Үйлену және үй болуға байланысты салт-дәстүрлер
Отбасы — қоғамның бір бөлшегі. Үйлену, өз алдына отау тігіп, түтін түтету ғасырдан-ғасырға жалғасып келе жатқан тарихи салт, құбылыс. Қазақ халқында «Бірінші байлық — денсаулық, екінші байлық — ақжаулық, үшішпі байлық — он саулық» деген үш тармақты, бір бүтін аталы сөздің бар екені мәлім. Мұны өмір пәлсапасы деуге де болады.
Мұндағы «ақ жаулық» деген әйел мағынасындағы сөз екені түсінікті, Халықтың есіп-енетін жан ұясы — жас жұбайлардың шаңырағы. Қыз бен жігіттің бас қосып үйленуі сырт қарағанда олардың жеке өз істері сияқты көрінгенімен бұл бүкіл халық мүддесімен, оның болашығымен ұштасып жатқан қоғам өмірінің өзектес құбылысы екені айқын. Сондықтан да ежелден ата-аналар балаларын кезінде үйлендіріп, жақсы келін түсіруді мұрат тұтып, мұны тікелей өз қолдарына алып отырған. Оның орынды себебі де бар. Бір үйлі жанның, тіпті бір ауылдың тіршілігін алдымен келетін келін бастайды.
От бар жерде өмір бар, жылу-береке бар. Сол отты жағуды халқымыз келінге сеніп тапсырған. Бүгінгі жас келін —- ертең өмірді жалғастырушы, ұрпақ әкелетін ана. Халқымыз ананың өнегелі, өнерлі, сабырлы, салмақты, сыйласымды, тәрбиелі болуын мақсат еткен.
Қандай әке-шеше болмасын бәрінен бұрын айттыратын қызының ажар-көркіне ғана емес, адамгершілік қасиеті қандай дегенге ерекше көңіл бөліп, оның «көргенді, өнегелі» жерден шығуын қалаған. Келіннің сүйген жарына адал, ата-енесіне мейірімді, еңбек сүйгіш, елгезек болуына назар аударған. Мысалы, XVIII ғасырда өмір сүрген ұлы тұлғалардың бірі — атақты Төле би бабамыз ел аралас жүріп баласына қызды өзі таңдап айттырған. Ол, өзінің болжағанындай парасатты, ақылды, ел-жұртқа қадірлі келін болған. Қазақ елінің өз арасында мұндай құдандалық, жек-жаттық ертеден-ақ кең тарап, өмір сүру заңдылығына айналған.
Мұндағы «ақ жаулық» деген әйел мағынасындағы сөз екені түсінікті, Халықтың есіп-енетін жан ұясы — жас жұбайлардың шаңырағы. Қыз бен жігіттің бас қосып үйленуі сырт қарағанда олардың жеке өз істері сияқты көрінгенімен бұл бүкіл халық мүддесімен, оның болашығымен ұштасып жатқан қоғам өмірінің өзектес құбылысы екені айқын. Сондықтан да ежелден ата-аналар балаларын кезінде үйлендіріп, жақсы келін түсіруді мұрат тұтып, мұны тікелей өз қолдарына алып отырған. Оның орынды себебі де бар. Бір үйлі жанның, тіпті бір ауылдың тіршілігін алдымен келетін келін бастайды.
От бар жерде өмір бар, жылу-береке бар. Сол отты жағуды халқымыз келінге сеніп тапсырған. Бүгінгі жас келін —- ертең өмірді жалғастырушы, ұрпақ әкелетін ана. Халқымыз ананың өнегелі, өнерлі, сабырлы, салмақты, сыйласымды, тәрбиелі болуын мақсат еткен.
Қандай әке-шеше болмасын бәрінен бұрын айттыратын қызының ажар-көркіне ғана емес, адамгершілік қасиеті қандай дегенге ерекше көңіл бөліп, оның «көргенді, өнегелі» жерден шығуын қалаған. Келіннің сүйген жарына адал, ата-енесіне мейірімді, еңбек сүйгіш, елгезек болуына назар аударған. Мысалы, XVIII ғасырда өмір сүрген ұлы тұлғалардың бірі — атақты Төле би бабамыз ел аралас жүріп баласына қызды өзі таңдап айттырған. Ол, өзінің болжағанындай парасатты, ақылды, ел-жұртқа қадірлі келін болған. Қазақ елінің өз арасында мұндай құдандалық, жек-жаттық ертеден-ақ кең тарап, өмір сүру заңдылығына айналған.
1. С.Қалиев, М.Оразаев, М.Смайлова «Қазақ халқының салт-дәстүрлері», Алматы «Рауан»1994ж.
2. Халел Арғынбаев «Қазақтың отбасылық дәстүрлері» Алматы «Қайнар» 2005ж.
3. М. Қани «Қазақтың көне тарихы», Алматы «Жалын» 1993ж.
4. Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты. Жауапты редакторы тарих ғылымдарының докторы, профессор С.Е. Ажиғали «Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары» 1-том, Алматы «Арыс» 2005ж.
2. Халел Арғынбаев «Қазақтың отбасылық дәстүрлері» Алматы «Қайнар» 2005ж.
3. М. Қани «Қазақтың көне тарихы», Алматы «Жалын» 1993ж.
4. Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты. Жауапты редакторы тарих ғылымдарының докторы, профессор С.Е. Ажиғали «Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары» 1-том, Алматы «Арыс» 2005ж.
Үйлену және үй болуға байланысты салт-дәстүрлер.
Отбасы — қоғамның бір бөлшегі. Үйлену, өз алдына отау тігіп, түтін
түтету ғасырдан-ғасырға жалғасып келе жатқан тарихи салт, құбылыс. Қазақ
халқында Бірінші байлық — денсаулық, екінші байлық — ақжаулық, үшішпі
байлық — он саулық деген үш тармақты, бір бүтін аталы сөздің бар екені
мәлім. Мұны өмір пәлсапасы деуге де болады.
Мұндағы ақ жаулық деген әйел мағынасындағы сөз екені түсінікті,
Халықтың есіп-енетін жан ұясы — жас жұбайлардың шаңырағы. Қыз бен жігіттің
бас қосып үйленуі сырт қарағанда олардың жеке өз істері сияқты көрінгенімен
бұл бүкіл халық мүддесімен, оның болашығымен ұштасып жатқан қоғам өмірінің
өзектес құбылысы екені айқын. Сондықтан да ежелден ата-аналар балаларын
кезінде үйлендіріп, жақсы келін түсіруді мұрат тұтып, мұны тікелей өз
қолдарына алып отырған. Оның орынды себебі де бар. Бір үйлі жанның, тіпті
бір ауылдың тіршілігін алдымен келетін келін бастайды.
От бар жерде өмір бар, жылу-береке бар. Сол отты жағуды халқымыз
келінге сеніп тапсырған. Бүгінгі жас келін —- ертең өмірді жалғастырушы,
ұрпақ әкелетін ана. Халқымыз ананың өнегелі, өнерлі, сабырлы, салмақты,
сыйласымды, тәрбиелі болуын мақсат еткен.
Қандай әке-шеше болмасын бәрінен бұрын айттыратын қызының ажар-көркіне
ғана емес, адамгершілік қасиеті қандай дегенге ерекше көңіл бөліп, оның
көргенді, өнегелі жерден шығуын қалаған. Келіннің сүйген жарына адал, ата-
енесіне мейірімді, еңбек сүйгіш, елгезек болуына назар аударған. Мысалы,
XVIII ғасырда өмір сүрген ұлы тұлғалардың бірі — атақты Төле би бабамыз ел
аралас жүріп баласына қызды өзі таңдап айттырған. Ол, өзінің болжағанындай
парасатты, ақылды, ел-жұртқа қадірлі келін болған. Қазақ елінің өз арасында
мұндай құдандалық, жек-жаттық ертеден-ақ кең тарап, өмір сүру заңдылығына
айналған.
Ата-бабалардың ғасырлар бойы ұстанған бұл салт-дәстүрлері жас
жұбайлардың көсегесін көтертіп, босағасының берік болуына, бала тәрбиелеп,
ұрпақ есіруіне, сөйтіп ұлттың тұтастығын сақтауға себепші болып, негіз
қалады. Үйлену және үй болуға байланысты қазақтың бірнеше салт-дәсіүрлері
бар. Олар құда түсу, жаушы жіберу, құдаларды қарсы алу, есік-төр көрсету,
ұрын келу, жасау беру, сыңсу, келпі түсіру, бет ашар. т. б.
Қүда түсу. Қазақ халқы қоғамдық қарым-қатынастарды әдет-ғұрыптар
бойынша реттеп, өздерінің достығын қыз алысып, қыз берісіп, құда болу
арқылы нығайтып келген. Қыз бала — жатжұрттық, Қыз — дәнекер дейтін
сөздер сол ойды білдіруден туған. Ертеде екі дос адам өзара достығын
нығайту үшін бірінің әйелі — ұл, ал екіншісінің әйелі қыз тапса, оларды бір-
біріне қосуға уәде байласқан. Мұны бесік құда деп атайды. Екі-үш жасар
ұлы бар дәулетті қазақтар өзі сиякты дәулетті адамдардың қыздарына құда
түсіп айттыруға тырыскан. Көбінесе 11—12 жасар қыздарға құда түсіп, —13-те
отау иесі деп қызын 13-те ұзатып, ұлын 15-те үйлендіре берген.
Ал кедей адамдар мал орнына қыздың жағына қарындасын беру сияқты салт
болған. Оны Қарсы құда деп атайды. Немесе қалың беріп айттыруға халі
келмеген еті тірі пысық жігіттер қыздың жеңгесі арқылы қызбен астыртын
уәделесіп, қызды алып қашып та кетіскен. Мұндай жағдайда жігіт жағы айып
төлеп, көп шығынға да батады. Ауылдас ағайындар айыпты бірлесіп төлейтін
болған. Айып-пен бітіспесе, екі жақ керісіп, кісі өліміне дейін барысқан.
Мұндай уақиға М. Әуезовтің Еңлік — Кебек пьесасында жақсы сипатталған.
Алайда, қазақта жеті атаға дейін қыз алыспау дәстүрі, яғни медициналық
қан тазарту заңы қатаң сақталған. Жігіт үйленер алдында әуелі өзіне ұнайтын
теңін іздейді. Бұл дәстүр Қыз көру, жар таңдау деп те аталады. Аттың XX
ғасырдың басында бүкіл қазақ халкына тән болған некелесудің ең негізгі түрі
— қалыңдықты қалыңмал төлеп сатьш алуга непзделген кұдалық арқылы неке құру
болды. Мұнымен бірге алғашқы қауымдық қоғамда үстемдік еткен топтық некенің
қалдығы ретінде қазақ арасында әмеңгерлік (левират) және балдыз алу
(сорорат) ғүұрыптары бойынша неке құру әдеті де өте жақсы сақталып келді.
Әр түрлі жағдайларға байланысты ел арасында қыз-келіншектерді алып қашып
некелесу әдеті де болды. Бірақ бұл әдет XX ғ. басында құдалық арқылы неке
құру ғұрпымен тығыз байланысты болды. Олай дейтініміз, кей уақьпта құдалық
арқылы некелесу тәртібі алып қашумен аяқталса, енді бірде алып қашу арқылы
некелесу міндетті түрде құдалық ғұрпымен қалың толеу арқылы бітетін.
Қазақ арасыңда, сирек болса да - XX ғ. басында кездесіп түратын
некелесу түрінің бірі туған-туысы жоқ, қалың төлеуге шамасы келмейтін
жалғыз басты жарлы жігіттер қыз әкесіне қалың орнына күшін сатып, белгілі
мөлшерде қызмет істеу немесе қыз әке-сінің ер балалары болмаған жағдайда -
қолына күінік күйеу больш кіру арқылы неке құру болды. XIX ғ. бірінші
жартысына дейін әр түрлі жаугершілік уақиғаларға байланысты тұтқын боп
қолга түскен қыз-келіншектерді жауынгерлер озара болісіп немесе сауға
ретінде сүрап алып некелесу түрі де болған.
Енді жоғарыда айтылған неке құру түрлеріне жеке-жеке
тоқталайық.Қалындықты қалыңмал толеп сатып алуға байланысты құдалық аркылы
некелесудің озі оны жан-жакты қарап, сан алуан сипаттарын еске ала оты-рып,
оның мәнін толық талдауды қажет етеді. Құдалық деген создің өзі некелесудің
бұл түрінің тек ата, әке не басқа туыстар еркіне байланысты, тіпті күйеу өз
тізгінін өзі алған адам болған күннің өзінде, оның атынан сөйлейтін кісі
тарапынан жүргізілетіндігін көрсетеді.
Әр әке өзінің шама-шарқына қарай, мүмкіндігінше өзіне теңдес адамды
таңдайды. "Бай - бастас, батыр -білектес, би - құлақтас" деген халық
даналығы тегін айтылмаған. Алайда құда болудың бірнеше жолы, тәртібі
болады. Кейде тағдырлары ұштасып достасқан екі адамның әйелдері екі қабат
болса, олар босанбай тұрып - кімде ұл, кімде қыз боларын білмей-ақ ниет
қосып құда болатын. Мұны "бел құда" дейді. Әдетте бел құдалар қалың
алыспайтын. Қазақ арасында кең тараған аңыз "Қозы Көрпеш-Баян сұлу"
жырындағы Қарабай мен Сарыбайдың тумаған балаларын атастырып серттесуі осы
бел құдалықтың анық айғағы: Онда:
Алланың әміріне көніселік,
Көздің қыры түскенін көріселік.
Ұл туар да, қыз туар заман болса,
Уағдамен қалыңсыз беріселік, -
деп уәделескен.
Мұндай құдалықтың шарты екеуінің әйелі босанған уақытта бірі ұл, бірі
қыз боп туса, екеуін қалыңсыз үйлендіру, ал екеуі де бір жыныстан болса,
екеуін дос етіп, әкелерінің достығын әрі жалғастыра беру болатын.
Қазақ арасында ежелден келе жатқан құдалық түрінің бірі - бесікте
жатқан екі нэрестені атастырып қою. Мұндай құдалықты "бесік құда" дейді.
Балалары шыр етіп жерге түсісімен қыз айттырып, құда түсу — негізінен
ерекше бір мақсатты көздеген әкелердің ісі. Кейбіреулер келешекте ісі
түсетін адаммен жақындасу-ды көздесе, енді біреулері (әсіресе дәулеті шағын
орта шаруалар) бесіктегі балалары ер жеткенше қысылып-қымтырылмай
қалыңмалды біртіндеп толеуді коксейді. Қыз әкесінің де оз есебі өзінде
болады. Біреулері кызы үшін ерте алынатын қалың малдың өсімін пайдалану мен
ол малды өз тарапынан керегіне ұстауды, тіпті ер баласына айттырған қыз
үілін қалыңға беруді ойласа, енді біреулер шағын дәулетін төгіп-шашпай,
асықпай жасау жасап, уақыты келгенде баласын дұрыстап ұзату қамын ойлайтын.
Төңкеріске дейінгі қазақ жұртшылығының басым көпшілігі орта шаруа
болғандықтан, қазақ арасында балаларын жастай айттырысу жиі кездесетін.
Қалыңмалды қай уақытта болсын өте қысылмай өтеуге мүмкіндігі бар ауқатты
адамдар, әсіресе мың ай~ даған белгілі байлар төтенше жағдайға байланысты
болмаса, бесіктегі балаларын атастырып, құда болуды құптамайтын. Өйткені
ірі байлар құда мәселесінде ел арасындағы рулық талас-тартыс, билік, ыкпал,
сән-сал-танат, байлық т.б. жағдайларды ескеріп, құдалықты өздерінің ерекше
мақсатына сай пайдаланатын. Әсіресе екі жақтың да көбірек ойластыратын жайы
- құдаларының мол байлығы мен қалыптасқан шаруашылығы болуы еді. Өйткені
мұндай мүмкіндік жастардың тұрмыс жағдайына, өміріне айтарлықтай әсер
ететіні сөзсіз. Ендеше, мұның өзі әркімнің сана-сезімін, оның тұрмыс
жағдайы, болмысы билейді деген материалистік қағиданың қазақ арасындағы
тікелей көрінісі іспеттес.
Бесік құда тек қазақ халқына ғана тән нәрсе емес. Оның Орта Азия
халықтарының көбінде болатындығын Н.А.Кисляков атап көрсеткен. Қай халықта
болмасын бесік құда болудың мәні мен мақсаты жоғарыдағы қазактар арасындағы
бесік құдалықтың мазмұнымен түгелдей үйлеседі. Кисляковтың айтуынша, мұндай
құдалар шамасынша бір-біріне сый-құрмет көрсетіп, кейде балаларының
көйлектерінің етегіне ішек салып, олардын бірінің күйеу, екіншісінің
қальпшық болғанын әйгілеген. Мұндай құдалар арасында қалыңмал мөлшері де
кейде шағындау болған. Сайып келгенде, бесіктегі нәрестелерді атастыру
әдетінің түп тамыры өте көне замандарға, яғни аналық дәуірге кететін
тәрізді. Ана үстемдігі дәуірінде бір аналық рудың ұлдары туысымен екінші
аналық рудың қыздарының күйеулері болып саналса, соңғы екінші рудың
ұлдарының үшінші рудың кыздарының күйеулері болып саналатын неке түрін
Л.Я.Штернберг ортодоксалды неке деп атаған. Сөйтіп ортодоксалды неке топты
некеден дара некеге өту кезеңімен тығыз байланысты болған.
Бесік құдалықтың ортодоксалды некемен ұштаса-тындығыш гиляктар
арасындағы деректер негізіне сүйене отырып, Л.Я.Штернберг "әрбір ұл тапкан
әйел босанысымен қызы бар туысына балаларды атастыру керек екенін дереу
өтініп, құда түсетін де, олардың білектеріне иттің жүнінен иірілген жіп
байлайтын" дейді. Қазақ арасындағы бесік құдалығы солау аналық ру кезінде
пайда болғанмен, патриархалды отбасынын үстемдік еткен кезінде алғашқы
мәнін өзгерткенін, қалың төлеп некелесу ісіне өзінше әсер ететін ғұрыпқа
айналғандығын В.В.Востров та атап өткен.
Жаушы жіберу. Жаушы-қыз айттыруға баратын өкіл. Ол жән-жосық білгіш,
сөзге шешен, әзіл-қалжыңға жүйрік адам болуы керек. Оның міндеті- қыз
әкесін көндіріп, бойжеткенге құда түсіп, құдалыққа келер күнді белгілеп
қайту. (Жаушы сөзі — Савчы — ұлы тәңірі жіберген елші деген сөздің
мағынасын білдіреді. М. Қашқари Диуани лұғат ат-түрік.
Жаушы астына ақ боз ат мініп, жеңіл киініп, шалбарының бір балағын
етігінің қонышына тығып, екінші балағын сыртына шығарып киеді. Ол — сапар
сәтті болсын деген ырым. Ақ боз атпен қыздың ауылына құйғытып шауып келген
елші бойжеткеннің үйіне кіріп келіп: Карағым, көрпе сал деп бұйырады,
Қыздың әке-шешесі, жақын туыстары жиналғанда, елші:
Сіздерде лашын бар, бізде сұңқар бар. Сол лашынды
сұңқарға ілгізгелі келдім деп, тұспалдай сөйлеп:
Екі тектің баласын
Ептемекке келгенмін.
Елдестірмек елшіден,
Жауластырмақ жаушыдан,
Құсқа салған аңшымын,
Сізде қыз бар, бізде ұл
Айттыра келген жаушымын, —
деп тақпақтай сөйлеп, келген жұмысын айтады.
Қыздың әке-шешесі құдалықты қабыл етсе, қой сойғызып, бата жасатып,
елшіні сыйлап жібереді. Ат сатсаң ауылыңмен деген, ағайынмен ақылдасайық.
Сіздермен құда жекжат болудан біз қашпаймыз деп жауап береді.
Құдаларды қарсы алу. Келесі жолы құданың (қыздың әкесінің) хабарлауы
бойынша құдалық сөйлесіп, қалың мал жөнінен келісуге жігіттің әкесі
бастаған 7—8 адам жанына—сөзшең, әңгімешіл, домбырашы, әнші-жыршы, ақын,
палуан жігіттерді ертіп, қүданың аулына келеді. Құда арнайы ақ үй тіктіріп,
қой немесе тай сойдырып, құдаларды тік тұрып күтіп алады.
Құдалар келе жатқанда арқан керу, құдаларға балшық, ұн жағу, күштеп
барып еркектердің басына әйелдің жаулығын кигізу, тіпті құдалардың қол
аяғын таңып өгізге мінгізу сияқты сайқы мазақ, әзілдер жасалады. Құдалар
үйге кіріп отырғаннан кейін де бейқам отырған құдалардың шапанын төсенішке
тепшіп қою, жатқанда кұдалардың аяқ киімінің бір парын тығып қою сияқты
ойын-әзілдер болады. Түнімен өлең айтысу, домбыра тартысу, ұлт ойындарын
ойнау- сияқты қызықтар көрсетіледі.
Қалыңмал мәселесі шешіліп болғаннан кейін дәстүр бойынша ақ жол тілеп,
құдалық берік болу үшін бір мал шалады. Оның бауыздау қанына қол батырысып,
бата бұзбауға серттеседі. Бұл ырым — қанға қан қосылды, енді туыс болдық
деген ишаратты білдіргендік.
Есік-төр көрсету тойы. Сыйға—сый, сыраға—бал демекші, ендігі кезекте
жігіт жағы құдаларын есік-төр керіп қайтындар деп, қарсы тойға шақырады.
Оның мақсаты — қыздың әке-шешесі, ағайын-туыстарымен жігіт жағының
туыстарын таныстыру. Олар да әнші-күйші, сөзшең жігіттерін ертіп, 15-20
кісі болып келеді. Әдетте қыз берген жақтан құдалыққа 2—3 адам артық
келеді. Мұнда да кыздың аулында құдаларға жасалған ырымдар (арқан керу,
кәрімдік, бас тартар, төс салар, құйрық-бауыр асату, т. б.) мен кәделер
(құда, құдағиларға, құдашаларға жағалы киімдерді сыйға тарту) жасалады.
Ұрын келу немесе ілу тойы. Күйеуді қымбат кәделермен, жакына әнші,
куйші, сері жігіттерді ертіп қалындықтың аулына жібереді. Күйеудің жақсы
киінуі, ер-тұрманы, мінген аты өзіне сай болуы шарт (ер-тұрманы күмістелген
болуы керек). Күйеу басына оқалы тымақ киеді. Оның себебі күйеудің беті
түгел көрінбеуі керек. Күйеу жолдасқа ерген сері-сал жігіттермен бірге жөн
білетін жасы үлкен, кәде үлестіретін адам болады.
Күйеу қалыңдықтың аулына келген соң оның алдынан қайындары шығып ілуге
әкелген малдарын көреді. Егер әкелген малын азырқанса, немесе мал басынан
кемістік тапса, әкелген малын алмай, күйеуді кейін қайтарып жіберуге
хақылы. Аларын алып, көңілі тынған қайын атасы күйеудің ауылға түсуіне
рүқсат береді. Ауылдан екі шакырым жерге шатыр тігіліп, оған қьтздың
жеңгелері мен ауылдың қыз-келіншек, бозбалалары жиналады. Ауылға таянғанда,
күйеу жігіт жолдастарымен аттан түсіп, әйелдерге қарсы жаяу жүріп келіп,
тәжім етіп сәлемдеседі. Сонан соң қалыңдықтың сіңілілері күйеу жігітті
қолтықтап, арнайы тігілген үйге енгізеді. Осы арада күйеудің жанындағы
отағасы әкелген кәделерін әйелдерге үлестіреді. Қалындықтың туыстарына бір
кесек мата, жеңгелері мен сіңлілеріне әр түрлі көйлектік маталар беріледі.
Күйеу балдыздарына көрімдікке сырға, білезік, шолпы сияқты әшекей заттар
үлестіреді. Күйеудің қайын атасына арнайы жақсы атты (ер-тұрманымен) сыйға
тартады.
Қалыңдықтың аулында мал сойылып, той басталады. Ауыл жастары күйеудің
келу құрметіне қынаменде деп аталатын ойын-сауық кешін ұйымдастырады. Түн
ортасына дейін ән айтылып, күй шертіліп, ұлттық ойындар.
Құл мен күң тек қалыңмал қүрамында ғана емес, хан-сұлтандар мен атақты
байлардың қыздарының жасауының құрамына да енген. Жасау ретінде берілетін
жетім қыз бен жетім бала есіктегі құлы, күтушісі есебінде беріліп, сол
отаудың басыбайлы меншігіне айналған. Бұл қазақ әйелдерінің ерлерімен
ренжіскенде мен осы үйдің шаныраққа мініп келген күңі емеспін дейтін
сөзінен де байкалады.
Қалыңмалдың құрамына құдалар арасында жүретін сый-лык-кәделер де
кіреді. Ол кәделер мыналар:
Калыңмал — қалыңмал төлеу кейбір зерттеушілердің түсіндіріп
жүргеніндей, қызды сатып алу үшін берілетін қүн емес, керісінше,
қалыңдықтың жасауына, сәукелесіне, той малына, кәделі алыс-берістерге
жұмсалатын қаражат көлеміне сай төленетін төлем. Дәстүрлі қалыңмал мынадай
бөлімлерден тұрады:
Бес жақсы — түзу мылтық, берік сауыт, бәйге ат, жүк артатын атан түйе,
қыздың басты киімдері (сәукеле, білезік, сырға, камқа тон, оқалы камзол,
шағи шапан, күміс ер). Бұл айтылғандар болмай қалса, олардың әрқайсысына 4
ірі қарадан төлеген. Яғни бес жақсының құны Кіші жүзде 20 кара малдың
шамасында болған. Ал Торғай облысында оған 3—12-ге дейін ірі жылқы немссе
100—1000 сомға дейін күміс ақша берілген. Сауыт беру ХІХ-ғ. екінші
жартысынан бастап дәстүрден қалған. Себебі жаугершілік заманның
бейбітшілікке көшуімен байланысты болғанға ұқсайды.
Ілу— қызды тәрбиелегені үшін үрын барғанда қыздың шешесіне,
жеңгелеріне беретін дүние-мүлік.
Өлі-тірі — өлген аруақтарға арнап союға, етін елге үлестіруге арналған
мал. Ол жылқы, қой болуы мүмкін. (Халық түсінігінде егер өлі-тірісі
берілмесе, келін ауру болып калады-мыс).
Той малды — қыз ұзату тойына сойысқа апаратын мал. Той малы қоралы
қойдан бастап, 10—15 жылқыға дейін болады.
Жігіт түйе — қыз әкесінің аталық күшіне төленетін акы. Бұған 1—2 түйе
және міндетті түрде күйеудің жақсы сырт киімі (түлкі, қасқыр ішік, шағи
шапан) мен ер-тұрманы беріледі.
Сондай-ақ қалыңмалдың он шақты қарадан аспайтын, кедейлер ортасында
жүретін — дөңгелек қалың, 10—15 ұсақ мал орнына бір тәуір жылқы беру
ғұрпы — балама калың, әйелі өліп, орнына балдызын алғанда төлсиетін 27
ірі қара — олқы қалың секілді түрлері де болған.
Құдалық кәделер құдалардың әл-ауқатына байланысты болған. Баймен-бай
құда болса, арасында жорға жүреді, ал кедей мен кедей құда болса — арық
тоқты мен дорба жүреді деген мәтел сонан қалған.
Қалыңмалды бөлу үстінде жылқышыларға құрық бауға бір мал, қойшыларға
қосақ бауға бір қой, бата оқыған көпшілік келін тілі деп бір мал алады.
(Халық ұғымында келін тілін бермесе жаңа түсетін жас келін кекеш болып
қалады деген сенім болған).
Қорыта айтқанда, аты аталып, түсі түстелген қалыңмал түгелдей қыз
үйіне бармайды. Көп түбі, қыз жасауы т. б. алыс-беріспен кері қайтады.
Халық ұғымында бұл ырым, кәделердің бәр түптеп келгенде, туыс-жекжаттықты
жақындастыру үшін істелген.
Жасау. Жасау — жігіт жағынан келген қалыңмал мөлшерімен қарайлас,
үзатылатын қызға берілетін мал-мүлік. Жасау — жаңа отау құрған екі жас үшін
ең қажетті мынадай мүліктерден тұрады: ақ отау, төсек-орын, киім-кешек,
құрал-жабдық, қару-жарақ, сойыс, сауын мал, әр түрлі — ірілі-ұсақты сыйлық
заттар. Бұлардың әрқайсысы 7 немесе 9 заттан тұрған. Мысалы: қару-жараққа:
найза, айбалта, садақ, қалқан, сауыт, шоқпар, қанжар; ыдыс-аяққа: қазан-
ошақ, астау, шара, шөміш, ожау, күбі, келі, кебеже, саба; төсек орынға:
ағаш төсек, көрпелер, құс жастық, шымылдық, түс киіз, тесек жапқыш;
төсеніштер: текемет, сырмақ, алаша, кілем, еткиіз. Қазақ қызын жасаусыз
ешқашан үйінен шығармаған. Жасау беруге кыздың ағайын-туыстары, тіпті букіл
ауыл болып көмектесетін болған.
Барлық қыздардың жасауы бірдей бола бермейді. Ол қыздың жұртының
байлығына байланысты.
Ұзақ уақыт әбігерленіп қыз жасауы дайын болғаннан кейін (кейде ол
1,5—2 жылға дейін созылуы мүмкін) қыздың әке-шешесі қалыңдықты алып кету
туралы құдаларына хабар береді.
Рәсім бойынша күйеу сүт ақысы, той малы, жыртысы т. б. кәделерімен
артынып-тартынып, бірнеше жолдас-жорасымен келеді. Бір топ қыз-келіншек
олардың алдынан шығып, ауыл сыртынан қарсы алады. Жездесінің атын жетектеп
келіп белдеуге байлаған балдызына күйеу ат байлар сыйлығын бсреді. Ол
асыл мата немесе жағалы киім болуы мүмкін. Қазақстанның оңтүстік
облыстарында мұны кепшік қыстырар деп те атайды.
Күйеу бала келісімен, ауылдағы ең аяулы бәйбіше, көбінесе қыздың үлкен
шешесі (әжесі) табақка қүрт, ірімшік, тәтті, ұсақ ақша салып күйеудің
алдынан шашу шашады. Шашу шашу қазақта жалғыз тойда ғана, игілікті
қуаныштың белгісі ретінде жасалатын ырым. Құда-құдағиларды алдын ала
дайындалған күтуші адамдар (көбінесе әйелдер) киімдерін шешіндіріп іледі,
кетерде киіндіреді. Сол үшін күтіп жүрген адамдарға зат немесе ақша береді.
Құда-құдағилар құданың үйіне кірерде күтуіпі әйелдердің бірі оларды бірден
үйге жібермей тоқтатады. Құдалар ырымдарын берген соң әлгі әйел оларға есік
ашып кіруге рұқсат береді. Мұны табалдырық аттар дейді. Күйеуге арналып ақ
отау тігіледі. Мал қойылады, бата жасалады. Үй тікксн әйелдер күйеуден
кереге көтерер, шаңырақ көтерер, уық шаншар, туырлық жабар, түндік
жабар, үзік жабар, бау-шу байлар деген кәделер алады. Үйге кірген соң
отау байғазысын береді. Тігілген ақ отауға ең алдымен күйеуді енгізеді.
Ол үйдің сол жақ босағасына барып, оң аяғымен жерді бір теуіп, далаға қайта
шығады. Ол — бұл отаудың иесі біз боламыз деген ишаратты білдіру. Осы
отауда отырып ет желініп, шай ішіледі. Жаңа сойған қойдың тіс тимей
мүжілген омыртқасын жібск ора-малға орап, күйеуге ұсынады. Жігіт омыртқаны
алып ақ отаудың шаңырағынаи далаға лақтырады. Бұл ақ отаудың босағасы
берік болсын, түтіні түзу шықсын деген ырымды білдіреді. Ертеңінде той
жасалып, ат шаптырып, балуан күрестіріледі, т. б. ұлт ойындары ойналады.
Той өткен соң ұзатылатын қыз апа-сінлілерін, жеңгелерін, ауылдас қыздарын
ертіп туысқандарының үйін аралап қоштасады. Әрбір туыс, жақын-жоралары
таныса келген қызға сыйлық беруге тиіс: біреулер кілем, біреулер шапан,
ішік, т. б. заттар береді. Сол күңі ауылдың барлық жастары қыздың үйіне
жиналып ойын-сауық жасайды. Өлең айтады, домбыра тартады, ән салады, қыз
бен жігіт айтысады. Қыз жеңілсе, жеңген жігітке орамал береді, ал жігіт
жеңілсе, қызға шапан жабады. Жар-жар айтысы болады. Айтыстың бүл түрінде
жастар екі топқа бөлініп, кыз жағы әке-шешесін, ағайын-туысын, әлпештеп
есірген оң жаклы, ауылдағы құрбы-құрдастарын қимайтынын айтса, жігіт жағы
әке-шеше орнына қайын ата, қайын ене, сіңлің орнына кайын сінлің, бауырың
орнына қайның бар, қыз жат жүртқа жаралган, елдің, ата-анаңның сағын
сындырма, артыңнан сағындырмай барып тұрамыз деген сияқты ақыл-кеңес, өсиет
сөздер өлеңмен айтылады. Күйеудің жолдастары шакырылып, қыздың жасауын
көрсетеді де, бұл бұйымдар түйеге артыла бастайды. Қалыңдыкқа ат ерттеліп,
қыз әке-шешесімен, ағайын-туыстарымен қоштасып, сыңсу өлеңдері айтылады.
Мен еліме өкпелі деп басталатын сыңсу өлеңінде:
Келін түсіру тойы. Ауыл әйелдері жасаулы көштің алдынан шығып, шашу
шашады. Кеш бастар түйенің бұйдасын ұстап, ауылға жетектеп енген әйелді
мұрындық ана деп атап, оған арнайы сый беріледі. Ауыл адамдары дереу
жүктерді түсіріп, отауды тігуге кіріседі. Мұнда да шаңырақты көтеру —
балалы-шағалы, үрім бұтағы өскен, елге беделді салиқалы анаға жүктеледі.
Бұл жерде жаңа түскен жас келінге жағың түскенше жамандық көрме, осы
абыройлы ананың жолын берсін деген ырым көзделеді.
Отаудың ішкі жиһаздары жайнатып жиналады. Осы кезде бір жеңгесімен
аттан түсіп, алыстан ауылдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Отбасы — қоғамның бір бөлшегі. Үйлену, өз алдына отау тігіп, түтін
түтету ғасырдан-ғасырға жалғасып келе жатқан тарихи салт, құбылыс. Қазақ
халқында Бірінші байлық — денсаулық, екінші байлық — ақжаулық, үшішпі
байлық — он саулық деген үш тармақты, бір бүтін аталы сөздің бар екені
мәлім. Мұны өмір пәлсапасы деуге де болады.
Мұндағы ақ жаулық деген әйел мағынасындағы сөз екені түсінікті,
Халықтың есіп-енетін жан ұясы — жас жұбайлардың шаңырағы. Қыз бен жігіттің
бас қосып үйленуі сырт қарағанда олардың жеке өз істері сияқты көрінгенімен
бұл бүкіл халық мүддесімен, оның болашығымен ұштасып жатқан қоғам өмірінің
өзектес құбылысы екені айқын. Сондықтан да ежелден ата-аналар балаларын
кезінде үйлендіріп, жақсы келін түсіруді мұрат тұтып, мұны тікелей өз
қолдарына алып отырған. Оның орынды себебі де бар. Бір үйлі жанның, тіпті
бір ауылдың тіршілігін алдымен келетін келін бастайды.
От бар жерде өмір бар, жылу-береке бар. Сол отты жағуды халқымыз
келінге сеніп тапсырған. Бүгінгі жас келін —- ертең өмірді жалғастырушы,
ұрпақ әкелетін ана. Халқымыз ананың өнегелі, өнерлі, сабырлы, салмақты,
сыйласымды, тәрбиелі болуын мақсат еткен.
Қандай әке-шеше болмасын бәрінен бұрын айттыратын қызының ажар-көркіне
ғана емес, адамгершілік қасиеті қандай дегенге ерекше көңіл бөліп, оның
көргенді, өнегелі жерден шығуын қалаған. Келіннің сүйген жарына адал, ата-
енесіне мейірімді, еңбек сүйгіш, елгезек болуына назар аударған. Мысалы,
XVIII ғасырда өмір сүрген ұлы тұлғалардың бірі — атақты Төле би бабамыз ел
аралас жүріп баласына қызды өзі таңдап айттырған. Ол, өзінің болжағанындай
парасатты, ақылды, ел-жұртқа қадірлі келін болған. Қазақ елінің өз арасында
мұндай құдандалық, жек-жаттық ертеден-ақ кең тарап, өмір сүру заңдылығына
айналған.
Ата-бабалардың ғасырлар бойы ұстанған бұл салт-дәстүрлері жас
жұбайлардың көсегесін көтертіп, босағасының берік болуына, бала тәрбиелеп,
ұрпақ есіруіне, сөйтіп ұлттың тұтастығын сақтауға себепші болып, негіз
қалады. Үйлену және үй болуға байланысты қазақтың бірнеше салт-дәсіүрлері
бар. Олар құда түсу, жаушы жіберу, құдаларды қарсы алу, есік-төр көрсету,
ұрын келу, жасау беру, сыңсу, келпі түсіру, бет ашар. т. б.
Қүда түсу. Қазақ халқы қоғамдық қарым-қатынастарды әдет-ғұрыптар
бойынша реттеп, өздерінің достығын қыз алысып, қыз берісіп, құда болу
арқылы нығайтып келген. Қыз бала — жатжұрттық, Қыз — дәнекер дейтін
сөздер сол ойды білдіруден туған. Ертеде екі дос адам өзара достығын
нығайту үшін бірінің әйелі — ұл, ал екіншісінің әйелі қыз тапса, оларды бір-
біріне қосуға уәде байласқан. Мұны бесік құда деп атайды. Екі-үш жасар
ұлы бар дәулетті қазақтар өзі сиякты дәулетті адамдардың қыздарына құда
түсіп айттыруға тырыскан. Көбінесе 11—12 жасар қыздарға құда түсіп, —13-те
отау иесі деп қызын 13-те ұзатып, ұлын 15-те үйлендіре берген.
Ал кедей адамдар мал орнына қыздың жағына қарындасын беру сияқты салт
болған. Оны Қарсы құда деп атайды. Немесе қалың беріп айттыруға халі
келмеген еті тірі пысық жігіттер қыздың жеңгесі арқылы қызбен астыртын
уәделесіп, қызды алып қашып та кетіскен. Мұндай жағдайда жігіт жағы айып
төлеп, көп шығынға да батады. Ауылдас ағайындар айыпты бірлесіп төлейтін
болған. Айып-пен бітіспесе, екі жақ керісіп, кісі өліміне дейін барысқан.
Мұндай уақиға М. Әуезовтің Еңлік — Кебек пьесасында жақсы сипатталған.
Алайда, қазақта жеті атаға дейін қыз алыспау дәстүрі, яғни медициналық
қан тазарту заңы қатаң сақталған. Жігіт үйленер алдында әуелі өзіне ұнайтын
теңін іздейді. Бұл дәстүр Қыз көру, жар таңдау деп те аталады. Аттың XX
ғасырдың басында бүкіл қазақ халкына тән болған некелесудің ең негізгі түрі
— қалыңдықты қалыңмал төлеп сатьш алуга непзделген кұдалық арқылы неке құру
болды. Мұнымен бірге алғашқы қауымдық қоғамда үстемдік еткен топтық некенің
қалдығы ретінде қазақ арасында әмеңгерлік (левират) және балдыз алу
(сорорат) ғүұрыптары бойынша неке құру әдеті де өте жақсы сақталып келді.
Әр түрлі жағдайларға байланысты ел арасында қыз-келіншектерді алып қашып
некелесу әдеті де болды. Бірақ бұл әдет XX ғ. басында құдалық арқылы неке
құру ғұрпымен тығыз байланысты болды. Олай дейтініміз, кей уақьпта құдалық
арқылы некелесу тәртібі алып қашумен аяқталса, енді бірде алып қашу арқылы
некелесу міндетті түрде құдалық ғұрпымен қалың толеу арқылы бітетін.
Қазақ арасыңда, сирек болса да - XX ғ. басында кездесіп түратын
некелесу түрінің бірі туған-туысы жоқ, қалың төлеуге шамасы келмейтін
жалғыз басты жарлы жігіттер қыз әкесіне қалың орнына күшін сатып, белгілі
мөлшерде қызмет істеу немесе қыз әке-сінің ер балалары болмаған жағдайда -
қолына күінік күйеу больш кіру арқылы неке құру болды. XIX ғ. бірінші
жартысына дейін әр түрлі жаугершілік уақиғаларға байланысты тұтқын боп
қолга түскен қыз-келіншектерді жауынгерлер озара болісіп немесе сауға
ретінде сүрап алып некелесу түрі де болған.
Енді жоғарыда айтылған неке құру түрлеріне жеке-жеке
тоқталайық.Қалындықты қалыңмал толеп сатып алуға байланысты құдалық аркылы
некелесудің озі оны жан-жакты қарап, сан алуан сипаттарын еске ала оты-рып,
оның мәнін толық талдауды қажет етеді. Құдалық деген создің өзі некелесудің
бұл түрінің тек ата, әке не басқа туыстар еркіне байланысты, тіпті күйеу өз
тізгінін өзі алған адам болған күннің өзінде, оның атынан сөйлейтін кісі
тарапынан жүргізілетіндігін көрсетеді.
Әр әке өзінің шама-шарқына қарай, мүмкіндігінше өзіне теңдес адамды
таңдайды. "Бай - бастас, батыр -білектес, би - құлақтас" деген халық
даналығы тегін айтылмаған. Алайда құда болудың бірнеше жолы, тәртібі
болады. Кейде тағдырлары ұштасып достасқан екі адамның әйелдері екі қабат
болса, олар босанбай тұрып - кімде ұл, кімде қыз боларын білмей-ақ ниет
қосып құда болатын. Мұны "бел құда" дейді. Әдетте бел құдалар қалың
алыспайтын. Қазақ арасында кең тараған аңыз "Қозы Көрпеш-Баян сұлу"
жырындағы Қарабай мен Сарыбайдың тумаған балаларын атастырып серттесуі осы
бел құдалықтың анық айғағы: Онда:
Алланың әміріне көніселік,
Көздің қыры түскенін көріселік.
Ұл туар да, қыз туар заман болса,
Уағдамен қалыңсыз беріселік, -
деп уәделескен.
Мұндай құдалықтың шарты екеуінің әйелі босанған уақытта бірі ұл, бірі
қыз боп туса, екеуін қалыңсыз үйлендіру, ал екеуі де бір жыныстан болса,
екеуін дос етіп, әкелерінің достығын әрі жалғастыра беру болатын.
Қазақ арасында ежелден келе жатқан құдалық түрінің бірі - бесікте
жатқан екі нэрестені атастырып қою. Мұндай құдалықты "бесік құда" дейді.
Балалары шыр етіп жерге түсісімен қыз айттырып, құда түсу — негізінен
ерекше бір мақсатты көздеген әкелердің ісі. Кейбіреулер келешекте ісі
түсетін адаммен жақындасу-ды көздесе, енді біреулері (әсіресе дәулеті шағын
орта шаруалар) бесіктегі балалары ер жеткенше қысылып-қымтырылмай
қалыңмалды біртіндеп толеуді коксейді. Қыз әкесінің де оз есебі өзінде
болады. Біреулері кызы үшін ерте алынатын қалың малдың өсімін пайдалану мен
ол малды өз тарапынан керегіне ұстауды, тіпті ер баласына айттырған қыз
үілін қалыңға беруді ойласа, енді біреулер шағын дәулетін төгіп-шашпай,
асықпай жасау жасап, уақыты келгенде баласын дұрыстап ұзату қамын ойлайтын.
Төңкеріске дейінгі қазақ жұртшылығының басым көпшілігі орта шаруа
болғандықтан, қазақ арасында балаларын жастай айттырысу жиі кездесетін.
Қалыңмалды қай уақытта болсын өте қысылмай өтеуге мүмкіндігі бар ауқатты
адамдар, әсіресе мың ай~ даған белгілі байлар төтенше жағдайға байланысты
болмаса, бесіктегі балаларын атастырып, құда болуды құптамайтын. Өйткені
ірі байлар құда мәселесінде ел арасындағы рулық талас-тартыс, билік, ыкпал,
сән-сал-танат, байлық т.б. жағдайларды ескеріп, құдалықты өздерінің ерекше
мақсатына сай пайдаланатын. Әсіресе екі жақтың да көбірек ойластыратын жайы
- құдаларының мол байлығы мен қалыптасқан шаруашылығы болуы еді. Өйткені
мұндай мүмкіндік жастардың тұрмыс жағдайына, өміріне айтарлықтай әсер
ететіні сөзсіз. Ендеше, мұның өзі әркімнің сана-сезімін, оның тұрмыс
жағдайы, болмысы билейді деген материалистік қағиданың қазақ арасындағы
тікелей көрінісі іспеттес.
Бесік құда тек қазақ халқына ғана тән нәрсе емес. Оның Орта Азия
халықтарының көбінде болатындығын Н.А.Кисляков атап көрсеткен. Қай халықта
болмасын бесік құда болудың мәні мен мақсаты жоғарыдағы қазактар арасындағы
бесік құдалықтың мазмұнымен түгелдей үйлеседі. Кисляковтың айтуынша, мұндай
құдалар шамасынша бір-біріне сый-құрмет көрсетіп, кейде балаларының
көйлектерінің етегіне ішек салып, олардын бірінің күйеу, екіншісінің
қальпшық болғанын әйгілеген. Мұндай құдалар арасында қалыңмал мөлшері де
кейде шағындау болған. Сайып келгенде, бесіктегі нәрестелерді атастыру
әдетінің түп тамыры өте көне замандарға, яғни аналық дәуірге кететін
тәрізді. Ана үстемдігі дәуірінде бір аналық рудың ұлдары туысымен екінші
аналық рудың қыздарының күйеулері болып саналса, соңғы екінші рудың
ұлдарының үшінші рудың кыздарының күйеулері болып саналатын неке түрін
Л.Я.Штернберг ортодоксалды неке деп атаған. Сөйтіп ортодоксалды неке топты
некеден дара некеге өту кезеңімен тығыз байланысты болған.
Бесік құдалықтың ортодоксалды некемен ұштаса-тындығыш гиляктар
арасындағы деректер негізіне сүйене отырып, Л.Я.Штернберг "әрбір ұл тапкан
әйел босанысымен қызы бар туысына балаларды атастыру керек екенін дереу
өтініп, құда түсетін де, олардың білектеріне иттің жүнінен иірілген жіп
байлайтын" дейді. Қазақ арасындағы бесік құдалығы солау аналық ру кезінде
пайда болғанмен, патриархалды отбасынын үстемдік еткен кезінде алғашқы
мәнін өзгерткенін, қалың төлеп некелесу ісіне өзінше әсер ететін ғұрыпқа
айналғандығын В.В.Востров та атап өткен.
Жаушы жіберу. Жаушы-қыз айттыруға баратын өкіл. Ол жән-жосық білгіш,
сөзге шешен, әзіл-қалжыңға жүйрік адам болуы керек. Оның міндеті- қыз
әкесін көндіріп, бойжеткенге құда түсіп, құдалыққа келер күнді белгілеп
қайту. (Жаушы сөзі — Савчы — ұлы тәңірі жіберген елші деген сөздің
мағынасын білдіреді. М. Қашқари Диуани лұғат ат-түрік.
Жаушы астына ақ боз ат мініп, жеңіл киініп, шалбарының бір балағын
етігінің қонышына тығып, екінші балағын сыртына шығарып киеді. Ол — сапар
сәтті болсын деген ырым. Ақ боз атпен қыздың ауылына құйғытып шауып келген
елші бойжеткеннің үйіне кіріп келіп: Карағым, көрпе сал деп бұйырады,
Қыздың әке-шешесі, жақын туыстары жиналғанда, елші:
Сіздерде лашын бар, бізде сұңқар бар. Сол лашынды
сұңқарға ілгізгелі келдім деп, тұспалдай сөйлеп:
Екі тектің баласын
Ептемекке келгенмін.
Елдестірмек елшіден,
Жауластырмақ жаушыдан,
Құсқа салған аңшымын,
Сізде қыз бар, бізде ұл
Айттыра келген жаушымын, —
деп тақпақтай сөйлеп, келген жұмысын айтады.
Қыздың әке-шешесі құдалықты қабыл етсе, қой сойғызып, бата жасатып,
елшіні сыйлап жібереді. Ат сатсаң ауылыңмен деген, ағайынмен ақылдасайық.
Сіздермен құда жекжат болудан біз қашпаймыз деп жауап береді.
Құдаларды қарсы алу. Келесі жолы құданың (қыздың әкесінің) хабарлауы
бойынша құдалық сөйлесіп, қалың мал жөнінен келісуге жігіттің әкесі
бастаған 7—8 адам жанына—сөзшең, әңгімешіл, домбырашы, әнші-жыршы, ақын,
палуан жігіттерді ертіп, қүданың аулына келеді. Құда арнайы ақ үй тіктіріп,
қой немесе тай сойдырып, құдаларды тік тұрып күтіп алады.
Құдалар келе жатқанда арқан керу, құдаларға балшық, ұн жағу, күштеп
барып еркектердің басына әйелдің жаулығын кигізу, тіпті құдалардың қол
аяғын таңып өгізге мінгізу сияқты сайқы мазақ, әзілдер жасалады. Құдалар
үйге кіріп отырғаннан кейін де бейқам отырған құдалардың шапанын төсенішке
тепшіп қою, жатқанда кұдалардың аяқ киімінің бір парын тығып қою сияқты
ойын-әзілдер болады. Түнімен өлең айтысу, домбыра тартысу, ұлт ойындарын
ойнау- сияқты қызықтар көрсетіледі.
Қалыңмал мәселесі шешіліп болғаннан кейін дәстүр бойынша ақ жол тілеп,
құдалық берік болу үшін бір мал шалады. Оның бауыздау қанына қол батырысып,
бата бұзбауға серттеседі. Бұл ырым — қанға қан қосылды, енді туыс болдық
деген ишаратты білдіргендік.
Есік-төр көрсету тойы. Сыйға—сый, сыраға—бал демекші, ендігі кезекте
жігіт жағы құдаларын есік-төр керіп қайтындар деп, қарсы тойға шақырады.
Оның мақсаты — қыздың әке-шешесі, ағайын-туыстарымен жігіт жағының
туыстарын таныстыру. Олар да әнші-күйші, сөзшең жігіттерін ертіп, 15-20
кісі болып келеді. Әдетте қыз берген жақтан құдалыққа 2—3 адам артық
келеді. Мұнда да кыздың аулында құдаларға жасалған ырымдар (арқан керу,
кәрімдік, бас тартар, төс салар, құйрық-бауыр асату, т. б.) мен кәделер
(құда, құдағиларға, құдашаларға жағалы киімдерді сыйға тарту) жасалады.
Ұрын келу немесе ілу тойы. Күйеуді қымбат кәделермен, жакына әнші,
куйші, сері жігіттерді ертіп қалындықтың аулына жібереді. Күйеудің жақсы
киінуі, ер-тұрманы, мінген аты өзіне сай болуы шарт (ер-тұрманы күмістелген
болуы керек). Күйеу басына оқалы тымақ киеді. Оның себебі күйеудің беті
түгел көрінбеуі керек. Күйеу жолдасқа ерген сері-сал жігіттермен бірге жөн
білетін жасы үлкен, кәде үлестіретін адам болады.
Күйеу қалыңдықтың аулына келген соң оның алдынан қайындары шығып ілуге
әкелген малдарын көреді. Егер әкелген малын азырқанса, немесе мал басынан
кемістік тапса, әкелген малын алмай, күйеуді кейін қайтарып жіберуге
хақылы. Аларын алып, көңілі тынған қайын атасы күйеудің ауылға түсуіне
рүқсат береді. Ауылдан екі шакырым жерге шатыр тігіліп, оған қьтздың
жеңгелері мен ауылдың қыз-келіншек, бозбалалары жиналады. Ауылға таянғанда,
күйеу жігіт жолдастарымен аттан түсіп, әйелдерге қарсы жаяу жүріп келіп,
тәжім етіп сәлемдеседі. Сонан соң қалыңдықтың сіңілілері күйеу жігітті
қолтықтап, арнайы тігілген үйге енгізеді. Осы арада күйеудің жанындағы
отағасы әкелген кәделерін әйелдерге үлестіреді. Қалындықтың туыстарына бір
кесек мата, жеңгелері мен сіңлілеріне әр түрлі көйлектік маталар беріледі.
Күйеу балдыздарына көрімдікке сырға, білезік, шолпы сияқты әшекей заттар
үлестіреді. Күйеудің қайын атасына арнайы жақсы атты (ер-тұрманымен) сыйға
тартады.
Қалыңдықтың аулында мал сойылып, той басталады. Ауыл жастары күйеудің
келу құрметіне қынаменде деп аталатын ойын-сауық кешін ұйымдастырады. Түн
ортасына дейін ән айтылып, күй шертіліп, ұлттық ойындар.
Құл мен күң тек қалыңмал қүрамында ғана емес, хан-сұлтандар мен атақты
байлардың қыздарының жасауының құрамына да енген. Жасау ретінде берілетін
жетім қыз бен жетім бала есіктегі құлы, күтушісі есебінде беріліп, сол
отаудың басыбайлы меншігіне айналған. Бұл қазақ әйелдерінің ерлерімен
ренжіскенде мен осы үйдің шаныраққа мініп келген күңі емеспін дейтін
сөзінен де байкалады.
Қалыңмалдың құрамына құдалар арасында жүретін сый-лык-кәделер де
кіреді. Ол кәделер мыналар:
Калыңмал — қалыңмал төлеу кейбір зерттеушілердің түсіндіріп
жүргеніндей, қызды сатып алу үшін берілетін қүн емес, керісінше,
қалыңдықтың жасауына, сәукелесіне, той малына, кәделі алыс-берістерге
жұмсалатын қаражат көлеміне сай төленетін төлем. Дәстүрлі қалыңмал мынадай
бөлімлерден тұрады:
Бес жақсы — түзу мылтық, берік сауыт, бәйге ат, жүк артатын атан түйе,
қыздың басты киімдері (сәукеле, білезік, сырға, камқа тон, оқалы камзол,
шағи шапан, күміс ер). Бұл айтылғандар болмай қалса, олардың әрқайсысына 4
ірі қарадан төлеген. Яғни бес жақсының құны Кіші жүзде 20 кара малдың
шамасында болған. Ал Торғай облысында оған 3—12-ге дейін ірі жылқы немссе
100—1000 сомға дейін күміс ақша берілген. Сауыт беру ХІХ-ғ. екінші
жартысынан бастап дәстүрден қалған. Себебі жаугершілік заманның
бейбітшілікке көшуімен байланысты болғанға ұқсайды.
Ілу— қызды тәрбиелегені үшін үрын барғанда қыздың шешесіне,
жеңгелеріне беретін дүние-мүлік.
Өлі-тірі — өлген аруақтарға арнап союға, етін елге үлестіруге арналған
мал. Ол жылқы, қой болуы мүмкін. (Халық түсінігінде егер өлі-тірісі
берілмесе, келін ауру болып калады-мыс).
Той малды — қыз ұзату тойына сойысқа апаратын мал. Той малы қоралы
қойдан бастап, 10—15 жылқыға дейін болады.
Жігіт түйе — қыз әкесінің аталық күшіне төленетін акы. Бұған 1—2 түйе
және міндетті түрде күйеудің жақсы сырт киімі (түлкі, қасқыр ішік, шағи
шапан) мен ер-тұрманы беріледі.
Сондай-ақ қалыңмалдың он шақты қарадан аспайтын, кедейлер ортасында
жүретін — дөңгелек қалың, 10—15 ұсақ мал орнына бір тәуір жылқы беру
ғұрпы — балама калың, әйелі өліп, орнына балдызын алғанда төлсиетін 27
ірі қара — олқы қалың секілді түрлері де болған.
Құдалық кәделер құдалардың әл-ауқатына байланысты болған. Баймен-бай
құда болса, арасында жорға жүреді, ал кедей мен кедей құда болса — арық
тоқты мен дорба жүреді деген мәтел сонан қалған.
Қалыңмалды бөлу үстінде жылқышыларға құрық бауға бір мал, қойшыларға
қосақ бауға бір қой, бата оқыған көпшілік келін тілі деп бір мал алады.
(Халық ұғымында келін тілін бермесе жаңа түсетін жас келін кекеш болып
қалады деген сенім болған).
Қорыта айтқанда, аты аталып, түсі түстелген қалыңмал түгелдей қыз
үйіне бармайды. Көп түбі, қыз жасауы т. б. алыс-беріспен кері қайтады.
Халық ұғымында бұл ырым, кәделердің бәр түптеп келгенде, туыс-жекжаттықты
жақындастыру үшін істелген.
Жасау. Жасау — жігіт жағынан келген қалыңмал мөлшерімен қарайлас,
үзатылатын қызға берілетін мал-мүлік. Жасау — жаңа отау құрған екі жас үшін
ең қажетті мынадай мүліктерден тұрады: ақ отау, төсек-орын, киім-кешек,
құрал-жабдық, қару-жарақ, сойыс, сауын мал, әр түрлі — ірілі-ұсақты сыйлық
заттар. Бұлардың әрқайсысы 7 немесе 9 заттан тұрған. Мысалы: қару-жараққа:
найза, айбалта, садақ, қалқан, сауыт, шоқпар, қанжар; ыдыс-аяққа: қазан-
ошақ, астау, шара, шөміш, ожау, күбі, келі, кебеже, саба; төсек орынға:
ағаш төсек, көрпелер, құс жастық, шымылдық, түс киіз, тесек жапқыш;
төсеніштер: текемет, сырмақ, алаша, кілем, еткиіз. Қазақ қызын жасаусыз
ешқашан үйінен шығармаған. Жасау беруге кыздың ағайын-туыстары, тіпті букіл
ауыл болып көмектесетін болған.
Барлық қыздардың жасауы бірдей бола бермейді. Ол қыздың жұртының
байлығына байланысты.
Ұзақ уақыт әбігерленіп қыз жасауы дайын болғаннан кейін (кейде ол
1,5—2 жылға дейін созылуы мүмкін) қыздың әке-шешесі қалыңдықты алып кету
туралы құдаларына хабар береді.
Рәсім бойынша күйеу сүт ақысы, той малы, жыртысы т. б. кәделерімен
артынып-тартынып, бірнеше жолдас-жорасымен келеді. Бір топ қыз-келіншек
олардың алдынан шығып, ауыл сыртынан қарсы алады. Жездесінің атын жетектеп
келіп белдеуге байлаған балдызына күйеу ат байлар сыйлығын бсреді. Ол
асыл мата немесе жағалы киім болуы мүмкін. Қазақстанның оңтүстік
облыстарында мұны кепшік қыстырар деп те атайды.
Күйеу бала келісімен, ауылдағы ең аяулы бәйбіше, көбінесе қыздың үлкен
шешесі (әжесі) табақка қүрт, ірімшік, тәтті, ұсақ ақша салып күйеудің
алдынан шашу шашады. Шашу шашу қазақта жалғыз тойда ғана, игілікті
қуаныштың белгісі ретінде жасалатын ырым. Құда-құдағиларды алдын ала
дайындалған күтуші адамдар (көбінесе әйелдер) киімдерін шешіндіріп іледі,
кетерде киіндіреді. Сол үшін күтіп жүрген адамдарға зат немесе ақша береді.
Құда-құдағилар құданың үйіне кірерде күтуіпі әйелдердің бірі оларды бірден
үйге жібермей тоқтатады. Құдалар ырымдарын берген соң әлгі әйел оларға есік
ашып кіруге рұқсат береді. Мұны табалдырық аттар дейді. Күйеуге арналып ақ
отау тігіледі. Мал қойылады, бата жасалады. Үй тікксн әйелдер күйеуден
кереге көтерер, шаңырақ көтерер, уық шаншар, туырлық жабар, түндік
жабар, үзік жабар, бау-шу байлар деген кәделер алады. Үйге кірген соң
отау байғазысын береді. Тігілген ақ отауға ең алдымен күйеуді енгізеді.
Ол үйдің сол жақ босағасына барып, оң аяғымен жерді бір теуіп, далаға қайта
шығады. Ол — бұл отаудың иесі біз боламыз деген ишаратты білдіру. Осы
отауда отырып ет желініп, шай ішіледі. Жаңа сойған қойдың тіс тимей
мүжілген омыртқасын жібск ора-малға орап, күйеуге ұсынады. Жігіт омыртқаны
алып ақ отаудың шаңырағынаи далаға лақтырады. Бұл ақ отаудың босағасы
берік болсын, түтіні түзу шықсын деген ырымды білдіреді. Ертеңінде той
жасалып, ат шаптырып, балуан күрестіріледі, т. б. ұлт ойындары ойналады.
Той өткен соң ұзатылатын қыз апа-сінлілерін, жеңгелерін, ауылдас қыздарын
ертіп туысқандарының үйін аралап қоштасады. Әрбір туыс, жақын-жоралары
таныса келген қызға сыйлық беруге тиіс: біреулер кілем, біреулер шапан,
ішік, т. б. заттар береді. Сол күңі ауылдың барлық жастары қыздың үйіне
жиналып ойын-сауық жасайды. Өлең айтады, домбыра тартады, ән салады, қыз
бен жігіт айтысады. Қыз жеңілсе, жеңген жігітке орамал береді, ал жігіт
жеңілсе, қызға шапан жабады. Жар-жар айтысы болады. Айтыстың бүл түрінде
жастар екі топқа бөлініп, кыз жағы әке-шешесін, ағайын-туысын, әлпештеп
есірген оң жаклы, ауылдағы құрбы-құрдастарын қимайтынын айтса, жігіт жағы
әке-шеше орнына қайын ата, қайын ене, сіңлің орнына кайын сінлің, бауырың
орнына қайның бар, қыз жат жүртқа жаралган, елдің, ата-анаңның сағын
сындырма, артыңнан сағындырмай барып тұрамыз деген сияқты ақыл-кеңес, өсиет
сөздер өлеңмен айтылады. Күйеудің жолдастары шакырылып, қыздың жасауын
көрсетеді де, бұл бұйымдар түйеге артыла бастайды. Қалыңдыкқа ат ерттеліп,
қыз әке-шешесімен, ағайын-туыстарымен қоштасып, сыңсу өлеңдері айтылады.
Мен еліме өкпелі деп басталатын сыңсу өлеңінде:
Келін түсіру тойы. Ауыл әйелдері жасаулы көштің алдынан шығып, шашу
шашады. Кеш бастар түйенің бұйдасын ұстап, ауылға жетектеп енген әйелді
мұрындық ана деп атап, оған арнайы сый беріледі. Ауыл адамдары дереу
жүктерді түсіріп, отауды тігуге кіріседі. Мұнда да шаңырақты көтеру —
балалы-шағалы, үрім бұтағы өскен, елге беделді салиқалы анаға жүктеледі.
Бұл жерде жаңа түскен жас келінге жағың түскенше жамандық көрме, осы
абыройлы ананың жолын берсін деген ырым көзделеді.
Отаудың ішкі жиһаздары жайнатып жиналады. Осы кезде бір жеңгесімен
аттан түсіп, алыстан ауылдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz