Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қарыз мәселесі

КІРІСПЕ
МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Мемлекеттік қарыз және бюджет тапшылығы: негізгі түсінік, экономикалық мәні, көрсеткіштері
Мемлекет қарызын басқару және оның әдістері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ МӘСЕЛЕСІ
Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы қарызы
2.2 Мемлекеттік қарыз мәселелерін шешу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Кез келген қоғамда белгілі бір игіліктерді алу үшін қолданылатын ресурстар шектелуіне байланысты олардың жетіспеушілігін байқауға болады. Өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін адамдар таңдауға мәжбүр. Экономика - адамдар өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін шектеулі ресурстарды пайдаланғанда туындайтын таңдауларды зерттейтін қоғамдық ғылым. Барлық ресурс бүкіл адамзаттың қажеттіліктерін қанағаттандыруға жете бермейді. Мұндай жағдайда сиректілік пайда болады, яғни кез келген адамның қажеттілігін қанағаттандыруға ресурс көлемі жетпейтін жағдай. Сондықтан да экономиканы зерттеудегі алғашқы қадам – қандай тауарларды, қаншалықты мөлшерде өндіру керек деген сұрақтарға жауап беру. Қазіргі экономиканың өзекті мәселелерін тиімді жолмен шешу басты міндет болып отыр.
Курстық жұмыстың тақырыбы « Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қарыз мәселесі» деп аталады. Бұл жұмыста бюджет тапшылығы мен мемлекеттік қарыз және Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қарыз мәселесі қарастырылған.
Мемлекеттік бюджет қоғамымызда салыстырмалы түрде капитализм кезеңінде пайда болды. Оның пайда болуы мемлекеттік қаржының монарх қаржысынан бөлінуімен және соңғысының билігінің шектеулігіне қатысты мемлекеттік басқарудың демократиялық түріне көшуімен байланысты болды. Бюджет әлемнің барлық елдерінде мемлекеттік қаржының және ақшалай қорының негізі ретінде қызмет атқарады.
Бюджеттің және оған қатысты мәселелердің саяси маңызы мен мәні кең ауқымды болып келеді. Осы бюджетке қатысты мәселелердің бірі бюджет тапшылығы мен мемлекеттік қарыз болып табылады.
Мемлекеттік қарыз макроэкономиканың ірі масштабты мәселелерінің бірі болып табылады. Мемлекеттің бюджет тапшылығы және мемлекеттік қарызы - экономика жағдайының ең негізгі көрсеткіштері. Осы көрсеткіштер бір – бірімен тығыз байланысты, себебі мемлекеттік қарыз бюджет тапшылығы салдарынан туындайды. Сондықтан, бұл проблемаға дәстүрлі түрде аса назар аудару керек.
Мемлекеттің қатысуының арқасында реформалардың жетістіктері мен әлеуметтік - экономикалық көрсеткіштерінің жақсаруына қарамастан ұлттық экономикада экономиканың даму және қауіпсіздігін сақтауда бұл мәселелердің актуалдығын ескеру керек.

1. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. – Алматы, 2005. – 552 б.
2. Бибатырова И.А., Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 106 б.
3. Булатова А.С. Экономикалық теория. – Москва: Юристь, 1999. – 596 б.
4. Орешин В.П. Экономиканы мемлекеттік реттеу. – Москва: ИНФРА-М, 2001. – 124 б.
5. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. – Макроэкономика. - Москва, 2000. – 416 б.
6. Мамыров Н. Қ., Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика. – Алматы: Экономика, 2003. – 431 б.
7. Оксикбаев О. Устойчивость параметров экономического развития и экономической безопасности Казахстана // Қаржы – қаражат. – Алматы, №1,2005. – 98 б.
8. Берстембаева Р. Государственные внутренние заимствования: проблемы совершенствования // Қаржы – қаражат. – Алматы, № 4, 2005. – 102 б.
9. Дорнбуш Р., Фишер С. Макроэкономика. – Алматы:Білім, 1997. – 571б.
10. Мұқанова Г. Қарызың қаншаға жетті?// Түркістан. - №11, 2007. – 12б.
11. Жанділдин Ж. Мемлекеттің қарызы қанша? // Егемен Қазақстан.-2004., 14 желтоқсан.-14 б.
12. Мұхамеджанова А. Әлем елдері сыртқы қарыздан құтылуда, ал біз...//Егемен Қазақстан.-2005., 24 желтоқсан. - 14б.
13. Көптілеуов А. Сырттан қарыз алған жақсы. Бірақ оны қалай қайтарамыз?// Экономика. – 2006.,16 тамыз. – 12 б.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ
Кез келген қоғамда белгілі бір игіліктерді алу үшін қолданылатын
ресурстар шектелуіне байланысты олардың жетіспеушілігін байқауға болады.
Өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін адамдар таңдауға мәжбүр.
Экономика - адамдар өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін шектеулі
ресурстарды пайдаланғанда туындайтын таңдауларды зерттейтін қоғамдық ғылым.
Барлық ресурс бүкіл адамзаттың қажеттіліктерін қанағаттандыруға жете
бермейді. Мұндай жағдайда сиректілік пайда болады, яғни кез келген адамның
қажеттілігін қанағаттандыруға ресурс көлемі жетпейтін жағдай. Сондықтан да
экономиканы зерттеудегі алғашқы қадам – қандай тауарларды, қаншалықты
мөлшерде өндіру керек деген сұрақтарға жауап беру. Қазіргі экономиканың
өзекті мәселелерін тиімді жолмен шешу басты міндет болып отыр.
Курстық жұмыстың тақырыбы Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік
қарыз мәселесі деп аталады. Бұл жұмыста бюджет тапшылығы мен мемлекеттік
қарыз және Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қарыз мәселесі
қарастырылған.
Мемлекеттік бюджет қоғамымызда салыстырмалы түрде капитализм
кезеңінде пайда болды. Оның пайда болуы мемлекеттік қаржының монарх
қаржысынан бөлінуімен және соңғысының билігінің шектеулігіне қатысты
мемлекеттік басқарудың демократиялық түріне көшуімен байланысты болды.
Бюджет әлемнің барлық елдерінде мемлекеттік қаржының және ақшалай қорының
негізі ретінде қызмет атқарады.
Бюджеттің және оған қатысты мәселелердің саяси маңызы мен мәні кең
ауқымды болып келеді. Осы бюджетке қатысты мәселелердің бірі бюджет
тапшылығы мен мемлекеттік қарыз болып табылады.
Мемлекеттік қарыз макроэкономиканың ірі масштабты мәселелерінің бірі
болып табылады. Мемлекеттің бюджет тапшылығы және мемлекеттік қарызы -
экономика жағдайының ең негізгі көрсеткіштері. Осы көрсеткіштер бір –
бірімен тығыз байланысты, себебі мемлекеттік қарыз бюджет тапшылығы
салдарынан туындайды. Сондықтан, бұл проблемаға дәстүрлі түрде аса назар
аудару керек.
Мемлекеттің қатысуының арқасында реформалардың жетістіктері мен
әлеуметтік - экономикалық көрсеткіштерінің жақсаруына қарамастан ұлттық
экономикада экономиканың даму және қауіпсіздігін сақтауда бұл мәселелердің
актуалдығын ескеру керек.
Мемлекеттік қарыз және бюджет тапшылығы өткен ғасырлардан бері өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Саясаттың тапшылықты бақылауынан тұйыққа
тірелуіне байланысты мемлекет қарызының өсу қаупі туындайды. Осыған орай
елде бюджет тапшылығының пайда болу мүмкін бе, оның экономикалық құны
қандай болады деген сұрақтар төңірігінде әртүрлі пікірталастар орын алады.
Әр мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін сақтауы ең басты парызы болып
табылатынын ескерсек, сол қауіпсіздікті сақтау бойынша, сыртқы қарыз жалпы
ішкі өнімнің белгілі бір мөлшерінен аспауы тиіс екен. Мысалы, көптеген
елдерде ол ішкі жалпы өнімнің 20-25 пайызын құраса, оны қалыпты,
экономикалық қауіпсіздікке еш қатер төнбейді деп қабылданады. Сырттан қарыз
алатын елдер осы баланстың бұзылмауын қатаң қадағалайды. Ал біздегі
жағдайға келетін болсақ, еліміздің жалпы ішкі өнім көрсеткіші сыртқы қарыз
мөлшерінен сәл ғана жоғары деңгейді көрсетуде. "Бұл дегеніңіз – мемлекет
экономикасының қауіпсіздігіне қатер бар деген сөз", – дейді Қазақстан даму
институтының директоры, экономика ғылымының докторы Мағбат Спанов.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты – мемлекеттік бюджет тапшылығы және
мемлекеттік қарыз ұғымдарының экономикалық мәнін ашу және осыларға қатысты
мәселелерді терең қарастыру болып табылады.
Қойылған мақсат осы мәселеге қатысты негізгі сұрақтар мен міндеттерді
кіріктіреді:
• ішкі және сыртқы мемлекеттік қарызды қарастыру;
• бюджет тапшылығының пайда болу себептері;
• бюджет тапшылығы мен мемлекеттік қарыздың байланысын анықтау;
• мемлекеттік қарызды басқару және оның әдістері, нысандары;
• Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қарызды басқару мен оның
мәселелері.
Курстық жұмысты жазу барысында отандық және шет елдік экономист-
ғалымдардың инвестицияға байланысты жазған еңбектері пайдаланылды. Сандық
берілгендер ҚР заңды және нормативтік актілері, ҚР статистика Агенттігінің
статистикалық материалдарынан алынды. Сонымен қатар, Егеменді Қазақстан,
Айқын, Қаржы - қаражат, Түркістан атты мерзімді басылымдар, сонымен
қатар танымал экономистерінің, атап айтқанда Құлпыбаев С., Ілиясов Қ.,
Бибатырова И., пікірлеріне сүйене отырып курстық жұмысымды жаздым.
Курстық жұмыс кіріспеден , негізгі бөлімнен, қорытындыдан тұрады.
Кіріспе тақырыптың өзектілігіне негізделген және мұнда курстық жұмыстың
негізгі мақсаты мен міндеті анықталған. Негізгі бөлім қойылған мәселеге
арналған, яғни осы тақырыпқа қатысты, мемлекеттік қарыздың және бюджет
тапшылығының теоретикалық аспектілері, мемлекеттік қарыз бен бюджет
тапшылығының байланысы, ішкі және сыртқы қарызды басқару, басқару әдістері,
нысандары және осы мәселеге қатысты Қазақстан Республикасындағы жағдайы
қарастырылған.
МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1. Мемлекеттік қарыз және бюджет тапшылығы: негізгі түсінік,
экономикалық мәні, көрсеткіштері

Мемлекеттік қарыз – бұл алынған және белгілі бір күнге өтелмеген
мемлекеттік қарыздардың сомасы (олар бойынша есептелген пайыздарды қоса).
Мемлекеттік қарыз ұлғаймалы ұдайы өндірістерді және қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақша ресурстарын тарту нысандарының
бірі ретінде мемлекеттік қарыздарды пайдаланудан туады. Мемлекеттік
органдардың мемлекеттік бағалы қағаздар иелеріне қарызы жинала береді және
мемлекеттік қарызға айналады. Қарыздың өзін қайтармастан бұрын, пайызбен
қайтару керек. Қазіргі мемлекеттік қарыз бұл – ертеңгі салықтар. Кейбір
салық төлеушілер мемлекеттік бағалы қағаздардың иелері болып табылады, олар
осы қағаздардан пайыз алады, сондай – ақ салық төлейді, төленген салық
қарызды төлеуге жұмсалады. Ағымдағы бюджет кірістерінен қарыз пайызын
толығымен төлеу немесе уақытында қарызды жабу үшін мемлекеттің мүмкіндігі
жоқ. Әрқашан қаражат қажеттілігінен мемлекет қайтадан жаңа қарыздар алады;
ескі қарыздарды жаба тұрып, тағы жаңа қарыздар жасайды.1, 380 б.
Мемлекеттік қарыздың қысқа мерзімді (бір жылға дейін), орта мерзімді
(бір жылдан бес жылға дейін) және ұзақ мерзімді ( бес жылдан аса) түрлері
бар. Ең ауыры – қысқа мерзімді қарыз болып табылады. Ол бойынша аз уақыт
ішінде негізгі соманы үлкен пайыздармен төлеу тиіс. Мемлекеттік органдар
қысқа және орта мерзімді қарызды ұзақ мерзімді қарызға айналдыруға
тырысады, ұзақ мерзімге негізгі соманы төлеуді қалдырып, яғни тек жыл сайын
пайыздық төлеммен шектеліп қояды. Елдер қатарында Қаржы Министрлігінің
мемлекеттік қарыз басқармаларыбар, бұл басқармалардың міндетіне ескі
қарыздарды жою мен жаңа қарыздарды жұмылдыру жатады.2, 83 б.
Экономикалық жағынан дамыған елдердің едәуір мемлекеттік ішкі
қарыздары болады. Алайда қарыздың бұл түрінің түзілу себептеріндегі,
әдістеріндегі және жұмыс істеу ерекшеліктеріндегі айырмашылық елеулі
болады. Дамыған елдерде мемлекеттік қарыз және оны тудырған бюджет
тапшылықтары экономикалық циклге экономиканы тұрақтандыру мен оны дамытудың
біріктірілген факторлары болып табылады. Халықтан, корпорациялардан,
банктерден, басқа қаржы және кредит мекемелерінен қарызға алынған ақша
қаражаттары өнімді пайдаланылады және аталған қарызгерлердің активтері
ретінде қаралады. Мемлекеттік қарыз ұлттың өзіне өзінің қарызы ретінде
қаралады және ұлттың жиынтық байлығының жалпы мөлшеріне әсер етпейді. Ішкі
қарызды басқару жөніндегі пайыздарды төлеу қажеттігі түріндегі оның белгілі
бір теріс зардаптары инвестицияларға немесе елдің экономикасын дамытуға
қосымша қаржы ресурстарын жұмылдырудан болатын оңтайлы нәтижелермен
жабылады. Ішкі қарыздың өсуі кезінде ұлттық табыс пен байлық кемімейді,
мұның өзі, әрине, табыстардың қайта бөлінісімен байланысты болатын бірқатар
келеңсіз салдарды жоққа шығармайды.3,579б.
Мемлекеттік сыртқы қарыз – шетелдік несиегерлер турасында белгілі бір
күнге, белгіленген мерзімде өтеуге жататын елдің қаржылық міндеттемелерінің
сомасы. Сыртқы қарыздың болуы жасалынған өнімнің бір бөлігін елден тыс
жерге берудің қажеттігін білдіреді. Мемлекеттік қарыз бойынша пайыздық
төлемдердің тез өсу тенденциясы бар. Мұндай төлемақылар болашақ
экономикалық дамуды тежейді және реципиент – ел бюджетінің тапшылығын
ұлғайтады.2, 84 б.
Неолибералды және неоклассикалық теорияға сәйкес, мемлекеттік
бюджеттің идеалды түрде жүзеге асуы бұл - шығындардың кірістермен жабылуы
және артық қаражат қалдығының болуы, яғни кірістердің шығыстардан асып
түсуі. Мемлекет қалдықты басқалай жағдайларда пайдалануына болады немесе
келесі жылдың бюджет кірісі ретінде қарастыруына болады.
Мемлекеттік және жеке қарыз кірістер – шығыстар айналымының
элементтері болып табылады. Кірістердің өсуімен қатар үй шаруашылығы,
фирмалар, мемлекет және әлемнің жинақтары өседі. Қарызды құру бұл –
шығыстары бар тұлғаларға берілетін жинақтың механизмі.4,78 б.
Бюджет тапшылығы мемлекеттік шығыстар мен кірістердің айырмасы болып
табылады және шығыстар кірістерден асып түскенде орын алады. Бюджет
тапшылығы мен қарызды бағалау келесі факторлармен түсіндіріледі:
1. Экономиканың мемлекеттік секторында мемлекеттік шығыстардың
көлемін бағалауда амортизация есептелмегендіктен, бюджет
тапшылығы мен мемлекеттік қарыз көлемі жоғарылайды.
2. Қарызға қызмет көрсету, яғни қарыз бойынша пайыз төлеу және
қарыздың негізгі сомасын уақыт келе жойып отыру (қарыз
амортизациясы)
Мемлекеттік шығыстар мемлекеттік қарыз бойынша Rr*D – ға тең нақты
пайызды ғана кіріктіру керек. Бюджет тапшылығы көбінесе π*D көлеміне дейін
жоғарылайды, себебі Фишер теңдеу бойынша π = Rn - Rr. Инфляцияның өсу
қарқыны жоғары болған жағдайда бұл айырма өте маңызды, өйткені инфляцияның
өсу периодында нақты пайыздық қойылым (1) формуласымен анықталады:

Rn-π
Rr = —— (1)
1+π

Мұндағы:
Rr - нақты пайыздық қойылым;
Rn - номиналды пайыздық қойылым;
π = Rn - Rr;
D – мемлекеттік қарыздың көлемі.
Бюджет тапшылығының жоғарылауы мемлекеттік шығыстардың көлемінің қарыз
бойынша инфляциялық пайыздық төлемге қатысты жоғарылауына байланысты. Кейде
мынадай жағдай болуы мүмкін: номиналды мемлекеттік бюджет тапшылығы және
номиналды қарыз өседі, ал нақты тапшылық пен қарыз төмендейді, бұл
мемлекеттің бюджет – салық саясатының тиімділігін бағалауды қиындатады.
Сондықтан (2) формула бойынша бюджет тапшылығын былай есептейді:

Нақты Номиналды бастапқы жылдың инфляция
бюджет = бюджет - қарыз ×
қарқыны (2)
тапшылығы тапшылығы көлемі

5,362б.
3. Мемлекеттік бюджет тапшылығын макродеңгейде бағалағанда
жергілікті бюджетте тапшылық болмаса да, оның жағдайы
ескерілмейді. Бюджет аударылатын салықтық төлемдерді жеңілдету
үшін, жергілікті органдар белгілі мақсатпен жергілікті бюджеттің
статистикалық ақпаратты жасырады. Бұл заңдылық іс жүзінде аралық
экономикаға тән, нәтижесінде тапшылықтың жоғарылағанына әкеледі.

Осылайша, бюджет тапшылығының және мемлекеттік қарыздың абсолюттік
өлшемдері қауіпсіз емес макро көрсеткіштер болып табылады, себебі
мемлекеттік қарыз жалпы ұлттық өнімнің өсімімен қатар жоғарылап отырады.
Тұрақты бюджет тапшылығының және мемлеккеттік қарыздың өсуінің
негізгі себептері:
1. Мемлекеттік шығыстардың ұлғаюы. Бюджет тапшылығын қарыз арқылы
қаржыландыру қысқа мерзім кезеңінде инфляциялық қарқынды
әлсіздендіруі мүмкін және бұл жағдайда ақша массасы ұлғаюы
болмайды;
2. циклдық ауытқулар;
3. экономиканы ынталандыру мақсатында салықты азайту;
Мемлекеттік бюджетке түскен салықтар T және экономикадағы салықтың
үлесінің көрсеткіштерінің T Y (мұндағы Y – жалпы өнім) ұзақ мерзімді
перспективада кему тенденциясы бар:
4. макроэкономикалық саясатқа қатысты соңғы жылдардағы саяси бизнес
– циклдің әсерінің күшеюінен мемлекеттік шығыстардың көбеюі
және кезекті сайлау алдындағы салықты азайту;
5. ұзақ мерзімді бюджет – салық саясатының қарқынын көтеру:
- әлеуметтік қамту және денсаулық сақтау үшін мемлекеттік шығыстарды
ұлғайту;
- білім беру саласына және жаңа жұмыс орындарын ашуға жұмсалынатын
мемлекеттік шығыстар;5,364б.
Экономикалық өсудің факторларының бірі мына қатынас болып табылады:

қарыз
——————— (3)
жалпы ұлттық өнім
(3) формула бойынша мына факторларға тәуелді:
1. қарыздың пайыздық төлемінің мөлшерін анықтайтын нақты пайыз
қойылымының мөлшерінен;
2. нақты ЖІӨ - нің өсу темпінен;
3. мемлекеттік бюджет тапшылығының алғашқы көлемінен.
Мемлекеттік бюджеттің алғашқы тапшылығы бұл - жалпы тапшылық көлемі
және қарыз бойынша пайыздық төлемнің сомасының айырымы. Алғашқы тапшылықты
қарыз бойынша қаржыландырғанда қарыздың негізгі сомасы, қарызға қызмет
көрсету коэффиценті өседі, яғни экономикада қарыздың ауыртпалығы өседі.

жалпы BD = ( G + N + F) – T (4)
алғашқы BD = ( G + F) – T
N = D*Rr
Мұндағы:
BD – бюджет тапшылығының көлемі;
G - мемлекеттік шығыстар;
F - трансферттер;
T – салық көлемі;
N – қарызға қызмет көрсету бойынша төлемдер;
D – қарыз көлемі;
Rr - нақты пайыз қойылымы.

(4) формула жүйесі бойынша мемлекеттік қарыздың өну механизмі
мынадай:
алғашқы BD↑ → қарыз алу↑ → мемлекеттік қарыз↑ → N ↑ →
жалпы BD ↑ → жаңа қарыз алу ↑ → қарыз ↑ →N ↑ және т.б.

Егер нақты пайыз қойылымы нақты ЖҰӨ - нің өсу қарқынынан асса, онда
мемлекеттік қарыздың ұлғаюын басқару өте қиынға түседі: нақты ЖҰӨ - нің
барлық өсімі қарызға қызмет көрсету төлеміне кетеді және қарыз ЖҰӨ
қатынасы, яғни қарыз ауыртпалығы өседі.
Қарыз ЖҰӨ қатынасының динамикасын болжау үшін мына (5) формула
қолданылады:

Δλ = λ * ( Rr - ΔY Y) - σ
(5)

Мұндағы:
Δλ – қарыз ЖҰӨ қатынасының өзгерісі;
λ - қарыз ЖҰӨ қатынасының бастапқы мәні;
Rr - нақты пайыздық қойылым;
ΔY Y – нақты ЖҰӨ - нің өсу қарқыны;
σ – ЖҰӨ - дегі алғашқы бюджет артықшылығы үлесі.
Қарыз ЖҰӨ қатынасын азайту үшін 2 талап керек:
1. нақты пайыздық қойылым нақты ЖҰӨ - нің өсу қарқынынан төмен болу
керек;
2. ЖҰӨ - дегі алғашқы бюджет артықшылығы үлесінің өсімі болып тұру керек.
Салықты көбейту - мемлекет үшін қарызға қызмет көрсету төлемін және
оның негізгі сомасын өтеуге кіріс алу түрі. Үкіметтің салық салуға және
оларды жинауға құқығы бар. Қаржылық күйреу кезінде жекеше шаруашылықтар мен
корпорациялар салық жнау есебінен кірістер ала алмайды, ал үкімет ала
алады; сөйтіп жекеше шаруашылықтар мен корпорациялар банкроттануы мүмкін,
ал үкімет банкроттыққа ұшырамайды.
Қарызға қызмет көрсету графигін сақтау үшін , мемлекет салық ретінде
N – нен аз емес сома жинау керек, яғни:

T N
— ≥ —
(6)
Y Y

(6) теңдеуі бойынша, қарызға қызмет көрсету үшін N Y салық бойынша
төменгі шегі болып табылады.5,368б.
Бірақ салықты көбейту еңбекке деген стимулдың, инновацияның және
инвестициялаудың төмендеуіне әкелуі мүмкін. Сондықтан, үлкен мемлекеттік
қарыздың болуы экономикалық өсудің мүмкіндіктерін шектейді.
Қайта қаржыланыру. Қайта қаржыландыру мемлекеттік берешекті жаңа
қарыз шығару есебінен өтеуді білдіреді. Сонымен бірге, бұрын шығарылған
қарыздардың орнына бірдей құндық ара салмақпен бағамдық айырмашылықты
есепке алмай жаңа қарыздардың облигациялары беріледі. Төлеу мезгілі жеткен
облигацияларды өтеу үшін практикада үкімет шығыстарды қысқартпайды және
салықтарды көтермейді. Себебі тоқыраулық экономика жағдайында мұндай саясат
қате болар еді. Ол өзінің қарызын қайта қаржыландырады, яғни жаңа
облигациялар сатады және түсім ақшаны өтелетін облигацияларды ұстаушыларға
төлеу үшін пайдаланады.1, 389б.
Мемлекеттік бюджет тапшылығын қарыз арқылы қаржыландыру пайыз
қойылымын жоғарылатады, сәйкесінше, инвестиция азаяды. Жекеше тауарлар не
тұтынушы, не инвестициялық тауарлар болуы мүмкін. Егер тұтынушы тауарларды
қысқарту есебінен ұсыныс азайса, онда халықтың бүгінгі ұрпағының тұрмыс
деңгейі төмендейді, ал инвестициялардың деңгейі сақталынады және келер
ұрпақ шалынбайды. Ал егер төмендеу инвестициялық тауарларды шалса, онда
бүгінгі ұрпақтың тұтыну деңгейі өзгермейді, ал болашақта табыс деңгейі аз
болады. 6, 169б.
Мұндай жағдайда :
1) үкіметтік шығыстардың көбеюі салық салудың өсуімен қаржыланады,
онда тұтыну шығыстары төмендейді және үкіметтік шығыстардың
ауыртпалығы бүгінгі ұрпаққа түседі;
2) үкіметтік шығыстардың көбеюі мемлекеттік қарыздың есебінен
қаржыланады. Салдары: үкімет ақша рыногына шығады, жекеше
қарызгерлермен бәсекелеседі, пайыздық мөлшерлеме көбееді,
инвестициялар қысқарады. Болашақ ұрпақ аз экономикалық әлуетті
мұраланады.
Инвестицияға сұраныс жағдайы әр түрлі болуы мүмкін. Ығыстыру әдісі
бойынша, берілген инвестициялық сұраныстың қисығында қайта қаржыландыру
нәтижесінде пайыздық қойылымның жоғарылауынан жекеменшік инвестициялар
азаяды. Бірақ экономиканың төмен жағдайында мемлекеттік шығындардың өсімі
мультипликатор эффектісі арқылы стимулдық түрде әсер етеді.

ығыстыру
әдісі
1 – сурет Ығыстыру эффектісі

1 – сурет бойынша пайыздық қойылымның R1– ден R2–ге жоғарылауынан
I1–ден I2-ге ығыстыру әсері I2–ден I3–ке артуына әкеледі, нәтижесінде
инвестиция қисығы 1-ден 2–ге жылжиды. Осылайша бюджет тапшылығын қарыз
арқылы қаржыландыру механизмі инвестицияны ығыстырады және жылжытады.
Инвестициялардың ығыстыру әсерінен басқа мемлекеттік бағалы
қағаздар бойынша пайыздың жоғары деңгейі шетел капиталын тартады, бірақ
қаражаттардың мұндай ағыны сыртқы борыштың өсуін білдіреді. Шетел
инвестицияларын отандық бағалы қағаздарға жұмсаудың артықшылығы ұлттық
валютаға сұранысты арттырады және халықаралық валюта рыногында оның
бағамының өсіруін тудырады. Валюта бағамының өсуі экспорттың қымбаттауына
және импорттың арзандауына жеткізеді, мұның нәтижесінде экспорт қысқарады,
ал импорт артады. Сауда балансы теріс сальдоға саяды. Таза экспорт жиынтық
сұраныстың компоненті болатындықтан, оның қысқаруы немесе теріс сальдосы
ұлттық өндіріске тежеушілік ықпал жасайды.5,370б.
Бюджет тапшылығының салдарынан қарыз арқылы қаржыландыру кезінде
ынталандырғыш фискалды саясат инфляцияны төмендету мақсатында ақша ұсынысын
шектеу қойғанда, пайыздық қойылым жоғарылайды. 4,79б.

2 – сурет Бюджет тапшылығының салдары

2- сурет бойынша :
шығындарды қаржыландыру үшін мемлекет ақша рыногына шығады, қаражат алу
үшін жеке сектормен бәсекеге түседі, сондықтан пайыздық қойылым өседі.

пайыздық қойылымның өсу салдары:
1.ұзақ мерзімді жоспарлауда фирмалардың ішкі инвестициялары азаяды. 2.
мемлекеттік және бағалы қағаздарға жоғары пайыздық қойылым қаржы
инвестицияларын шетелдіктер үшін тартымды етеді.

Шетел қаражатының ағымы сыртқы қарыздың өсуіне әкеледі.
Бағалы қағаздарға шетелдің сұранысынан ұлттық валютаға жалпы сұраныс
артады.

Нәтижесінде ұлттық валютаның курсы жоғарылайды, экспорт азайып, импорт
көбейеді. Таза экспорттың азаюы экономикаға әсер етеді: экспортты және
импортпен бәсекелес салаларда жұмысбастылық пен өнім азаяды, жұмыссыздық
деңгейі көтеріледі.

2. Мемлекет қарызын басқару және оның әдістері

Мемлекеттік борышты басқару – мемлекеттің өзі және оның кепілдігімен
алынған қарызға қызмет көрсету , оны жоспарлы өтеу , жаңа қарыздарды тарту
мен жүзеге асырудың шарттарын жасау жөніндегі мемлекет шараларының бүкіл
спектрі; мемлекеттің гоған уәкілетті органдары арқылы ұтымды және тиімді
қарыз алуды қамтамасыз ету және мемлекеттік кредитке қызмет көрсетудің
құнын оңғтайландыру жөніндегі қызметі; басқару келешекте макроэкономикалық
қиыншылықтардан және төлем балансының проблемаларынан аман болу мақсатында
жүзеге асырылады. Бұл орайда борыш мониторингі – борышты есепке алу, талдау
және қалыптастыру, өзгерту және оған қызмет көрсету процестерін қадағалап,
бақылап отыру жөніндегі уәкілетті органның қызметі ретіндегі мемлекеттік
борыштың мониторингі жүргізіледі.1,387б.
Мемлекеттік борышты басқарудың нақтылы процесі мыналарды кіріктіреді:
1) алдағы орта мерзімді кезеңге арналған мемлекеттік және мемлекет
кепіл берген қарыз алу мен борыштың жай – күйін ондағы көрсеткіштерді
үкіметтік қарызды және жергілікті атқарушы органдардың қарызқын өтеу және
қызмет көрсету көлемдерін, лимиттерін, мемлекеттік кепілдіктерді ұсынудың
белгіленген көлемдеріне сәйкес айқындай отырып жыл сайынғы бағалауды және
болжауды. Алдағы орта мерзімді кезеңге арналған мемлекеттік және мемлекет
кепіл берген қарыз алу мен борыштың жай – күйі мен болжамын жыл сайынғы
бағалауды дайындауды бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган
Ұлттық банкпен бірлесіп, бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті
органның қатысуымен республиканың әлеуметтік – экономикалық дамуының орта
мерзімді жоспарының , жинақталған мемлекеттік және мемлекет кепіл берген
борыштың көлемдері мен құрылымының негізінде жүзеге асырады;
2) бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органның тиісті
қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда бекітілетін
үкіметтік борыш лимитін және мемлекеттік кепілдіктер беру лимитін
айқындауын;
3) бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті органның тиісті қаржы
жылына арналған республикалық бюджетте бекітілетін Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қарыз алу көлемдерін, нысандары мен шарттарын, үкіметтік борышты
өтеу мен қызмет көрсету көлемдерін, нысандары мен шарттарын, үкіметтік
борышты өтеу мен қызмет көрсету көлемдерін айқындауын;
4) бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті органның мемлекеттік
қарыздарды тіркеуді, мемлекеттік қарыздар алу, өтеу және қызмет көрсету
мониторингін және мемлекеттік борыш мониторингін жүзеге асыруын;
5) борыш құрылымын оңтайландыру жөніндегі, соның ішінде борышты
мерзімінен бұрын өтеу, ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногында
мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарды эмитенттің сатып алуы мен сатуы,
мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген борышты қайта құрылымдау,
борышты қайта қаржыландыру, мемлекеттік және мемлекет кепіл берген қарызқ
алу тәуекелін басқару жөніндегі іс – шаралар дайындауын және іске
асыруын.1, 389 б.
Мемлекеттік қарызға қызмет көрсету деп қарыз алудың шарттарынан
туындайтын сыйақы, комиссиялық және өзге төлемдердің жиынтық төлемақыларын
айтады. Қарызды өтеу – қарызгердің қарыздың алынған сомасын несиегерлермен
шарттармен белгіленген тәртіппен қарызды құрайтын басқа міндеттемелерді
орындауы. Мемлекеттік қарызды басқару, сонымен бірге мынадай әдістерді
кіріктіреді: қайта қаржыландыру, жаңғырту, мерзімді ұзарту, мемлекеттік
қарыздан бас тарту.
Мерзімді ұзарту мерзімі бойынша қарыздың бастапқы шарттарын оларды
ұзарту немесе қысқартумен байланысты өзгерту болып табылады. Мемлекеттік
қарызды төлеуден бас тарту (күшін жою) елде саяси режим ауысымы және жаңа
үкіметтің бұрынғы міндеттемелерді олардың заңсыздығы себепті орындауды
мойындамауы кезінде болады. Бас тарту мемлекет банкроттығының салдарынан
болуы мүмкін.
Мемлекеттік қарызды басқарудың аталған әдістері әр түрлі ұштасуда бір
мезгілде, мысалы, айырбастау, мерзімді ұзарту және сәйкестендіру қолданылуы
мүмкін. Мемлекеттік қарыздың болуы мезгілі келген пайыздарды және қарыздық
міндеттемелерді өтеуді төлеу жөніндегі жыл сайынғы шығындарды қажет етеді,
олар мемлекеттік қарызды басқару жөніндегі шығындар деп аталады.
Мемлекеттік қарыздың пайда болуы мен өсуінің себебі мемлекеттік
бюджеттің тұрақты тапшылығы болып табылады. Бюджет тапшылығы мен
мемлекеттік қарыздың көлемі - экономика жағдайын көрсететін негізгі
көрсеткішердің бірі болып табылады. Сондықтан бұл мәселеге дәстүрлі түрде
назар аудару шарт болып табылады. Бюджеттік процесс деп, мемлекеттік
кірістер мен шығыстардың балансталуын айтамыз. Бюджеттің балансының
сақталмауы кірістер мен шығыстар арасындағы теңсіздігіне әкеледі. Бюджет
шығыстарының кірістерден асып түсуі бюджет тапшылығы болып табылады. Сондай
– ақ , баланстың сақталмауы бюджет артықшылығына әкеледі, яғни кірістердің
шығыстардан артық болуы. Бірақ та, тәжірибе жүзінде белгілі, барлық елдерде
қазіргі таңда мемлекеттік шығыстардың кірістерден асып тұрады. Осының
нәтижесінде бюджет тапшылығының өсуі байқалады.
Әрине, бюджет тапшылығы инфляция, кризис, жұмыссыздық сияқты теріс
әсерлі экономикалық категорияларға жатады.
Бюджет тапшылығы мен мемлекеттік қарыз тығыз байланысты. Біріншіден,
мемлекеттік қарыз – бюджет тапшылығын жабатын ең қажет қайнар көзі болып
табылады. Екіншіден, бюджет тапшылығының қандай да бір көлемінің
қауіптілігін анықтау үшін мемлекеттік қарыздың көлемін білу керек немесе
мемлекеттік қарыздың көлемін бағалауға бюджет тапшылығының өсу дәрежесін
зерттеу керек.
Мемлекеттік қарыз және оның өсуі ұлттық экономикаға қалай әсер етеді?
Көп жағдайда оның екі қаупін байқаймыз:ұлттың банкроттығы және болашақ
ұрпаққа салық ауыртпалығы.
Қарызы көп қарызгер мемлекет үшін шетелдік қаржылық ресуртарға қол
жеткізу қиын болып келеді, сондықтан мемлекет белгілі бір шаралар
қолданады:
1. Дәстүрлі шара – алтын – валюта резервтер есебінен қарыз төлеу.
Мемлекет өзінің ресми резервтерінің бөлігін төлем балансын
реттеу үшін жұмсайды.
2. Реструктуризация (консолидация) – несиегерлер халықаралық
қаржылық міндеттерін орындай алмайтын елдер үшін арнайы саясат
жүргізетін ұйымдар құрады. Ең танымал ол – Лондондық клуб,
оған жататын несиегер – банктер, және Париждық клуб, оның
құрамында несиегер елдер жатады.
3. Конверсия арқылы сыртқы қарыздың көлемін қысқарту, яғни, ұзақ
мерзімді шетелдік инвестицияға айналдыру. Несиегер – елден
қарызгер – елден жылжымайтын мүлік, бағалы қағаздар, капитал
алу құқығын ұсынады. Мұндай операция ұлттық экономикада елге
шетелден қаржы ресурстары, негізгі капиталдың заттай түрі, жаңа
технологиялардың түсімінсіз шетелдік капиталдың үлесінің
көбеюін тудырады.
4. Қиын жағдайға түскен қарызгер – елдің аумақтық – халықаралық
банктердің, Дүниежүзілік банкктің ұсыныстарын пайдалануына
болады. Мұндай банктер әдетте кризистік жағдайдан өту үшін
жеңілдетілген несие ұсынады, бірақ та ұлттық экономикалық
саясатқа қатысты, әсіресе ақша – несие саясаты, бәсеке,
жекешелендіру мәселелеріне және бюджет тапшылығының минимумын
жақтай отырып қатаң талаптар қояды.
Мемлекеттің шетел қарызының көлемі ағымдағы операциялар тапшылығынан
асып кетсе төлем балансы мен сыртқы қарыз дағдарысының пайда болу қаупі
бар. Сыртқы қарыздың дағдарыс себебі: әлемдік шаруашылықтың конъюнктураның
нашарлауы: 80 – шы жылдары нақты пайыздық қойылымның жоғарылауы,
экономикалық өсу темпінің бәсеңдеуі, тауарларға бағаның азаюы. Нақты
пайыздық қойылымның көтерілуінен қарызға қызмет көрсету коэффиценті
жоғарылайды. Қарызгер – елдің экспортын тұтынушы елдегі тауардың бағасының
төмендеуі және ЖІӨ - нің өсу темпінің бәсеңдеуі қарызды төлеудің негізгі
көзі экспорттың және одан түсетін табыс төмендейді. Қарызгер елдің қарыз
ауыртпалығы артады, себебі, қарызға қызмет көрсету сомасы артады.
Мұндай шараларды сыртқы қарызды реттеу деп атайды.
Сыртқы қарыздың өсуі, сонымен қатар, реципиент – елдің халықаралық
абыройын төмендетеді және ел үкіметінің саясатына халықтың сенімін
кетіреді.
Ірі және созылмалы тапшылықтардың және мемлекеттің қарыздың болуының
келеңсіз зардаптары макроэкономикалық тұрақтылықтың бұзылуымен бірігеді.
Осыған байланысты мемлекеттің өзінің өкілдікті органы арқылы қаралған
процестерге бюджет тапшылығы мен мемлекеттік қарыздың шегін белгілеу
жолымен заңнамалық араласуы бюджет шығыстарының жеке баптары бойынша тыйым
салу құқығын белгілеуі мүмкін.
Мемлекет үшін дефлотты қолайлы практикалық шешім етіп айқындайтын
негізгі факторлар бар:
1) қоғам тарапынан болатын саяси қолдаудан ел басшылығының
айырылуы;
2) экспорттан түсетін кірістердің төмендеуі;
3) қарыз ауыртпылығының көбеюі;
4) капиталдың халықаралық рыноктарына шығу мүмкіндігінің жоқтығы;
5) жалғасылған экономикалық құлдырау;
6) берешектің құрылымын өзгертуге халықаралық қаржы ұйымдарының
әзір екендігі.
Яғни егер ел басшылығы дефлотты жариялаудан түскен пайданы онымен
байланысты санкциядан асып түсті деп санаса, сыртқы қарыз бойынша дефлот ел
басшылығының стратегиялық шешімінің нәтижесі болуы мүмкін.
Елдің валюта, алтын резервтерінен сыртқы қарызға қызмет көрсетуге
жұмсалатын төлемдер сомасының асып түсуі де маңызды фактор болып табылады.
Бюджеттің барлық шығыс бөлігін жеңілдету дефлоттың оң салдары болып
табылады, бұл оның орындалуына мүмкіндік береді. Сыртқы қарызға төленетін
төлемақылардан бас тарту үкіметке бюджеттің басқа баптары бойынша
шығыстарды көбейтуге мүмкіндік береді, мұның өзі үкіметке сенімді ішінара
қайтаруға мүмкіндік туғызады. Бірақ кредит рейтингі төмендейді және
халықаралық рынокторда қарыз алу қиындайды.

1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ МӘСЕЛЕСІ

1. Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы қарызы

Қазақстан Республикасында мемлекеттік қарыз өз кезегінде тікелей
Үкіметтің, Ұлттық банктің және Үкіметтің кепілдігі уәдесін алған
кәсіпорындардың қарызы болып бөлінеді. Егер қарызды несиегерлердің типтері
бойынша өзара бөліске салсақ көбінесе Дүниежүзілік банкке, Халықаралық
валюта қорына және Қазақстандық экспортты қаржыландыратын ұйымдарға қарыз.
Қарыз алудың едәуір көлемі жеке несиегерлерге де тиеді. Бұлар көбінесе
Қазақстанның бағалы қағаздарын – қазынашылық міндеттемелерді, Ұлттық
банктің ноттары мен еуророблигацияларын сатып алатын шетелдік жеке және
заңды ұйымдар. Орналастырылған еурооблигацияларды өтеу мемлекеттік қарызға
қызмет көрсетуге жұмсалатын шығындардың негізгі баптарының бірі болып отыр.
Қазақстан практикасында бюджеттердің тапшылықтары мен мемлекеттік
қарыздарын қаржыландыру нысандары және туындайтын зардаптары бойынша
айтарлықтай ажыратылады. Мемлекеттік қарыздың едәуір бөлігі үкімет
тұрғызатын өзгеше қаржы пирамидасы болып табылатын мемлекеттік
қазынашылық міндеттемелер бойынша берешек нысанында көрсетіледі.
Мемлекеттің қолданыстағы жоғары дисконтқа қарыз алған сомасы ішкі берешекті
үнемі арттырады.
Елдің сыртқы қарызының болуы орынды дүниежүзілік практика болып
саналады. Алайда, оның шегі болады, ол шектен мемлекеттік қарыздың артуы
қауіпті бола бастайды. Мемлекеттік сыртқы қарыз алу бойынша тартылатын
қаражаттардың көлемі елдіңғ Ұлттық банкісінің таза алтын – валюта
резервтерінің 50 пайызынан аспауы тиіс. Сыртқы қарыздарды көптен- көп
ауқымда тарту несиегер елдерді экономикалық және саяси тәуелділікке
ұрындыруы мүмкін.
Дүниежүзілік практикада мемлекеттік қарыздың мөлшерін салыстырмалы
сипаттау үшін арнайы көрсеткіш – қарызға қызмет көрсетудің коэффициенті
пайдаланылады. Ол қарыздық төлемдердің елдің валюталық түсімдеріне қатысы
ретінде есептеп шығарылады. Мұндай қатыстың қауіпсіз деңгейі 25 пайыз болып
саналады.
Елдің экономикасының көлемімен салыстырғандағы оның сыртқы қарызының
мөлшері туралы түсінікті Дүниежүзілік банктің сыныптамасы негізінде жасауға
болады. Осы халықаралық қаржы ұйымының анықтауы бойынша мемлекеттің
берешегі төмендегідей есептелінеді, егер:
а) жалпы сыртқы қарыздың жалпы ішкі өнімге қатысы 48 пайыздан аспаса
( Қазақстанда – 33,8 %);
ә) жалпы сыртқы қарыздың экспортқа қатысы 132 пайыз (Қазақстанда –
113%);
б) берешекке қызмет көрсету сомасының қатысы 18 пайыз (Қазақстанда –
22,8 %);
в) сыйақы төлемдерінің экспортқа қатысы 12 пайыз( Қазақстанда –
5,1%).
Сөйтіп, егер мезгілі өткен төлемдердің көптігін есепке алмасақ,
Қазақстанның берешегін әзірше төмен деп санауға болады. Бірақ, республика
борышының жоспарлы өсіп отырғанын, ал оның экспортының керісінше төмендеп
отырғанын ескерсек ахуалдың нашарлауы мүмкін.
Алынған (игерілген) және өтелмеген мемлекеттік және мемлекеттік емес
сыртқы қарыздардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасының резиденттерінің
Қазақстан Республикасы бейрезиденттерімен келісім- шарттары бойынша
берешектік міндеттемелерінің белгілі бір күнгі сомасы жалпы сыртқы қарызды
құрайды. Ол сыртқы мемлекеттік қарызды және ішкі мемлекеттік қарызды
кіріктіреді. Сыртқы мемлекеттік қарыз – Қазақстан Республикасы өкіметінің,
жергілікті атқарушы органдардың және Ұлттық банкінің Қазақстан
Республикасының бейрезидент несиегерлері алдындағы сыртқы мемлекеттік
борышының құрамдас бөлігі. Ішкі мемлекеттік борыш – Қазақстан Республикасы
өкіметінің, жергілікті атқарушы органдардың және Ұлттық банкінің Қазақстан
Республикасының қарыцзгер резиденттері алдындағы ішкі мемлекеттік қарыздар
мен басқа да борыштық міндеттемелері бойынша мемлекеттік қарыздың құрамдас
бөлігі.
Қазақстан Республикасының үкіметтік борышын өтеуді және оған қызмет
көрсетуді Қаржы министрлігі тиісті жылға арналған республикалық бюджет
туралы Қазақстан Республикасының Заңында көзделген қаражат есебінен Ұлттық
Банк арқылы, Ұлттық банктің борышын өтеуді және оған қызмет көрсетуді
Ұлттық банк өзінің билігіндегі активтер есебінен, жергілікті атқарушы
органдардың мемлекеттік қарызын өтеуді және оған қызмет көрсетуді ол тиісті
жылға арналған мемлекеттік бюджетте көзделген қаражат есебінен Ұлттық
банктің келісімі бойынша жергілікті атқарушы органдардың қарыздарына қызмет
көрсету үшін тартылатын екінші деңгейлі банктері арқыл жүзеге асырылады.
Барлық мемлекеттік қарыздар Үкімет белгілеген тәртіппен Қаржы
министрлігіне тіркеліп, есепке алынуға тиіс. Қазақстан Республикасының
мемлекеттік қарызын есепке алу үшін Ұлттық банк пен жергілікті атқарушы
органдардың келісілген тәртіппен Қаржы министрлігіне өз қарыздарының
талаптары, алынуы, оларға қызмет көрсетілуі және өтелуі туралы ақпарат
тапсырып отырады. Қазақстан Республикасының Үкіметі республикалық бюджеттің
қаражатымен қамтамасыз етілетін үкіметтік қарыздың өтелуі және оған қызмет
көрсету, Ұлттық банк өзінің билігіндегі барлық активтермен қамтамасыз
етілетін Ұлттық банктің борышын өтеу және оған қызмет көрсету, жергілікті
атқарушы орган билігінде тұрған мен,шік құқығындағы мүлікпен, қаржы
ресурстарымен және басқа да активтермен қамтамасыз етілетін өз қарызын өтеу
және оған қызмет көрсету жөніндегі міндеттемелерді атқарады. Қарыздың
негізгі сомасы қайтарылған және қарызға қызмет көрсету жөніндегі төлемдер
толық көлемінде төленген жағдайда мемлекеттік қарыз өтелген болып саналады.
Қазақстан Республикасының Үкіметінің, Ұлттық банкінің және жергілікті
атқарушы органдарының осындай шарттың, келісімнің талаптарында, осындай
қағаздарды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.