Қазақстан Республикасындағы халықтың әртүрлі категорияларымен әлеуметтік жұмыс жүйесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ 1860 . 1880 Ж. РЕФОРМАЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ ХАЛЫҚҚА ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қазақстандағы 1860 . 1880 ж. капитализм реформаның енуі және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Капитализмге өтудің қиыншылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТЫҢ ӘРТҮРЛІ КАТЕГОРИЯДАРЫМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҢА ПРИНЦИПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
2.1
2.2
2.3 Қазіргі кездегі жастар мен әлеуметтік жұмсының барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Мүгедектерге әлеуметтік қызмет көрсету жүйесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Халықтың әлеуметтік . әлсіз топтарына мемлекеттік көмек жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
20
27
ІІІ. ХАЛЫҚТЫҢ ӘРТҮРЛІ КАТЕГОРИЯДАРЫМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ...
34
3.1
3.2 Әлеуметтік жұмысты жеттілдірудегі шетелдік тәжірибенің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
Халықтың әртүрлі категорияларымен әлеуметтік қызмет көрсету жүйесін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ 1860 . 1880 Ж. РЕФОРМАЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ ХАЛЫҚҚА ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қазақстандағы 1860 . 1880 ж. капитализм реформаның енуі және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Капитализмге өтудің қиыншылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТЫҢ ӘРТҮРЛІ КАТЕГОРИЯДАРЫМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҢА ПРИНЦИПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
2.1
2.2
2.3 Қазіргі кездегі жастар мен әлеуметтік жұмсының барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Мүгедектерге әлеуметтік қызмет көрсету жүйесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Халықтың әлеуметтік . әлсіз топтарына мемлекеттік көмек жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
20
27
ІІІ. ХАЛЫҚТЫҢ ӘРТҮРЛІ КАТЕГОРИЯДАРЫМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ...
34
3.1
3.2 Әлеуметтік жұмысты жеттілдірудегі шетелдік тәжірибенің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
Халықтың әртүрлі категорияларымен әлеуметтік қызмет көрсету жүйесін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Адам жөнінде қамқорлықтың өсуі, оны әлеуметтік қорғау тек этикалық-моральдық пайымдардың ғана бұйрығы емес, сонымен бірге оның прагматикалық негізі де бар, өйткені XXI ғ. «адам капиталының» ролі экономикалық өсудің басты қозғаушы күші ретінде шырқау биікке көтерілді. 192 елдің ұлттық байлықтарының талдауына сүйене отырып, Дүниежүзілік банктің сарапшылары 90-шы жылдардың орта шенінде өндірістік қорлардың үлесіне ұлттық байлықтың 16 %, табиғи қорларға – 20 %, «адам капиталына» 64 %-ы тигенін есептеп шығарды.
Әлемде орасан зор әлеуметтік жұмыс тәжірибесі жиналған, оның ішінде көрсетілген халық тобымен де. Бұл салада отандық тәжірибе де аз емес. Қазіргі кезеңде еліміздегі әлеуметтік жағдай күрт өзгерді, әлеуметтік қарам-қатынасының өршу үрдісі ойлануды, жалпылама талдауды қажет етеді. Тұрғындармен әлеуметтік жұмыстың ғылыми негізделген тұжырымдамасын, әлеуметтік технологияларды, әлеуметтік жұмыс жүргізуде ұйымдардың түсінікті әрі сенімді тәсілдерді жасау қажет.
Әлемдегі тәжірибе дәлелдегендей, көптеген елдерде әлеуметтік қызметкерлердің есебінсіз әлеуметтік дамудың бағдарламасы да, мемелекеттің әлеуметтік саясаты да іске асуы мүмкін емес. Бұл саладағы мамандар, заңнамалық актілерді дайындауда, жергілікті билік орындары мен қоғамдық ұйымдардың шешім қабыдауында сарапшы қызметін атқарады.
Тәжірибе көрсеткендей (әсіресе бізде), адамдар көбіне көп не өздері, не отбасы мүшелері, не достары, не көршілері, не игі ниетті шенеуніктерде шеше алмайтын мәселелермен жиі ұшырасады. Бұл үшін ерекше мамандық иелері әлуметтік жұмыскерлер қажет.
Бұл мамандықтың қалыптасуы өте қиын жағдайда өткен. 90 жылдар басынан мемлекет өзінің дамуындағы жаңа және өте қиын кезеңін- нарықтық экономикаға өтуді бастады. Бұл - үрдіс өндірістің тоқырауы, жұмысссыздық, мемлекет тұрғындарының көпшілігі табыстарының күрт төмендеуі, адамдардың азып-тозуымен сипатталатын қиын да ауыр процесс. Қазақстандағы күрделі экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдай, сонымен қатар адамға игеріп алу, бағыт алу, кейде жай ғана осы жағдайда жан сақтап қалуда көмектесуге қажеттілік біздің мемлекетімізге әлеуметтік жұмыстың жаңа жүйесін құруды талап етеді.
Әлемнің көптеген елдерінде ғасырдың басында-ақ әлеуметтік жұмыс дербес мамандық ретінде қарқынды дамып, бұл салада кәсіби мамандар бітімі қалыптса бастаған уақытта, Қазақстанда тоталитаризм жағдайында көптеген онжылдықтар бойы кеңес, адамның теңдессіз қамқорлықта екендігі мәлімделіп келді, сондықтан халықты әлеуметтік қорғаудың арнайы жүйесін құрудың мәні жоқ деп есептелді.
Әлемде орасан зор әлеуметтік жұмыс тәжірибесі жиналған, оның ішінде көрсетілген халық тобымен де. Бұл салада отандық тәжірибе де аз емес. Қазіргі кезеңде еліміздегі әлеуметтік жағдай күрт өзгерді, әлеуметтік қарам-қатынасының өршу үрдісі ойлануды, жалпылама талдауды қажет етеді. Тұрғындармен әлеуметтік жұмыстың ғылыми негізделген тұжырымдамасын, әлеуметтік технологияларды, әлеуметтік жұмыс жүргізуде ұйымдардың түсінікті әрі сенімді тәсілдерді жасау қажет.
Әлемдегі тәжірибе дәлелдегендей, көптеген елдерде әлеуметтік қызметкерлердің есебінсіз әлеуметтік дамудың бағдарламасы да, мемелекеттің әлеуметтік саясаты да іске асуы мүмкін емес. Бұл саладағы мамандар, заңнамалық актілерді дайындауда, жергілікті билік орындары мен қоғамдық ұйымдардың шешім қабыдауында сарапшы қызметін атқарады.
Тәжірибе көрсеткендей (әсіресе бізде), адамдар көбіне көп не өздері, не отбасы мүшелері, не достары, не көршілері, не игі ниетті шенеуніктерде шеше алмайтын мәселелермен жиі ұшырасады. Бұл үшін ерекше мамандық иелері әлуметтік жұмыскерлер қажет.
Бұл мамандықтың қалыптасуы өте қиын жағдайда өткен. 90 жылдар басынан мемлекет өзінің дамуындағы жаңа және өте қиын кезеңін- нарықтық экономикаға өтуді бастады. Бұл - үрдіс өндірістің тоқырауы, жұмысссыздық, мемлекет тұрғындарының көпшілігі табыстарының күрт төмендеуі, адамдардың азып-тозуымен сипатталатын қиын да ауыр процесс. Қазақстандағы күрделі экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдай, сонымен қатар адамға игеріп алу, бағыт алу, кейде жай ғана осы жағдайда жан сақтап қалуда көмектесуге қажеттілік біздің мемлекетімізге әлеуметтік жұмыстың жаңа жүйесін құруды талап етеді.
Әлемнің көптеген елдерінде ғасырдың басында-ақ әлеуметтік жұмыс дербес мамандық ретінде қарқынды дамып, бұл салада кәсіби мамандар бітімі қалыптса бастаған уақытта, Қазақстанда тоталитаризм жағдайында көптеген онжылдықтар бойы кеңес, адамның теңдессіз қамқорлықта екендігі мәлімделіп келді, сондықтан халықты әлеуметтік қорғаудың арнайы жүйесін құрудың мәні жоқ деп есептелді.
1. Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы: 2006 ж. 9 сәуірдегі №481 қаулысымен бекітілген.
2. Қазақстан Республикасының Заңы. «Қазақстан Республикасындағы жастар саясаты туралы»: 2009ж. 4-шілдедегі №581-ІІ ҚРЗ.
3. Қазақстан Республикасының Заңы «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы». //Егемен Қазақстан, 2006 жылғы 10 тамыз
4. Қазақстан Республикасының Заңы «Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы». //Егемен Қазақстан, 2007 жылғы 23 шілде
5. Қазақстан Республикасының Заңы «ҚР мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» // Егемен Қазақстан, 2005 жылғы 26 сәуір
6. Кожамкулова Л.Т., Демеуова М.Е. Әлеуметтік жұмыстағы қайырымдылық рөлі. – Алматы: Қазақ университеті, 2008ж.
7. Сарсенова Ж.Н. Әлеуметтік жұмыс: Оқу құралы – Алматы, 2009ж.
8. Жаназарова З.Ж. Социальная работа с семьей: Учебное пособие для студентов гуманитарных факультетов высших учебных заведений. – Алматы: Қазақ университеті, 2008г.
9. Кожамкулова Л.Т. Социальная работа города: принципы и направления – Алматы: Қазақ университеті, 2008г.
10. Абдираимова Г.С. Социальная работа с молодежью: Учебное пособие – Алматы: Қазақ университеті: 2008ж.
11. Мүгедектерді оңалтудың 2007-2005 жылдарға арналған бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары: 2008ж. 15 қаңтардағы №20 қаулысымен бекітілген.
12. Жанұя бюджеттеріндегі әлеуметтіліктілікті қоғамдық тұрғыда қолдау – Қаржы-қаражат – 2009.-№2.
13. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік жәрдемақылар – Заң газеті – 2005-14 қаңтар.
14. Жәрдемақылар мен жеңілдіктер - /Астана хабары – 2005- 4қыркүйек.
15. Қазақстандағы әлеуметтік жағдай туралы: Түркістан: 2008-24 сәуір.
16. Основы социальной работы: Москва-2008г. Учебное пособие: под редакций И.В. Мартынова.
17. Агафанов А.Н., Менлибаев К.Н. Социальная работа с молодежью: Учебное пособие – Караганда: Издательство КарГу, 2008г.
18. П.Ф. Павленок. Теория история и методика социальной работы. Москва; 2008г.
19. Тетерский С. В. Введение в социальную работу. Учебное издание – Москва 2008г.
20. Блинков Ю.А., Ткаченко В.С., Клушина Н.Г. Медико-социальная экспертиза лиц с ограниченными возможностями / Серия «Учебники, учебные пособие»- 2007г.
21. Мельников В.П., Холостова Е.И. История социальной работы. Учебное пособие. 2-е изд. – М.: Издательско – книготорговый центр «Маркетинг»; 2007г.
2. Қазақстан Республикасының Заңы. «Қазақстан Республикасындағы жастар саясаты туралы»: 2009ж. 4-шілдедегі №581-ІІ ҚРЗ.
3. Қазақстан Республикасының Заңы «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы». //Егемен Қазақстан, 2006 жылғы 10 тамыз
4. Қазақстан Республикасының Заңы «Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы». //Егемен Қазақстан, 2007 жылғы 23 шілде
5. Қазақстан Республикасының Заңы «ҚР мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» // Егемен Қазақстан, 2005 жылғы 26 сәуір
6. Кожамкулова Л.Т., Демеуова М.Е. Әлеуметтік жұмыстағы қайырымдылық рөлі. – Алматы: Қазақ университеті, 2008ж.
7. Сарсенова Ж.Н. Әлеуметтік жұмыс: Оқу құралы – Алматы, 2009ж.
8. Жаназарова З.Ж. Социальная работа с семьей: Учебное пособие для студентов гуманитарных факультетов высших учебных заведений. – Алматы: Қазақ университеті, 2008г.
9. Кожамкулова Л.Т. Социальная работа города: принципы и направления – Алматы: Қазақ университеті, 2008г.
10. Абдираимова Г.С. Социальная работа с молодежью: Учебное пособие – Алматы: Қазақ университеті: 2008ж.
11. Мүгедектерді оңалтудың 2007-2005 жылдарға арналған бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары: 2008ж. 15 қаңтардағы №20 қаулысымен бекітілген.
12. Жанұя бюджеттеріндегі әлеуметтіліктілікті қоғамдық тұрғыда қолдау – Қаржы-қаражат – 2009.-№2.
13. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік жәрдемақылар – Заң газеті – 2005-14 қаңтар.
14. Жәрдемақылар мен жеңілдіктер - /Астана хабары – 2005- 4қыркүйек.
15. Қазақстандағы әлеуметтік жағдай туралы: Түркістан: 2008-24 сәуір.
16. Основы социальной работы: Москва-2008г. Учебное пособие: под редакций И.В. Мартынова.
17. Агафанов А.Н., Менлибаев К.Н. Социальная работа с молодежью: Учебное пособие – Караганда: Издательство КарГу, 2008г.
18. П.Ф. Павленок. Теория история и методика социальной работы. Москва; 2008г.
19. Тетерский С. В. Введение в социальную работу. Учебное издание – Москва 2008г.
20. Блинков Ю.А., Ткаченко В.С., Клушина Н.Г. Медико-социальная экспертиза лиц с ограниченными возможностями / Серия «Учебники, учебные пособие»- 2007г.
21. Мельников В.П., Холостова Е.И. История социальной работы. Учебное пособие. 2-е изд. – М.: Издательско – книготорговый центр «Маркетинг»; 2007г.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...3
І. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ 1860 – 1880 Ж. РЕФОРМАЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ ХАЛЫҚҚА
ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қазақстандағы 1860 – 1880 ж. капитализм реформаның енуі және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..5
1.2 Капитализмге өтудің
қиыншылықтары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТЫҢ ӘРТҮРЛІ КАТЕГОРИЯДАРЫМЕН
ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҢА
ПРИНЦИПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
... ... ... ... ... ...
2.1 Қазіргі кездегі жастар мен әлеуметтік жұмсының
барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Мүгедектерге әлеуметтік қызмет көрсету жүйесін
2.3 талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Халықтың әлеуметтік - әлсіз топтарына мемлекеттік көмек
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
16
20
27
ІІІ. ХАЛЫҚТЫҢ ӘРТҮРЛІ КАТЕГОРИЯДАРЫМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... 34
3.1 Әлеуметтік жұмысты жеттілдірудегі шетелдік тәжірибенің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.2 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Халықтың әртүрлі категорияларымен әлеуметтік қызмет
көрсету жүйесін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Адам жөнінде қамқорлықтың өсуі, оны әлеуметтік қорғау тек этикалық-
моральдық пайымдардың ғана бұйрығы емес, сонымен бірге оның прагматикалық
негізі де бар, өйткені XXI ғ. адам капиталының ролі экономикалық өсудің
басты қозғаушы күші ретінде шырқау биікке көтерілді. 192 елдің ұлттық
байлықтарының талдауына сүйене отырып, Дүниежүзілік банктің сарапшылары 90-
шы жылдардың орта шенінде өндірістік қорлардың үлесіне ұлттық байлықтың 16
%, табиғи қорларға – 20 %, адам капиталына 64 %-ы тигенін есептеп
шығарды.
Әлемде орасан зор әлеуметтік жұмыс тәжірибесі жиналған, оның ішінде
көрсетілген халық тобымен де. Бұл салада отандық тәжірибе де аз емес.
Қазіргі кезеңде еліміздегі әлеуметтік жағдай күрт өзгерді, әлеуметтік қарам-
қатынасының өршу үрдісі ойлануды, жалпылама талдауды қажет етеді.
Тұрғындармен әлеуметтік жұмыстың ғылыми негізделген тұжырымдамасын,
әлеуметтік технологияларды, әлеуметтік жұмыс жүргізуде ұйымдардың түсінікті
әрі сенімді тәсілдерді жасау қажет.
Әлемдегі тәжірибе дәлелдегендей, көптеген елдерде әлеуметтік
қызметкерлердің есебінсіз әлеуметтік дамудың бағдарламасы да, мемелекеттің
әлеуметтік саясаты да іске асуы мүмкін емес. Бұл саладағы мамандар,
заңнамалық актілерді дайындауда, жергілікті билік орындары мен қоғамдық
ұйымдардың шешім қабыдауында сарапшы қызметін атқарады.
Тәжірибе көрсеткендей (әсіресе бізде), адамдар көбіне көп не өздері,
не отбасы мүшелері, не достары, не көршілері, не игі ниетті шенеуніктерде
шеше алмайтын мәселелермен жиі ұшырасады. Бұл үшін ерекше мамандық иелері
әлуметтік жұмыскерлер қажет.
Бұл мамандықтың қалыптасуы өте қиын жағдайда өткен. 90 жылдар басынан
мемлекет өзінің дамуындағы жаңа және өте қиын кезеңін- нарықтық экономикаға
өтуді бастады. Бұл - үрдіс өндірістің тоқырауы, жұмысссыздық, мемлекет
тұрғындарының көпшілігі табыстарының күрт төмендеуі, адамдардың азып-
тозуымен сипатталатын қиын да ауыр процесс. Қазақстандағы күрделі
экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдай, сонымен қатар адамға игеріп алу,
бағыт алу, кейде жай ғана осы жағдайда жан сақтап қалуда көмектесуге
қажеттілік біздің мемлекетімізге әлеуметтік жұмыстың жаңа жүйесін құруды
талап етеді.
Әлемнің көптеген елдерінде ғасырдың басында-ақ әлеуметтік жұмыс
дербес мамандық ретінде қарқынды дамып, бұл салада кәсіби мамандар бітімі
қалыптса бастаған уақытта, Қазақстанда тоталитаризм жағдайында көптеген
онжылдықтар бойы кеңес, адамның теңдессіз қамқорлықта екендігі мәлімделіп
келді, сондықтан халықты әлеуметтік қорғаудың арнайы жүйесін құрудың мәні
жоқ деп есептелді.
Еліміздегі мұндай жүйенің қалыптасу процесі 90 жылдың бас кезінен
жүрді.
Біріншіден, жаңа әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынас, күрделі
әлеуметтік жағдай адамды, отбасын, жалпы мемлекет халықтарын әлеуметтік
қорғаудың қарқынды өзгеруіндегі нарықтық әлеуметтік жағдайына
бағытталған жүйесін талап етеді;
Екіншіден, экономикалық және әлеуметтік жағынан едәуір сәтті
(Европа елдері, Скандинавия, АҚШ, Канада) мемлекеттер тәжірибесі кез
келген, тіпті ең бай қоғамда да әлеуметтік ауыртпалықтар: мүгедектік,
қайыршылық, аурулар, маскүнемдік пен нашақорлық және т.б. өмір
сүретіндігін сендіре дәлелдейді. Оларды әлеуметтік жұмыс жүйесінсіз және
әлеуметтік жұмыс кадрларынсыз игеру мүмкін емес.
Үшіншіден, әлеуметтік қызмет жүйесі сонымен қатар көмекке мұқтаждар
мен заңдар, мемлекет аппараттары арасын байланыстырушы буын қызметін
де атқарады.
Әлеуметтік тәжірибедегі жаңа әдістеме әлеуметтік жұмыстың
әлеуметтік өзгерістерге қол жеткізуге бағытталған қызметтің бір түрі
болып табылатындығы түсінікті. Мұндай позиция тұрғысынан әлеуметтік
жұмыс қоғамдағы әлеуметтік сүргіндер мен келіспеушіліктерді ұстап
тұратын, олады жеңетін мықты тәсілдер болып отыр, ал ол тәсілдер тиімді
болған сайын қоғам мен мемелекет соған сәйкес көбірек қор бөле түседі.
Әлеуметтік қамсыздандыруды реформалау, өнімді жұмыспен қамтуға
жәрдемдесу, халықтың тұрмыс деңгейін арттыру мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық саясаттың маңызды саясатының маңызды бағыттары болып табылады.
Тоқсаныншы жылдардың екінші жартысында басталған экономикалық өсу
белсенді әлеуметтік саясат жүргізу үшін алғышарттар жасады. Жаңа
жағдайларда әлеуметтік қорғау жүйесін реформалаудың еңбек қатынастарын
реттеу жөніндегі заңдар шығаруға және оларды іске асыруға, жұмыспен қамтуға
белсене жәрдемдесуге, жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшуге және атаулы
әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталды.
Алайда әлі де орын алып отырған кедейлік, жұмыссыздық, халықтың қартаң
тартқан қатарының көбеюі, рыноктарды жаһандандыру, сондай-ақ биресми
сектордың көбеюі әлеуметтік реформаларды одан әрі тереңдете түсуді талап
етеді.
І. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ 1860 – 1880 Ж. РЕФОРМАЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ ХАЛЫҚҚА ӘСЕРІ
1.1 Қазақстандағы капиталистік қатынастардың енуі және дамуы
1861 жылы Россияда крепостниктік правоның жойылуы елде капитализмнің даму
процесін жеделдетті. Қазақстанның шикізат көзі және өнеркәсіп товарларын
өткізетін рынок ретінде ролі күшейді.
1867-1868 жылдары Қазақстанда әкімшілік басқару жұмыстарына байлынысты
реформалар жүргізілді. Қазақстанның территориясы облыстарға бөлініп, олар
үш генерал-губернаторлаққа бағынды. Жетісу және Сырдария облыстары
Түркістан генерал-губернаторлығының,Орал және Торғай облыстары Орынбор
генерал-губренаторлығының Ақмола және Семей облыстары Батыс-Сібір генерал-
губернаторлығының құрамына кірді.Облыстар уездерге,уездер
болыстарға,болыстар әкімшілік ауылдарға бөлінді. Реформа сот құрлысына
өзгерістер енгізді. Уездік соттар жалпы Ресей сот заңдарының негізін
басшылыққа алып, билер соты сот жүйесінің төменгі органдары ретінде ғана
сақталды. Салық салу күшейе түсті.Түтін салығы 3, кейін 4 сомға өсті.
Отырықшы халық харадж бөлігі, яғни жиналған өнімнің 1\10 бөлігі және
танаптық, яғни жерден заттай емес, ақшалай алынатын салық төлейтін болды.
Көшпелілер мен егіншілер бұданда басқа көптеген алым-салықтар мен борыш,
міндеткерліктер өтеді. Қазақ жерлері Россия мемлекетінің меншігі деп
жарияланды, сонымен қатар феодал-шонжарлардың жер пайдаланудағы айрықша
хұқы сақталды. 60 жылдары қабылданған реформалар мен 1886 және 1891 жылдары
әкімшілік және сот құрлысы ісіне енгізілген өзгерістер орталық және
феодалдық езгінгі күшейте түсуге бағытталған еді. Реформалар орталық үкімет
органдары мен феодал-байлар топтарының позициясын нығайтып, жер мәселесін
одан әрі шиеленістірді. Бұқара халық наразылығы 1869-1870 жылдары Орал,
Торғай облыстары мен Маңғыстауда отаршылдыққа қарсы көтеріліс бастады.
Көтерілісті патша іскері қаталдықпен басып жанышты.
Патша үкіметінің ұлтшыл-отарлық саясатын қарамастан Қазақстанда жүзеге
асқан реформалар өлкенің жалпы россиялық экономика деңгейіне көтерілуіне
жағдайлар жасады, капиталистік қатынастардың ену процесін шапшаңдатты.
Қазақстанға шыт, шұға, жібек, былғары, металл бұйымдары әкелінді, ал
Қазақстаннан Россия рыногына миллиондаған мал айдалды, мал өнімдері, астық
(мысалы, Семейден жыл сайын 1 млн пұт ұн) тасылды. Малшаруашылығы мен егін
шаруашылығы өнімдерінің құны артып, натуралды шаруашылық ыдырай бастады.
Сауданың жаңа түрі – жәрмеңкелік сауда пайда болды. Ірі жәрмеңкелердің
жылдық товар айналымы 1 млн сомға жетті. Қырдағы аудандарда тасымалды сауда
түрі дамыды. Өсімқорлық тарады. 1870 – 1890 жылдары саудада несиеге берудің
капиталистік түрлері пайда болды. Банктер құрылды. Мейлінше баяу болса да
қазақтың сауда буржуазиясы қалыптаса бастады. Саудамен байлар мен көпестер
айналыса бастады. Орал, Верный, Семей, Петропавл, Қостанай, Ақмола,
Павлодар, Көкшетау т.б. қалалар өсіп жетілді. Россияға қосылу барысында 30-
дан астам қала мен 400 поселке пайда болды. Сауда - өнеркәсіп орталықтары
ретінде қалалардың ролі артты. Қала халқының саны қоныс аударушылар
есебінен өсті. Қазақтар негізінен оңтүстік қалаларда тұрды. Қалаларда ауыл
шаруашылық өнімін өңдейтін ұсақ өнеркәсіп орындары басым болды: тамақ (май
айыратын, сыра, арақ-шарап жасайтын, ұн тартатын т.б.), тері илейтін,
механикалық шеберханалар пайда болды. Кен өндіретін шағын кәсіпшіліктер
саны өсті. Тек Ақмола облысының Қарқаралы уезінде 249 рудник болды.
Қарағандыда көмір шахталары, Риддерде рудниктер салына бастады. Тұз
өнеркәсібі, Каспийдің балық кәсіпшілігі капиталистік сипат ала бастады.
1874 – 1876 жылдары Орынбор темір жолы салынды. 90 жылдары Сібір темір жол
магистралінің Ақмола облысы арқылы өтетін бір бөлігі іске қосылды. Темір
жол салу товар айналымының артуына, Орталық Россиямен байланыстың күшеюіне,
транзит сауда көлемінің өсуіне ықпал етті. Патриархалдық томаға-тұйықтықтың
күйреуі, натуралды шаруашылықтың ыдырауы, товар-ақша қатынастарының
таралуы, сауда мен астыққа деген қажеттіліктің өсуі отырықшылықа және
егіншілікке көшуді тездетті. 1889 жылы Жетісуда егінші қазақтар шамамен 10
млн пұт астық өндірді. Ақтөбе және Қостанай уездерінде 9 млн пұт астық
жиналды. 90 жылдары отырықшылыққа көшу жаңа қоныстанушылар үшін жер бөліп
беруге байланысты жеделдей түсті. Әскери-қазақтың отаршылдығы Россия мен
Украина шаруаларын жаппай қонстандырумен алмастырылды.
Капиталистік қатынастардың Қазақстанға енуінің маңызды жемісі
патриархалдық-феодалдық қатынастардың ыдырау процесінің жеделдеуі, тапқа
жіктелу және ауылдағы таптық күрестің өсуі болды. Жерден және малдан
айырылған қазақ кедейлері ауылдан мүлдем қол үзбесе де кәсіп іздеп
қалаларға кетті. ХІХ аяғы шенінде жұмысшы табы, оның ішінде Россия жұмысшы
табының бір бөлігі ретінде ұлттық жұмысшы табы қалыптаса бастады. Әсіресе,
кен және тұз өнеркәсібінде істейтін жұмысшылардың саны өсті. 1855 жылы
мұнда 1353 жұмысшы болса, 1900 жылы 11225-ке жетті. Өлкенің өнекәсіп
орталықтарында орыс, қазақтар бірлесіп еңбек етті. Алғашқы жұмысшы
қозғалыстары ХІХ ғасырдың орта шенінде басталды. 1849 жылы Көкшетау
округының Маринка алтын кендерінде, 1887 және 1891 жылдары Өскемен алтын
кендерінде, 1898 жылы Зырян мыс рудниктерінде ереуілдер болды.
Қазақстанның Қазан төңкерісіне дейінгі тарихындағы өте өзекті мәселе
- өлке өндірісінде капиталистік қатынастардың қалыптасуы қалай жүргенін,
жергілікті халық бұл қызметке қандай деңгейде қатыстырылғанын зерттеп,
зерделеу болатын. Әрине, капиталист қайтарым бермейтін кәсіпорынға,
кенішке, жалдау жолымен қызметке қатыстырылатын жұмысшыға қайырымдылықпен
қаржы жұмсамайды. Керісінше, қанауды күшейту, жалдамалы жұмыс қолының терін
сығып алу арқылы капиталды қорландырады. Бұл тұжырымымызды дәлелдейтін
деректер Қазақстан тарихы бойынша да жетерлік. Жұмысшылар нормадағы сегіз
сағатпен емес, кәсіпорын иелерінің белгілеген мерзімі бойынша еңбек еткен.
Мәселен, 1886 жылы Семей облысында алтын іздейтін кен орындарында жиырма
жұмысшы тәүлігіне 5000 пұт құмды жуып шығаруға міндетті болды. Тапсырма
орындалмаған жағдайда жұмыс уақыты ұзартыла берген. Сол себепті жұмысшылар
кей күндері 16-18 сағатқа дейін еңбек еткен. Жұмыстың ауыр жағдайына
қарамастан дәрігерлік көмекте берілмеген. Тіптен аталмыш облыстағы 26 кен
орындарының бірде-бірінде медициналық қызмет өз алдына, дәрігерде болмаған.
Жұмысшылардың көпшілігі безгек , шиқан, өкпе ауруларымен науқастанған.
Тұрған жерлеріде жайсыз-ды. Мәселен, Қарағанды көмір кенішінің жұмысшылары
былай деп жазды:Бізге пәтерлерді жылқылар тұратын атқоралардан берді. Оның
төбесі топырақпен жабылғандықтан,сәл-пәл жаңбыр жауса балшық су төбемізден
сорғалайды. Ал жеркепе үйлерде жайғасқандардың жағдайы бұдан бетер төмен
болған. Өйткені, бұл үйлердің іші балшыққа батып жататын. Жататын бөлмелер
мен дәлізде 1-1,5 аршын малдың қиы жатушы еді. Міне, осындай жерлерде жұмыс
іздеп келген қазақтар 18 жыл бойы тұрды, - деп түйеді ойын ғұлама тарихшы
Ермұхан Бекмаханов.
Капиталистік қанау киліктірген ауыр еңбек жағдайына шыдамай, жасалған
келісім-шарттың орындалмауына наразылық ретінде 141-і қызметке кірісуден
бас тартқан. Осындай адам төзгісіз еңбек жағдайлары Атбасар, акционерлік
қоғамына қарайтын Спасск заводында, Қарағанды көмір кенішінде, Успенск,
Покровск, Маринск, Надеждинск және Қарсақбай кеніштерінде қалыптасқан. Ауыр
жағдайды қайсар еңбекпен жеңген алғашқы қазақ жұмысшыларының өмір жолы
осылай басталады.
Ресей экономикасына тартылу қазақ ауылындағы әлеуметтік жағдайды да
түбірінен өзгертті. Жер мен малды өз қолдарына алып үлгерген жаңа
сипаттағы байлар мен қатар мүлдем қайыршыланған, көшерге көлігі, егістік
жері жоқ қу тақыр кедейлер қатары көбейді. Олар енді көшпелі өмірді тастап,
отырықшылыққа өтті, егіншілікпен айналысты.
Қазақтар арасында жатақтар атанды. Жатақтар үш топқа жіктелді:
отырықшылыққы өткен кедейлер, ауқатты шаруалар, астық алыпсатарлығымен
айналысқан саудагерлер. Жалпы жатақтар қауымы прогрессивті қызметімен
көпшілік қолдауын тапты , астық өндіруді арттырды. Астықты аймақ Торғай
облысы қазақтарының қарамағындағы
дәнді дақылдар танабының көлемі 1875 жылғы 17 мың десятинадан 1902 жвлв 216
мың десятинаға дейін жеткен. Мұндай оң өзгерістер ешқандай қысымшылықпен
емес , таза экономикалық, яғни халықтың азық-түліктік қажетін қамтамасыз
ету мүддесінен туындаған батыл қадамдар болатын. Сол тәрізді Сыр бойындағы
8827 отбасы он мыңдай десятинаға табы, бидай, сұлы сеуіп, бабаларының
бұрынғы дәстүрін жалғастырған. Тек Қазалы оязының өзінде 200-дей отбасы
астық өндірумен айналысып, Сырдария суын тиімді пайдалану үшін 200-дей кіші-
гірім канал қазады. Сол арқылы арықтық тәсілмен дәнді дақылдар егісін
әлсін-әлі суарады. Әр сушыға күніне жиырма тиыннан төленеді.Ақырғы түсімнің
мол болуы үшін тырбанып жұмыс істеулері арқасында 1893 жылғы астық бастыру
барысында 604 миллион пұт күріш дәні, 6 миллион бидай, төрт миллион пұттай
тары өнімі алынды. Масақты дақылдардың әрі гектарының орташа түсімі ояз
бойынша орташа есеппен 54 центнерден айналады. Мұндай қызметпен айналысқан
Шу, Талас өзендері аңғарындағы жатақтар дәнді дақылдардың әр десятинасынан
41 пұттан астық алған. Ал Семей облысындағы 84 диқан белді бекем буып,
қызметке қызу кіркседі, 1898 жылы біржарым мың десятинаға дән сеуіп
әжептәуір астық алған. Егінші қазақтардың пайымдауына жүгінсек, егер
себілген әр қапшық тұқым дәнінен 25 қапшық астық жиналса өнімнің жоғары
болғаны. Ең төмені 5-7 қапшық. Астық бастыру үшін бау-бау масақты қырманға
жаяды да жылқымен көбіне өгізбен айдайды. Бастырылған дәнді сыйымдылығы 4-5
пұттық қаптарға салып жинап алады. Қазақтардың астық өндірісін арттырудағы
жемісті жұмысы ескеріліп Сібір қазақтары туралы Ережеге сәйкес
егіншілікпен шұғылданушы шаруаларға құрал-саймандармен көмек берілді. Қазақ
жатақтарына Брянск зауыты шығарған қос тісті соқалар жеткізіледі. Кейіннен
Гена, Сакка соқалары әкелінді. ХХ ғасыр бойында Орал облысында 5637 соқа
астық өндірісіне қолданылған. Енді қайсыбір диқандар егістік танабының
көлемін ірі шаруашылықтар деңгейіне дейін көтереді. Бір десятина жерге 5
пұт астық, 1 пұт тары, 8 пұт сұлы себіледі. Егін орағына үй іші түгел
қатысқан, ал кейде 12 бауға немесе тәулігіне 40 тиынға жұмысшы жалдаған.
Сондықтан ауқатты жатақтар арасында 200 десятинаға дейін егіс салғандары
жиі кездеседі. Атап айтсақ, ауа-райы құбылмалы, егіс салуға қажет табиғи
ылғалды мөлшері айтарлықтай аз, қуаңшылық жиі қайталанатын Ақтөбе оязы
жерінде Сапа Әкімниязов дейтін азамат көріп басып, өз қолымен егістікке су
шығаруға қажетті шығырды жасап, жем өзенінің жағасындағы шағын алқапқа дән
себеді, баптауын келістіру арқылы айналымнан 40-50 центнерден астық алады.
Сол 1898 жылдың өзінде Ақтөбе оязы егіншілері байырғы тұрғындардың 94,4
пайызын құрайды, әрқайсысы 6,2 десятинаға дейінгі танапқа тұқым себеді.
Оязда өндірілген 1 млн 483 мың пұт астықтың басымын тары құраған. Оның
орташа түсімі әрбір жатаққа шаққанда жетпіс пұттан, ал ояз бойынша шамамен
алғанда 67 пұттан келген. Бұл Қазақстан бойынша ең жоғарғы көрсеткіш.
Ендеше, оларды жәй жатақ демей, неге нағыз астық өндірушілер атамасқа.
Орталық Қазақстанның құнарлы қойнауы Қарқаралы оязында 1901-1904
жылдар аралығында мыңнан астам адам диқаншылықпен айналысып, дәнді
дақылдардан бидай, малазықтық сұлы сепкен. Соның ішінде азық-түліктік мәні
зор бидайды өндіру мәселесіне тереңірек тоқталсақ: осы жылдарда 3055
гектарға аталмыш дақыл тұқымы себіліп, жатақ мүшелерінің жанқиярлықпен
еңбек етулеріне орай әр гектардан орта есеппен 20 центнерге дейін астық
алынған. Халықаралық маңызға ие болған Қоянды жәрмеңкесінде астыққа
сұраныстың өсуі, өнім шығымыеың артуы бұл өңірде ауыл шаруашылығы
машиналарының кең қолдануына себепші болған. Бұндай оң өзгерістер халықтың
отырықшылық кәсіпке көптеп тартылуына орай өміршең бола бастаған. Астық
өндірісінде кәсіпкерлікпен қызмет атқарған жатақтар саны күрт көбейеді. Сөз
болып отырған Қарқаралы оязы қарайтын Семей облысындағы жатақтар құрамында
жүз мыңдай адам еселеп тер төгіп, жанкештілікпен еңбек еткен. Жоғарыда
айтылған Ақтөбе оязындағы жұмыстың жайын жалғастырсақ, жатақтардың базарға
шығарып астық сатудан келтірген ақшалай табысы мал шаруашылығы саласынан
түсетін таза пайданың тең жартысынан асқан.
Астық сатудан келтірілген қаражатқа дәнді дақылдар егісінің көлемін
кеңейтуге қажет соқа, дән бастырғыш сатып алған диқандар аз болмапты.
Бұндай тұжырымды Астрахань губерниясындағы Бөкей ордасының Қараөзен,
Сарыөзен аралығындағы су құнарлы алқапқа дәнді дақылдар сеуіп, оның әр
десятинасынан ортаесеппен алпыс пұттан астық жинаған диқандар тәжірибесі
дәлелдейді. Олардың үлгілі ісін көрген көршілес ауыл адамдары Балықты
судының көктемгі жайылмасына дәнді дақылдар сеуіп, өздерінің күнделікті
ішпек-жемегіне жетерлік өнім жинаған. Таловка елді мекені маңындағы
тұрғындарда талпыныс жасап, 120 десятинаға дән себеді, одан жинаған
өнімдерін алыс-жақын жерлердегі елді мекендерге шығарып сатады. Сөйтіп,
астық өнімі жөніндегі алыс-берісте 1868 жылы құрылып, Каспий мен Арал
теңіздері аралығындағы кең аумақты алып жатқан Орал облысы жатақтарының
жұмыс ауқымы артып, ХІХ ғасырдың ақырына әр ұжым мүшелерінің тоғыз
десятинаға дейін егіс салуға қолдары жеткен. Танап көлемін кеңейтіп қоймай,
енді егіннің түсімін айтарлықтай арттыруға жол ашқан. Бұның нақты дәлелі
ретінде тек 1913 жылдың дәнді дақылдар егінін жинау қорытындысында 5,4
миллион пұттан асырып дән бастырып, алынған өнімнің 75 пайызын базарға
шығару арқылы мол қаражат келтіргенін айтар едік. Ғалым-агроном М. М.
Якубцинердің көп жылдар бойы жүргізген зерттеулеріне жүгінсек, Орал
облысынан шетке шығарып сатылған астықтың басымын бағалы қатты бидай
құраған. Қостанай оязы да егін шаруашылығы жақсы дамыған аймаққа жатты:
1909 жылы жалпы есепке алынған 18010 шаруашылықтың 15951-і егіншілікпен
айналысып, олардың тұқым себетін танабы 10744 десятинаға жеткен.
Ал Ақмола облысы ұндық сапасы жоғары сортты бидай өсіруден сол кездің
өзінде алыс-жақын аймаққа белгілі бола бастапты. Сондықтан Сібір теміржолы
арқылы 1890-1901 жылдарда 429 мың пұт астық тасып әкетілсе, 1906-1909
жылдарда 4806 мың пұттан асқан.
Дәнді дақылдардың әр десятинасынан алынған орташа өнім Оңтүстік
Қазақстан аймағында да артып, 1909 жылы оязында - 56; Қазалыда – 54;
Әулиеатада – 48; Перовскийде – 41 пұттан айналған. Келтірілген мәліметтер
су көздерін көп пайдалану астық өндірісін арттыруға жол ашқанын көрсетеді.
Қазақстан мен Ресейдің экономикалық байланыстарынан өсуі капиталистік
қатынастарға өту кезеңінде кең қанат жайды. Өйткені, капитализм –
техникалық прогресс көзі. Осыған орай кәсіпқорлықтың дамуы түрлі формада
жүргізілді. Әсіресе қала мен ауыл арасындағы нарықтық байланыстың
өрістеуінен капиталистік қатынастарының енгізіле бастауын көруге болады.
Алғашқыда алыс-беріс алмастыру формасында жүргізілді. Орыс саудагерлері өз
тауарларын қазақ даласының мал-мүлкіне айырбастаудан бастады. Ресеймен
іргелес Орал, Торғай облысының тұрғындары малдарын айырбасқа салу үшін
Орынбор, Орск қалаларына айдап барды.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басында Қазақстанның Моңғолиямен,
қытайлық Жоңғариямен жүргізген сауда-саттық Семей, Өскемен, Зайсан арқылы
атқарылды. Бұл жерлермен ресейлік сауда керуендерінің жүріп өтуі көшпенді
керейлердің шәй, ешкі түбіті тәрізді тау-аралармен тиімді алыс-беріс
жасауларына жағдай туғызды.
Қазақстан халқы Маңғыстау арқылы Хиуа хандығымен, Сырдария облысы
арқылы Орта Азиялық хандықтар тығыз сауда қатынасын орнатты. Азиялық
тауарлар Орындор губерниясына да аз әкелінген жоқ. Тек 1898 жылдың өзінде
Троицкінің жәрменкесіне 35600 сомның кілемі, 58700 сомның шампаны, 56 мың
сомның көрпесі, 67600 сомның жібегі, 506 мың сомның жүзімі, тағы басқа азық-
түлік түрлері әкелінді. Соның арқасында Қазақстанның ішкі рыногы
қалыптасты. Мұндай алыс-беріс сауда негізінде алыпсатарлық артты. Ауыл-
аймақты аралау арқылы жүргізілген алыс-беріс саудасы мал баққан шаруалар
үшін тиімсіз болды. Тіптен алыпсатарлар ұсақ тауар өндірушілерді
қайыршылыққа ұрындырған жайттар да кездеті. Өйткені, алыпсатарлар алған
тауарларын басқа жерлерге жоғары бағамен сатып, мол пайда келтірді.
Жергілікті халық өз өнімдерінің құнын дұрыс қоя алмауы, алыпсатарларға қол
болды. Соның нәтижесінде далалық аймақта ұсақ және ірі саудагерлердің
қолына шоғырланған капитал қанау есебінен жинақталды.
Сауда-саттықтың екінші бір ошағы ретінде жәрменкелердің ролі артты.
Оның орталығы Ақмола облысындағы Атбасар, Контантинск, Таинчинск
қалашықтары болды. Бұл жәрмеңкелердің 1900 жылғы ақша айналымы 18,5 млн сом
құрады. Жәрмеңкелік сауда ақша құндылығын арттырды. 1867 жылы енгізілген үй
басы салынғын қазақтар өз тауарлары аомастыру арқылы төледі. Оның мөлшері
1,5 сом күміс аұшамен белгіленді.
Далалық аймақтағы сауданың ірі орталықтары Омбы, Петропавл қалалары
болып қалыптасты. Бұл қалаларда сауда-саттықтың үлкен көтерме қоймалары
болды, шетелдік фирмалардың базалары барды. ХІХ ғасырдың екінші жартысында
Қазақстанда 120 мың сомдық капиталдан құралатын қарыз кассалары
ұйымдастырылды. Оның Ішкі ордадағы сомасы 1854 жылы 10 мың теңге құрады.
Қазақстан экономикасына капиталистік қатынастар енуінің келесі бір
факторы – банктердің ашылуы еді. Мемлекеттік банктің бөлімшелері 1876 жылы
Оралда, 1881 жылы Петропавлда, 1887 жылы Семейде, 1895 жылы Омбыда ашылған.
Капиталистік сауда банкінің бөлімшелері Қазақстанның жеті қаласында өз
қызметін бастады.
Банк және қарыз мекемелерінің ашылуы Қазақстанда ақша айналымының
өсуіне көмектесті. Ел экономикасына сауда капиталының кіруі, ақша
қатынастарының дамуы жергілікті рыноктың қалыптасуына түрткі болды. ХХ
ғасыр басында өлкемізде мұндай рыноктардың кең жүйесі қалыптасты. Алайда
ұлттық рынок құрылмады. Қазақстанның әртүрлі аймақтары арасында
экономикалық байланыстар болмады. Жоғарыда көрсетілген сауда, ақша
қатанастарының кең желісі Қазақстанның Ресейдегі капиталистік рынокқа
кіруіне ықпал етті. Бұл, сайып келгенде, қазақтың патриархалдық
шаруашылығының күйреуіне, рулық тұрмыс тіршілігінің құлдырауына киліктірді.
Дамудың капиталистік сатысына өтуге орай Ресейде өндірістің жаңа
салалары пайда болып, ескілер жаңара түсті. Фабрикалар заводтар мен заводар
саны 1886 жылғы 2,5-3 мыңнан ХХ ғасыр басында тоғыз мыңға жетті. Аталмыш
мерзімде өнекәсіп өнімі 8 есе өсті. Қарастырылып отырған кезеңде
Қазақстанның Ресеймен қарым қатынасы барынша кеңейді, сауда-сатығы, ақша
айналымы күрт көтерілді, ауылдың шаруашылық байланыстары өсті. Алайда
капиталистік ел экономикасына енгізілу еңбекшілердің әлеуметтік жағдайын
ауырлатты. Қалтасын капиталға толтыруға құныққан өнеркәсіп иелері еңбек
уақытын 14 сағатқа дейін созды, жұмысшылырға жартымсыз жалақы төледі. Ауыр
езгімен жаншылған жұмысшылар ереуілге шықты. 1900 – 1903 жылдары Ресейде
125 – 175 мыңға дейін жұмысшы ереуілі тіркелді, 670 шаруа қозғалысы бас
көтерді. Қазақстанда бірінші болып Екібастұз көмір өндірушілері 1900 жылдың
шілдесінде бас көтеріп, ереуіл қозғалысына қатысқан 83 адам еңбекақыны
көтеруді, жұмыс жағдайын жақсартуды талап етті.
Рессей капитализмнің кеңейе дамуы, оның ұлттық шет аймақтарға жылжуы,
шикізаттардың аса бай көздерін пайдалану, өткізу рыноктарының кеңеюі банк
флиалдары кредит мекемелерінің тармақталған буындарын құрумен қабаттаса
жүрді.
Қазақстанның кредит жүйесі Ресей империясы қаржы жүйесінің бір бөлігі
ретінде Мемлекеттік банктың бөлімшелерінен, коммерциялық банктердің
филиалдарынан, қаланың орташа капиталистік топтарының банктерінен, сондай-
ақ, кредиттік кооперациялар мен майда несиелердің басқа да мекемелерінен
құралады. Мемлекеттік банктың Қазақстан территориясындағы бөлімдері ең
алдымен өленің сауда-өнеркәсіптік орталықтарында: Оралда, Петропавлда,
Семейде, Омскіде, Верныйда ашылды. Сібір сауда банкінің 57 филиалының
Қазақстан аудандарында жетеуі, яғни 12,3 пайызы жұмыс істеді. Өлке
территориясындағы филиалдарының саны жөнінен екінші орынды сауда айналымын
несиелендіруге көп қаржы салған Орыс сауда өнеркәсіптік банкі алды. Оның
бөлімдері Петропавлда, Верныйда, Қостанайда, Оралда, Павлодарда ашылды.
Қазақстан облыстары арасында кредиттік мекемелер саны жөнінен бірінші
орында Ақмола облысы тұрды. Петербургтың аса ірі комерциялық банкі арасынан
1879 жылы құрылған Сібір сауда банкінің Қазақстан аймағындағы филиалдары
неғұрлым көп болды.
1.2 Капитализмге өтудің қиыншылықтары
Капиталистік қатынастардың дамуы сауданың өркен жаюына Айтарлықтай
ықпал жасады. Ресейдің сауда капиталы өлкенің ең шалғай аудандарына өтіп
жатты, мұның өзі мал өсіретін жергілікті шаруашылықтарды Ресейдің, Орта
Азияның, Батыс Еуропаның рыноктарымен бұрынғыдан да тығыз байланыстыра
түсті. Саудаға түсетін товар негізінен мал болды. Әр жазда Сарысу уезі
арқылы Ресей орталығына Ақмола, Қарқаралы және Сарысу уездерінен 60 мыңға
дейін мүйізді ірі қара мал, және 200 мыңға дейін қой айдап әкелінді. Сыртқа
шығарылатын астықьың көлемі үстемелеп артты. Орал, Орынбор, Семей қалалары
астықпен сауда жасаудың ірі орталықтарына айналды.
ХІХ ғасырдың 80-жылдарында тек Семейде ғана 380 мың пұтқа дейін бидай
және 500 мың пұтқа дейін бидай ұны, Павлодарда – 200 мың пұтқа дейін астық
жинақталды. Астық сатумен қанатас аудандарға астық шығарудың пайдалылығын
ескеріп, жергілікті капиталистер өз қаржыларын дәл осы ұн тарту
өнеркәсібіне салды. ХХ ғасырдвң басында бұл салаға капиталдың ең көп
шоғырландырылуына қол жетті.
ХІХ екінші жартысы мен ХХ ғасырдаң басында жергілікті көпестер сауда-
саттықтың жаңа-жәрмеңкелік формасын қолдана бастады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ресейдің капиталистік өнеркәсібі мен
Қазақстандағы ауылшаруашылық өндірісі арасындағы қатынас күшейді. Сауда
және өсімқорлық капиталы Ресейдің орталық губерниялары мен Қазақстан
арасындағы ғана емс, сонымен бірге өлкенің өз ішінде де тауар айналысының
өсуін шапшаңдатты. Өлкеде үстем болған натуралды шаруашылық біртіндеп
ыдырай бастады.
Қазақ шаруашылығының рынокпен байланысының ұлғаюына патша өкіметінің
салық саясаты үлкен ықпал жасады. Қазақтарға ақшалай көптеген салықтардың
салынуы, олардың өнімдерінің бір бөлігін рыноктар арқылы саудаға салуға
мәжбүр етті. Мал мен астық барған сайын тауарға айналды.
Бұл кезде Қазақстан экономикасында натуралды шаруашылықтың көлемі
қысқарды, өлке өнеркәсіп тауарларын өткізу рыногы және бағалы ауыл
шаруашылығы шикізатының қайнар көзі ретінде капиталистік Ресейге барынша
тәуелді болып шықты.
70-80 жылдары Ресейде фабрикалық тоқыма өндірісінің шапшаң өсуімен
байланысты Қазақстан рыноктарына Ресейден мата көп келетін болды.
Фабрикаларда өндірілетін арзан мақта-мата бірқатар шығыс елдерінің
майдагерлік бұйымдарын шапшаң ығыстырды. Сонымен бірге күнделікті тұрмыста
қолданылатын бұйымдар көтеріңкі бағамен сатылды. Қазақстан бұл тауарларға
айырбасқа мал мен мал шаруашылығында өндірілетін шикізат берді. ХІХ
ғасырдың екінші жартысында Ресейге мал шаруашылығы өнімдерін жеткізу шапшаң
өсті. Көптеген мал мен шикізат Сеиейдің, Петропавлдвң,Оалдың, Орынбордың
қасапханаларында, былғары, тоң май, тері илеу, сабын қайнату зауыттарында
өңделіп, қырға тон, аяқкиім ретінде қайтып оралып отырды.
Қазақ халқы айырбас шартының қандайына болса да келісуге мәжбүр болды,
өйткені ол өзіне қажетті тауарларды еш жерден сатып ала алмайтын еді
жәнешаруашылығының артық өнімдерін тиімді өткізе алмады.
Ресей саудагерлері Қазақстанда сауданың жаңа түрін жәрмеңкелік сауданы
енгізді.Халқы сирек, ұшы-қиырсыз жері бар, қатынас жолы дамымаған, халқының
дені көшпелі өлкеде жәрменкелер ірі сауданың қолайлы түрі еді.
Қазақстандағы тұңғыш жәрмеңке 1832 жылы Бөкей ордасында Хан ордасы жанынан
ашылды.
Қазақстанда сауда капиталының пәрменді түрде енуімен өлкеде сауданың
тұрақты формалары: дүкендер, көтерме сауда қоймалары көбейді. ХІХ ғасырдың
80-90 жылдарында Қазақстанда өсімқорлық сауда жаппай тараған кез еді. Момын
қазақ шаруалары өсімқор капиталға түгелдей кіріптар болды, өсімқорлар
көшпелі қазақ халқына аямай тұсау салды. Сонымен бірге,өлкеде тауар
айналымы өскен сайын өсімқорлықпен қатар, банктер мен басқа да кредит
мекемелері беретін қарыздардың капиталистік формалары орын ала бастады.
Ресей мен Орта Азиа арасында ұлғая түскен сауда, сондай-ақ ішкі рыноктың
өсуі,өлкеде сауда буржуазиасы әлеуметтік тобын қалыптастырды. Қазақстанда
да сауда капиталының шонжарлары өсіп шықты. Мысалы,саудагер Деевтердің,
Путиловтардың, Оглотковтың, Хрупиннің Орынборда, Тройцкде, Орскіде және
басқа қалаларда астық және өнеркәсіп тауарларын сататын ондаған дүкендері
қызмет етті.
Қазақстанда капиталсттік түрдегі сауда-саттықтың күшеюі жергілікті
сауда буржуазиясының қалыптасуына улкен әсерін тигізді. Осы кезде,
Қазақстанда 30-дан астам қалалар мен 400 қазақ-орыс поселкалары пайда
болды. Қазақстан қалалары халқының қалыптасуы мен өсуі Ресейдегі
капиталистік қатынастардың дамуымен тығыз байланысты еді. Қалаларда әскери
абамдар, құрметті азаматтар мен саудагерлер, қазақ ұлықтары тұрды. Қала
халқының көпшілігі кедейленген шаруалар мен майда кәсіпорындардың
жұмысшылары болатын.
ХІХ ғасырдың аяғында Ресей капиталистері Қазақстанда өнеркәсіп
өндірісін ұйымдастырып, мұнда өздерінің қаржылығы әкеле бастады. Оған
өлкеде қолайлы жағдайлар болды: жермен шикізат арзан еді, жұмысшылардвң
жалақысы төмен, басы артық күші мол.
Кен өндіру өнеркәсібі өлкенің өнеркәсіп өндірісінің маңызды саласы бола
бастады. 1896 жылы бір ғана Қарқаралы уезінде 70-ке жуық шағын мыс, 170-
күміс-қорғасын, 3 темір, т.б. рудниктері жұмыс істеді. Осындай кен қоры
Баянауыл және Петропавл уездерінде де пайдалана бастаған болатын. ХІХ
ғасырдың аяғында Жайық өзені мен Каспий теңізі жағалауында балық аулау
кәсіпшіліктері капиталистік кәсіпорындарға айналды. Шымкент пен Түркістанда
негізінен мақта тазалайтын бірнеше зауыт істеп тұрды. Арал теңізінде,
Павлодар уезіндегі Қарабас көлінде, Орал обылысы Басқұншақ кәсіпшілігінде
тұз кен орындары ашылды.
ХІХ ғасырдың 70-жылдары ішкі Ресейден Қазақстанға Темір жол тартыла
бастады. 1874-1876 жылдары Орынбор темір жолы салынып, ол Торғай облысы
мен Орынборды Орталық Ресеймен жалғастарды. 1880-1890 жылдарында Каспий
теңізінің шығыс жағалауынан Ташкентке дейін темір жол салу ісі қолға
алынды. Ғасырдың аяғына қарай темір жол, су және почта-телеграф қатынасы
Қазақстан Мәскеумен, Петербургпен, Орталық Ресеймен, Сібірдің, Алтайдың
және Орта Азияның басқа да қаларымен тікелей жалғастырды. Қатынас
құралдарының дамуы халықтың өзара байланысын тездетіп, тауар айналымының
дамуына кең жол ашты.
Сонымен, капиталистік қатынастардың қазақ даласына енуі өлкеде
негізінен мал шаруашылығымен айналысқан көшпелі және жартылай көшпелі
халықтың патриархалдық-феодалдық қатынастарының ыдырау процесін жеделдетті.
Елде өнеркәсіптің жаңа салаларын туындатып, қоғамдық еңбек бөлінісіне және
жұмысшы табы кадрларының шығуына себебін тигізді.
Жұмысшы табының қалыптасу қарқыны мен оның санының өсуі Қазақстан
қалаларында біркелкі болған жоқ. Өлкенің кен өнеркәсібі дамыған аудандарда
жұмысшылар саны көп болғанымен Ресейге қарағанда едәуір аз еді.
Қазақстанның өндіріс орнындағы жұмысшы табы көп ұлтты болған еді.
Өйткені, олар Қазақстанға Қоныстануға келген түрлі ұлттардың шаруа-
жұмыскерлерінен, патша чиновниктері алып келген маман жұмыскерлерден және
жергілікті кедейленген шаруалардан құралғанды. Жұмысшылардың, әсіресе,
қазақ жұмысшыларының жағдайы өте ауыр, еңбек ақысы да төмен болды.
Орыс жұмыскерлері Қазақстан кәсіпорындарындағы басқа ұлттардың
өкілдерінің, әсіресе қазақ жұмысшыларының өздерінің ерік құқықтарын қорғау
жолындағы күреске шығуына ықпал жасады. Қазақстанда жұмысшылардың бас
көтерулер 80-90 жылдары кеңінен өрістеді.
ХХ ғасырдың басында капиталистік қатынастардың қазақ даласында дамуы
күшейе түсті. Өлкеде өнеркәсіптің жаңа салалары пайда болды. Қоғамдық
еңбек бөлінісі одан әрі дамып, жұмысшы табы қалыптасты.
Патша өкіметінің аграрлық саясаты салдарынан орыс шаруаларының
Қазақстанға қоныс аударуы жаппай сипат алды. Сөйтіп, қазақ еңбекшілерінің
жерлерін басып алу кеңінен жүргізілді. Қазақ шаруаларын тонауды патша
өкіметі “қоныстанушы”, “жер қоры” деп аталатын желеумен іске асырды. Бұл
қорды жасау үшін жергілікті халықтың жайлы қоныстарн тартып алып отырды.
Шаруалардың Ресейден Қазақстанға Шұбыруы бұрынғыдан да артты. Түркістан
генерал-губернаторының толық емес дерегі бойынша ХХ ғасыр басына дейін бір
ғана Жетісу облысына мың отбасы келіп қоныстанса, 1905 жылы олардың
саны 28 мыңға жеткен. Мұндай жағдай қазақстанның басқа өлкелерінде де
байқалды. Қазақстанның Ресейге түгелдей басыбайлы болып қосылуы,
өндірістік кәсіпорындардың дамуы, сауда жүйесінің кеңеюі, қалалардың
қалыптасуына барынша ықпалын тигізді.
ХХ ғасырда Қазақстандағы қала тұрғындарының саны едәуір өсті. Мәселен,
Семей қаласында 1903 жылы 27 334 адам тұрса 1909-10 жылдары 31 382, 1914
жылы 35 мыңңа жеткен. Бұл кезде қалалар болып саналған Оралда 47,5 мың,
Петропавл мен Верныйда 43,2 мыңнан адам тұрған. Қала тұрғындарының саны
негізінен Ресейден көшіп келген қоныс аударушылар есебінен өсті. Құрамына
қарай олар қанаушы әкімдерге, дворяндар, офицерлер, саудагерлер және
қазақтардың дәулетті бөлігі және жай еңбекшілерге бөлінді.
Қазақстанға капитализмның енуі мұнда тауар-ақша айналымының ұлғаюы
патриархалдық-феодалдық қатынастардың ыдырауына, қазақ ауылында
капиталистік қатынастардың дамуына жағдай жасады. Өнеркәсіптің жаңа
салаларын өмірге әкелді, еңбектің қоғамдық бөлінісінің өсуіне және
жалдамалы жұмысшылардың пайда болуына үлкен ықпал етті. Натуралдық
шаруашылықтың ыдырауы қазақ шаруаларының кедейленген топтарын “қосымша
табыс іздеуге” мәжбүр етті. Өндірістік кәсіпорындарында жұмыс істеу олар
үшін ақша тауып күн көрудің көзіне айналды. Қазақстан жұмысшы табы
ңегізінен 1860-1890 жылдары жүргізілген реформалардан кейін пайда бола
бастады. Бірақ бұл процестің қарқыны мен жұмысшы санының өсуі әр облыста
бірдей болмады. Жұмысшылар тау-кен өнеркәсібі дамыған аудандарда 1855 жылы
1,5 мыңға жуық болса, 1890 жылы 11 мыңға жетті. Жалпы ХХ ғасырдың басында
Қазақстанның кәсіпорындарында 15 мыңға жуық жұмысшы істеді. 1917 жылы
олардың саны 65 мыңға жетті. ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басына қарай
Ресейде капиталистік даму импералистік сатыға көтерілді. Бірақ Ресейде
имперализм елдің экономикасы мен саяси құрлысында феодалдық-крепостниктік
қалдықтардың сақталуы жағдайында дамыды.
Қазақстанға капиталистік қатынастардың енуі мен дамуы оңайға соқпады,
яғни тауар-ақша айналымының, несиелік жүиенің орнығуы, жұмысшы табының
қалыптасуы барлығы көптеген қиыншылықтар мен зардаптар көрумен бірге
қалыптасты. Бұл Қазақстанның экономикасына, мал шаруашылығына,
егіншілігіне, тұрмыс – тіршілігіне көптеген өзгерістер енгізді. Өлкеде
үлкен және кіші көптеген жәрмеңкелер ашылды. Көп шаруалардың жағдайы
жақсарса, енді біреулердің жағдай мүлдем төмендеп кетті. Ресейден келген
алыпсатарлсардың айтқанына көне берген қазақ шаруалары өздерінің көптеген
мал-мүлкін арзан ақшаға сатып жіберді.
Менің ойымша, капиталистік қатынастардың Қазақстанға енуі процессінде
көптеген қиыншылықтар көріп, сауда жайында сауат алып, бір пайдасымен бір
зияны болды.
Пайдаларын айтар болсақ: өлкенің тұрмыс тіршілігі өзгеріп, тек мал мен
егін шаруашылығы мен айналысатын қазақ сауданы да, алыс-берісті де үйреніп
жағдайлары жақсара бастады. Яғни, халықтың көзі ашылып, банктер мен қарыз
орындары ашылды. Мұндай банктер Қазақстанның көптеген облыстарында қанат
жайды. Әртүрлі рыноктар мен өнеркәсіптер жұмыс істей бастады.
Ал зиян жағына келер болсақ, ол кезде шаруалардың жағдайы күрт
төмендеп күн көріс жағынан қиыншылықтар туды. Көптеген кәсіпорындарында
жұмыс істейтін адамдардың жалақысы төмен, жұмыс сағаты ұзақ болды.
Сондықтан, елде көп жерлерде көтеріліс пен ереуілдер болып, өнекәсіп
орындарында жұмыс істейтін адамдар жұмыс уақытын қысқартуды, жалақыны
көбейтуді талап етті. Осының арқасында кей өнеркәсіптерде жұмыскерлер
жалақысы көбейді. “Кемшіліксіз адам болмас”,- дегендей әр нәрсенің пайдасы
болса, оның зиян жақтары да болады.
ІІ-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТЫҢ ӘРТҮРЛІ КАТЕГОРИЯДАРЫМЕН
ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҢА ПРИНЦИПТЕРІ
2.1 Қазіргі кездегі жастар мен әлеуметтік жұмысының барсы
Жастардың әлеуметтік проблемалары жалпы қоғамның әлеуметтік-
экономикалық проблемалардың көрінісі мен жалғасы болып табылады. Жастардың
әлеуметтік проблемалары – бұл қоғамның өмір тіршілігі (білім, еңбек, бос
уақыт және т.б.) үшін және де, жастар үшін де өмірлік маңызды, халықтың
ерекше әлеуметтік – демографиялық топтың спецификалық (өзгеше)
проблемалары, жас ұрпақтардың және олардың ұйымдарының жігерін ғана емес
сонымен қатар қоғам мен мемелекет тарапынан нақты саясатты талап ететін
шешімдер болып табылады.
Жастар арасындағы әлеуметтік жұмыс табыстылығының маңызды шарты
болып, жастардың әлеуметтік проблемаларының туындау деңгейін анықтау
табылады.
Ең алдымен әлеуметтік қызметкерлер мынадай екі мәселеге назарларын
аудару керек: мектепте оқуын жалғастырып жатқан жасөспірімдер еңбегі және
орта мектеп түлектерін жұмыспен қамту.
15-29 жас аралығындағы азаматтардың жалпы саны – 3 787 700 адам,
немесе жалпы халық санының 25,7% -ын құрайды.
1-кесте. 2006-ші жылмен 2009-ші жылдар халық құрылымындағы жастардың
үлесі,% (15-29)
Жылдар 2006 2007 2008 2009
Халықтың жалпы
саны,%-бен 100% 100% 100% 100%
Жастар үлесі 24,7 25,0 25,4 25,7
*Агафанов А.Н, Менлибаев К.Н. Социальная работа с молодежью: Учебное
пособие.-Караганда: Издаетльство КарГУ, 2008г.
Сонымен, жоғарыда көрсетілген кестеден халық құрылымында жастар
санының ұлғайғаны көрінеді. Дегенмен, жастар санының өсуі регрессивті
сипатты процестер есебінен болып отыр.
2- Кесте. Жастық топ бойынша жас халықтар саны (мың адам)
2006ж 2007ж 2008ж 2009ж 2009ж-2006ж
%-бен
15-29 1431,4 1418,0 1418,7 1374,3 96,01
20-24 1288,2 1307,6 1293,6 1251,0 97,11
25-29 1153,9 1150,4 1152,7 1162,4 100,73
Жоғарыда көрсетілген 2-Кесте бойынша 15-19 жас аралығындағы
қазақстандықтардың жалпы саны 5642,4 адам. Орта (20-24) жас тобы 5140,4
адамды құрайды. Бұл топтағы жас халықтар саны 15-19 жас аралығындағы
халықтар санымен салыстырғанда 502 адамға кем.
25-29 жас аралығындағы топтар 4619,4 жас қыздар мен ұлдарды құрайды.
Ең төмен көрсеткіш осы топтағы жас халықтар санынан байқалады. Яғни, 20-24
жас тобы аралығындағы халықтар санымен салыстырғанда-521 адамға кем, ал 15-
19 жас тобы аралығындағы халықпен салыстырғанда – 1023 адамға кем екенін
көре аламыз.
Жастарды негізінен келесі проблемалар қатты ойландырады: жоғары
немесе орта білім ала алмау; өз отбасын материалдық жағынан қамсыздандыру
қиындықтары; өз мамандығы бойынша жұмысқа қамтылу мәселесі; баспананың
болмауы. Өмір тәжірибесі көрсетіп отырғандай дәл осы қиын шешілетін
мәселелер жиынтығы отбасы ішілік келіспеушіліктердің пайда болуына,
олардың тұрақсыздығына алып келеді.
1994 жыл 2009 жыл
1-сурет Жастардың білім деңгейі, %
Республика экономикасында 1205,8 мың жастар жұмыспен қамтылған, немесе олар
жалпы халықтың 28%-ын құрайды. Сонымен бірге 15-24 жас аралығындағы
жастардың үлесі – 50,5% және 25-29 жас аралығындағы жастардың үлесі –
49,5%. Жұмыспен қамтылған жоғарғы және аяқталмаған жоғарғы білімі бар
жастар үлесі- 17,1% -ды құрайды, орта мамандар – 27,1%-ды және жалпы орта
білімді жас азаматтар – 44,3% -ды құрайды. Ауыл, орман және балық
шаруашылық секторларында 356,8 мың жастар жұмыспен қамтылған (жұмыспен
қамтылған халықтың жалпы санының 29,6%-ын құрайды), өнеркәсіпте және
құрылыста – 189,5 мың (15,7%), ал қызмет көрсету саласында – 659,1 мың
(54,7%) жастар жұмыспен қамтылған.
Қазақстанда әлеуметтік қызметкерлер - әлеуметтік қамсыздандыру,
білім, жұмыспен қамту қызметі және әскери салаларда жұмыспен қамтылған
3-Кесте. Халықтың жас ерекшелігі мен саны
пайызбен
Халықтың орташа республикалық санының пайыздық көрсеткіші
2000ж 2006ж 2007ж 2008ж 2009ж
Барлық халық100 100 100 100 100
Соның ішінде
жас
еркшілігі 1,6 1,5 1,5 1,4 1,4
бойынша,жыл:
1 жасқа
дейін
1-4 7,3 1,5 6,5 6,1 5,8
5-9 10,6 6,9 10,0 9,7 9,3
10-14 10,3 10,5 10,7 10,8 10,7
15-19 9,2 9,3 9,4 9,6 9,8
20-24 8,4 8,5 8,6 8,7 8,8
25-29 7,4 7,6 7,7 7,8 7,9
30-34 7,7 7,4 7,2 7,1 7,1
35-39 8,0 8,1 8,0 7,9 7,6
40-44 6,5 6,7 6,9 7,1 7,4
45-49 5,4 5,6 5,7 5,8 6,0
50-54 2,8 3,0 3,5 4,1 4,7
55-59 4,8 4,4 3,7 3,1 2,6
60-64 3,1 3,4 3,8 4,1 4,2
65-69 2,9 2,7 2,4 2,2 2,2
70-тен 4,0 4,0 4,4 4,5 4,5
жоғары
2009 жылы 2000 жылмен салыстырғанда 1 жасқа дейінгі халық саны 1,5%-
ға, 1-4 жас аралығындағы халық саны 3,4%-ға, 5-9 жас аралығындағы халық
саны 1,3%-ға, 30-34 жас аралығындағы халық саны 0,6%-ға, 35-39 жас
аралығындағы халық саны 0,4%-ға, 55-59 жас аралығындағы халық саны 2,2%-ға,
65-69 жас аралығындағы халық саны 0,7% -ға кеміді.
Ал, 10-14 жас аралығындағы халық саны 0,4%-ға, 15-19 жас аралығындағы
халық саны 0,6%-ға, 20-24 жас аралығындағы халық саны 0,4%-ға, 40-44 жас
аралығындағы халық саны 1,1%-ға, 45-49 жас аралығындағы халық саны 1,6%-ға,
50-54 жас аралығындағы халық саны 2,1%-ға, 60-64 жас аралығындағы халық
саны 1,1%-ға және 70 жастан жоғары жастағы халық саны 0,5%-ға 2009 жылы
2000 жылмен салыстырғанда ұлғайған. Және де осы кестеден көріп отырғандай
халықтар арасындағы ең үлкен өсім 10-14 жас аралығында байқалады.
Қазір Қазақстан Республикасы аумағында 3527000 отбасы тұрады.
Еліміздегі қазіргі жағдай отбасы жағдайын шиеленістірді. Көптеген
отбастарында әлеуметтік қызметтерді іске асыру шарты – репродуктивті,
экзизтенциалды мәндегі және балаларды алғашқы әлеуметтендіру күрт
төмендеді. Алаңдатушылықтың басқа бір себебі аборт процентінің жоғары
болуы. Аборттан кейінгі өлім – ана өлімінің жоғарғы коэффициентіне қатысты
негізгі себептердің бірі.
Тек орыс әйелдері емес, сондай-ақ қазақ әйелдері арасында да жас
айырмашылығына байланысты бала туу деңгейінің нақты төмендеуі байқалады.
2008 ж. мәліметтері бойынша қазақ әйелдерінің бала туу жасының мөлшері
нақты алғанда, 35 жасқа дейін ақталады: бала туудың 90,9% 35 жасқа дейінгі
аналар. Орыс әйелдерінің бала туу жасының мөлшері негізінен, 30 жасқа таман
аяқталады. (барлық туудың 84,1% 30 жасқа дейінгі).
Қазіргі кезде қазақстандық әйелдері көпшілік жағдайда, бір екі бала
туумен ғана шектеледі, сондықтан халық санын көбейту үшін отбасы жалпы
санының жартысынан көбі үш және одан да көп балалы болуы керек. Тек қаланың
емес, сондай-ақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...3
І. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ 1860 – 1880 Ж. РЕФОРМАЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ ХАЛЫҚҚА
ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қазақстандағы 1860 – 1880 ж. капитализм реформаның енуі және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..5
1.2 Капитализмге өтудің
қиыншылықтары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТЫҢ ӘРТҮРЛІ КАТЕГОРИЯДАРЫМЕН
ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҢА
ПРИНЦИПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
... ... ... ... ... ...
2.1 Қазіргі кездегі жастар мен әлеуметтік жұмсының
барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Мүгедектерге әлеуметтік қызмет көрсету жүйесін
2.3 талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Халықтың әлеуметтік - әлсіз топтарына мемлекеттік көмек
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
16
20
27
ІІІ. ХАЛЫҚТЫҢ ӘРТҮРЛІ КАТЕГОРИЯДАРЫМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... 34
3.1 Әлеуметтік жұмысты жеттілдірудегі шетелдік тәжірибенің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.2 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Халықтың әртүрлі категорияларымен әлеуметтік қызмет
көрсету жүйесін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Адам жөнінде қамқорлықтың өсуі, оны әлеуметтік қорғау тек этикалық-
моральдық пайымдардың ғана бұйрығы емес, сонымен бірге оның прагматикалық
негізі де бар, өйткені XXI ғ. адам капиталының ролі экономикалық өсудің
басты қозғаушы күші ретінде шырқау биікке көтерілді. 192 елдің ұлттық
байлықтарының талдауына сүйене отырып, Дүниежүзілік банктің сарапшылары 90-
шы жылдардың орта шенінде өндірістік қорлардың үлесіне ұлттық байлықтың 16
%, табиғи қорларға – 20 %, адам капиталына 64 %-ы тигенін есептеп
шығарды.
Әлемде орасан зор әлеуметтік жұмыс тәжірибесі жиналған, оның ішінде
көрсетілген халық тобымен де. Бұл салада отандық тәжірибе де аз емес.
Қазіргі кезеңде еліміздегі әлеуметтік жағдай күрт өзгерді, әлеуметтік қарам-
қатынасының өршу үрдісі ойлануды, жалпылама талдауды қажет етеді.
Тұрғындармен әлеуметтік жұмыстың ғылыми негізделген тұжырымдамасын,
әлеуметтік технологияларды, әлеуметтік жұмыс жүргізуде ұйымдардың түсінікті
әрі сенімді тәсілдерді жасау қажет.
Әлемдегі тәжірибе дәлелдегендей, көптеген елдерде әлеуметтік
қызметкерлердің есебінсіз әлеуметтік дамудың бағдарламасы да, мемелекеттің
әлеуметтік саясаты да іске асуы мүмкін емес. Бұл саладағы мамандар,
заңнамалық актілерді дайындауда, жергілікті билік орындары мен қоғамдық
ұйымдардың шешім қабыдауында сарапшы қызметін атқарады.
Тәжірибе көрсеткендей (әсіресе бізде), адамдар көбіне көп не өздері,
не отбасы мүшелері, не достары, не көршілері, не игі ниетті шенеуніктерде
шеше алмайтын мәселелермен жиі ұшырасады. Бұл үшін ерекше мамандық иелері
әлуметтік жұмыскерлер қажет.
Бұл мамандықтың қалыптасуы өте қиын жағдайда өткен. 90 жылдар басынан
мемлекет өзінің дамуындағы жаңа және өте қиын кезеңін- нарықтық экономикаға
өтуді бастады. Бұл - үрдіс өндірістің тоқырауы, жұмысссыздық, мемлекет
тұрғындарының көпшілігі табыстарының күрт төмендеуі, адамдардың азып-
тозуымен сипатталатын қиын да ауыр процесс. Қазақстандағы күрделі
экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдай, сонымен қатар адамға игеріп алу,
бағыт алу, кейде жай ғана осы жағдайда жан сақтап қалуда көмектесуге
қажеттілік біздің мемлекетімізге әлеуметтік жұмыстың жаңа жүйесін құруды
талап етеді.
Әлемнің көптеген елдерінде ғасырдың басында-ақ әлеуметтік жұмыс
дербес мамандық ретінде қарқынды дамып, бұл салада кәсіби мамандар бітімі
қалыптса бастаған уақытта, Қазақстанда тоталитаризм жағдайында көптеген
онжылдықтар бойы кеңес, адамның теңдессіз қамқорлықта екендігі мәлімделіп
келді, сондықтан халықты әлеуметтік қорғаудың арнайы жүйесін құрудың мәні
жоқ деп есептелді.
Еліміздегі мұндай жүйенің қалыптасу процесі 90 жылдың бас кезінен
жүрді.
Біріншіден, жаңа әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынас, күрделі
әлеуметтік жағдай адамды, отбасын, жалпы мемлекет халықтарын әлеуметтік
қорғаудың қарқынды өзгеруіндегі нарықтық әлеуметтік жағдайына
бағытталған жүйесін талап етеді;
Екіншіден, экономикалық және әлеуметтік жағынан едәуір сәтті
(Европа елдері, Скандинавия, АҚШ, Канада) мемлекеттер тәжірибесі кез
келген, тіпті ең бай қоғамда да әлеуметтік ауыртпалықтар: мүгедектік,
қайыршылық, аурулар, маскүнемдік пен нашақорлық және т.б. өмір
сүретіндігін сендіре дәлелдейді. Оларды әлеуметтік жұмыс жүйесінсіз және
әлеуметтік жұмыс кадрларынсыз игеру мүмкін емес.
Үшіншіден, әлеуметтік қызмет жүйесі сонымен қатар көмекке мұқтаждар
мен заңдар, мемлекет аппараттары арасын байланыстырушы буын қызметін
де атқарады.
Әлеуметтік тәжірибедегі жаңа әдістеме әлеуметтік жұмыстың
әлеуметтік өзгерістерге қол жеткізуге бағытталған қызметтің бір түрі
болып табылатындығы түсінікті. Мұндай позиция тұрғысынан әлеуметтік
жұмыс қоғамдағы әлеуметтік сүргіндер мен келіспеушіліктерді ұстап
тұратын, олады жеңетін мықты тәсілдер болып отыр, ал ол тәсілдер тиімді
болған сайын қоғам мен мемелекет соған сәйкес көбірек қор бөле түседі.
Әлеуметтік қамсыздандыруды реформалау, өнімді жұмыспен қамтуға
жәрдемдесу, халықтың тұрмыс деңгейін арттыру мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық саясаттың маңызды саясатының маңызды бағыттары болып табылады.
Тоқсаныншы жылдардың екінші жартысында басталған экономикалық өсу
белсенді әлеуметтік саясат жүргізу үшін алғышарттар жасады. Жаңа
жағдайларда әлеуметтік қорғау жүйесін реформалаудың еңбек қатынастарын
реттеу жөніндегі заңдар шығаруға және оларды іске асыруға, жұмыспен қамтуға
белсене жәрдемдесуге, жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшуге және атаулы
әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталды.
Алайда әлі де орын алып отырған кедейлік, жұмыссыздық, халықтың қартаң
тартқан қатарының көбеюі, рыноктарды жаһандандыру, сондай-ақ биресми
сектордың көбеюі әлеуметтік реформаларды одан әрі тереңдете түсуді талап
етеді.
І. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ 1860 – 1880 Ж. РЕФОРМАЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ ХАЛЫҚҚА ӘСЕРІ
1.1 Қазақстандағы капиталистік қатынастардың енуі және дамуы
1861 жылы Россияда крепостниктік правоның жойылуы елде капитализмнің даму
процесін жеделдетті. Қазақстанның шикізат көзі және өнеркәсіп товарларын
өткізетін рынок ретінде ролі күшейді.
1867-1868 жылдары Қазақстанда әкімшілік басқару жұмыстарына байлынысты
реформалар жүргізілді. Қазақстанның территориясы облыстарға бөлініп, олар
үш генерал-губернаторлаққа бағынды. Жетісу және Сырдария облыстары
Түркістан генерал-губернаторлығының,Орал және Торғай облыстары Орынбор
генерал-губренаторлығының Ақмола және Семей облыстары Батыс-Сібір генерал-
губернаторлығының құрамына кірді.Облыстар уездерге,уездер
болыстарға,болыстар әкімшілік ауылдарға бөлінді. Реформа сот құрлысына
өзгерістер енгізді. Уездік соттар жалпы Ресей сот заңдарының негізін
басшылыққа алып, билер соты сот жүйесінің төменгі органдары ретінде ғана
сақталды. Салық салу күшейе түсті.Түтін салығы 3, кейін 4 сомға өсті.
Отырықшы халық харадж бөлігі, яғни жиналған өнімнің 1\10 бөлігі және
танаптық, яғни жерден заттай емес, ақшалай алынатын салық төлейтін болды.
Көшпелілер мен егіншілер бұданда басқа көптеген алым-салықтар мен борыш,
міндеткерліктер өтеді. Қазақ жерлері Россия мемлекетінің меншігі деп
жарияланды, сонымен қатар феодал-шонжарлардың жер пайдаланудағы айрықша
хұқы сақталды. 60 жылдары қабылданған реформалар мен 1886 және 1891 жылдары
әкімшілік және сот құрлысы ісіне енгізілген өзгерістер орталық және
феодалдық езгінгі күшейте түсуге бағытталған еді. Реформалар орталық үкімет
органдары мен феодал-байлар топтарының позициясын нығайтып, жер мәселесін
одан әрі шиеленістірді. Бұқара халық наразылығы 1869-1870 жылдары Орал,
Торғай облыстары мен Маңғыстауда отаршылдыққа қарсы көтеріліс бастады.
Көтерілісті патша іскері қаталдықпен басып жанышты.
Патша үкіметінің ұлтшыл-отарлық саясатын қарамастан Қазақстанда жүзеге
асқан реформалар өлкенің жалпы россиялық экономика деңгейіне көтерілуіне
жағдайлар жасады, капиталистік қатынастардың ену процесін шапшаңдатты.
Қазақстанға шыт, шұға, жібек, былғары, металл бұйымдары әкелінді, ал
Қазақстаннан Россия рыногына миллиондаған мал айдалды, мал өнімдері, астық
(мысалы, Семейден жыл сайын 1 млн пұт ұн) тасылды. Малшаруашылығы мен егін
шаруашылығы өнімдерінің құны артып, натуралды шаруашылық ыдырай бастады.
Сауданың жаңа түрі – жәрмеңкелік сауда пайда болды. Ірі жәрмеңкелердің
жылдық товар айналымы 1 млн сомға жетті. Қырдағы аудандарда тасымалды сауда
түрі дамыды. Өсімқорлық тарады. 1870 – 1890 жылдары саудада несиеге берудің
капиталистік түрлері пайда болды. Банктер құрылды. Мейлінше баяу болса да
қазақтың сауда буржуазиясы қалыптаса бастады. Саудамен байлар мен көпестер
айналыса бастады. Орал, Верный, Семей, Петропавл, Қостанай, Ақмола,
Павлодар, Көкшетау т.б. қалалар өсіп жетілді. Россияға қосылу барысында 30-
дан астам қала мен 400 поселке пайда болды. Сауда - өнеркәсіп орталықтары
ретінде қалалардың ролі артты. Қала халқының саны қоныс аударушылар
есебінен өсті. Қазақтар негізінен оңтүстік қалаларда тұрды. Қалаларда ауыл
шаруашылық өнімін өңдейтін ұсақ өнеркәсіп орындары басым болды: тамақ (май
айыратын, сыра, арақ-шарап жасайтын, ұн тартатын т.б.), тері илейтін,
механикалық шеберханалар пайда болды. Кен өндіретін шағын кәсіпшіліктер
саны өсті. Тек Ақмола облысының Қарқаралы уезінде 249 рудник болды.
Қарағандыда көмір шахталары, Риддерде рудниктер салына бастады. Тұз
өнеркәсібі, Каспийдің балық кәсіпшілігі капиталистік сипат ала бастады.
1874 – 1876 жылдары Орынбор темір жолы салынды. 90 жылдары Сібір темір жол
магистралінің Ақмола облысы арқылы өтетін бір бөлігі іске қосылды. Темір
жол салу товар айналымының артуына, Орталық Россиямен байланыстың күшеюіне,
транзит сауда көлемінің өсуіне ықпал етті. Патриархалдық томаға-тұйықтықтың
күйреуі, натуралды шаруашылықтың ыдырауы, товар-ақша қатынастарының
таралуы, сауда мен астыққа деген қажеттіліктің өсуі отырықшылықа және
егіншілікке көшуді тездетті. 1889 жылы Жетісуда егінші қазақтар шамамен 10
млн пұт астық өндірді. Ақтөбе және Қостанай уездерінде 9 млн пұт астық
жиналды. 90 жылдары отырықшылыққа көшу жаңа қоныстанушылар үшін жер бөліп
беруге байланысты жеделдей түсті. Әскери-қазақтың отаршылдығы Россия мен
Украина шаруаларын жаппай қонстандырумен алмастырылды.
Капиталистік қатынастардың Қазақстанға енуінің маңызды жемісі
патриархалдық-феодалдық қатынастардың ыдырау процесінің жеделдеуі, тапқа
жіктелу және ауылдағы таптық күрестің өсуі болды. Жерден және малдан
айырылған қазақ кедейлері ауылдан мүлдем қол үзбесе де кәсіп іздеп
қалаларға кетті. ХІХ аяғы шенінде жұмысшы табы, оның ішінде Россия жұмысшы
табының бір бөлігі ретінде ұлттық жұмысшы табы қалыптаса бастады. Әсіресе,
кен және тұз өнеркәсібінде істейтін жұмысшылардың саны өсті. 1855 жылы
мұнда 1353 жұмысшы болса, 1900 жылы 11225-ке жетті. Өлкенің өнекәсіп
орталықтарында орыс, қазақтар бірлесіп еңбек етті. Алғашқы жұмысшы
қозғалыстары ХІХ ғасырдың орта шенінде басталды. 1849 жылы Көкшетау
округының Маринка алтын кендерінде, 1887 және 1891 жылдары Өскемен алтын
кендерінде, 1898 жылы Зырян мыс рудниктерінде ереуілдер болды.
Қазақстанның Қазан төңкерісіне дейінгі тарихындағы өте өзекті мәселе
- өлке өндірісінде капиталистік қатынастардың қалыптасуы қалай жүргенін,
жергілікті халық бұл қызметке қандай деңгейде қатыстырылғанын зерттеп,
зерделеу болатын. Әрине, капиталист қайтарым бермейтін кәсіпорынға,
кенішке, жалдау жолымен қызметке қатыстырылатын жұмысшыға қайырымдылықпен
қаржы жұмсамайды. Керісінше, қанауды күшейту, жалдамалы жұмыс қолының терін
сығып алу арқылы капиталды қорландырады. Бұл тұжырымымызды дәлелдейтін
деректер Қазақстан тарихы бойынша да жетерлік. Жұмысшылар нормадағы сегіз
сағатпен емес, кәсіпорын иелерінің белгілеген мерзімі бойынша еңбек еткен.
Мәселен, 1886 жылы Семей облысында алтын іздейтін кен орындарында жиырма
жұмысшы тәүлігіне 5000 пұт құмды жуып шығаруға міндетті болды. Тапсырма
орындалмаған жағдайда жұмыс уақыты ұзартыла берген. Сол себепті жұмысшылар
кей күндері 16-18 сағатқа дейін еңбек еткен. Жұмыстың ауыр жағдайына
қарамастан дәрігерлік көмекте берілмеген. Тіптен аталмыш облыстағы 26 кен
орындарының бірде-бірінде медициналық қызмет өз алдына, дәрігерде болмаған.
Жұмысшылардың көпшілігі безгек , шиқан, өкпе ауруларымен науқастанған.
Тұрған жерлеріде жайсыз-ды. Мәселен, Қарағанды көмір кенішінің жұмысшылары
былай деп жазды:Бізге пәтерлерді жылқылар тұратын атқоралардан берді. Оның
төбесі топырақпен жабылғандықтан,сәл-пәл жаңбыр жауса балшық су төбемізден
сорғалайды. Ал жеркепе үйлерде жайғасқандардың жағдайы бұдан бетер төмен
болған. Өйткені, бұл үйлердің іші балшыққа батып жататын. Жататын бөлмелер
мен дәлізде 1-1,5 аршын малдың қиы жатушы еді. Міне, осындай жерлерде жұмыс
іздеп келген қазақтар 18 жыл бойы тұрды, - деп түйеді ойын ғұлама тарихшы
Ермұхан Бекмаханов.
Капиталистік қанау киліктірген ауыр еңбек жағдайына шыдамай, жасалған
келісім-шарттың орындалмауына наразылық ретінде 141-і қызметке кірісуден
бас тартқан. Осындай адам төзгісіз еңбек жағдайлары Атбасар, акционерлік
қоғамына қарайтын Спасск заводында, Қарағанды көмір кенішінде, Успенск,
Покровск, Маринск, Надеждинск және Қарсақбай кеніштерінде қалыптасқан. Ауыр
жағдайды қайсар еңбекпен жеңген алғашқы қазақ жұмысшыларының өмір жолы
осылай басталады.
Ресей экономикасына тартылу қазақ ауылындағы әлеуметтік жағдайды да
түбірінен өзгертті. Жер мен малды өз қолдарына алып үлгерген жаңа
сипаттағы байлар мен қатар мүлдем қайыршыланған, көшерге көлігі, егістік
жері жоқ қу тақыр кедейлер қатары көбейді. Олар енді көшпелі өмірді тастап,
отырықшылыққа өтті, егіншілікпен айналысты.
Қазақтар арасында жатақтар атанды. Жатақтар үш топқа жіктелді:
отырықшылыққы өткен кедейлер, ауқатты шаруалар, астық алыпсатарлығымен
айналысқан саудагерлер. Жалпы жатақтар қауымы прогрессивті қызметімен
көпшілік қолдауын тапты , астық өндіруді арттырды. Астықты аймақ Торғай
облысы қазақтарының қарамағындағы
дәнді дақылдар танабының көлемі 1875 жылғы 17 мың десятинадан 1902 жвлв 216
мың десятинаға дейін жеткен. Мұндай оң өзгерістер ешқандай қысымшылықпен
емес , таза экономикалық, яғни халықтың азық-түліктік қажетін қамтамасыз
ету мүддесінен туындаған батыл қадамдар болатын. Сол тәрізді Сыр бойындағы
8827 отбасы он мыңдай десятинаға табы, бидай, сұлы сеуіп, бабаларының
бұрынғы дәстүрін жалғастырған. Тек Қазалы оязының өзінде 200-дей отбасы
астық өндірумен айналысып, Сырдария суын тиімді пайдалану үшін 200-дей кіші-
гірім канал қазады. Сол арқылы арықтық тәсілмен дәнді дақылдар егісін
әлсін-әлі суарады. Әр сушыға күніне жиырма тиыннан төленеді.Ақырғы түсімнің
мол болуы үшін тырбанып жұмыс істеулері арқасында 1893 жылғы астық бастыру
барысында 604 миллион пұт күріш дәні, 6 миллион бидай, төрт миллион пұттай
тары өнімі алынды. Масақты дақылдардың әрі гектарының орташа түсімі ояз
бойынша орташа есеппен 54 центнерден айналады. Мұндай қызметпен айналысқан
Шу, Талас өзендері аңғарындағы жатақтар дәнді дақылдардың әр десятинасынан
41 пұттан астық алған. Ал Семей облысындағы 84 диқан белді бекем буып,
қызметке қызу кіркседі, 1898 жылы біржарым мың десятинаға дән сеуіп
әжептәуір астық алған. Егінші қазақтардың пайымдауына жүгінсек, егер
себілген әр қапшық тұқым дәнінен 25 қапшық астық жиналса өнімнің жоғары
болғаны. Ең төмені 5-7 қапшық. Астық бастыру үшін бау-бау масақты қырманға
жаяды да жылқымен көбіне өгізбен айдайды. Бастырылған дәнді сыйымдылығы 4-5
пұттық қаптарға салып жинап алады. Қазақтардың астық өндірісін арттырудағы
жемісті жұмысы ескеріліп Сібір қазақтары туралы Ережеге сәйкес
егіншілікпен шұғылданушы шаруаларға құрал-саймандармен көмек берілді. Қазақ
жатақтарына Брянск зауыты шығарған қос тісті соқалар жеткізіледі. Кейіннен
Гена, Сакка соқалары әкелінді. ХХ ғасыр бойында Орал облысында 5637 соқа
астық өндірісіне қолданылған. Енді қайсыбір диқандар егістік танабының
көлемін ірі шаруашылықтар деңгейіне дейін көтереді. Бір десятина жерге 5
пұт астық, 1 пұт тары, 8 пұт сұлы себіледі. Егін орағына үй іші түгел
қатысқан, ал кейде 12 бауға немесе тәулігіне 40 тиынға жұмысшы жалдаған.
Сондықтан ауқатты жатақтар арасында 200 десятинаға дейін егіс салғандары
жиі кездеседі. Атап айтсақ, ауа-райы құбылмалы, егіс салуға қажет табиғи
ылғалды мөлшері айтарлықтай аз, қуаңшылық жиі қайталанатын Ақтөбе оязы
жерінде Сапа Әкімниязов дейтін азамат көріп басып, өз қолымен егістікке су
шығаруға қажетті шығырды жасап, жем өзенінің жағасындағы шағын алқапқа дән
себеді, баптауын келістіру арқылы айналымнан 40-50 центнерден астық алады.
Сол 1898 жылдың өзінде Ақтөбе оязы егіншілері байырғы тұрғындардың 94,4
пайызын құрайды, әрқайсысы 6,2 десятинаға дейінгі танапқа тұқым себеді.
Оязда өндірілген 1 млн 483 мың пұт астықтың басымын тары құраған. Оның
орташа түсімі әрбір жатаққа шаққанда жетпіс пұттан, ал ояз бойынша шамамен
алғанда 67 пұттан келген. Бұл Қазақстан бойынша ең жоғарғы көрсеткіш.
Ендеше, оларды жәй жатақ демей, неге нағыз астық өндірушілер атамасқа.
Орталық Қазақстанның құнарлы қойнауы Қарқаралы оязында 1901-1904
жылдар аралығында мыңнан астам адам диқаншылықпен айналысып, дәнді
дақылдардан бидай, малазықтық сұлы сепкен. Соның ішінде азық-түліктік мәні
зор бидайды өндіру мәселесіне тереңірек тоқталсақ: осы жылдарда 3055
гектарға аталмыш дақыл тұқымы себіліп, жатақ мүшелерінің жанқиярлықпен
еңбек етулеріне орай әр гектардан орта есеппен 20 центнерге дейін астық
алынған. Халықаралық маңызға ие болған Қоянды жәрмеңкесінде астыққа
сұраныстың өсуі, өнім шығымыеың артуы бұл өңірде ауыл шаруашылығы
машиналарының кең қолдануына себепші болған. Бұндай оң өзгерістер халықтың
отырықшылық кәсіпке көптеп тартылуына орай өміршең бола бастаған. Астық
өндірісінде кәсіпкерлікпен қызмет атқарған жатақтар саны күрт көбейеді. Сөз
болып отырған Қарқаралы оязы қарайтын Семей облысындағы жатақтар құрамында
жүз мыңдай адам еселеп тер төгіп, жанкештілікпен еңбек еткен. Жоғарыда
айтылған Ақтөбе оязындағы жұмыстың жайын жалғастырсақ, жатақтардың базарға
шығарып астық сатудан келтірген ақшалай табысы мал шаруашылығы саласынан
түсетін таза пайданың тең жартысынан асқан.
Астық сатудан келтірілген қаражатқа дәнді дақылдар егісінің көлемін
кеңейтуге қажет соқа, дән бастырғыш сатып алған диқандар аз болмапты.
Бұндай тұжырымды Астрахань губерниясындағы Бөкей ордасының Қараөзен,
Сарыөзен аралығындағы су құнарлы алқапқа дәнді дақылдар сеуіп, оның әр
десятинасынан ортаесеппен алпыс пұттан астық жинаған диқандар тәжірибесі
дәлелдейді. Олардың үлгілі ісін көрген көршілес ауыл адамдары Балықты
судының көктемгі жайылмасына дәнді дақылдар сеуіп, өздерінің күнделікті
ішпек-жемегіне жетерлік өнім жинаған. Таловка елді мекені маңындағы
тұрғындарда талпыныс жасап, 120 десятинаға дән себеді, одан жинаған
өнімдерін алыс-жақын жерлердегі елді мекендерге шығарып сатады. Сөйтіп,
астық өнімі жөніндегі алыс-берісте 1868 жылы құрылып, Каспий мен Арал
теңіздері аралығындағы кең аумақты алып жатқан Орал облысы жатақтарының
жұмыс ауқымы артып, ХІХ ғасырдың ақырына әр ұжым мүшелерінің тоғыз
десятинаға дейін егіс салуға қолдары жеткен. Танап көлемін кеңейтіп қоймай,
енді егіннің түсімін айтарлықтай арттыруға жол ашқан. Бұның нақты дәлелі
ретінде тек 1913 жылдың дәнді дақылдар егінін жинау қорытындысында 5,4
миллион пұттан асырып дән бастырып, алынған өнімнің 75 пайызын базарға
шығару арқылы мол қаражат келтіргенін айтар едік. Ғалым-агроном М. М.
Якубцинердің көп жылдар бойы жүргізген зерттеулеріне жүгінсек, Орал
облысынан шетке шығарып сатылған астықтың басымын бағалы қатты бидай
құраған. Қостанай оязы да егін шаруашылығы жақсы дамыған аймаққа жатты:
1909 жылы жалпы есепке алынған 18010 шаруашылықтың 15951-і егіншілікпен
айналысып, олардың тұқым себетін танабы 10744 десятинаға жеткен.
Ал Ақмола облысы ұндық сапасы жоғары сортты бидай өсіруден сол кездің
өзінде алыс-жақын аймаққа белгілі бола бастапты. Сондықтан Сібір теміржолы
арқылы 1890-1901 жылдарда 429 мың пұт астық тасып әкетілсе, 1906-1909
жылдарда 4806 мың пұттан асқан.
Дәнді дақылдардың әр десятинасынан алынған орташа өнім Оңтүстік
Қазақстан аймағында да артып, 1909 жылы оязында - 56; Қазалыда – 54;
Әулиеатада – 48; Перовскийде – 41 пұттан айналған. Келтірілген мәліметтер
су көздерін көп пайдалану астық өндірісін арттыруға жол ашқанын көрсетеді.
Қазақстан мен Ресейдің экономикалық байланыстарынан өсуі капиталистік
қатынастарға өту кезеңінде кең қанат жайды. Өйткені, капитализм –
техникалық прогресс көзі. Осыған орай кәсіпқорлықтың дамуы түрлі формада
жүргізілді. Әсіресе қала мен ауыл арасындағы нарықтық байланыстың
өрістеуінен капиталистік қатынастарының енгізіле бастауын көруге болады.
Алғашқыда алыс-беріс алмастыру формасында жүргізілді. Орыс саудагерлері өз
тауарларын қазақ даласының мал-мүлкіне айырбастаудан бастады. Ресеймен
іргелес Орал, Торғай облысының тұрғындары малдарын айырбасқа салу үшін
Орынбор, Орск қалаларына айдап барды.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басында Қазақстанның Моңғолиямен,
қытайлық Жоңғариямен жүргізген сауда-саттық Семей, Өскемен, Зайсан арқылы
атқарылды. Бұл жерлермен ресейлік сауда керуендерінің жүріп өтуі көшпенді
керейлердің шәй, ешкі түбіті тәрізді тау-аралармен тиімді алыс-беріс
жасауларына жағдай туғызды.
Қазақстан халқы Маңғыстау арқылы Хиуа хандығымен, Сырдария облысы
арқылы Орта Азиялық хандықтар тығыз сауда қатынасын орнатты. Азиялық
тауарлар Орындор губерниясына да аз әкелінген жоқ. Тек 1898 жылдың өзінде
Троицкінің жәрменкесіне 35600 сомның кілемі, 58700 сомның шампаны, 56 мың
сомның көрпесі, 67600 сомның жібегі, 506 мың сомның жүзімі, тағы басқа азық-
түлік түрлері әкелінді. Соның арқасында Қазақстанның ішкі рыногы
қалыптасты. Мұндай алыс-беріс сауда негізінде алыпсатарлық артты. Ауыл-
аймақты аралау арқылы жүргізілген алыс-беріс саудасы мал баққан шаруалар
үшін тиімсіз болды. Тіптен алыпсатарлар ұсақ тауар өндірушілерді
қайыршылыққа ұрындырған жайттар да кездеті. Өйткені, алыпсатарлар алған
тауарларын басқа жерлерге жоғары бағамен сатып, мол пайда келтірді.
Жергілікті халық өз өнімдерінің құнын дұрыс қоя алмауы, алыпсатарларға қол
болды. Соның нәтижесінде далалық аймақта ұсақ және ірі саудагерлердің
қолына шоғырланған капитал қанау есебінен жинақталды.
Сауда-саттықтың екінші бір ошағы ретінде жәрменкелердің ролі артты.
Оның орталығы Ақмола облысындағы Атбасар, Контантинск, Таинчинск
қалашықтары болды. Бұл жәрмеңкелердің 1900 жылғы ақша айналымы 18,5 млн сом
құрады. Жәрмеңкелік сауда ақша құндылығын арттырды. 1867 жылы енгізілген үй
басы салынғын қазақтар өз тауарлары аомастыру арқылы төледі. Оның мөлшері
1,5 сом күміс аұшамен белгіленді.
Далалық аймақтағы сауданың ірі орталықтары Омбы, Петропавл қалалары
болып қалыптасты. Бұл қалаларда сауда-саттықтың үлкен көтерме қоймалары
болды, шетелдік фирмалардың базалары барды. ХІХ ғасырдың екінші жартысында
Қазақстанда 120 мың сомдық капиталдан құралатын қарыз кассалары
ұйымдастырылды. Оның Ішкі ордадағы сомасы 1854 жылы 10 мың теңге құрады.
Қазақстан экономикасына капиталистік қатынастар енуінің келесі бір
факторы – банктердің ашылуы еді. Мемлекеттік банктің бөлімшелері 1876 жылы
Оралда, 1881 жылы Петропавлда, 1887 жылы Семейде, 1895 жылы Омбыда ашылған.
Капиталистік сауда банкінің бөлімшелері Қазақстанның жеті қаласында өз
қызметін бастады.
Банк және қарыз мекемелерінің ашылуы Қазақстанда ақша айналымының
өсуіне көмектесті. Ел экономикасына сауда капиталының кіруі, ақша
қатынастарының дамуы жергілікті рыноктың қалыптасуына түрткі болды. ХХ
ғасыр басында өлкемізде мұндай рыноктардың кең жүйесі қалыптасты. Алайда
ұлттық рынок құрылмады. Қазақстанның әртүрлі аймақтары арасында
экономикалық байланыстар болмады. Жоғарыда көрсетілген сауда, ақша
қатанастарының кең желісі Қазақстанның Ресейдегі капиталистік рынокқа
кіруіне ықпал етті. Бұл, сайып келгенде, қазақтың патриархалдық
шаруашылығының күйреуіне, рулық тұрмыс тіршілігінің құлдырауына киліктірді.
Дамудың капиталистік сатысына өтуге орай Ресейде өндірістің жаңа
салалары пайда болып, ескілер жаңара түсті. Фабрикалар заводтар мен заводар
саны 1886 жылғы 2,5-3 мыңнан ХХ ғасыр басында тоғыз мыңға жетті. Аталмыш
мерзімде өнекәсіп өнімі 8 есе өсті. Қарастырылып отырған кезеңде
Қазақстанның Ресеймен қарым қатынасы барынша кеңейді, сауда-сатығы, ақша
айналымы күрт көтерілді, ауылдың шаруашылық байланыстары өсті. Алайда
капиталистік ел экономикасына енгізілу еңбекшілердің әлеуметтік жағдайын
ауырлатты. Қалтасын капиталға толтыруға құныққан өнеркәсіп иелері еңбек
уақытын 14 сағатқа дейін созды, жұмысшылырға жартымсыз жалақы төледі. Ауыр
езгімен жаншылған жұмысшылар ереуілге шықты. 1900 – 1903 жылдары Ресейде
125 – 175 мыңға дейін жұмысшы ереуілі тіркелді, 670 шаруа қозғалысы бас
көтерді. Қазақстанда бірінші болып Екібастұз көмір өндірушілері 1900 жылдың
шілдесінде бас көтеріп, ереуіл қозғалысына қатысқан 83 адам еңбекақыны
көтеруді, жұмыс жағдайын жақсартуды талап етті.
Рессей капитализмнің кеңейе дамуы, оның ұлттық шет аймақтарға жылжуы,
шикізаттардың аса бай көздерін пайдалану, өткізу рыноктарының кеңеюі банк
флиалдары кредит мекемелерінің тармақталған буындарын құрумен қабаттаса
жүрді.
Қазақстанның кредит жүйесі Ресей империясы қаржы жүйесінің бір бөлігі
ретінде Мемлекеттік банктың бөлімшелерінен, коммерциялық банктердің
филиалдарынан, қаланың орташа капиталистік топтарының банктерінен, сондай-
ақ, кредиттік кооперациялар мен майда несиелердің басқа да мекемелерінен
құралады. Мемлекеттік банктың Қазақстан территориясындағы бөлімдері ең
алдымен өленің сауда-өнеркәсіптік орталықтарында: Оралда, Петропавлда,
Семейде, Омскіде, Верныйда ашылды. Сібір сауда банкінің 57 филиалының
Қазақстан аудандарында жетеуі, яғни 12,3 пайызы жұмыс істеді. Өлке
территориясындағы филиалдарының саны жөнінен екінші орынды сауда айналымын
несиелендіруге көп қаржы салған Орыс сауда өнеркәсіптік банкі алды. Оның
бөлімдері Петропавлда, Верныйда, Қостанайда, Оралда, Павлодарда ашылды.
Қазақстан облыстары арасында кредиттік мекемелер саны жөнінен бірінші
орында Ақмола облысы тұрды. Петербургтың аса ірі комерциялық банкі арасынан
1879 жылы құрылған Сібір сауда банкінің Қазақстан аймағындағы филиалдары
неғұрлым көп болды.
1.2 Капитализмге өтудің қиыншылықтары
Капиталистік қатынастардың дамуы сауданың өркен жаюына Айтарлықтай
ықпал жасады. Ресейдің сауда капиталы өлкенің ең шалғай аудандарына өтіп
жатты, мұның өзі мал өсіретін жергілікті шаруашылықтарды Ресейдің, Орта
Азияның, Батыс Еуропаның рыноктарымен бұрынғыдан да тығыз байланыстыра
түсті. Саудаға түсетін товар негізінен мал болды. Әр жазда Сарысу уезі
арқылы Ресей орталығына Ақмола, Қарқаралы және Сарысу уездерінен 60 мыңға
дейін мүйізді ірі қара мал, және 200 мыңға дейін қой айдап әкелінді. Сыртқа
шығарылатын астықьың көлемі үстемелеп артты. Орал, Орынбор, Семей қалалары
астықпен сауда жасаудың ірі орталықтарына айналды.
ХІХ ғасырдың 80-жылдарында тек Семейде ғана 380 мың пұтқа дейін бидай
және 500 мың пұтқа дейін бидай ұны, Павлодарда – 200 мың пұтқа дейін астық
жинақталды. Астық сатумен қанатас аудандарға астық шығарудың пайдалылығын
ескеріп, жергілікті капиталистер өз қаржыларын дәл осы ұн тарту
өнеркәсібіне салды. ХХ ғасырдвң басында бұл салаға капиталдың ең көп
шоғырландырылуына қол жетті.
ХІХ екінші жартысы мен ХХ ғасырдаң басында жергілікті көпестер сауда-
саттықтың жаңа-жәрмеңкелік формасын қолдана бастады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ресейдің капиталистік өнеркәсібі мен
Қазақстандағы ауылшаруашылық өндірісі арасындағы қатынас күшейді. Сауда
және өсімқорлық капиталы Ресейдің орталық губерниялары мен Қазақстан
арасындағы ғана емс, сонымен бірге өлкенің өз ішінде де тауар айналысының
өсуін шапшаңдатты. Өлкеде үстем болған натуралды шаруашылық біртіндеп
ыдырай бастады.
Қазақ шаруашылығының рынокпен байланысының ұлғаюына патша өкіметінің
салық саясаты үлкен ықпал жасады. Қазақтарға ақшалай көптеген салықтардың
салынуы, олардың өнімдерінің бір бөлігін рыноктар арқылы саудаға салуға
мәжбүр етті. Мал мен астық барған сайын тауарға айналды.
Бұл кезде Қазақстан экономикасында натуралды шаруашылықтың көлемі
қысқарды, өлке өнеркәсіп тауарларын өткізу рыногы және бағалы ауыл
шаруашылығы шикізатының қайнар көзі ретінде капиталистік Ресейге барынша
тәуелді болып шықты.
70-80 жылдары Ресейде фабрикалық тоқыма өндірісінің шапшаң өсуімен
байланысты Қазақстан рыноктарына Ресейден мата көп келетін болды.
Фабрикаларда өндірілетін арзан мақта-мата бірқатар шығыс елдерінің
майдагерлік бұйымдарын шапшаң ығыстырды. Сонымен бірге күнделікті тұрмыста
қолданылатын бұйымдар көтеріңкі бағамен сатылды. Қазақстан бұл тауарларға
айырбасқа мал мен мал шаруашылығында өндірілетін шикізат берді. ХІХ
ғасырдың екінші жартысында Ресейге мал шаруашылығы өнімдерін жеткізу шапшаң
өсті. Көптеген мал мен шикізат Сеиейдің, Петропавлдвң,Оалдың, Орынбордың
қасапханаларында, былғары, тоң май, тері илеу, сабын қайнату зауыттарында
өңделіп, қырға тон, аяқкиім ретінде қайтып оралып отырды.
Қазақ халқы айырбас шартының қандайына болса да келісуге мәжбүр болды,
өйткені ол өзіне қажетті тауарларды еш жерден сатып ала алмайтын еді
жәнешаруашылығының артық өнімдерін тиімді өткізе алмады.
Ресей саудагерлері Қазақстанда сауданың жаңа түрін жәрмеңкелік сауданы
енгізді.Халқы сирек, ұшы-қиырсыз жері бар, қатынас жолы дамымаған, халқының
дені көшпелі өлкеде жәрменкелер ірі сауданың қолайлы түрі еді.
Қазақстандағы тұңғыш жәрмеңке 1832 жылы Бөкей ордасында Хан ордасы жанынан
ашылды.
Қазақстанда сауда капиталының пәрменді түрде енуімен өлкеде сауданың
тұрақты формалары: дүкендер, көтерме сауда қоймалары көбейді. ХІХ ғасырдың
80-90 жылдарында Қазақстанда өсімқорлық сауда жаппай тараған кез еді. Момын
қазақ шаруалары өсімқор капиталға түгелдей кіріптар болды, өсімқорлар
көшпелі қазақ халқына аямай тұсау салды. Сонымен бірге,өлкеде тауар
айналымы өскен сайын өсімқорлықпен қатар, банктер мен басқа да кредит
мекемелері беретін қарыздардың капиталистік формалары орын ала бастады.
Ресей мен Орта Азиа арасында ұлғая түскен сауда, сондай-ақ ішкі рыноктың
өсуі,өлкеде сауда буржуазиасы әлеуметтік тобын қалыптастырды. Қазақстанда
да сауда капиталының шонжарлары өсіп шықты. Мысалы,саудагер Деевтердің,
Путиловтардың, Оглотковтың, Хрупиннің Орынборда, Тройцкде, Орскіде және
басқа қалаларда астық және өнеркәсіп тауарларын сататын ондаған дүкендері
қызмет етті.
Қазақстанда капиталсттік түрдегі сауда-саттықтың күшеюі жергілікті
сауда буржуазиясының қалыптасуына улкен әсерін тигізді. Осы кезде,
Қазақстанда 30-дан астам қалалар мен 400 қазақ-орыс поселкалары пайда
болды. Қазақстан қалалары халқының қалыптасуы мен өсуі Ресейдегі
капиталистік қатынастардың дамуымен тығыз байланысты еді. Қалаларда әскери
абамдар, құрметті азаматтар мен саудагерлер, қазақ ұлықтары тұрды. Қала
халқының көпшілігі кедейленген шаруалар мен майда кәсіпорындардың
жұмысшылары болатын.
ХІХ ғасырдың аяғында Ресей капиталистері Қазақстанда өнеркәсіп
өндірісін ұйымдастырып, мұнда өздерінің қаржылығы әкеле бастады. Оған
өлкеде қолайлы жағдайлар болды: жермен шикізат арзан еді, жұмысшылардвң
жалақысы төмен, басы артық күші мол.
Кен өндіру өнеркәсібі өлкенің өнеркәсіп өндірісінің маңызды саласы бола
бастады. 1896 жылы бір ғана Қарқаралы уезінде 70-ке жуық шағын мыс, 170-
күміс-қорғасын, 3 темір, т.б. рудниктері жұмыс істеді. Осындай кен қоры
Баянауыл және Петропавл уездерінде де пайдалана бастаған болатын. ХІХ
ғасырдың аяғында Жайық өзені мен Каспий теңізі жағалауында балық аулау
кәсіпшіліктері капиталистік кәсіпорындарға айналды. Шымкент пен Түркістанда
негізінен мақта тазалайтын бірнеше зауыт істеп тұрды. Арал теңізінде,
Павлодар уезіндегі Қарабас көлінде, Орал обылысы Басқұншақ кәсіпшілігінде
тұз кен орындары ашылды.
ХІХ ғасырдың 70-жылдары ішкі Ресейден Қазақстанға Темір жол тартыла
бастады. 1874-1876 жылдары Орынбор темір жолы салынып, ол Торғай облысы
мен Орынборды Орталық Ресеймен жалғастарды. 1880-1890 жылдарында Каспий
теңізінің шығыс жағалауынан Ташкентке дейін темір жол салу ісі қолға
алынды. Ғасырдың аяғына қарай темір жол, су және почта-телеграф қатынасы
Қазақстан Мәскеумен, Петербургпен, Орталық Ресеймен, Сібірдің, Алтайдың
және Орта Азияның басқа да қаларымен тікелей жалғастырды. Қатынас
құралдарының дамуы халықтың өзара байланысын тездетіп, тауар айналымының
дамуына кең жол ашты.
Сонымен, капиталистік қатынастардың қазақ даласына енуі өлкеде
негізінен мал шаруашылығымен айналысқан көшпелі және жартылай көшпелі
халықтың патриархалдық-феодалдық қатынастарының ыдырау процесін жеделдетті.
Елде өнеркәсіптің жаңа салаларын туындатып, қоғамдық еңбек бөлінісіне және
жұмысшы табы кадрларының шығуына себебін тигізді.
Жұмысшы табының қалыптасу қарқыны мен оның санының өсуі Қазақстан
қалаларында біркелкі болған жоқ. Өлкенің кен өнеркәсібі дамыған аудандарда
жұмысшылар саны көп болғанымен Ресейге қарағанда едәуір аз еді.
Қазақстанның өндіріс орнындағы жұмысшы табы көп ұлтты болған еді.
Өйткені, олар Қазақстанға Қоныстануға келген түрлі ұлттардың шаруа-
жұмыскерлерінен, патша чиновниктері алып келген маман жұмыскерлерден және
жергілікті кедейленген шаруалардан құралғанды. Жұмысшылардың, әсіресе,
қазақ жұмысшыларының жағдайы өте ауыр, еңбек ақысы да төмен болды.
Орыс жұмыскерлері Қазақстан кәсіпорындарындағы басқа ұлттардың
өкілдерінің, әсіресе қазақ жұмысшыларының өздерінің ерік құқықтарын қорғау
жолындағы күреске шығуына ықпал жасады. Қазақстанда жұмысшылардың бас
көтерулер 80-90 жылдары кеңінен өрістеді.
ХХ ғасырдың басында капиталистік қатынастардың қазақ даласында дамуы
күшейе түсті. Өлкеде өнеркәсіптің жаңа салалары пайда болды. Қоғамдық
еңбек бөлінісі одан әрі дамып, жұмысшы табы қалыптасты.
Патша өкіметінің аграрлық саясаты салдарынан орыс шаруаларының
Қазақстанға қоныс аударуы жаппай сипат алды. Сөйтіп, қазақ еңбекшілерінің
жерлерін басып алу кеңінен жүргізілді. Қазақ шаруаларын тонауды патша
өкіметі “қоныстанушы”, “жер қоры” деп аталатын желеумен іске асырды. Бұл
қорды жасау үшін жергілікті халықтың жайлы қоныстарн тартып алып отырды.
Шаруалардың Ресейден Қазақстанға Шұбыруы бұрынғыдан да артты. Түркістан
генерал-губернаторының толық емес дерегі бойынша ХХ ғасыр басына дейін бір
ғана Жетісу облысына мың отбасы келіп қоныстанса, 1905 жылы олардың
саны 28 мыңға жеткен. Мұндай жағдай қазақстанның басқа өлкелерінде де
байқалды. Қазақстанның Ресейге түгелдей басыбайлы болып қосылуы,
өндірістік кәсіпорындардың дамуы, сауда жүйесінің кеңеюі, қалалардың
қалыптасуына барынша ықпалын тигізді.
ХХ ғасырда Қазақстандағы қала тұрғындарының саны едәуір өсті. Мәселен,
Семей қаласында 1903 жылы 27 334 адам тұрса 1909-10 жылдары 31 382, 1914
жылы 35 мыңңа жеткен. Бұл кезде қалалар болып саналған Оралда 47,5 мың,
Петропавл мен Верныйда 43,2 мыңнан адам тұрған. Қала тұрғындарының саны
негізінен Ресейден көшіп келген қоныс аударушылар есебінен өсті. Құрамына
қарай олар қанаушы әкімдерге, дворяндар, офицерлер, саудагерлер және
қазақтардың дәулетті бөлігі және жай еңбекшілерге бөлінді.
Қазақстанға капитализмның енуі мұнда тауар-ақша айналымының ұлғаюы
патриархалдық-феодалдық қатынастардың ыдырауына, қазақ ауылында
капиталистік қатынастардың дамуына жағдай жасады. Өнеркәсіптің жаңа
салаларын өмірге әкелді, еңбектің қоғамдық бөлінісінің өсуіне және
жалдамалы жұмысшылардың пайда болуына үлкен ықпал етті. Натуралдық
шаруашылықтың ыдырауы қазақ шаруаларының кедейленген топтарын “қосымша
табыс іздеуге” мәжбүр етті. Өндірістік кәсіпорындарында жұмыс істеу олар
үшін ақша тауып күн көрудің көзіне айналды. Қазақстан жұмысшы табы
ңегізінен 1860-1890 жылдары жүргізілген реформалардан кейін пайда бола
бастады. Бірақ бұл процестің қарқыны мен жұмысшы санының өсуі әр облыста
бірдей болмады. Жұмысшылар тау-кен өнеркәсібі дамыған аудандарда 1855 жылы
1,5 мыңға жуық болса, 1890 жылы 11 мыңға жетті. Жалпы ХХ ғасырдың басында
Қазақстанның кәсіпорындарында 15 мыңға жуық жұмысшы істеді. 1917 жылы
олардың саны 65 мыңға жетті. ХІХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың басына қарай
Ресейде капиталистік даму импералистік сатыға көтерілді. Бірақ Ресейде
имперализм елдің экономикасы мен саяси құрлысында феодалдық-крепостниктік
қалдықтардың сақталуы жағдайында дамыды.
Қазақстанға капиталистік қатынастардың енуі мен дамуы оңайға соқпады,
яғни тауар-ақша айналымының, несиелік жүиенің орнығуы, жұмысшы табының
қалыптасуы барлығы көптеген қиыншылықтар мен зардаптар көрумен бірге
қалыптасты. Бұл Қазақстанның экономикасына, мал шаруашылығына,
егіншілігіне, тұрмыс – тіршілігіне көптеген өзгерістер енгізді. Өлкеде
үлкен және кіші көптеген жәрмеңкелер ашылды. Көп шаруалардың жағдайы
жақсарса, енді біреулердің жағдай мүлдем төмендеп кетті. Ресейден келген
алыпсатарлсардың айтқанына көне берген қазақ шаруалары өздерінің көптеген
мал-мүлкін арзан ақшаға сатып жіберді.
Менің ойымша, капиталистік қатынастардың Қазақстанға енуі процессінде
көптеген қиыншылықтар көріп, сауда жайында сауат алып, бір пайдасымен бір
зияны болды.
Пайдаларын айтар болсақ: өлкенің тұрмыс тіршілігі өзгеріп, тек мал мен
егін шаруашылығы мен айналысатын қазақ сауданы да, алыс-берісті де үйреніп
жағдайлары жақсара бастады. Яғни, халықтың көзі ашылып, банктер мен қарыз
орындары ашылды. Мұндай банктер Қазақстанның көптеген облыстарында қанат
жайды. Әртүрлі рыноктар мен өнеркәсіптер жұмыс істей бастады.
Ал зиян жағына келер болсақ, ол кезде шаруалардың жағдайы күрт
төмендеп күн көріс жағынан қиыншылықтар туды. Көптеген кәсіпорындарында
жұмыс істейтін адамдардың жалақысы төмен, жұмыс сағаты ұзақ болды.
Сондықтан, елде көп жерлерде көтеріліс пен ереуілдер болып, өнекәсіп
орындарында жұмыс істейтін адамдар жұмыс уақытын қысқартуды, жалақыны
көбейтуді талап етті. Осының арқасында кей өнеркәсіптерде жұмыскерлер
жалақысы көбейді. “Кемшіліксіз адам болмас”,- дегендей әр нәрсенің пайдасы
болса, оның зиян жақтары да болады.
ІІ-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТЫҢ ӘРТҮРЛІ КАТЕГОРИЯДАРЫМЕН
ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҢА ПРИНЦИПТЕРІ
2.1 Қазіргі кездегі жастар мен әлеуметтік жұмысының барсы
Жастардың әлеуметтік проблемалары жалпы қоғамның әлеуметтік-
экономикалық проблемалардың көрінісі мен жалғасы болып табылады. Жастардың
әлеуметтік проблемалары – бұл қоғамның өмір тіршілігі (білім, еңбек, бос
уақыт және т.б.) үшін және де, жастар үшін де өмірлік маңызды, халықтың
ерекше әлеуметтік – демографиялық топтың спецификалық (өзгеше)
проблемалары, жас ұрпақтардың және олардың ұйымдарының жігерін ғана емес
сонымен қатар қоғам мен мемелекет тарапынан нақты саясатты талап ететін
шешімдер болып табылады.
Жастар арасындағы әлеуметтік жұмыс табыстылығының маңызды шарты
болып, жастардың әлеуметтік проблемаларының туындау деңгейін анықтау
табылады.
Ең алдымен әлеуметтік қызметкерлер мынадай екі мәселеге назарларын
аудару керек: мектепте оқуын жалғастырып жатқан жасөспірімдер еңбегі және
орта мектеп түлектерін жұмыспен қамту.
15-29 жас аралығындағы азаматтардың жалпы саны – 3 787 700 адам,
немесе жалпы халық санының 25,7% -ын құрайды.
1-кесте. 2006-ші жылмен 2009-ші жылдар халық құрылымындағы жастардың
үлесі,% (15-29)
Жылдар 2006 2007 2008 2009
Халықтың жалпы
саны,%-бен 100% 100% 100% 100%
Жастар үлесі 24,7 25,0 25,4 25,7
*Агафанов А.Н, Менлибаев К.Н. Социальная работа с молодежью: Учебное
пособие.-Караганда: Издаетльство КарГУ, 2008г.
Сонымен, жоғарыда көрсетілген кестеден халық құрылымында жастар
санының ұлғайғаны көрінеді. Дегенмен, жастар санының өсуі регрессивті
сипатты процестер есебінен болып отыр.
2- Кесте. Жастық топ бойынша жас халықтар саны (мың адам)
2006ж 2007ж 2008ж 2009ж 2009ж-2006ж
%-бен
15-29 1431,4 1418,0 1418,7 1374,3 96,01
20-24 1288,2 1307,6 1293,6 1251,0 97,11
25-29 1153,9 1150,4 1152,7 1162,4 100,73
Жоғарыда көрсетілген 2-Кесте бойынша 15-19 жас аралығындағы
қазақстандықтардың жалпы саны 5642,4 адам. Орта (20-24) жас тобы 5140,4
адамды құрайды. Бұл топтағы жас халықтар саны 15-19 жас аралығындағы
халықтар санымен салыстырғанда 502 адамға кем.
25-29 жас аралығындағы топтар 4619,4 жас қыздар мен ұлдарды құрайды.
Ең төмен көрсеткіш осы топтағы жас халықтар санынан байқалады. Яғни, 20-24
жас тобы аралығындағы халықтар санымен салыстырғанда-521 адамға кем, ал 15-
19 жас тобы аралығындағы халықпен салыстырғанда – 1023 адамға кем екенін
көре аламыз.
Жастарды негізінен келесі проблемалар қатты ойландырады: жоғары
немесе орта білім ала алмау; өз отбасын материалдық жағынан қамсыздандыру
қиындықтары; өз мамандығы бойынша жұмысқа қамтылу мәселесі; баспананың
болмауы. Өмір тәжірибесі көрсетіп отырғандай дәл осы қиын шешілетін
мәселелер жиынтығы отбасы ішілік келіспеушіліктердің пайда болуына,
олардың тұрақсыздығына алып келеді.
1994 жыл 2009 жыл
1-сурет Жастардың білім деңгейі, %
Республика экономикасында 1205,8 мың жастар жұмыспен қамтылған, немесе олар
жалпы халықтың 28%-ын құрайды. Сонымен бірге 15-24 жас аралығындағы
жастардың үлесі – 50,5% және 25-29 жас аралығындағы жастардың үлесі –
49,5%. Жұмыспен қамтылған жоғарғы және аяқталмаған жоғарғы білімі бар
жастар үлесі- 17,1% -ды құрайды, орта мамандар – 27,1%-ды және жалпы орта
білімді жас азаматтар – 44,3% -ды құрайды. Ауыл, орман және балық
шаруашылық секторларында 356,8 мың жастар жұмыспен қамтылған (жұмыспен
қамтылған халықтың жалпы санының 29,6%-ын құрайды), өнеркәсіпте және
құрылыста – 189,5 мың (15,7%), ал қызмет көрсету саласында – 659,1 мың
(54,7%) жастар жұмыспен қамтылған.
Қазақстанда әлеуметтік қызметкерлер - әлеуметтік қамсыздандыру,
білім, жұмыспен қамту қызметі және әскери салаларда жұмыспен қамтылған
3-Кесте. Халықтың жас ерекшелігі мен саны
пайызбен
Халықтың орташа республикалық санының пайыздық көрсеткіші
2000ж 2006ж 2007ж 2008ж 2009ж
Барлық халық100 100 100 100 100
Соның ішінде
жас
еркшілігі 1,6 1,5 1,5 1,4 1,4
бойынша,жыл:
1 жасқа
дейін
1-4 7,3 1,5 6,5 6,1 5,8
5-9 10,6 6,9 10,0 9,7 9,3
10-14 10,3 10,5 10,7 10,8 10,7
15-19 9,2 9,3 9,4 9,6 9,8
20-24 8,4 8,5 8,6 8,7 8,8
25-29 7,4 7,6 7,7 7,8 7,9
30-34 7,7 7,4 7,2 7,1 7,1
35-39 8,0 8,1 8,0 7,9 7,6
40-44 6,5 6,7 6,9 7,1 7,4
45-49 5,4 5,6 5,7 5,8 6,0
50-54 2,8 3,0 3,5 4,1 4,7
55-59 4,8 4,4 3,7 3,1 2,6
60-64 3,1 3,4 3,8 4,1 4,2
65-69 2,9 2,7 2,4 2,2 2,2
70-тен 4,0 4,0 4,4 4,5 4,5
жоғары
2009 жылы 2000 жылмен салыстырғанда 1 жасқа дейінгі халық саны 1,5%-
ға, 1-4 жас аралығындағы халық саны 3,4%-ға, 5-9 жас аралығындағы халық
саны 1,3%-ға, 30-34 жас аралығындағы халық саны 0,6%-ға, 35-39 жас
аралығындағы халық саны 0,4%-ға, 55-59 жас аралығындағы халық саны 2,2%-ға,
65-69 жас аралығындағы халық саны 0,7% -ға кеміді.
Ал, 10-14 жас аралығындағы халық саны 0,4%-ға, 15-19 жас аралығындағы
халық саны 0,6%-ға, 20-24 жас аралығындағы халық саны 0,4%-ға, 40-44 жас
аралығындағы халық саны 1,1%-ға, 45-49 жас аралығындағы халық саны 1,6%-ға,
50-54 жас аралығындағы халық саны 2,1%-ға, 60-64 жас аралығындағы халық
саны 1,1%-ға және 70 жастан жоғары жастағы халық саны 0,5%-ға 2009 жылы
2000 жылмен салыстырғанда ұлғайған. Және де осы кестеден көріп отырғандай
халықтар арасындағы ең үлкен өсім 10-14 жас аралығында байқалады.
Қазір Қазақстан Республикасы аумағында 3527000 отбасы тұрады.
Еліміздегі қазіргі жағдай отбасы жағдайын шиеленістірді. Көптеген
отбастарында әлеуметтік қызметтерді іске асыру шарты – репродуктивті,
экзизтенциалды мәндегі және балаларды алғашқы әлеуметтендіру күрт
төмендеді. Алаңдатушылықтың басқа бір себебі аборт процентінің жоғары
болуы. Аборттан кейінгі өлім – ана өлімінің жоғарғы коэффициентіне қатысты
негізгі себептердің бірі.
Тек орыс әйелдері емес, сондай-ақ қазақ әйелдері арасында да жас
айырмашылығына байланысты бала туу деңгейінің нақты төмендеуі байқалады.
2008 ж. мәліметтері бойынша қазақ әйелдерінің бала туу жасының мөлшері
нақты алғанда, 35 жасқа дейін ақталады: бала туудың 90,9% 35 жасқа дейінгі
аналар. Орыс әйелдерінің бала туу жасының мөлшері негізінен, 30 жасқа таман
аяқталады. (барлық туудың 84,1% 30 жасқа дейінгі).
Қазіргі кезде қазақстандық әйелдері көпшілік жағдайда, бір екі бала
туумен ғана шектеледі, сондықтан халық санын көбейту үшін отбасы жалпы
санының жартысынан көбі үш және одан да көп балалы болуы керек. Тек қаланың
емес, сондай-ақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz