Күйші Сәкен Тұрысбеков

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. Күнделігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4

2. «Көңіл толқыны» күйінің щығуы ... ... ... ... 7

3. Шығармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8

Қолданған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10

Қазақ халқы салт-дәстүрi, тұрмыс-тiршiлiгiмен сабақтасқан, өз өмiрiндегi небiр оқиғаларды бейнелеген домбыра, қобыз, сыбызғыға арналған шығармаларды “күй” деп атады. Олар қағазға түсiретiн нота мәдениетi жоқ болса да, сыры мен сымбаты жоғалмай, қайта ажарлана түсiп, қолдан-қолға, ұрпақтан ұрпаққа көшiп, қазiргi күнге жетiп отыр. Бiзге жетпей қалған күйлер де есепсiз екенi даусыз.
Домбырада ойналатын музыкалық мұрамыз ұзақ тарихи соқпақтарда қалыптасқан, бiр-бiрiнен интонациясы, формасы және т.б. табиғи айырмашылықтарды арқылы ерекшеленген өз алдына жеке-жеке дәстүрге бөлiнедi. Оларды өзiне тән осындай сипатына қарай “шертпе” және “төкпе” деп атап кеттiк.
Шертпе күйлер негiзiнен лирикалық жанрға жатады. Көбiнесе бұл күйлер табиғат сұлулығына, туған жерге, дос-жаранға, жан-жануарларға арналады немесе ғашықтардың асыл сезiмiн жеткiзуге бағытталады және басқа көптеген тақырыптарды қамтиды.
Шертпе күйлер де төкпе күйлер сияқты орындаушылық ерекшелiктерiне байланысты бiрнеше мектептерге бөлiнедi.

1. Тұрысбеков С.Қ.
«Көңіл толқыны». – Алматы: Әуен, 1993 жыл.

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 3

1.
Күнделігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..4

2. Көңіл толқыны күйінің щығуы ... ... ... ... 7

3.
Шығармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8

Қолданған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10

Кiрiспе

Қазақ халқы салт-дәстүрi, тұрмыс-тiршiлiгiмен сабақтасқан, өз
өмiрiндегi небiр оқиғаларды бейнелеген домбыра, қобыз, сыбызғыға арналған
шығармаларды “күй” деп атады. Олар қағазға түсiретiн нота мәдениетi жоқ
болса да, сыры мен сымбаты жоғалмай, қайта ажарлана түсiп, қолдан-қолға,
ұрпақтан ұрпаққа көшiп, қазiргi күнге жетiп отыр. Бiзге жетпей қалған
күйлер де есепсiз екенi даусыз.
Домбырада ойналатын музыкалық мұрамыз ұзақ тарихи соқпақтарда
қалыптасқан, бiр-бiрiнен интонациясы, формасы және т.б. табиғи
айырмашылықтарды арқылы ерекшеленген өз алдына жеке-жеке дәстүрге бөлiнедi.
Оларды өзiне тән осындай сипатына қарай “шертпе” және “төкпе” деп атап
кеттiк.
Шертпе күйлер негiзiнен лирикалық жанрға жатады. Көбiнесе бұл күйлер
табиғат сұлулығына, туған жерге, дос-жаранға, жан-жануарларға арналады
немесе ғашықтардың асыл сезiмiн жеткiзуге бағытталады және басқа көптеген
тақырыптарды қамтиды.
Шертпе күйлер де төкпе күйлер сияқты орындаушылық ерекшелiктерiне
байланысты бiрнеше мектептерге бөлiнедi.

Күйші Сәкен Тұрысбеков

Сәкеннің сырлы әлемі

1. Күнделігі

Дәуіріміздің сексенінші жылдарының орта шенінде қазақтың рухани киелі
күй өнерінің өлкесіне жан-жүйеңді егілте тебіренткен қоңыр сазға бұраулы
Сәкеннің сырлы әуені келіп қосылды. Көркем лирикалық пафостағы Секен
саусағынан төгілген бұл қоңыржай әуендер тыңдаушыларының алпыс екі тамырын
йітіп, өзегін өртеп, жан-жүйесін шымырлатып, тыңдаған үстіне тыңдай түссем
деп ынтықтырды. Ал осы бір әсем күй аяқталғанда адам бойы әлде бір аққу
арман, қүштар сезімге бөленеді. Тылсым мәйек әуен құшағында көпке дейін дел-
сал болып өз-өзіңе келе алмай қала беретінсің.
Еуропалық үлгідегі мазмұн-жүйеге жақындап, құлақ шымырлатар катаң да
қасансыған саздан көптен мезі болған қауым бір сәт жанды жылытар дала
сахарасының қоңыр әуенін тыңдап іңкәр жүректің ынтығын басқандай болды.
Домбыра шанағынан төгілген, көркем де қою бояулармен нақыштала өрілген
ғаламат саздар мен кәусар әуездерге тәнті болған талантты ақын Есенқүл
Жақыпбеков бұл күй өрімдерінің ішкі тыныстарын бірде жаңбыр мен арманға,
бірде қасіретпен шыңырауға теңей келіп, соңында тіпті сөзге- балама
теңеулерге сыймайтындығын айтып, мына өлің жолдарын арнағанды:

Наз жаңбыр домбыраның үні жауған,
Тұншығып үзіледі үздік арман.
Өмірдің жапырағын жапырасың,
Өзіңді өзің іздеп шыңыраудан
Әмірдің саған салса қүны жалған!
Түңіліп қабағың мен қарлы қаеың,
К,амығып қасіретпен қан жүтасың.
Тып-тыныш өмір сүріп жүрген кәппен,
Адамды айдалаға қаңғытасың.
Мен сені мақтан етем, сүйем сені,
Сыймайды сөзге бірақ, күй өлшемі.

Иә, шынында да Сәкен күйлерінің баламасын тауып, бір қауызға сыйғызу
мүмкін емес. Оның күйлерінің танымдық-тағылымдық дәрежесі өте кең,
көркемдік-философиялық өрісі жан-жақты, кейде өз арна-кенерінен асып
төгіліп те жатады. Ал тіпті, аныған айтсақ, Сәкен күйлері әр жүректің
айтылмаған, аяқталмаған әні, тартылмаған күйі, таусылмас алыстағы арманы,
орны толмас өмір өксігі, әлеумет тартысы, көңіл толқындарындағы мұң шалған
күрсініс, рауандап атқан ақ таң, өмірге құштарлық, жалпы сөзбен айтқанда,
адам рухындағы қисапсыз оюлар мен кестеленген көркемдік тылным-сезім
толғауларының сұңғат мұраты деп білеміз. Күйші-композитордың әрбір
туындысын тыңдағанда адам бойындағы осы айтылған асыл қасиет, пәк сезімдері
аян беріп ояна бастайды. Беймағлұм әртүрлі саз толқындары тұнық сезім,
парасат биігінде, сұлулық әлемінде шарқ ұрады.
Секен шығармашылығының тек өзіне ғана тән беларқау алтын діңгекті
кредосы-өмірге ынтықтық. Мұқағалиша айтқанда, оған күрсіне мұң шағуы.
Оның үлкен өнерге келу соқпағы, өсіп қалыптасу жолдарына көз жүгіртсек,
алдымен байқайтынымыз кішкене күнінен бастап-ақ арманшыл, ауыл әуендеріне
ынтық, болып, нәзік нақыштарын жүрек түкпіріне түйіп өскендігі. Алғашқы
әуендік нәр алған бастау бұлағы өзінің шаңырағы мен туып-өскен ауыл
өнерпаздарының ортасы болды. Семей облысы Ұржар ауданы Бірінші Май
ауылының домбырашы, әншілерінің өздеріне ғана тән, тыңдаушыларын
таңдандырып, дәрістік тағыльш беретін бір ерекшілігі бар. Олар, көбінесі,
техника қумайды. Керісінше, қолына домбыра ұстаған сәттен-ақ саусақтарының
астынан құлаққа жағымды, көңілге қонымды қысқа да нәзік әуез-саздар
толқындап туып, домбыра бунақтарында әртүрлі нақыш өрнектермен кестеленіп
жатады. Он саусағынан өнері тамған нағашы ағалары Төлеубай, Илал мектептегі
ұстазы Артықбайдың үйге келген сайынғы төрдегі қара домбыраны алып
ойнағанда төгілетін бунақтардағы нәзік те үзік сырлар Секен жүрегін
ғажайып бір ырғаққа бөлеп, жүрек түкпіріне әсем әуендер там-тұмдап ұялап
жататын-ды. Осы сәтте ол ғажайып бір тылсым дүниениң құшағына еніп, өзін-
өзі ұмытып, тұлабойын беймағлұм шымырлатқан құштарлық сезімдер билейтін-ді.
Осындай балаң кезінде домбыраны қолына алып ойнап кете қоймағанмен
тумысынан түнжыр ойшыл, мұңшыл, арманшыл, сезім дүниесіне батып жүретін
Секеннің көкірегінде күй қүдіреті күмбірлеп, көңіл тұңғиығында сыр тартып,
ән толғағында, қиял құшағында пісіп, қайнап бұлқынып жатты. Секен алғаш
қолына домбыра алған сәтін былайша еске алады: Бірде қатты ауырып,
жағдайым болмай, жаным құлазып жатқанымда қолыма домбыра алып, пернесіне
қол ұрып көріп ем өзімнің ішкі толғаныс толқуымның да пернесін дәл басқан
бір ырғақты сезіндім. Кеудемді өртеген нала мен өкінішке үндесіп, өзімнің
жүрек қылын шертіп, ішкі ойымды ағыл-тегіл ақтарғандаймын. Осыдан былай
қолыма домбыраны жиі алатын болдым. Ие, бұл Секен жүрегінің нәзік
тебіреністерінің домбыра пернесімен алғашқы тілдесуі еді. Ал ғылыми
педагогика-психологиялық түрғыдан алып қарағанда детерминизм принципнің
(сыртқы дүниемен адамның ішкі жан дүниесінің өзара үндесуі немесе сыртқы
дүниені қабылдау алдымен адамның ішкі сезім дәрежесіне тура байланысты)
іске асуы еді.
Сәкеннің бұл екінші класта оқып жүрген кезі болатын. Анасы Рәтай да
осы кезеңді былай деп еске алады: Сол жылы Секенге бір нәрсе көрінді.
Бойына бір түрлі мінез бітті. Түн ортасында Апа! Апа! деп апасын жұлқып
оятып Жол таптым деп Құрманғазының Балбыруаын күйін ойнап беруі ұлы
күйшінің балаға аян беріп, оған күй аруағының, қонып, үлкен өнер жолына
біржолата бет бұрғаны деп білеміз. Осы мектеп қабырғасындағы жылдарда
көркемөнерпаздар үйірмесінің белді мүшесі болды. Халық композиторлары
Тәттімбет, Сүгір, Тоқа күйлерін тартып, Сәкен Сейфуллиннің Тау ішінде
әнін айтьп, аудан, облыс көлеміндегі талай байқауларға қатынасып, жүлделі
орындарға ие болып жүрді. 1976 жылы мектеп бітірісімен Семей қаласындағы
Мүқан Төлебаев атындағы музыка училищесіне түсіп, талантты да білгір ұстаз
Қадыр Досымжановтан дәріс алды. Ауылдан келген жас домбырашыны ұстаз бір
қалыпқа салып тәрбиелемеді, керісінше, алдымен оның жүрегінің соғысын,
аспапта ойнау икемін, бала психологиясының өзіндік ерекшіліктері мен
мүмкіндіктерін бағамдап алып, содан кейін ғана оны кәсіптік домбыра тарту
өнеріне баули бастады. Бұл Секеннің рухани музыкалық танымының дұрыс
арнамен қалыптасуына, домбыра тарту шеберлігінің шыңдалуына зор
мүмкіндіктер туғызды. Әсіресе, Арқа-Шығыс күйлерін орындауда өзінің алуан
қырлылығын таныта білді. Бұдан кейінгі Алматыда Құрманғазы атындағы
мемлекеттік консерваториясындағы оқу жылдары Секеннің өмір жолындағы елеулі
белестерінің бірі. Ол композитор профессор Мәлгаждар Әубәкіровтың класында
дәріс алды. Ұлағатты ұстаз Сәкенмен өткен алғашқы сабақтарында-ақ жас
шәкірттің бойындағы мұңға толы нәзіктікті, әжептәуір қалыптасып қалған
орындаушылық-ты, шығармашылық дарын мен қабілетті аңдады. Әр ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.