеде бірнеше қызметтерді атқарады. Осыны
статус дейді. Әрбір адамның бірнеше статусы болуы мүмкін, бірақ оның
жағдайын бір ғана статус анықтайды. Бұл жалғыз статус басты немесе
интегралды деп атайды. Ол адамның қызметі (лауазымы) арқылы белгіленеді.
Әлеуметтанушылар статустардың екі түрін бөліп көрсетеді. Біреуі – қоғамнан
берілген, екіншісі – адамның өз еңбегінің нәтижесінде қол жеткізген статус.
Қоғамнан берілген статус – бұл тұлғаның этникалық шығу тегімен, туған
жерімен, отбасымен байланысты. Еңбегі арқылы қол жеткізген статус адамның
қажырлы еңбек етуіне байланысты.
Қорыта айтқанда, қандай да бір қоғамда адамның әлеуметтік жүйедегі
орны бар. Ал, қоғамның адамға белгілі бір талап қоюы оның әлеуметтік
ролінің мазмұнын, мәнін құрайды.

Тұлғаның әлеуметтену процесі

Тұлға дегеніміз, жоғары шарықтап дамыған, жан-жақты терең жетілген адам.
Тұлға ұғымы адамның әлеуметтік дамуының сапалық көрсеткіші. Бұл адамның
биологиялық табиғи қасиеті емес. Ол тек қана адамның әлеуметтік орта
жағдайында ғана пайда болады, яғни ол белгілі бір топта, бірлікте өмір
сүреді, мұнсыз болмайды, сөйтіп ол адам қоғамдағы барлық қатынастарды,
тәжірибені, құнды бағалы нысандарды, бағыттарды өз бойына сіңіріп,
меңгеріп, өмірде қолданады. Сөйтіп қоғамды одан әрі жетілдіріп, дамыта
отырып, өзі жаңа сана, қасиетке, яғни тұлғалыққа ие болады.
Тұлғаны одан әрі әлеуметтендіру процесі тек қана адамдардың алуан
түрлі бірліктері мен топтық шеңберінде болуымен шектелмейді. Тұлғаның
әлеуметтендіру оны өз бетімен еркін адамзаттың алдыңғы қатарлы
тәжірибелеріне, мәдени бағалы құндылықтарына, нысандарына, бағыттарына,
және т.б. белсенді араласып, оларды терең игеруге, бойына сіңіруге, өңдеуге
мәжбүр етеді. Бұларды игерудің нақтылы жолдары болады. Олар:
1. іс-әрекет, қызмет, бұған ойын, оқу, еңбек ету жатады.
2. қарым – қатынас, бұл-адамдардың бір-бірімен ұдайы үздіксіз алуан түрлі
қоғамдық қатынастарда болуын керек етеді.
3. өзіндік сана-сезімді дамыту, бұған ми мен жүректің өз бетінше қызмет, іс-
әрекет етуі жатады.

Тұлғаны әлеуметтендіру. Индивидті тұлғаға айналдыру процесін
әлеуметтендіру дейміз. Тұлғаның қалыптасуы белсенді іс-әрекет, қызмет
істеуде және басқа адамдармен қарым-қатынас жасауда іске асады. Тұлға-
белгілі тарихи-мәдени ортада өмір сүретін, қалыптасқан әлеуметтік-
психологиялық және моральдық қасиеттері бойына сіңірген, шынайы өмірді
тануға және өзгертуге бағытталған жасампаз іс-әрекет субъектісі. Басқаша
айтқанда, тұлға қоғамның өмір тәжірибесін бойына сіңіріп, жан-жақты
жетілген адам.
Тұлғаның қалыптасуы оның белсенді іс-әрекеті мен басқа адамдармен
пікір алмасу процесінде өтеді. Әлеуметтік индивидке сырттан еріксіз
таңылатын нәрсе емес. Керісінше, индивидтің іс-әрекетке белсенді
араласуымен, өзінің қимылы мен мінез-құлқын қоғам талабына сай, лайықтап,
үнемі дұрыс жолға салып, өзгертіп отыруы.
Соның арқасында адамда өз мінез-құлқын, іс-әрекетін, қызметін басқа
адамдардың сондай мінез-құлықтарымен салыстыра бағалау, сөйтіп өзінің кім
екенін түсіну, өзін-өзі тану қабілеті жетіледі.
Тұлғалық қасиеттердің ішіндегі аса маңыздысы оның өмірге өзіндік
көзқарасының болуы. Адамның көзқарасы ғылыми немесе ғылыми емес, т.б. болуы
мүмкін. Осыдан көзқарастың әлеуметтік жағына көңіл аударсақ, жеке тұлғаның
қандай қоғамдық топтарға, саяси қозғалыстарға қыммет жасайтынын, қандай
топтар мен қозғалыстарға қарсы екенін, озық ойлы, не кертартпаекенін
аңғаратын боламыз.
Адам тұлғаға айналуында екі үлкен кезеңнен өтеді. Біріншісі-туғаннан
ер жеткенге дейін. Екіншісі-ер жеткен, кемеліне келгеннен кейінгі кезең.
Бірінші кезеңде жасөспірім бала сыртқы дүние туралы белгілі бір деңгейде
білім жиынтығының жүйесін, негізгі бағалы, құнды бағыттар мен нұсқауларды
игеріп, меңгереді. Ол бірнеше әлеуметтік рольдер атқарады.
Екінші кезеңде тұлғаның бүтін, біртұтас көзқарасы, идеологиясы және
белсенділігі, өмірлік құбылыстарға байланысты бағыты қалыптасады. Осы
екінші кезеңде тұлға әлеуметтік сипатта болады, оның өмірлік стратегиясы
және өзіндік ерекшелігі басым көрінеді.
Тұлғаға айналудың бірінші кезеңі барлық адамдарда бар, бірақ, екінші
кезеңнің сипаты барлық адамдарда байқала бермейді. Кейбір адамдар өзінің
соңғы күніне дейін өзгермей, қарапайым болып қала береді. Ал, кейбіреулер
тіпті жиырма бес жасында тұлғаға айналады.
Әрине, өкінішке орай, мұндайлар қоғамда өте сирек кездеседі. Жеке дара
адамды, нидивидті тұлғаға айналдыруда әртүрлі оқу орындарының атқаратын
қызметі зор.

Тұлға-әлеуметтік қатынастардың объектісі және субъектісі ретінде
Тұлға тек қана әлеуметтік қатынастардың жемісі ғана емес, сонымен
қатар әлеуметтік іс-әрекеттердің маңызды субъектісі болып табылады.
Вебердің пікірінше, мақсатқа сәйкес келетін іс-әрекет, қимыл негізгі
идеалдық тип болып саналады. Ал саналы емес іс-әрекеттің салдары әруақытта
қалыптасқан нормадан ауытқуға (девиацияға) әкеледі.
Тұлғаның әлеуметтік қызметі деп, адамның өмірді өзінше игеріп,
меңгеруіә мен адамның өзінің қоғамдық қатынастарды, құбылыс, процестерді
өзгертуші субъект ретінде дамып, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Зиялыларымыздың рухани тұлғасы ұлт болмысымен сабақтас
Заңды тұлға туралы ақпарат
Пән бойынша бақылаудың негізгі формалары
Жеке тұлғаның психологиялық ерекшеліктері
Қылмыс құрамының ұғымы
Болмыстың негізгі формалары
ФИЛОСОФИЯ ТАРИХЫНДАҒЫ АДАМ ПРОБЛЕМАСЫ ТУРАЛЫ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ ҚҰРАМЫ
Адам әрекеті сан алуан
Қылмыс заты
Пәндер