Коммерциялық банктердің бағалы қағаздарменен операциялары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.5
1.тарау. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар нарығындағы орны және ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.32
1.1. Коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығының
кәсіпқой қатысушысы және олардың қызметтері ...
6.32
1.2. Коммерциялық банктердің меншікті бағалы қағаздарын шығаруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32.43
1.3. Коммерциялық банктердің мемлекеттік қағаздармен
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43.46
2.тарау. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар нарығындағы
қызметтеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47.65
2.1. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздары операцияларын ұйымдастыру тәртібі («АСҚ Банк»
АҚ.ның тәжірибесінен) ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47.65
2.2. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар портфеліне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
65.75
3.тарау. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар нарығындағы
қызметтерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
76.78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79.81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... 82.83
Қосымшалар
1.тарау. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар нарығындағы орны және ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.32
1.1. Коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығының
кәсіпқой қатысушысы және олардың қызметтері ...
6.32
1.2. Коммерциялық банктердің меншікті бағалы қағаздарын шығаруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32.43
1.3. Коммерциялық банктердің мемлекеттік қағаздармен
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43.46
2.тарау. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар нарығындағы
қызметтеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47.65
2.1. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздары операцияларын ұйымдастыру тәртібі («АСҚ Банк»
АҚ.ның тәжірибесінен) ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47.65
2.2. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар портфеліне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
65.75
3.тарау. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар нарығындағы
қызметтерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
76.78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79.81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... 82.83
Қосымшалар
Қазақстан нарықтық экономикаға көшу барысында көптеген оқиларды басынан кешірді. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру процессі жүргізілгеннен бастап бұрын мемлекет меншігіндегі ұйымдар акционерленіп акционерлік ұйымдар пайда бола бастады. Сөйтіп бағалы қағаздар нарығының қалыптасуына алғы шарттар құрылды. Оның инфрақұрылымы, қатысушылары, институционалдық инвесторлары айқын бейнеленді. Біртіндеп бағалы қағаздар нарығында кәсіби қатысушылардың қызметі ерекшеленді, соның ішінде коммерциялық банктердің үлесі жоғары еді.
Коммерциялық банктер әмбебеп қаржылық институт ретінде бағалы қағаздар нарығының қатысушысы болып табылады. Қазіргі кезде коммерциялық банктердің бағалы қағаздар операциясынан және инвестициялық қызметтен түскен табыс пайданың қалыптасуында үлкен роль атқарады.
Бағалы қағаздар нарығында коммерциялық банктердің қатысу формасының кеңеюі мен диверсификациялануы ірі қаржы банкік топтардың ұйымдасуына алып келді. Олар бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары ретінде эмитент, инвестор және делдал ролінде шығады.
Коммерциялық банктер қор биржасында мүмкіндік беретін еншілес қаржылық компаниялар құру және брокерлік фирма қызметінде тікелей қатысу арқылы белсенеді. Банктердің бағалы қағаздармен операциясының кеңеюі олардың жоғары табыстылығымен және тікелей банктік несиелерді тиімді қолдану сферасының қысқаруымен ынталандырылады.
Коммерциялық банктер әмбебеп қаржылық институт ретінде бағалы қағаздар нарығының қатысушысы болып табылады. Қазіргі кезде коммерциялық банктердің бағалы қағаздар операциясынан және инвестициялық қызметтен түскен табыс пайданың қалыптасуында үлкен роль атқарады.
Бағалы қағаздар нарығында коммерциялық банктердің қатысу формасының кеңеюі мен диверсификациялануы ірі қаржы банкік топтардың ұйымдасуына алып келді. Олар бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары ретінде эмитент, инвестор және делдал ролінде шығады.
Коммерциялық банктер қор биржасында мүмкіндік беретін еншілес қаржылық компаниялар құру және брокерлік фирма қызметінде тікелей қатысу арқылы белсенеді. Банктердің бағалы қағаздармен операциясының кеңеюі олардың жоғары табыстылығымен және тікелей банктік несиелерді тиімді қолдану сферасының қысқаруымен ынталандырылады.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Т.РЫСҚҰЛОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
“Қаржы және несие” факультеті
Банк ісі кафедрасы
Исаев Медет Конырбаевич
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Коммерциялық банктердің бағалы қағаздарменен операциялары
ғылыми жетекшi: “Банк ісі”
кафедрасының э.ғ.д.,
доцент Исаев И.И.
_________________
Рецензент:________
_________________
_________________
Жұмыс қорғауға жіберілді
“Банк ісі” кафедрасының меңгерушісі,
э.ғ.к., профессор Хамитов Н.Н.
________________________
“______” ___________________ 2004 ж.
Алматы 2004ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
1-тарау. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар нарығындағы
орны және ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-32
1.1. Коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығының
кәсіпқой қатысушысы және олардың қызметтері ... 6-32
1.2. Коммерциялық банктердің меншікті бағалы қағаздарын
шығаруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32-43
1.3. Коммерциялық банктердің мемлекеттік қағаздармен
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43-46
2-тарау. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар нарығындағы
қызметтеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47-65
2.1. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздары
операцияларын ұйымдастыру тәртібі (АСҚ Банк
АҚ-ның тәжірибесінен) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47-65
2.2. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар портфеліне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65-75
3-тарау. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар нарығындағы
қызметтерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .. 76-78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79-81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... 82-83
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Қазақстан нарықтық экономикаға көшу барысында көптеген оқиларды
басынан кешірді. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру процессі
жүргізілгеннен бастап бұрын мемлекет меншігіндегі ұйымдар акционерленіп
акционерлік ұйымдар пайда бола бастады. Сөйтіп бағалы қағаздар нарығының
қалыптасуына алғы шарттар құрылды. Оның инфрақұрылымы, қатысушылары,
институционалдық инвесторлары айқын бейнеленді. Біртіндеп бағалы қағаздар
нарығында кәсіби қатысушылардың қызметі ерекшеленді, соның ішінде
коммерциялық банктердің үлесі жоғары еді.
Коммерциялық банктер әмбебеп қаржылық институт ретінде бағалы
қағаздар нарығының қатысушысы болып табылады. Қазіргі кезде коммерциялық
банктердің бағалы қағаздар операциясынан және инвестициялық қызметтен
түскен табыс пайданың қалыптасуында үлкен роль атқарады.
Бағалы қағаздар нарығында коммерциялық банктердің қатысу формасының
кеңеюі мен диверсификациялануы ірі қаржы банкік топтардың ұйымдасуына алып
келді. Олар бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары ретінде
эмитент, инвестор және делдал ролінде шығады.
Коммерциялық банктер қор биржасында мүмкіндік беретін еншілес
қаржылық компаниялар құру және брокерлік фирма қызметінде тікелей қатысу
арқылы белсенеді. Банктердің бағалы қағаздармен операциясының кеңеюі
олардың жоғары табыстылығымен және тікелей банктік несиелерді тиімді
қолдану сферасының қысқаруымен ынталандырылады.
Инвестициялы - банктік филиалдар мен еншілес компаниялардың жүйесін
құру арқылы коммерциялық банктер халықаралық бағалы қағаздар нарығына
шығады.
Қаржылық институттар, әсіресе банктер жабдықтаушы мен несиелік
ресурстарды тұтынушылар арасында делдалдық қызмет көрсетеді, сонымен бірге,
банктер уақытша бос ақша-қаражаттарды жинақтап және оны белсенді қызмет
ететін капиталға айналдырады. Коммерциялық банктер үлкен қаржылық институт
болғандықтан оның бағалы қағаздар нарығындағы қызметі Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банк тарапынан заңдық актілер арқылы реттеледі.
Коммерциялық банктердің бағалы қағаздары жеке және корпоративті
инвесторлардың назарын аударуда. Бұл оның банк-эмитент және салымшы
қатынастарын реттейтін нормативтік базаның болумен байланысты.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының актуалдығы: коммерциялық банктердің
бағалы қағаздар нарығындағы қызметінің белсенділігі қазіргі кездегі
маңыздылығы артуда.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты коммерциялық банктердің бағалы
қағаздар нарығында кәсіпқой қатысушы ретіндегі қызметі, оның негізгі
бағыттары, міндеттері және проблемалары, оларды жетілдіру жолдары туралы
мәліметтерді анықтау және жиынтыққа келтіру.
Дипломдық жұмыстың міндеті бағалы қағаздар нарығындағы банктердің
ролін анықтау және қызметіне ААҚ Алматы Сауда Қаржы Банк мысалында толық
талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы үш бөлімнен тұрады: Коммерциялық
банктердің бағалы қағаздар нарығында орны және ролі, Коммерциялық
банктердің бағалы қағаздар нарығындағы қазіргі қызметіне талдау ААҚ
АСҚБанк мысалында және Бағалы қағаздар нарығындағы коммерциялық
банктердің қызметінің мәселелері және оларды жетілдіру жолдары.
Бірінші бөлімде банк түсінігі, оның бағалы қағаздар нарығында ролі,
қажеттілігі, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк тарапынан реттейтін заңдық,
нормативтік актілер қаралады.
Екінші бөлімде коммерциялық банктердің кәсіпқой қызметіне талдау
жасалынған, Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің бағалы қағаздар
портфеліндегі үлесі салыстырмалы түрде талдау көрсетілген. ААҚ АСҚ Банк
мысалында банктің брокер-дилер ретіндегі биржалық және биржалық емес
нарыққа қатысуына назар аударылған, бұл банк бойынша дилерлік және
кастодиандық қызмет көрсету келісім-шарттары қосымша берілген.
Үшінші бөлімде коммерциялық банктердің кәсіпқой қатысушы ретіндегі
мәселелері, дамуына бөгет жасайтын бағыттар және оларды жетілдіру жолдары
қарастырылған.
Бұл дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Қазақстандағы коммерциялық
банктер.
Жұмыстың тақырыбы оқу және ғылым әдебиеттерде қарастырылу дәрежесі
кең. Осы дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Републикасының
Конституциясы, Қазақстан Републикасының банктердің қызметін реттейтін
Заңдар және басқа нормативтік-құқақтық актілер, Қазақстан Республикасы
Президенттің Жарлықтары, Ұлттық Банктің Қаулылары, Ережелері, ААҚ АСҚ
Банк ішкі ережелері, оқу әдебиеттері пайдаланды.
1-тарау. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар нарығындағы орны және
рөлі
1. Коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушысы
және олардың қызметтері
Коммерциялық банктер әмбебап қаржылық институт ретiнде бағалы қағаздар
нарығының қатысушысы болып табылады. Қазiргi кезде коммерциялық банктер
бағалы қағаздар нарығындағы қызметiн өзiнiң қызметiнде маңызды бағыттардың
бiрi деп санайды. Екiншi деңгейлi банктердiң бағалы қағаздар операциясынан
және инвестициялық қызметтен түскен табысы пайданың қалыптасуында басты
роль атқарады, сондай-ақ оның кеңеюi бағалы қағаздар операциясының жоғары
табыстылығымен және тiкелей банктiк несиелердi тиiмдi қолдану сферасының
қысқаруымен ынталандырылады.
Қаржылық институттар, әсiресе банктер жабдықтаушы мен несиелiк
ресурстар тутынушылар арасында делдалдық қызмет көрсетедi, сонымен бiрге
банктер уақытша бос ақша қаражаттарды жинақтап, оны белсендi қызмет ететiн
капиталға айналдырады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы тамыз айындағы №2444 Банктер мен
банктiк қызмет туралы Заңның (өзгерiстерi мен толықтырулары мен қосқанда)
30 бабына сәйкес коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығында мына
операция түрлерiн iске асыруға құқылы:
• есептiк операциялар: заңды және жеке түлғалардың вексель (дисконт)
және басқа да қарыздық мiндеттемелердi есептеу;
• сейфтiк операциялар: құжаттар және бағалы қағаздарды, клиенттердiң
құндылықтарын сейфтiк жәшiктер, бөлiмшелердi қосқандағы сақтау
бойынша қызмет көрсетулер;
• ломбардтық операциялар: жылжымалы мүлiк және бағалы қағаздарды
кепiлдiкке қысқа мерзiмдi несиелер беру;
• бағалы қағаздар нарығындағы клирингтiк қызмет.
Коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығындағы қызметтi жүзеге
асыру барысында мыналарды басшылыққа алады:
– Қазақстан Республикасының 5 наурыз 1997 жылы №77-1 Бағалы қағаздар
туралы Заңы (ҚР заңымен №134-1, 19.06.97, №154-1, 11.07.97, №282-1,
10.07.98 өзгертулер енгiзiлдi);
– Қазақстан Республикасының 5 наурыз 1997 жылы 78-1 Қазақстан
Республикасының бағалы қағаздарымен мәмлелердi тiркеу туралы Заңы (ҚР
заңымен №154-1, 11.07.97, №282-1, 10.07.98 өзгертулер енгiзiлдi);
– Қазақстан Республикасының Үкiметі қаулысымен 29 шiлде 1996 жылы №944
бекiтiлген бағалы қағаздар нарығында кастодиандық қызмет лицензиялар
туралы Жағдайы;
– Қазақстан Республикасының Үкiметі қаулысымен 4 наурыз 1997 жылы №293
бекiткен бағалы қағаздар нарығындағы кастодиандық қызмет туралы Жағдайы;
– Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар жөнiнде Ұлттық Комиссия 26
ақпан 2000 жылы № 66 Қаулысымен бекiтiлген бағалы қағаздар нарығында
кәсiпқой қызметтердi қос атқару туралы Қаулы;
– Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар жөнiнде ұлттық Комиссия
Басқармасы 5 тамыз 1999 жылы № 388 мемлекеттiк емес комиссионды бағалы
қағаздар ЖАҚ Бағалы қағаздардың Орталық Депозитарийге есептеу бойынша
банк катодиандардың жинақтаушы зейнетақы қорларына жеке депо шоттарын
ашу туралы Қаулы;
– Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар жәнiндегi ұлттық комиссия
қаулысымен 31 желтоқсан 1998 жылы № 20 бекiткен Қазақстан
Республикасының бағалы қағаздар нарығында брокерлiк және диллерлiк
қызметтi жүзеге асыру Ережесi;
– Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар жөнiнде ұлттық Комиссия
Басқармасы қаулысымен 16 қазан 2000 жылы №690 бекiткен номиналды ұстаушы
ретiнде клиент шоттарын жүргiзу құқығы бар бағалы қағаздар нарығында
брокерлiк және диллерлiк қызметтi жүзеге асыру лицензиясын қайтарып алу
немесе қызметiн тоқтату жағдайында бағалы қағаздар нарығының
субъектiлерiнiң iс-әрекет Ережесі;
– ЖАҚ Қазақстан қор биржасының мүшелерiнiң жалпы жиналысымен 2000 жылы
шешiлген Репо операцияларын жүргiзу Тәртiбi бекiтiлдi т.б.
Коммерциялық банктер өзiнiң бағалы қағаздарын шығару арқылы
эмитент ретiнде, өз шотынан бағалы қағаздарды сатып алғанда инвестор
ролiнде және бағалы қағаздар операциясын жүргiзетiн делдал ретiнде шығады.
Бағалы қағаздар нарығында коммерциялық банктер келесi кәсiби
қызмет түрлерiн атқарады:
• Брокерлiк қызмет
• Диллерлiк қызмет
• Кастодиандық қызмет
• Клирингтiк қызмет
Банктердiң осы аталған қызмет түрiн, клирингтен басқасын, бiрiгiп
атқаруға лицензия Ұлттық Банкпен берiледi. Үкiмет және Ұлттық Банктiң
нормативтiк құқықтық актiлерiмен және Заңға сәйкес ұйымдардың жарғылық
капиталына қатысушы банктерге қосымша талаптар қойылған.
Коммерциялық банктер биржаның, банктердiң, өнеркәсiптiң, ұйымдардың,
түрлi акционерлiк қоғамдардың акцияларын сатып алу арқылы инвестор ретiнде
шығады, бұдан өз портфелiн құрайды. Мұндағы банктердiң мүддесi болашақта
дивиденд алу ғана емес, сонымен қатар компанияның қызметiн басқару мүшесi
ретiнде болу.
Портфель құрудың басты мақсаты – банктiк операциялардың өтiмдiлiгi.
Ссудалық операциялар тәуекелдi болғандықтан банк ресурстарының негiзгi
үлесi жоғары өтiмдi активтер формасында болу қажет, яғни бағалы қағаздарға
салымдар. Бүл бағалы қағаздар мемлекеттiк болғаны жөн, олардың сенiмдiлiк
рейтингi жоғары.
Делдалдар рөлiнде банктер кәсiпорындар талабы бойынша шығарған
акциясын сату, қайта сату, сақтау және олар бойынша дивидендтер мен
комиссиондық сыйақы алады. Мемлекет тарапынан банктердiң бағалы қағаздар
нарығында делдалдық қызметiн тиiмдi реттеу жүргiзiлмегендiктен, олар
клиенттерге қызмет көрсету сферасын кеңейтiп отырады. Банктер қаржылық
супермаркетке айналып бағалы қағаздар нарығында брокерлiк фирмалардың
қатысуымен банктiк холдингтер қүрып, өзiнiң саясатын осы құрылымдар арқылы
жүргiзедi.
Схема 1. Бағалы қағаздар нарығында коммерциялық
банктердiң қызметi[1]
Бағалы қағаздар нарығы
Коммерциялық банк
Делдал Эмитент Инвестор
Каржылық брокер
Инвестициялық кеңес берушi
Сенiмдi тұлға
Депозитарий
Методикалық тұрғыдан коммерциялық банктердiң меншiктi бағалы
қағаздарын эмиссиялау операциясы кеңiрек қолданады. Ал инвестициялық және
делдалдық қызметi шамалы қолданғанына қарамастан банктер бұл бағыттар
бойынша бiрдей белсендiлiк көрсетуде.
Брокерлiк-диллерлiк қызмет
Коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығында қаржылық брокер ретiнде
клиент атынан және оның шотынан, диллер ретiнде өз атынан және өз шотынан
бағалы қағаздар бойынша сату, сатып алу функциясын атқаратын делдалдар.
Брокерлiк-диллерлiк қызмет Конституциямен және Қазақстан
Республикасының басқа да заңнамасымен, Қазақстан Республикасы қатысушысы
болып табылатын халықаралық келiсiм-шарттармен, банктiң iшкi шарттар мен
iшкi құжаттарымен реттеледi. Банктер, комиссионерлер ретiнде бағалы
қағаздарды сату-сатып алу мәмiлелерiн өз атынан клиент шотынан жүзеге
асырады. Осы жағдайда банк комиссия келiсiм-шартына негiзделедi және клиент
талабы бойынша өз атынан бiр немесе бiрнеше мәмiлелердi жасасуды ұйғарады
және сыйақы алады. Комиссия шарты белгiлi бiр мерзiмнiң көрсетiлуiмен
немесе көрсетiлмей-ақ жасалуы мүмкiн.
Банктер өз клиенттерi үшiн бағалы қағаздарды сату, сатып алу бойынша
мәмiлелердi тапсырыс берушiнiң келiсiм-шарты негiзiнде жасайды. Сонымен
қатар, банктер клиенттердiң бағалы қағаздарды сату, сатып алу мәмiлелерiн
биржалық және биржалық емес нарықта да жасай алады. Банк клиент өтiнiшiн
қанағаттандыру үшiн өзiнiң портфелiнен сатуға немесе клиент үшiн бағалы
қағаздарды портфелге сатып алуды жүзеге асырады.
Брокерлiк-диллерлiк қызмет Қазақстан Республикасының заңнамасы
бойынша лицензиялауға мiндеттi болғандықтан, брокер-дилер өз қызметiн
жүзеге асыру үшiн лицензияның келесi түрлерiн иемденуi керек:
1) бiрiншi категориялы лицензия-клиент шоттарын номиналды ұстаушы ретiнде
жүргiзу құқымен (бағалы қағаздармен мәмiлелердi тiркеу құқымен);
2) екiншi категориялы лицензия-клиент шоттарын жүргiзу құқығынсыз (бағалы
қағаздармен мәмiлелердi тiркеуi құқығынсыз).
Коммерциялық банк мемлекеттiк бағалы қағаздармен операцияларды
жүргiзу кезiнде алғашқы Диллер ретiнде шығады.
Алғашқы диллер – мемлекеттiк бағалы қағаздармен операциялар бойынша
депозитарлық және регистраторлық қызметтер атқару жөнiнде Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкімен, Қазақстан Республикасының Қаржы
Министрлiгiмен келiсiм жасаған бағалы қағаздар нарығының кәсiпқой
қатысушысы болып табылатын банк.
Коммерциялық банкке номиналды ұстаушы ретiнде клиент шоттарымен
брокерлiк-дилерлiк қызметтi iске асыру құқы туралы лицензия берiлгеннен
кейiн брокер-дилер мен клиент арасында келiсiм-шарт яғни клиенттiк тапсырыс
ретiнде құжат толтырылады. Бүл құжат брокер-дилер iшкi ережесiмен Қазақстан
Республикасының құқықтық нормативтiк актiлерiмен сәйкес реттеледi.
Брокер-дилердiң ұйымдық қүрылымы келесi бөлiмдердi құрау керек:
1) Сауда бөлiмшесi-бағалы қағаздармен мәмлелердi жасасу функциясы басты
болып табылатын бөлiм
2) Бэк-офис-негiзгi функциясы бағалы қағаздармен мәмiлелердi iске асыру
және бұл брокер-дилердiң, оның клиентерiнiң бағалы қағаздарымен
ақшасына есеп жүргiзу.
Брокер-дилер мен инвестр арасында мемлекеттiк бағалы қағаздарымен
операцияларды жүзеге асыру туралы келiсiм-шарт жасалғаннан кейiн олардың
арасында мiндеттер мен құқықтар пайда болады.
Диллердiң құқықтары мен мiндеттерi:
1. Брокер-диллер клиенттiң талабы бойынша оған өзiнiң соңғы есептi
кезеңдегi қаржылық есеп берудi, кiрiстерi мен шығыстардың есеп беруiн,
шаруашылық қызмет балансын ұсынуы мiндеттi.
2. Брокерлiк келiсiм-шарт жасау кезiнде брокер-дилер клиентке келесi
қызмет түрiн көрсетуге құқылы:
• клиенттiң инвестициялық шешiмiне қажеттi ақпараттар ұсыну;
• клиентке бағалы қағаздармен мәмiленiң жүзеге асыруы туралы ұсыныстар
көрсету;
• басқа да ақпараттық, аналитикалық және кеңес берушiлiк қызметтер
көрсету.
3. Брокерлiк келiсiм-шарт жасау кезiнде брокер-дилер клиент туралы
ақпаратты және клиенттен алған ақпаратты Қазақстан Республикасының
заңнамасы бекiткен шарттардан басқа құпия ұстауға мiндеттi.
4. Клиент тапсырысы келiсi реквизиттердi қамтиды:
• клиент тапсырысының үлгiсiн көрсету;
• клиент тапсырысының мерзiмi туралы мәлiмет;
• тапсырыстың нақты алынған күнi мен уақыты;
• бүл тапсырысты алған брокер-дилер қызметкерi туралы мәлiмет;
• клиент талабы бойынша мәмiле мақсатын көрсету;
• брокер-дилер iшкi ережесiмен бекiтiлген басқа да реквизиттер.
5. Диллер клиенттердiң бағалы қағаздары мен операциясын инвестормен
бекiтiлген брокерлiк қызмет көрсету келiсiмiне сәйкес жүргiзедi.
6. Қажеттi құжаттар берiлгеннен кейiн клиенттiң бағалы қағаздары мен
ақша қаражаттарының есебiн жүргiзетiн сәйкес шоттар ашады.
7. Брокер-дилер бағалы қағаздармен мәмiлелердi өз шотынан және өз
мүддесi шегiнде, сондай-ақ клиент шотынан және клиент мүддесi шегiнде
жүзеге асыру мүмкiн.
8. Диллер мемлекеттiк бойынша аукционға инвестор шотынан және
талабынан қатысады.
9. Диллер инвестор тапсырыс бойынша мемлекеттiк бағалы қағаздарды
алғашқы орналастыру бойынша аукционға бұйрықты беруден бас тартуына құқылы:
• егер инвестор аукционға қатысу бұйрығын Алматы уақыты бойынша сағат
10-нан кеш жiберсе. Тапсырыстар факсимильдi байланыс арқылы
жеткiзiлуi мүмкiн;
• егер инвестор дилер шотында аукционға жiберетiн клиенттiк тапсырысын
соммасын резервiлемесе бас тартуы мүмкiн.
10. Келiсiм-шарт мерзiмi iшiнде дилер инвесторды хабардар етуге
мiндеттi:
• өз шотындағы бағалы қағаздардың сандық мәлiметтерi туралы;
• дилер мен инвестор арасындағы мүдделер қақтығыстары туралы, сонымен
қатар оның қаржылық жағдайының нашарлау себептерi немесе мүндай
жағдайлар туындаған уақытта 3 күн iшiнде өкiлеттi органдардың
санкциялары туралы;
• өкiлеттi мемлекеттiк органы, өзiн-өзi реттеу ұйымдардың және дилерге
қатысты сауда ұйымдастырушылардың оның қызметкерлерiне және
аффинирленген түлғаларына жарияланған санкциялары туралы;
• осы көрсетiлген ескертулер жазбаша түрде құжатталып клиентке почта,
электронды почта, факсимильдi, телекстi, телеграфтық және басқа
байланыс жолдарымен 3 жұмыс күн iшiнде хабарлануы керек.
11. Мәмiле жасау кезiнде клиент тапсырысын орындауды жетiстiктi етi
үшiн барлық күш жiгер салады.
12. Бағалы қағаздармен мәмiле жасау кезiнде қарсы тапсырыстардың ең
жақсы бағасынан төмен бағамен жасауға құқықы жоқ.
13. Дилерге бағалы қағаз мәмiлесi жөнiнде ұсынысын мүдделер
қақтығысына әкелетiн болса беруге тиым салынады. Оны бұзған жағдайда дилер
инвесторға бүл бұзушылықтан туындалған шығындарды, мәмiле соммасының 3%
мөлшерiнде айыппұл төлеуi керек.
14. Диллер инвесторлар бағалы қағаздарының номиналды ұстаушы
функциясын атқарады:
• инвесторлардың бағалы қағаздармен мәмiлесiн тiркеу;
• бағалы қағаздарға құқықты растау;
• бағалы қағаздардың болуын қамтамасыз ету және олармен мәмiленi жүзеге
асыру;
• төлем агентi функциясын атқару;
• инвесторға номиналды ұстауға берiлген бағалы қағаздар туралы
ақпараттар беру;
• Қазақстан Республикасы заңнамасына қайшы келмейтiн басқа да
функциялар.
15. Бағалы қағаздармен мәмiлелердiң екiжақты және көпжақты тiркелуi
сауда қатысушыларының қарсы тапсырыстары болған кезде жүзеге асады.
Инвестордың (клиенттiң) құқықтары мен мiндеттерi:
1. Инвестор аукционға қатысу туралы клиенттiк тапсырысты жергiлiктi
уақыттың сағат 10.00 кешiкпей және екiншi нарықта мәмiле орындалуы үшiн
сағат 17.00 кешiкпей жiберуi мiндеттi. Тапсырыстар факсимильдi байланыс
арқылы жiберiлуi мүмкiн. ()
2. Инвестор диллер шотына ақша қаражаттардың уақыттылы түсуiн
қамтамасыз етуi керек.
3. Инвестор диллер субдепозитарийiнде сақталған мемлекеттiк бағалы
қағаздар бойынша мәмiлелердi тек қана диллер арқылы iске асырады.
Субдепозитарий – номиналды ұстаушының клиенттердiң бағалы қағаздарына есеп
жүргiзу жүйесi.
4. Инвестор диллер субдепозитарий шегiнде тек бiр тұлғалық шот
иемденедi.
5. Қосымша келiсiм негiзiнде инвестор дилерге мемлекеттiк бағалы
қағаздар портфелiн басқаруға құқын беруi мүмкiн.
6. Инвестор мына құқықтарға ие:
• мемлекеттiк бағалы қағаздар кесiмдi (конкуренттi) баға көрсетiлуiмен
сату сатып-алу;
• мемелекеттiк бағалы қағаздарды ағымды (конкуренттi емес) баға
көрсетуiмен сату сатып-алу;
• мемлекеттiк бағалы қағаздарды шығару номерiн көрсетiлуiмен мемелкеттiк
бағалы қағаздар сатуға бұйрық шығару;
• сатып алуға бұйрықты ақша қаражаттарды салу мерзiмiн немесе теңге салым
соммасын көрсетiлуiмен беру;
• биржалық нарықта операция жүргiзуде сауда сессиясын анықтау уақытында
бұйрық беру;
• жүзеге асыру алдында немесе бұйрық орындамау алдында бұйрық беру.
Есеп айырысу шарттары:
1. Диллер инвестордан эмиссияны реттеу немесе инвестор табысынан
портфелiнен сатқанда, мемлекеттiк бағалы қағаздар соммалық портфель
мөлшерiне байланысты комиссиондық сыйақыны ұстап қалады;
2. Инвестор басқа алғашқы дилер субдепозитарий негiзiнде орналасқан
мемелекеттiк бағалы қағаздарды сатып алу кезiнде дилер шотында сатып алуды
жүзеге асыру үшiн жергiлiктi уақыттың сағат 16.00 дейiн қажеттi сомманы
аударуға мiндеттi. Басқа жағдайда диллер Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкiне мемлекеттiк бағалы қағаздар және ақшаны аударудың электрондық
тапсырысын беруге мiндеттi емес.
3. Жеке шотта алты ай iшiнде бағалы қағаздар болмаса шот жабылмайды
және инвесторға бұл туралы хабарлама берiледi.
4. Жасалған мәмле бойынша екi жақ арасында ақшалай есеп айырысу
тәртiбi мен мерiзiмi Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң 14.11.1997 ж.
№396 Басқарма Қаулысымен бекiтiлген Қаржы Министрлiгімен эмиссияланатын
мемлекеттiк бағалы қағаздарды алғашқы орналдастыру Ережесiне сәйкес,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi 30.06.1997 ж. №246 Қысқа мерзiмдi
ноталарды орналастыру, айналдыру және өтеу Ережесi, 05.04.1999 ж. №363
арнайы валюталық мемлекеттiк облигацияларды мерзiмi 5 жылдан жоғары шығару,
айналу және өтеу Ережесiнiң жағдайы; 10.03.1999 ж №221 бiр немесе одан көп
мерзiмге шығарған Қазақстан Республикасының мемлекеттiк индекстелген
қазынашылық мiндеттемелердiң шығаруы, айналысы мен өтеу Ережесi; 10.06.1997
ж. №945 Қазақстан Республикасының 2-3 жыл мерзiмге шығарылған МЕОКАМ
шығару, айналыс және өтеу тәртiбi туралы Жағдай; 31.12.1998 ж. №20
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығында брокерлiк және
диллерлiк қызметтi iске асыру Ережесiне сәйкес жүзеге асырылады.
5. Ақша аудару мерзiмiнен кешiккен жағдайда кешiгiп алынған ақша-
қаражат дилермен инвестор оған берiлген формада жаңа тапсырыс бермегенге
дейiн қолданылмайды.
6. Инвестор дилер шотына ақшаны керi шақыруына құқы бар. Ақша аудару
тапсырысы инвестормен дилерге Алматы аудару уақытының 17.00 сағатына дейiн
берiлу керек. Осы жағдайда дилер керi шақырылған соманы инвестор шотына бiр
банктiк күн iшiнде аударады.
7. Комиссиондық сыйақы инвестор мен дилер жасасқан репо мәмiлесiнен
алған табыстан алынбайды.
8. Дилер инвестор шотына мемлекеттiк бағалы қағаздарды өтеуден түскен
ақшаны келесi күнi расталған уақытта аударады.
Биржалық нарықта жасалған мәмiлелердiң уақытында төленбеу жағдайында
кiнәлi жақ екiншi жаққа Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар жөнiнде
Ұлттық Комиссияның 24.06.1999 ж. №353 Директоратының Қаулысымен бекiтiлген
Есеп айырысу мерзiмiн бұзғаны үшiн жауапкершiлiк туралы жағдайының 2
бөлiм үшiншi бапқа сәйкес әрбiр мерзiмi өткен күнге төлем сомасының 0,2%
мөлшерiнде айыпұл төлейдi.
Ұйымдаспаған биржалық емес нарықта жасалған мәмiлелердiң уақытында
өтелмеуi кезiнде мерзiмi өткен әрбiр күннiң төлем сомасынан 0,5% мөлшерiнде
кінәлi жақ айыпұл төлейдi.
Клиенттер туралы және бағалы қағаздар туралы жазбаша ақпарат
коммерциялық құпия болып табылады және жариялануға келмейдi. Комерциялық
құпия шот иесiне немесе бағалы қағаз ұстаушы, кепiлшi, қарыз берушi шот
иесi жазбаша келiсiм негiзiнде үшiншi түлғаға жариялануы мүмкiн.
Банк брокер-дилер өз атынан немесе клиент тапсырысы бойынша бағалы
қағаздармен жасалған барлық операцияларды iшкi есеп беру ведомостiнде
операция жасалған күнi жазылуы керек. Егер банк бағалы қағаздар
операциясының жасалғаны туралы жұмыс күнi аяғында ақпарат алса, онда бұл
операция жұмыс күннiң аяғында iшкi есептеу ведомостiнде жазылады.
Банк iшкi есебiнде өзiнiң ақша-қаражатпен бағалы қағаздарын және
клиенттiң ақша-қаражаттары мен бағалы қағаздарын бөлiп көрсетуi керек. Осы
мақсатқа жету үшiн брокер-дилер iшкi есептеу жүйесiнде бағалы қағаздар
бойынша жеке шоттар және ақша-қаражаттар бойынша аналитикалық шоттар ашады.
Олар есептеу жүйесiнiң iшкi нумерациялау принциптерi негiзiнде номерленiп
әр клиентке және банк контрагентiне номер берiледi.
Коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығының қатысушылары брокер-
диллер ретiнде iшкi есептеу ведомостi және келесi журналдарды үнемi
жүргiзедi:
• жасалған мәмiлелер журналы
• орындалған мәмiлелер журналы
• дилерлiк операцияларға есеп жүргiзу журналы
• бағалы қағаздарға күнделiктi есеп жүргiзу журналы
• ақша-қаражаттарды күнделiктi есептеу журналы
Сонымен қатар брокер-дилерлер қосымша есеп жүргiзудiң ведомостерiн
жүргiзедi:
• орындалмаған операциялар журналы
• клиенттiк операциялардың есебiн жүргiзу журналы
• клиенттердiң бағалы қағаздары бойынша түскен табыстарды есептеу
журналы
• клиенттердiң жеке шоттарымен операциялар бойынша журналы
• есеп берудi үлестiру журналы
• клиент бойынша ақпараттар журналы
• клиенттердiң наразылығын есептеу журналы
Банктер, яғни брокер-дилерлер операциялар көлемi және бағдарламалық
қамсыздандыру мүмкiндiгiне байланысты iшкi есептеу журналын жүргiзу әдiсiн
таңдайды.
Дилерлiк операцияларды есеп жүргiзу журналы бағалы қағаздардың орташа
өлшенген бағасын және баланстық құнын есептейдi. Дилерлiк операцияларды
есептеу журналы банк бэк-офисiмен жүргiзiледi. Журнал мәлiметтерi банк
басшылығына есеп беруде қолданады. Журнал хронологиялық тәртiпте
толтырылады:
• операциялардың жасалған күнiне есеп жүргiзу
• фактикалық есептеу күнiне операциялар нәтижесiн қайта бағалау
• мәмiле есебi аяқталған күнiне негiзделген мәмiле сомасының толық
төлемi және бағалы қағаздарды қайта тiркелудi қоса алғанда операциялар
нәтижесiн көрсету;
• барлық құндық көрсеткiштер журналда бiр валютада (теңге), сондай-ақ
бiрнеше валютада есептелуi мүмкiн;
• бағалы қағаздар орташа өлшенген баға әдiсi бойынша бағаланады;
• банк бағалы қағаздар портфелiн бағалау үшiн орташа өлшенген баға
қолданады;
• орташа өлшенген баға айыппұл, комиссия және басқа котировкаларды
ескермегенде мәмiлелердiң фактикалық бағасы негiзiнде анықталады;
• операциондық шығындар;
• басқа есептi регисторлармен салыстыру.
Дилерлiк операцияларды есептеу журналы мiндеттi екi бөлiмдерден
түрады:
1. Мәмiлелер туралы жалпы ақпарат
2. Портфел туралы жалпы ақпарат
Олар базалық көрсеткiштердi, әсiресе банк бағалы қағаздар портфелiнiң
баланстық қүнің және операциондық табыс – шығынын есептеу үшiн қажет.
Журнал мәлiметтерi банкке нарықтық баға негiзiнде есептелетiн бағалы
қағаздар портфелiнiң құнына және оның потенционалды табыстылығына әсер
ететiн нарықты котировкалар ауытқуын бағалауға мүмкiндiк бередi.
Клиентке қызмет көрсетуде брокер-дилер бағалы қағаздар бойынша түсетiн
табыстар журналын жүргiзедi. Ол мына мазмұнды құрайды:
- клиент туралы мәлiмет
- бағалы қағаздардың атауы
- клиенттiң бағалы қағаздар бойынша табыстардың түскен сомасы мен
күнi
Мәмiлелер есебiн жүргiзу процесiн қадағалау үшiн мәмiлелерге тапсырыс
формасы ендiрiледi, оны бэк-офистiң жауапты тұлғасы толтырады. Бэк-офистiң
жауапты тұлғасы бағалы қағаздармен мәмiлелер жүргiзетiн тұлға-трейдерге
тапсырысты бередi. Егер трейдер тапсырысты орындай алмаған жағдайда оны
жазбаша себеп көрсету арқылы бэк-офистiң жауапты түлғасына бланк бередi.
Тапсырыс орындалған жағдайда бланк сәйкес тикет - өкiмдi хат жазылуы
керек. Тикет мына ақпаратты қамтиды:
- мәмiле жақтары
- бағалы қағаз атауы
- мәмiле түрi
- бағалы қағаздарды қайта тiркеу шарттары
- төлеу шарттары
- мәмiле жасаған тұлғаның аты, қолы
- номерлеу жүйесiне сәйкес тикет номерi
- трейдерге берiлген тапсырыстың күнi және уақыты
- мәмiлеге қатысқан брокер және диллердiң брокер немес диллер
ретiнде қатысу мәлiметi
- бағалы қағаздар саны
- тапсырыс орындалғаны туралы есеп берудiң келген күнi және
уақыты
- бағалы қағаз бағасы.
Брокер-дилердiң бағалы қағаздармен мәмiленi брокер-дилер ретiнде
жүргiген кезде трейдерге тапсырма мына қосымша мәлiметтердi қамтиды:
- бұл мәмiле бойынша клиентке брокер-дилердiң ұсынысы туралы
мәлiмет
- клиенттiк тапсырыстың брокер-дилерге берудiң күнi, номерi мен
уақыты.
Банк клиентке бухгалтерлiк есеп, салық салу мақсатында алғашқы есептi
құжаттарды (келiсiм шарт көшiрмесi, төлем тапсырысы көшiрмесiн, реестрден
выписканы т.б.) ұсынады. Сонымен қатар банк клиентке оның қаражатынан
жасалған операциялар туралы, бұл операциялардың табыстылығы туралы
мәлiметтер ақпаратын беру үшiн кезеңдi есеп бередi.
Брокер-дилер клиентке есеп берудiң келесi түрлерiн ұсынады:
• мәмiле орындалғаны жөнiнде мәлiмет, бұл мәлiмет брокер-дилер туралы,
оның клиентi туралы, бағалы қағаз коды, мәмiле жасалған күн және ол
бойынша мiндеттеме орындалатын күн, мәмiле үлгiсi, бағалы қағаз саны
бiр бағалы қағаз сомасы, мәмiле сомасы номинал бойынша сома туралы
ақпаратты қамтиды;
• орындалмаған клиент тапсырыстары туралы есеп беру. Бұл есеп беру
орындалмаған тапсырыстарды реестiрiн олардың орындалмау себетренi
құрайды;
• кезеңдi есеп берулер клиентке оның шоты бойынша операциясында айына
бiр реттен кем емес жүзеге асырылады.
• клиенттiң инвестициялық шотын жүргiзу кезiнде банк клиентке шот
жағдайы туралы үнемi ақпарат бередi (құпия ақпарат, банк пен клиент
үшiншi тұлғаларға мұндай есеп берудiң жария болмауына жауап бередi);
Бiрiншi категориялы брокер-дилер жеке дара немесе эмиссионды синдикат
құрамында андеррайтер ретiнде шыға алады.
Андеррайтер – брокер-дилердiң бiрiншi категориялы лицензиясы бар және
андеррайтингалық қызметтi сыйақыға жасайтын тұлға. Андеррайтингалық қызмет
– бұл эмитентпен келiсiм негiзiнде бағалы қағаздардың жаңа шығарылымына
бағытталған мақсатты қызмет.
Андеррайтингалық операциялардың мәнi эмитент пен андеррайтер
мүдделерiнiң бiрыңғайлығында. Егер бағалы қағаздар эмиссиясын орналастыру
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығында, әрi шет мемлекеттердiң
бағалы қағаздар нарығында жүргiзiлсе, онда эмиссионды синдикат мөшелерi бұл
елде брокер-дилер қызметтi жүзеге асыруға құқы бар шет ел ұйымдары да бола
алады. Екi жақты мүдделердiң өзара қызметi бағалы қағаздар нарығының
артықшылықты тиiмдiлiкке әкеледi, себебi мұнда эмиссияны дайындау сапасы
жақсарады, эмитент өзiнiң экномикалық жағдайы және болашақтағы жобалары
туралы толық ақпарат ашады. Сонымен қатар нарықта мамандардың
экспертизасынан өткен бағалы қағаздар пайда болады.
Брокер-дилерлер – эмиссионды синдикат мөшелерi арасында келiсiм-шарт
(андеррайтингалық келiсiм-шарт) жасалған кезде ол Қазақстан Республикасының
заңнамасы бекiткен нормалардан басқа мына нормаларды қамтуы керек:
• эмиссиионды синдикат мөшелерi арасынан үшiншi тұлғалар алдында жауап
беретiн басқарушыны тағайындау;
• қажет жағдайда қосымша басқарушыларды тағайындау;
• олардың өкiлдiктерi мен функциясын анықтау;
• эмиссионды синдикат мөлшерi арасында құқықтар, мiндеттер мен
жауапкершiлiктi бөлу;
• андеррайтерлер (эмиссионды синдикат) арасында келiсiм шарт мерзiмiн
белгiлеу;
• келiсiм шартта бағалы қағаздар орналастырудың бағдарлы бағасын қою;
• бағалы қағаздарды әрбiр андерайтерлерге бөлу;
• бiр бағалы қағаздарға есептегендегi комиссионды сыйақы немесе
жеңiлдiктер;
• эмиссионды синдикат жүргiзу, бақылау жасау және заңдық қызмет
көрсетулер жасаған үшiн комиссионды сыйақы алу.
Андеррайтерлер потенциалды инвесторларға қате ақпараттарды беруге
және зерттеулерi бойынша дұрыс емес, қате нәтижелердi ұсынуға, эмиссия
проспектiсiн толық емес орналастырғаны жөнiнде қате ақпаратты беруге құқығы
жоқ.
Комиссиондық мөлшер бағалы қағаздар нарығының дамуы және оның
шарттарына байланысты анықталады. Дамыған елдерде ол эмиссия көлемiнен 4-6%
немесе одан жоғары болуы мүмкiн. Андеррайтерлер бағалы қағаздарды сату
агенттерi арасында бөледi. Бағалы қағаздарды сату үш негiзгi әдiс арқылы
жүзеге асады.
1. Мықты мiндеттемелер (firm-commitment) немесе сатып алынған
мәмiлелер - андеррайтерлер эмитенттен бұл эмиссияның барлық бағалы
қағаздарын басқа инвесторларға қайта сату немесе бағалы қағаз
портфелiнде сақтап қалу мақсатында сатып алады;
2. Жақсы мүмкiндiктер әдiсi, мұнда андеррайтер бұл эмиссияның бағалы
қағаздарын орналастыру және толық орналастыра алмау эмитент тәуекелiн
жария ету.
3. Бағалы қағаз эмиссиясын орналастырудың тағы бiр әдiсi резервтi
мiндеттемелер (standby commitments), барлығы немес ештеме (all ore
nothing) әдiстерi бағалы қағаздар нарығында брокер-дилерлiк қызметтi
тәжiрибеде жүзеге асырады немесе андеррайтенгалық келiсiм шартқа
қатысушылар арасында келiсiлген қызметтi жүзеге асырады.
Кастодиандық қызмет
Кастодиандық бизнес және Кастодиандар ұғымы ХХ ғасырдың 70
жылдарында англо-американдық банк iсi тәжiрибесiнен ендi. Осы кезеңде
капиталдық әлем нарығы интернализация процессiн кешiрiп, капитал ағымы
қажеттi деңгейде сенiмдiлiктi талап еттi. Сонымен қатар үлкен көлемдi
ақпараттар өңдеудi қажет еттi, ал бұл жекеленген инвестор үшiн ауыр. Нақты
рыноктың қажеттiлiктерi қаржы нарығында жаңа делдал түрiне – кастодиандарға
әкелдi.
Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногi туралы Заңына[2]
сәйкес кастодандық қызмет дегенiмiз – банктерге клиенттер сенiп тапсырған
бағалы қағаздар мен ақша қаражатын сақтауды және есепке алуды қамтамасыз
ету жөнiнде бағалы қағаздар рыногында атқаратын кәсiби қызметi.
Кастодиандық қызметтің объектiсi Қазақстан Республикасы айналысқа
жiберген ақша қаражаттар мен бағалы қағаздар. Субъектiлерi – оның
клиенттерi.
Кастодиан келесi функцияларды iске асырады: [3]
• өз клиенттерiнің бағалы қағаздармен мәмiлелердiң жасалуын
қадағалау;
• клиенттердiң сақтауға бергген бағалы қағазмен ақша қаражаттарына
есеп жасау, қауiпсiздiгiн қаматасыз ету;
• атаулы бағалы қағаз есептеу;
• бағалы қағаз номиналды ұстаушы ретiнде қызметiн жүргiзу;
• клиенттердң бағады қағаздары мен мәмiлелерi бойынша төлем агентi
функциясын атқарады;
• клиент бағалы қағаздарын және ақша қаражаттарын аудару және алу
бойынша бұйырықтарды орындау;
• бағалы қағаздар бойынша табыстарды алу және оны клиент шотына
аудару;
• эмитенттен клиентке ақпаратты беру;
• клиент бұйырығы бойынша ақша қаражаттар төлеу;
• клиентпен келiсiм шарттағы көрсетiлген және Қазақстан Республикасы
заңнамасына қайшы келмейтiн басқа қызметтердi көрсету.
Кастодиан мiндеттерi:
• өз клиенттерiнің бағалы қағаздар мен мәмiлелердің жасалуын қадағалау;
• берiлген ақша қаражаттарды және бағалы қағаздарды сақтау, есеп
жүргiзу;
• клиент бұйрықтарын бұлжытпай орындау;
• клиент шоттары туралы ақпаратты үшiншi тұлғаларға Қазақстан
Республикасы заңнамасында көрсетiлген жағдайлардан және комиссиядан
басқа жарияламау;
• клиенттiң бағалы қағаздар мен ақша-қаражатының және өзiнiң бағалы
қағаздары мен ақша-қаражатының баланстың теңдiгiн қамтамассыз ету;
• бағалы қағаздар және ақша - қаражаттардың есебiн және шотын жүргiзу
технологиясын сақтау;
• клиент шоттарының жағдайы туралы үнемi ақпарат беру;
• клиенттiң әрбiр тапсырмасын орындағаны туралы жазбаша есеп берудi
жүргiзу;
• кастодиалды келiсiм-шартта қарастырылған басқа да мiндеттер.
Кастодианда өз шотын ашу үшiн клиент:
▪ клиент атынан өкiмдерге қол қою өкiлеттiгi бар қызмет
тұлғалардың өтiнiштерi мен қол қою үлгiсiн;
▪ құрылтай құжаттарының үлгiсiн;
▪ басқарушы органның кастодианды тағайындау шешiмiн ұсынуға
мiндеттi.
Схема2. Кастодианның жұмыс схемасы.
Депозитарлық қызмет – бағалы қағаз иесiнiң құқықтарын қолдау және
есептеу, бағалы қағаз дематериализациясы және бағалы қағаздар мен
мәмiлелердiң техникалық қызмет көрсетуi бойынша, сонымен қатар Қазақстан
Республикасының заңнамалық актiлерге сәйкес басқа қызметтерге сәйкес бағалы
қағаздар нарығының кәсiпқой қатысушының қызметi.
Орталық депозитарий бағалы қағаздар нарығының кәсiпқой қатысушылары
және халықаралық ұйымдары құратын жабық акционерлiк қоғам түрiндегi
коммерциялық емес ұйым болып табылады.
Регистратор – Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес кез-келген
ұйымдық - құқықтық формада құрылып, қызмет жасайтын және бағалы қағаз
ұстаушыларының реестiрiн жүргiзу бойынша кәсiпқой қызмет көрсететiн заңды
тұлға.
Бағалы қағазды ұстаушылар реестiрi – белгiлi күнге құрылған және
бағалы қағаз ұстаушылардың идентификациялауға мүмкiндiк беретiн, сонымен
қатар оларға тиесiлi бағалы қағаз түрi, номиналдық құны, санын анықтайтын
арнайы тiзiмiн құрайтын реестр жүргiзу жүйесiнiң бөлiгi.
Кастодиан сияқты бөлiмнiң қажеттiлiгi мыналармен сипатталады:
1. инвестор үшiн бағалы қағаз және ақша қаражаты есебi мен сақталулығы
маңызды.
2. кастодиандар арқылы Орталық Депозитармен және басқа қатысушылар
арқылы байланыс орнатылады.
3. бағалы қағаздар және ақша қаражаттардың болуы мәмiленiн орындалуын
кепiлдендiредi.
Регистратор Орталық Депозитариймен қажеттi ақпарат алу және бағалы
қағаз бойынша мәмiленiң орындалуы мақсатында келiсiм шарт жасайды.
Регистратор бағалы қағаз иесiне жеке шот ашады. Кейiн бағалы қағаз
иемденушiден кастодианға номиналды ұстауға берiлген кастодиан жеке шот
ашып, бағалы қағаз мұнда сақталады. Бағалы қағаздардан кейiнгi қозғалысы
мысалы, Қор биржасында сатылуында регистратор Орталық Депозитариймен
келiсiм шарт жасап, онда жеке шот ашады. Себебi бағалы қағаз Орталық
Депозийтарийге номиналды ұстауға жiберiледi және реестрге сәйкес өзгерiстер
енгiзiледi.
Бағалы қағаз иесi, егер кастодиандың келiсiм шарт жасаған болса, өз
шотында алғашқы және қайталамалы нарықта иемденген бағалы қағаздарды ғана
емес, сонымен қатар сатудан түскен дивиденд түрiндегi ақша қаражаттарды да
сақтау мүмкiндiкi бар.
Кастодиандар депозитарий жүйесiнiң мүшесi ретiнде нарықтың және
клиенттiң бағалы қағаздары бойынша мәмiленiң орындалуының кепiлiн алу
мақсатында жасайды.
Клиенттердiң тапсырыстары мына қызметтерге бағытталады:
a. бағалы қағаз алу
b. бағалы қағазды жеткiзу
c. клиент шығындарын өтеу
d. клиент шотынан ақша қаражаттарды төлеу.
Банк – кастодиандар ЖАҚ Орталық Депозитарийде мемлекеттiк емес
эмиссионды бағалы қағаздар есептеу бойынша жинақтаушы зейнетақы қорларының
жеке депо шоттарын ашу мiндеттi. [4]
Жинақтаушы зейнетақы қорларының банк кастодиандары күнделiкті Ұлттық
Банкке электронды есеп бередi. Аяқталған жұмыс күнiнiң есебi Ұлттық Банкке
электронды почта арқылы Алматы уақытының сағат 15.00 кешiктiрмей
жiберiледi. Ұлттық Банк коммерциялық банктердi мыналармен қамтамасыз
етедi:[5]
1. Есеп беретiн электрондық почта адресi
2. Анықтамалық (справочник)
3. Барлық банктерге бiрдей, бiрыңғай формаларды толтыру және есеп берудi
жiберуде қолданатын арнайы бағдарламалармен қамтамасыз етудiң жеке
түрi.
Бiрыңғай форма және есеп берудi өткiзудiң, толтырудың методикалық
нұсқаулары мен ұсыныстары.
Анықтамаларға кiру мүмкiндiктi және есеп берудi өткiзу үшiн банктер
Ұлттық Банктен пайдаланушы атын және пароль алуы қажет.
Зейнетақы активтерiнiң жағдайына қадағалау сапасын жақсарту үшiн банк-
кастодиандар апта сайын Алматы уақытының сағат 12.00 кешiктiрiлмей аптаның
үшiншi жұмыс күнiнде сақтауға алынған әрбiр жинақтаушы зейнетақы қорларының
зейнетақы активтерi бойынша есеп беруге мiндеттi:[6]
• зейнетақы активтерiнiң қозғалысы туралы есеп беру;
• төленген және есептелген комиссионды сыйақылар туралы есеп беру;
• зейнетақы активтерiнiң құрылымы туралы есеп беру;
• валюталық инвестициялық шоттар бойынша ақша қозғалысының зейнетақы
активтерi қозғалысы туралы есеп беру.
Сол сияқты банк-кастодиандар әр ай сайын есеп беру керек. Банктердiң
кастодиандық қызметтi брокерлiк-дилерлiк қызметпен қос атқаруын заңсыз
пайдалануын шектеу мақсатында және Ұлттық комиссияның 26.02.2000 ж. №66
бағалы қағаздар нарығында кәсiби қызмет түрлерiн қосарлана атқаруы туралы
Қаулысы[7] бойынша кастодиандық қызметтi брокерлiк-дилерлiк қызметпен және
клирингтiк қызметпен қос атқаруға мына шектеулердi орындағанда ғана рұқсат
етiлген: [8]
• банктiң ұйымдық құрылымында кастадиандық және брокер-дилерлiк
қызметтi жүзеге асыратын жеке бөлiмшелердiң болуы;
• бiр бөлiмнiң қызметi мен жұмысын екiншi бөлiмнiң құзiретiне жататын
қызметтердi орындауға тиiм салынуы;
• осы аталған банк бөлiмшелердің қаржы нарығында басқа қызмет түрiн
орындауға тиiм салынуы;
• банк бөлiмшелерiнiң қызметтерi мен мiндеттерiн екiншi бөлiмшенiң
қызметтерi мен қосарлануына тиiм салу;
• бұл екi банк бөлiмшеде жеке дара бөлмелердiң болуы;
• бөлiмшелердiң жеке есеп және құжат айналым жүйесiнiң болуы;
• банктңің бiр бөлiмшесiнiң қызметкерiне екiншiсiнiң құзырындағы
құжаттарға және техника бағдарламалық кешендерге енуге тиiм салынуы;
• банктiң кез-келген қызметкерiне және екiншi банк бөлiмшесiнiң
қызметкерiне орындауға тиiм салынады.
Халықаралық нарықтардың және бұл нарықтағы инвесторлар мен кәсiпқой
қатысушылардың бiрiгiп қызмет етуiн жақсарту мақсатында “Глобальдi
кастодиан” құрылымын құру қажет. Глобальдi кастодиан халықаралық
деңгейде көрсететiн қызметтерi өз ұлттық нарығындағы жұмыс iстейтiн
кастодиандарға ұқсас – бағалы қағаздар және ақша қаражаттарды сақтау,
есептеу, дивидендтер есептеу, валюта айырбастау, ақпараттық
консультациалық қызметтер т.б.
Кастодиалды нарықта контрагент, яғни субкастодиан ретiнде таңдауды
шетел кастодиандық институттар, соның iшiнде әлемдiк және аймақтық еншiлес
құрылымдары да кастодиандар жүргiзедi. Олардың субкастодиандарды таңдау
процедурасы өте қиын және көп уақытты талап етедi.Кандидатты зерттеу оған
алдымен 100 нақты және сұрақтарды ақпараттық сұрау беру арқылы басталады.
Кейін бұл сұрақтар тексеріліп шетел кастодианмен хаттық байланыс
жүргізіледі, оның өкілдерімен келіссөз жасалады. Бұл өкілдер субкастодианға
кандидат офисін, жұмыс орнын, клиенттердің депо шоттары туралы ақпараттық
сақтаулығын қамтамассыз ету мүмкіндігін зерттейді. Оңды әсер жағдайда
кастодианды келісім жасалып, қол қойылады.
Субкастодианға кандидат іздеу барысында мына параметрлер ескеріледі:
1. субкастодиан қызметінің клиенттер мүдделеріне бағыты;
2. персоналдардың шетел тілінде сөйлеу қабілеті;
3. клиенттерге олардың бағалы қағаз портфелін иемденудің құқы мен статусы
жөнінде күнделікті ақпарат беру;
4. клименттерге қаржы нарығы эмитенттер туралы нақты ақпарат беру;
5. депозитарлық кастодиандық қызмет көрсетуден алынатын комиссия
ставкасының ұғымды деңгейі, жетістікті технологиялардың болуы, клиенттің
жеке тапсырыстарына байланысты бағалы қағаз портфелінің жағдайы туралы
есеп беруі;
6. клиенттердің мүдделерін қанағаттандыратын мемлекеттік орган шешімі
деңгейінде субкастодиан басшысының ықпал етуі, т.б.
Бұл талаптарға тек ірі қазақстандық банктер ғана сәйкес келеді.
Өкінішке орай көптеген қазақстандық банк - кастодиандар аталған
қызметтердің барлығын орындамай,тек бағалы қағаздар мен ақша-қаражаттарды
сақтау және аударумен шектеледі. Нарыққа шетел банк-кастодиандардың енуі
отандық кастодиандардың өз қызметін ынталандыруға бәсекелестік тудырады.
Бәсекені жетістікті жүргізу үшін қызметтер саны мен сапасын ұлғайту керек.
Клирингтік қызмет
Клирингтік қызмет - бағалы қағаздармен мәмілелер жүргізу нәтижесінде
есеп айырысуда қатысатын екі жақтың өзара таалаптарын және міндеттерін
есепке алу бойынша қызметі.
Қарапайым нарық үш құрамды болады: сатушы мен сатып алушы арасында
ауызша немесе жазбаша түрде мәміле жасасу, мәміле бойынша есеп шығару ;
келісім шарты өзара тауарлар мен ақша қаражаттар аудару арқылы жүзеге
асады. Дамыған биржалық нарықта сатушы мен сатып алушы мәмілелерді
делдалдардың көмегімен жүзеге асырады.
Схема 3. Бағалы қағаздар нарығында меншік құқығының қозғалысын
қамтымассыз ететін ұйымдардың өзара қарым-қатынасы
Клирингтік қызмет бағалы қағаздар нарығында лицензияланатын кәсіби
қызмет түрі болып табылады. Мәміленің екі жағының өзара міндеттемелерінің
есебі үшінші жақтың қатысуынсыз қор биржасының операторларымен жүзеге
асыратын брокер-дилермен жасалады. Егер өзара міндеттемелер анықтауда екі
жақтан көп тұлғалар қатысқанда арнайы лицензия алу керек. Клирингтік
орталықтар бағалы қағаздар нарығына қарағанда басқа қызмет түрлері мен
клирингтік қызметті қоса атқаруға құқы жоқ, сауда ұйымдастырушы немесе
депозитарий ретіндегі қызметінен басқа.
Клирингтік ұйымдар мынадай қызметтер көрсетеді:
1) мәміле қорытындылары бойынша бағалы қағаздарды жеткізу және аудару үшін
негіз болатын құжаттарды қадағалау және бағыттау;
2) жасалған мәмілелер бойынша міндеттемелерді орындау және тәуекелдерді
бақылау;
3) бағалы қағаздармен жасалған мәмілелердің шарттарын теңестіру;
4) есепке қатысушылар арасында мерзімі келген барлық мәмілелер бойынша
талаптарды есептеу және процедураларды бекіту т.б.
Клирингтің мәні болып табылатын мәмілелер туралы ақпарат бес жылдан
артық сақталмауы керек. Клирингтік қызметті көрсету келісімінде бұл ұйымның
өкілеттігін және оның қатысушылар арасында міндеттемелерін орындағаны үшін
жауапкершілік, ақпаратты өңдеу процедурасын, міндеттемелердің орындалуын
және теңестірілуін, сонымен қатар, ақпараттар құпиялылығын сақтау бойынша
шаралар көрсетілуі керек.
Бағалы қағаздар мен мәмілелердің орындалмау тәуекелін төмендету үшін
клирингтік ұйым арнайы қорлар құрады және мәмілелер бойынша толық
міндеттемелерді қамтамасыз ету үшін оларға қадағалау жүргізеді. Арнайы
қорларды құру және қолдану тәртібі олар туындаған кезде клирингтік қызмет
көрсету келісімінде бұл шаралар көрсетілуі керек.
Клирингтік ұйым өз қатысушылары алдында келісім бойынша
міндеттемелерді орындамағаны үшін жауапкершілікке тартылады. Арнайы
қорларды құру көздері қатысушылардың ақша қаражаттары және бағалы қағаздары
банктік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Т.РЫСҚҰЛОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
“Қаржы және несие” факультеті
Банк ісі кафедрасы
Исаев Медет Конырбаевич
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Коммерциялық банктердің бағалы қағаздарменен операциялары
ғылыми жетекшi: “Банк ісі”
кафедрасының э.ғ.д.,
доцент Исаев И.И.
_________________
Рецензент:________
_________________
_________________
Жұмыс қорғауға жіберілді
“Банк ісі” кафедрасының меңгерушісі,
э.ғ.к., профессор Хамитов Н.Н.
________________________
“______” ___________________ 2004 ж.
Алматы 2004ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
1-тарау. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар нарығындағы
орны және ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-32
1.1. Коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығының
кәсіпқой қатысушысы және олардың қызметтері ... 6-32
1.2. Коммерциялық банктердің меншікті бағалы қағаздарын
шығаруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32-43
1.3. Коммерциялық банктердің мемлекеттік қағаздармен
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43-46
2-тарау. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар нарығындағы
қызметтеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47-65
2.1. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздары
операцияларын ұйымдастыру тәртібі (АСҚ Банк
АҚ-ның тәжірибесінен) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47-65
2.2. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар портфеліне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65-75
3-тарау. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар нарығындағы
қызметтерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .. 76-78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79-81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... 82-83
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Қазақстан нарықтық экономикаға көшу барысында көптеген оқиларды
басынан кешірді. Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру процессі
жүргізілгеннен бастап бұрын мемлекет меншігіндегі ұйымдар акционерленіп
акционерлік ұйымдар пайда бола бастады. Сөйтіп бағалы қағаздар нарығының
қалыптасуына алғы шарттар құрылды. Оның инфрақұрылымы, қатысушылары,
институционалдық инвесторлары айқын бейнеленді. Біртіндеп бағалы қағаздар
нарығында кәсіби қатысушылардың қызметі ерекшеленді, соның ішінде
коммерциялық банктердің үлесі жоғары еді.
Коммерциялық банктер әмбебеп қаржылық институт ретінде бағалы
қағаздар нарығының қатысушысы болып табылады. Қазіргі кезде коммерциялық
банктердің бағалы қағаздар операциясынан және инвестициялық қызметтен
түскен табыс пайданың қалыптасуында үлкен роль атқарады.
Бағалы қағаздар нарығында коммерциялық банктердің қатысу формасының
кеңеюі мен диверсификациялануы ірі қаржы банкік топтардың ұйымдасуына алып
келді. Олар бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары ретінде
эмитент, инвестор және делдал ролінде шығады.
Коммерциялық банктер қор биржасында мүмкіндік беретін еншілес
қаржылық компаниялар құру және брокерлік фирма қызметінде тікелей қатысу
арқылы белсенеді. Банктердің бағалы қағаздармен операциясының кеңеюі
олардың жоғары табыстылығымен және тікелей банктік несиелерді тиімді
қолдану сферасының қысқаруымен ынталандырылады.
Инвестициялы - банктік филиалдар мен еншілес компаниялардың жүйесін
құру арқылы коммерциялық банктер халықаралық бағалы қағаздар нарығына
шығады.
Қаржылық институттар, әсіресе банктер жабдықтаушы мен несиелік
ресурстарды тұтынушылар арасында делдалдық қызмет көрсетеді, сонымен бірге,
банктер уақытша бос ақша-қаражаттарды жинақтап және оны белсенді қызмет
ететін капиталға айналдырады. Коммерциялық банктер үлкен қаржылық институт
болғандықтан оның бағалы қағаздар нарығындағы қызметі Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банк тарапынан заңдық актілер арқылы реттеледі.
Коммерциялық банктердің бағалы қағаздары жеке және корпоративті
инвесторлардың назарын аударуда. Бұл оның банк-эмитент және салымшы
қатынастарын реттейтін нормативтік базаның болумен байланысты.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының актуалдығы: коммерциялық банктердің
бағалы қағаздар нарығындағы қызметінің белсенділігі қазіргі кездегі
маңыздылығы артуда.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты коммерциялық банктердің бағалы
қағаздар нарығында кәсіпқой қатысушы ретіндегі қызметі, оның негізгі
бағыттары, міндеттері және проблемалары, оларды жетілдіру жолдары туралы
мәліметтерді анықтау және жиынтыққа келтіру.
Дипломдық жұмыстың міндеті бағалы қағаздар нарығындағы банктердің
ролін анықтау және қызметіне ААҚ Алматы Сауда Қаржы Банк мысалында толық
талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы үш бөлімнен тұрады: Коммерциялық
банктердің бағалы қағаздар нарығында орны және ролі, Коммерциялық
банктердің бағалы қағаздар нарығындағы қазіргі қызметіне талдау ААҚ
АСҚБанк мысалында және Бағалы қағаздар нарығындағы коммерциялық
банктердің қызметінің мәселелері және оларды жетілдіру жолдары.
Бірінші бөлімде банк түсінігі, оның бағалы қағаздар нарығында ролі,
қажеттілігі, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк тарапынан реттейтін заңдық,
нормативтік актілер қаралады.
Екінші бөлімде коммерциялық банктердің кәсіпқой қызметіне талдау
жасалынған, Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің бағалы қағаздар
портфеліндегі үлесі салыстырмалы түрде талдау көрсетілген. ААҚ АСҚ Банк
мысалында банктің брокер-дилер ретіндегі биржалық және биржалық емес
нарыққа қатысуына назар аударылған, бұл банк бойынша дилерлік және
кастодиандық қызмет көрсету келісім-шарттары қосымша берілген.
Үшінші бөлімде коммерциялық банктердің кәсіпқой қатысушы ретіндегі
мәселелері, дамуына бөгет жасайтын бағыттар және оларды жетілдіру жолдары
қарастырылған.
Бұл дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Қазақстандағы коммерциялық
банктер.
Жұмыстың тақырыбы оқу және ғылым әдебиеттерде қарастырылу дәрежесі
кең. Осы дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Републикасының
Конституциясы, Қазақстан Републикасының банктердің қызметін реттейтін
Заңдар және басқа нормативтік-құқақтық актілер, Қазақстан Республикасы
Президенттің Жарлықтары, Ұлттық Банктің Қаулылары, Ережелері, ААҚ АСҚ
Банк ішкі ережелері, оқу әдебиеттері пайдаланды.
1-тарау. Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар нарығындағы орны және
рөлі
1. Коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушысы
және олардың қызметтері
Коммерциялық банктер әмбебап қаржылық институт ретiнде бағалы қағаздар
нарығының қатысушысы болып табылады. Қазiргi кезде коммерциялық банктер
бағалы қағаздар нарығындағы қызметiн өзiнiң қызметiнде маңызды бағыттардың
бiрi деп санайды. Екiншi деңгейлi банктердiң бағалы қағаздар операциясынан
және инвестициялық қызметтен түскен табысы пайданың қалыптасуында басты
роль атқарады, сондай-ақ оның кеңеюi бағалы қағаздар операциясының жоғары
табыстылығымен және тiкелей банктiк несиелердi тиiмдi қолдану сферасының
қысқаруымен ынталандырылады.
Қаржылық институттар, әсiресе банктер жабдықтаушы мен несиелiк
ресурстар тутынушылар арасында делдалдық қызмет көрсетедi, сонымен бiрге
банктер уақытша бос ақша қаражаттарды жинақтап, оны белсендi қызмет ететiн
капиталға айналдырады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы тамыз айындағы №2444 Банктер мен
банктiк қызмет туралы Заңның (өзгерiстерi мен толықтырулары мен қосқанда)
30 бабына сәйкес коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығында мына
операция түрлерiн iске асыруға құқылы:
• есептiк операциялар: заңды және жеке түлғалардың вексель (дисконт)
және басқа да қарыздық мiндеттемелердi есептеу;
• сейфтiк операциялар: құжаттар және бағалы қағаздарды, клиенттердiң
құндылықтарын сейфтiк жәшiктер, бөлiмшелердi қосқандағы сақтау
бойынша қызмет көрсетулер;
• ломбардтық операциялар: жылжымалы мүлiк және бағалы қағаздарды
кепiлдiкке қысқа мерзiмдi несиелер беру;
• бағалы қағаздар нарығындағы клирингтiк қызмет.
Коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығындағы қызметтi жүзеге
асыру барысында мыналарды басшылыққа алады:
– Қазақстан Республикасының 5 наурыз 1997 жылы №77-1 Бағалы қағаздар
туралы Заңы (ҚР заңымен №134-1, 19.06.97, №154-1, 11.07.97, №282-1,
10.07.98 өзгертулер енгiзiлдi);
– Қазақстан Республикасының 5 наурыз 1997 жылы 78-1 Қазақстан
Республикасының бағалы қағаздарымен мәмлелердi тiркеу туралы Заңы (ҚР
заңымен №154-1, 11.07.97, №282-1, 10.07.98 өзгертулер енгiзiлдi);
– Қазақстан Республикасының Үкiметі қаулысымен 29 шiлде 1996 жылы №944
бекiтiлген бағалы қағаздар нарығында кастодиандық қызмет лицензиялар
туралы Жағдайы;
– Қазақстан Республикасының Үкiметі қаулысымен 4 наурыз 1997 жылы №293
бекiткен бағалы қағаздар нарығындағы кастодиандық қызмет туралы Жағдайы;
– Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар жөнiнде Ұлттық Комиссия 26
ақпан 2000 жылы № 66 Қаулысымен бекiтiлген бағалы қағаздар нарығында
кәсiпқой қызметтердi қос атқару туралы Қаулы;
– Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар жөнiнде ұлттық Комиссия
Басқармасы 5 тамыз 1999 жылы № 388 мемлекеттiк емес комиссионды бағалы
қағаздар ЖАҚ Бағалы қағаздардың Орталық Депозитарийге есептеу бойынша
банк катодиандардың жинақтаушы зейнетақы қорларына жеке депо шоттарын
ашу туралы Қаулы;
– Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар жәнiндегi ұлттық комиссия
қаулысымен 31 желтоқсан 1998 жылы № 20 бекiткен Қазақстан
Республикасының бағалы қағаздар нарығында брокерлiк және диллерлiк
қызметтi жүзеге асыру Ережесi;
– Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар жөнiнде ұлттық Комиссия
Басқармасы қаулысымен 16 қазан 2000 жылы №690 бекiткен номиналды ұстаушы
ретiнде клиент шоттарын жүргiзу құқығы бар бағалы қағаздар нарығында
брокерлiк және диллерлiк қызметтi жүзеге асыру лицензиясын қайтарып алу
немесе қызметiн тоқтату жағдайында бағалы қағаздар нарығының
субъектiлерiнiң iс-әрекет Ережесі;
– ЖАҚ Қазақстан қор биржасының мүшелерiнiң жалпы жиналысымен 2000 жылы
шешiлген Репо операцияларын жүргiзу Тәртiбi бекiтiлдi т.б.
Коммерциялық банктер өзiнiң бағалы қағаздарын шығару арқылы
эмитент ретiнде, өз шотынан бағалы қағаздарды сатып алғанда инвестор
ролiнде және бағалы қағаздар операциясын жүргiзетiн делдал ретiнде шығады.
Бағалы қағаздар нарығында коммерциялық банктер келесi кәсiби
қызмет түрлерiн атқарады:
• Брокерлiк қызмет
• Диллерлiк қызмет
• Кастодиандық қызмет
• Клирингтiк қызмет
Банктердiң осы аталған қызмет түрiн, клирингтен басқасын, бiрiгiп
атқаруға лицензия Ұлттық Банкпен берiледi. Үкiмет және Ұлттық Банктiң
нормативтiк құқықтық актiлерiмен және Заңға сәйкес ұйымдардың жарғылық
капиталына қатысушы банктерге қосымша талаптар қойылған.
Коммерциялық банктер биржаның, банктердiң, өнеркәсiптiң, ұйымдардың,
түрлi акционерлiк қоғамдардың акцияларын сатып алу арқылы инвестор ретiнде
шығады, бұдан өз портфелiн құрайды. Мұндағы банктердiң мүддесi болашақта
дивиденд алу ғана емес, сонымен қатар компанияның қызметiн басқару мүшесi
ретiнде болу.
Портфель құрудың басты мақсаты – банктiк операциялардың өтiмдiлiгi.
Ссудалық операциялар тәуекелдi болғандықтан банк ресурстарының негiзгi
үлесi жоғары өтiмдi активтер формасында болу қажет, яғни бағалы қағаздарға
салымдар. Бүл бағалы қағаздар мемлекеттiк болғаны жөн, олардың сенiмдiлiк
рейтингi жоғары.
Делдалдар рөлiнде банктер кәсiпорындар талабы бойынша шығарған
акциясын сату, қайта сату, сақтау және олар бойынша дивидендтер мен
комиссиондық сыйақы алады. Мемлекет тарапынан банктердiң бағалы қағаздар
нарығында делдалдық қызметiн тиiмдi реттеу жүргiзiлмегендiктен, олар
клиенттерге қызмет көрсету сферасын кеңейтiп отырады. Банктер қаржылық
супермаркетке айналып бағалы қағаздар нарығында брокерлiк фирмалардың
қатысуымен банктiк холдингтер қүрып, өзiнiң саясатын осы құрылымдар арқылы
жүргiзедi.
Схема 1. Бағалы қағаздар нарығында коммерциялық
банктердiң қызметi[1]
Бағалы қағаздар нарығы
Коммерциялық банк
Делдал Эмитент Инвестор
Каржылық брокер
Инвестициялық кеңес берушi
Сенiмдi тұлға
Депозитарий
Методикалық тұрғыдан коммерциялық банктердiң меншiктi бағалы
қағаздарын эмиссиялау операциясы кеңiрек қолданады. Ал инвестициялық және
делдалдық қызметi шамалы қолданғанына қарамастан банктер бұл бағыттар
бойынша бiрдей белсендiлiк көрсетуде.
Брокерлiк-диллерлiк қызмет
Коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығында қаржылық брокер ретiнде
клиент атынан және оның шотынан, диллер ретiнде өз атынан және өз шотынан
бағалы қағаздар бойынша сату, сатып алу функциясын атқаратын делдалдар.
Брокерлiк-диллерлiк қызмет Конституциямен және Қазақстан
Республикасының басқа да заңнамасымен, Қазақстан Республикасы қатысушысы
болып табылатын халықаралық келiсiм-шарттармен, банктiң iшкi шарттар мен
iшкi құжаттарымен реттеледi. Банктер, комиссионерлер ретiнде бағалы
қағаздарды сату-сатып алу мәмiлелерiн өз атынан клиент шотынан жүзеге
асырады. Осы жағдайда банк комиссия келiсiм-шартына негiзделедi және клиент
талабы бойынша өз атынан бiр немесе бiрнеше мәмiлелердi жасасуды ұйғарады
және сыйақы алады. Комиссия шарты белгiлi бiр мерзiмнiң көрсетiлуiмен
немесе көрсетiлмей-ақ жасалуы мүмкiн.
Банктер өз клиенттерi үшiн бағалы қағаздарды сату, сатып алу бойынша
мәмiлелердi тапсырыс берушiнiң келiсiм-шарты негiзiнде жасайды. Сонымен
қатар, банктер клиенттердiң бағалы қағаздарды сату, сатып алу мәмiлелерiн
биржалық және биржалық емес нарықта да жасай алады. Банк клиент өтiнiшiн
қанағаттандыру үшiн өзiнiң портфелiнен сатуға немесе клиент үшiн бағалы
қағаздарды портфелге сатып алуды жүзеге асырады.
Брокерлiк-диллерлiк қызмет Қазақстан Республикасының заңнамасы
бойынша лицензиялауға мiндеттi болғандықтан, брокер-дилер өз қызметiн
жүзеге асыру үшiн лицензияның келесi түрлерiн иемденуi керек:
1) бiрiншi категориялы лицензия-клиент шоттарын номиналды ұстаушы ретiнде
жүргiзу құқымен (бағалы қағаздармен мәмiлелердi тiркеу құқымен);
2) екiншi категориялы лицензия-клиент шоттарын жүргiзу құқығынсыз (бағалы
қағаздармен мәмiлелердi тiркеуi құқығынсыз).
Коммерциялық банк мемлекеттiк бағалы қағаздармен операцияларды
жүргiзу кезiнде алғашқы Диллер ретiнде шығады.
Алғашқы диллер – мемлекеттiк бағалы қағаздармен операциялар бойынша
депозитарлық және регистраторлық қызметтер атқару жөнiнде Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкімен, Қазақстан Республикасының Қаржы
Министрлiгiмен келiсiм жасаған бағалы қағаздар нарығының кәсiпқой
қатысушысы болып табылатын банк.
Коммерциялық банкке номиналды ұстаушы ретiнде клиент шоттарымен
брокерлiк-дилерлiк қызметтi iске асыру құқы туралы лицензия берiлгеннен
кейiн брокер-дилер мен клиент арасында келiсiм-шарт яғни клиенттiк тапсырыс
ретiнде құжат толтырылады. Бүл құжат брокер-дилер iшкi ережесiмен Қазақстан
Республикасының құқықтық нормативтiк актiлерiмен сәйкес реттеледi.
Брокер-дилердiң ұйымдық қүрылымы келесi бөлiмдердi құрау керек:
1) Сауда бөлiмшесi-бағалы қағаздармен мәмлелердi жасасу функциясы басты
болып табылатын бөлiм
2) Бэк-офис-негiзгi функциясы бағалы қағаздармен мәмiлелердi iске асыру
және бұл брокер-дилердiң, оның клиентерiнiң бағалы қағаздарымен
ақшасына есеп жүргiзу.
Брокер-дилер мен инвестр арасында мемлекеттiк бағалы қағаздарымен
операцияларды жүзеге асыру туралы келiсiм-шарт жасалғаннан кейiн олардың
арасында мiндеттер мен құқықтар пайда болады.
Диллердiң құқықтары мен мiндеттерi:
1. Брокер-диллер клиенттiң талабы бойынша оған өзiнiң соңғы есептi
кезеңдегi қаржылық есеп берудi, кiрiстерi мен шығыстардың есеп беруiн,
шаруашылық қызмет балансын ұсынуы мiндеттi.
2. Брокерлiк келiсiм-шарт жасау кезiнде брокер-дилер клиентке келесi
қызмет түрiн көрсетуге құқылы:
• клиенттiң инвестициялық шешiмiне қажеттi ақпараттар ұсыну;
• клиентке бағалы қағаздармен мәмiленiң жүзеге асыруы туралы ұсыныстар
көрсету;
• басқа да ақпараттық, аналитикалық және кеңес берушiлiк қызметтер
көрсету.
3. Брокерлiк келiсiм-шарт жасау кезiнде брокер-дилер клиент туралы
ақпаратты және клиенттен алған ақпаратты Қазақстан Республикасының
заңнамасы бекiткен шарттардан басқа құпия ұстауға мiндеттi.
4. Клиент тапсырысы келiсi реквизиттердi қамтиды:
• клиент тапсырысының үлгiсiн көрсету;
• клиент тапсырысының мерзiмi туралы мәлiмет;
• тапсырыстың нақты алынған күнi мен уақыты;
• бүл тапсырысты алған брокер-дилер қызметкерi туралы мәлiмет;
• клиент талабы бойынша мәмiле мақсатын көрсету;
• брокер-дилер iшкi ережесiмен бекiтiлген басқа да реквизиттер.
5. Диллер клиенттердiң бағалы қағаздары мен операциясын инвестормен
бекiтiлген брокерлiк қызмет көрсету келiсiмiне сәйкес жүргiзедi.
6. Қажеттi құжаттар берiлгеннен кейiн клиенттiң бағалы қағаздары мен
ақша қаражаттарының есебiн жүргiзетiн сәйкес шоттар ашады.
7. Брокер-дилер бағалы қағаздармен мәмiлелердi өз шотынан және өз
мүддесi шегiнде, сондай-ақ клиент шотынан және клиент мүддесi шегiнде
жүзеге асыру мүмкiн.
8. Диллер мемлекеттiк бойынша аукционға инвестор шотынан және
талабынан қатысады.
9. Диллер инвестор тапсырыс бойынша мемлекеттiк бағалы қағаздарды
алғашқы орналастыру бойынша аукционға бұйрықты беруден бас тартуына құқылы:
• егер инвестор аукционға қатысу бұйрығын Алматы уақыты бойынша сағат
10-нан кеш жiберсе. Тапсырыстар факсимильдi байланыс арқылы
жеткiзiлуi мүмкiн;
• егер инвестор дилер шотында аукционға жiберетiн клиенттiк тапсырысын
соммасын резервiлемесе бас тартуы мүмкiн.
10. Келiсiм-шарт мерзiмi iшiнде дилер инвесторды хабардар етуге
мiндеттi:
• өз шотындағы бағалы қағаздардың сандық мәлiметтерi туралы;
• дилер мен инвестор арасындағы мүдделер қақтығыстары туралы, сонымен
қатар оның қаржылық жағдайының нашарлау себептерi немесе мүндай
жағдайлар туындаған уақытта 3 күн iшiнде өкiлеттi органдардың
санкциялары туралы;
• өкiлеттi мемлекеттiк органы, өзiн-өзi реттеу ұйымдардың және дилерге
қатысты сауда ұйымдастырушылардың оның қызметкерлерiне және
аффинирленген түлғаларына жарияланған санкциялары туралы;
• осы көрсетiлген ескертулер жазбаша түрде құжатталып клиентке почта,
электронды почта, факсимильдi, телекстi, телеграфтық және басқа
байланыс жолдарымен 3 жұмыс күн iшiнде хабарлануы керек.
11. Мәмiле жасау кезiнде клиент тапсырысын орындауды жетiстiктi етi
үшiн барлық күш жiгер салады.
12. Бағалы қағаздармен мәмiле жасау кезiнде қарсы тапсырыстардың ең
жақсы бағасынан төмен бағамен жасауға құқықы жоқ.
13. Дилерге бағалы қағаз мәмiлесi жөнiнде ұсынысын мүдделер
қақтығысына әкелетiн болса беруге тиым салынады. Оны бұзған жағдайда дилер
инвесторға бүл бұзушылықтан туындалған шығындарды, мәмiле соммасының 3%
мөлшерiнде айыппұл төлеуi керек.
14. Диллер инвесторлар бағалы қағаздарының номиналды ұстаушы
функциясын атқарады:
• инвесторлардың бағалы қағаздармен мәмiлесiн тiркеу;
• бағалы қағаздарға құқықты растау;
• бағалы қағаздардың болуын қамтамасыз ету және олармен мәмiленi жүзеге
асыру;
• төлем агентi функциясын атқару;
• инвесторға номиналды ұстауға берiлген бағалы қағаздар туралы
ақпараттар беру;
• Қазақстан Республикасы заңнамасына қайшы келмейтiн басқа да
функциялар.
15. Бағалы қағаздармен мәмiлелердiң екiжақты және көпжақты тiркелуi
сауда қатысушыларының қарсы тапсырыстары болған кезде жүзеге асады.
Инвестордың (клиенттiң) құқықтары мен мiндеттерi:
1. Инвестор аукционға қатысу туралы клиенттiк тапсырысты жергiлiктi
уақыттың сағат 10.00 кешiкпей және екiншi нарықта мәмiле орындалуы үшiн
сағат 17.00 кешiкпей жiберуi мiндеттi. Тапсырыстар факсимильдi байланыс
арқылы жiберiлуi мүмкiн. ()
2. Инвестор диллер шотына ақша қаражаттардың уақыттылы түсуiн
қамтамасыз етуi керек.
3. Инвестор диллер субдепозитарийiнде сақталған мемлекеттiк бағалы
қағаздар бойынша мәмiлелердi тек қана диллер арқылы iске асырады.
Субдепозитарий – номиналды ұстаушының клиенттердiң бағалы қағаздарына есеп
жүргiзу жүйесi.
4. Инвестор диллер субдепозитарий шегiнде тек бiр тұлғалық шот
иемденедi.
5. Қосымша келiсiм негiзiнде инвестор дилерге мемлекеттiк бағалы
қағаздар портфелiн басқаруға құқын беруi мүмкiн.
6. Инвестор мына құқықтарға ие:
• мемлекеттiк бағалы қағаздар кесiмдi (конкуренттi) баға көрсетiлуiмен
сату сатып-алу;
• мемелекеттiк бағалы қағаздарды ағымды (конкуренттi емес) баға
көрсетуiмен сату сатып-алу;
• мемлекеттiк бағалы қағаздарды шығару номерiн көрсетiлуiмен мемелкеттiк
бағалы қағаздар сатуға бұйрық шығару;
• сатып алуға бұйрықты ақша қаражаттарды салу мерзiмiн немесе теңге салым
соммасын көрсетiлуiмен беру;
• биржалық нарықта операция жүргiзуде сауда сессиясын анықтау уақытында
бұйрық беру;
• жүзеге асыру алдында немесе бұйрық орындамау алдында бұйрық беру.
Есеп айырысу шарттары:
1. Диллер инвестордан эмиссияны реттеу немесе инвестор табысынан
портфелiнен сатқанда, мемлекеттiк бағалы қағаздар соммалық портфель
мөлшерiне байланысты комиссиондық сыйақыны ұстап қалады;
2. Инвестор басқа алғашқы дилер субдепозитарий негiзiнде орналасқан
мемелекеттiк бағалы қағаздарды сатып алу кезiнде дилер шотында сатып алуды
жүзеге асыру үшiн жергiлiктi уақыттың сағат 16.00 дейiн қажеттi сомманы
аударуға мiндеттi. Басқа жағдайда диллер Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкiне мемлекеттiк бағалы қағаздар және ақшаны аударудың электрондық
тапсырысын беруге мiндеттi емес.
3. Жеке шотта алты ай iшiнде бағалы қағаздар болмаса шот жабылмайды
және инвесторға бұл туралы хабарлама берiледi.
4. Жасалған мәмле бойынша екi жақ арасында ақшалай есеп айырысу
тәртiбi мен мерiзiмi Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң 14.11.1997 ж.
№396 Басқарма Қаулысымен бекiтiлген Қаржы Министрлiгімен эмиссияланатын
мемлекеттiк бағалы қағаздарды алғашқы орналдастыру Ережесiне сәйкес,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi 30.06.1997 ж. №246 Қысқа мерзiмдi
ноталарды орналастыру, айналдыру және өтеу Ережесi, 05.04.1999 ж. №363
арнайы валюталық мемлекеттiк облигацияларды мерзiмi 5 жылдан жоғары шығару,
айналу және өтеу Ережесiнiң жағдайы; 10.03.1999 ж №221 бiр немесе одан көп
мерзiмге шығарған Қазақстан Республикасының мемлекеттiк индекстелген
қазынашылық мiндеттемелердiң шығаруы, айналысы мен өтеу Ережесi; 10.06.1997
ж. №945 Қазақстан Республикасының 2-3 жыл мерзiмге шығарылған МЕОКАМ
шығару, айналыс және өтеу тәртiбi туралы Жағдай; 31.12.1998 ж. №20
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығында брокерлiк және
диллерлiк қызметтi iске асыру Ережесiне сәйкес жүзеге асырылады.
5. Ақша аудару мерзiмiнен кешiккен жағдайда кешiгiп алынған ақша-
қаражат дилермен инвестор оған берiлген формада жаңа тапсырыс бермегенге
дейiн қолданылмайды.
6. Инвестор дилер шотына ақшаны керi шақыруына құқы бар. Ақша аудару
тапсырысы инвестормен дилерге Алматы аудару уақытының 17.00 сағатына дейiн
берiлу керек. Осы жағдайда дилер керi шақырылған соманы инвестор шотына бiр
банктiк күн iшiнде аударады.
7. Комиссиондық сыйақы инвестор мен дилер жасасқан репо мәмiлесiнен
алған табыстан алынбайды.
8. Дилер инвестор шотына мемлекеттiк бағалы қағаздарды өтеуден түскен
ақшаны келесi күнi расталған уақытта аударады.
Биржалық нарықта жасалған мәмiлелердiң уақытында төленбеу жағдайында
кiнәлi жақ екiншi жаққа Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар жөнiнде
Ұлттық Комиссияның 24.06.1999 ж. №353 Директоратының Қаулысымен бекiтiлген
Есеп айырысу мерзiмiн бұзғаны үшiн жауапкершiлiк туралы жағдайының 2
бөлiм үшiншi бапқа сәйкес әрбiр мерзiмi өткен күнге төлем сомасының 0,2%
мөлшерiнде айыпұл төлейдi.
Ұйымдаспаған биржалық емес нарықта жасалған мәмiлелердiң уақытында
өтелмеуi кезiнде мерзiмi өткен әрбiр күннiң төлем сомасынан 0,5% мөлшерiнде
кінәлi жақ айыпұл төлейдi.
Клиенттер туралы және бағалы қағаздар туралы жазбаша ақпарат
коммерциялық құпия болып табылады және жариялануға келмейдi. Комерциялық
құпия шот иесiне немесе бағалы қағаз ұстаушы, кепiлшi, қарыз берушi шот
иесi жазбаша келiсiм негiзiнде үшiншi түлғаға жариялануы мүмкiн.
Банк брокер-дилер өз атынан немесе клиент тапсырысы бойынша бағалы
қағаздармен жасалған барлық операцияларды iшкi есеп беру ведомостiнде
операция жасалған күнi жазылуы керек. Егер банк бағалы қағаздар
операциясының жасалғаны туралы жұмыс күнi аяғында ақпарат алса, онда бұл
операция жұмыс күннiң аяғында iшкi есептеу ведомостiнде жазылады.
Банк iшкi есебiнде өзiнiң ақша-қаражатпен бағалы қағаздарын және
клиенттiң ақша-қаражаттары мен бағалы қағаздарын бөлiп көрсетуi керек. Осы
мақсатқа жету үшiн брокер-дилер iшкi есептеу жүйесiнде бағалы қағаздар
бойынша жеке шоттар және ақша-қаражаттар бойынша аналитикалық шоттар ашады.
Олар есептеу жүйесiнiң iшкi нумерациялау принциптерi негiзiнде номерленiп
әр клиентке және банк контрагентiне номер берiледi.
Коммерциялық банктер бағалы қағаздар нарығының қатысушылары брокер-
диллер ретiнде iшкi есептеу ведомостi және келесi журналдарды үнемi
жүргiзедi:
• жасалған мәмiлелер журналы
• орындалған мәмiлелер журналы
• дилерлiк операцияларға есеп жүргiзу журналы
• бағалы қағаздарға күнделiктi есеп жүргiзу журналы
• ақша-қаражаттарды күнделiктi есептеу журналы
Сонымен қатар брокер-дилерлер қосымша есеп жүргiзудiң ведомостерiн
жүргiзедi:
• орындалмаған операциялар журналы
• клиенттiк операциялардың есебiн жүргiзу журналы
• клиенттердiң бағалы қағаздары бойынша түскен табыстарды есептеу
журналы
• клиенттердiң жеке шоттарымен операциялар бойынша журналы
• есеп берудi үлестiру журналы
• клиент бойынша ақпараттар журналы
• клиенттердiң наразылығын есептеу журналы
Банктер, яғни брокер-дилерлер операциялар көлемi және бағдарламалық
қамсыздандыру мүмкiндiгiне байланысты iшкi есептеу журналын жүргiзу әдiсiн
таңдайды.
Дилерлiк операцияларды есеп жүргiзу журналы бағалы қағаздардың орташа
өлшенген бағасын және баланстық құнын есептейдi. Дилерлiк операцияларды
есептеу журналы банк бэк-офисiмен жүргiзiледi. Журнал мәлiметтерi банк
басшылығына есеп беруде қолданады. Журнал хронологиялық тәртiпте
толтырылады:
• операциялардың жасалған күнiне есеп жүргiзу
• фактикалық есептеу күнiне операциялар нәтижесiн қайта бағалау
• мәмiле есебi аяқталған күнiне негiзделген мәмiле сомасының толық
төлемi және бағалы қағаздарды қайта тiркелудi қоса алғанда операциялар
нәтижесiн көрсету;
• барлық құндық көрсеткiштер журналда бiр валютада (теңге), сондай-ақ
бiрнеше валютада есептелуi мүмкiн;
• бағалы қағаздар орташа өлшенген баға әдiсi бойынша бағаланады;
• банк бағалы қағаздар портфелiн бағалау үшiн орташа өлшенген баға
қолданады;
• орташа өлшенген баға айыппұл, комиссия және басқа котировкаларды
ескермегенде мәмiлелердiң фактикалық бағасы негiзiнде анықталады;
• операциондық шығындар;
• басқа есептi регисторлармен салыстыру.
Дилерлiк операцияларды есептеу журналы мiндеттi екi бөлiмдерден
түрады:
1. Мәмiлелер туралы жалпы ақпарат
2. Портфел туралы жалпы ақпарат
Олар базалық көрсеткiштердi, әсiресе банк бағалы қағаздар портфелiнiң
баланстық қүнің және операциондық табыс – шығынын есептеу үшiн қажет.
Журнал мәлiметтерi банкке нарықтық баға негiзiнде есептелетiн бағалы
қағаздар портфелiнiң құнына және оның потенционалды табыстылығына әсер
ететiн нарықты котировкалар ауытқуын бағалауға мүмкiндiк бередi.
Клиентке қызмет көрсетуде брокер-дилер бағалы қағаздар бойынша түсетiн
табыстар журналын жүргiзедi. Ол мына мазмұнды құрайды:
- клиент туралы мәлiмет
- бағалы қағаздардың атауы
- клиенттiң бағалы қағаздар бойынша табыстардың түскен сомасы мен
күнi
Мәмiлелер есебiн жүргiзу процесiн қадағалау үшiн мәмiлелерге тапсырыс
формасы ендiрiледi, оны бэк-офистiң жауапты тұлғасы толтырады. Бэк-офистiң
жауапты тұлғасы бағалы қағаздармен мәмiлелер жүргiзетiн тұлға-трейдерге
тапсырысты бередi. Егер трейдер тапсырысты орындай алмаған жағдайда оны
жазбаша себеп көрсету арқылы бэк-офистiң жауапты түлғасына бланк бередi.
Тапсырыс орындалған жағдайда бланк сәйкес тикет - өкiмдi хат жазылуы
керек. Тикет мына ақпаратты қамтиды:
- мәмiле жақтары
- бағалы қағаз атауы
- мәмiле түрi
- бағалы қағаздарды қайта тiркеу шарттары
- төлеу шарттары
- мәмiле жасаған тұлғаның аты, қолы
- номерлеу жүйесiне сәйкес тикет номерi
- трейдерге берiлген тапсырыстың күнi және уақыты
- мәмiлеге қатысқан брокер және диллердiң брокер немес диллер
ретiнде қатысу мәлiметi
- бағалы қағаздар саны
- тапсырыс орындалғаны туралы есеп берудiң келген күнi және
уақыты
- бағалы қағаз бағасы.
Брокер-дилердiң бағалы қағаздармен мәмiленi брокер-дилер ретiнде
жүргiген кезде трейдерге тапсырма мына қосымша мәлiметтердi қамтиды:
- бұл мәмiле бойынша клиентке брокер-дилердiң ұсынысы туралы
мәлiмет
- клиенттiк тапсырыстың брокер-дилерге берудiң күнi, номерi мен
уақыты.
Банк клиентке бухгалтерлiк есеп, салық салу мақсатында алғашқы есептi
құжаттарды (келiсiм шарт көшiрмесi, төлем тапсырысы көшiрмесiн, реестрден
выписканы т.б.) ұсынады. Сонымен қатар банк клиентке оның қаражатынан
жасалған операциялар туралы, бұл операциялардың табыстылығы туралы
мәлiметтер ақпаратын беру үшiн кезеңдi есеп бередi.
Брокер-дилер клиентке есеп берудiң келесi түрлерiн ұсынады:
• мәмiле орындалғаны жөнiнде мәлiмет, бұл мәлiмет брокер-дилер туралы,
оның клиентi туралы, бағалы қағаз коды, мәмiле жасалған күн және ол
бойынша мiндеттеме орындалатын күн, мәмiле үлгiсi, бағалы қағаз саны
бiр бағалы қағаз сомасы, мәмiле сомасы номинал бойынша сома туралы
ақпаратты қамтиды;
• орындалмаған клиент тапсырыстары туралы есеп беру. Бұл есеп беру
орындалмаған тапсырыстарды реестiрiн олардың орындалмау себетренi
құрайды;
• кезеңдi есеп берулер клиентке оның шоты бойынша операциясында айына
бiр реттен кем емес жүзеге асырылады.
• клиенттiң инвестициялық шотын жүргiзу кезiнде банк клиентке шот
жағдайы туралы үнемi ақпарат бередi (құпия ақпарат, банк пен клиент
үшiншi тұлғаларға мұндай есеп берудiң жария болмауына жауап бередi);
Бiрiншi категориялы брокер-дилер жеке дара немесе эмиссионды синдикат
құрамында андеррайтер ретiнде шыға алады.
Андеррайтер – брокер-дилердiң бiрiншi категориялы лицензиясы бар және
андеррайтингалық қызметтi сыйақыға жасайтын тұлға. Андеррайтингалық қызмет
– бұл эмитентпен келiсiм негiзiнде бағалы қағаздардың жаңа шығарылымына
бағытталған мақсатты қызмет.
Андеррайтингалық операциялардың мәнi эмитент пен андеррайтер
мүдделерiнiң бiрыңғайлығында. Егер бағалы қағаздар эмиссиясын орналастыру
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығында, әрi шет мемлекеттердiң
бағалы қағаздар нарығында жүргiзiлсе, онда эмиссионды синдикат мөшелерi бұл
елде брокер-дилер қызметтi жүзеге асыруға құқы бар шет ел ұйымдары да бола
алады. Екi жақты мүдделердiң өзара қызметi бағалы қағаздар нарығының
артықшылықты тиiмдiлiкке әкеледi, себебi мұнда эмиссияны дайындау сапасы
жақсарады, эмитент өзiнiң экномикалық жағдайы және болашақтағы жобалары
туралы толық ақпарат ашады. Сонымен қатар нарықта мамандардың
экспертизасынан өткен бағалы қағаздар пайда болады.
Брокер-дилерлер – эмиссионды синдикат мөшелерi арасында келiсiм-шарт
(андеррайтингалық келiсiм-шарт) жасалған кезде ол Қазақстан Республикасының
заңнамасы бекiткен нормалардан басқа мына нормаларды қамтуы керек:
• эмиссиионды синдикат мөшелерi арасынан үшiншi тұлғалар алдында жауап
беретiн басқарушыны тағайындау;
• қажет жағдайда қосымша басқарушыларды тағайындау;
• олардың өкiлдiктерi мен функциясын анықтау;
• эмиссионды синдикат мөлшерi арасында құқықтар, мiндеттер мен
жауапкершiлiктi бөлу;
• андеррайтерлер (эмиссионды синдикат) арасында келiсiм шарт мерзiмiн
белгiлеу;
• келiсiм шартта бағалы қағаздар орналастырудың бағдарлы бағасын қою;
• бағалы қағаздарды әрбiр андерайтерлерге бөлу;
• бiр бағалы қағаздарға есептегендегi комиссионды сыйақы немесе
жеңiлдiктер;
• эмиссионды синдикат жүргiзу, бақылау жасау және заңдық қызмет
көрсетулер жасаған үшiн комиссионды сыйақы алу.
Андеррайтерлер потенциалды инвесторларға қате ақпараттарды беруге
және зерттеулерi бойынша дұрыс емес, қате нәтижелердi ұсынуға, эмиссия
проспектiсiн толық емес орналастырғаны жөнiнде қате ақпаратты беруге құқығы
жоқ.
Комиссиондық мөлшер бағалы қағаздар нарығының дамуы және оның
шарттарына байланысты анықталады. Дамыған елдерде ол эмиссия көлемiнен 4-6%
немесе одан жоғары болуы мүмкiн. Андеррайтерлер бағалы қағаздарды сату
агенттерi арасында бөледi. Бағалы қағаздарды сату үш негiзгi әдiс арқылы
жүзеге асады.
1. Мықты мiндеттемелер (firm-commitment) немесе сатып алынған
мәмiлелер - андеррайтерлер эмитенттен бұл эмиссияның барлық бағалы
қағаздарын басқа инвесторларға қайта сату немесе бағалы қағаз
портфелiнде сақтап қалу мақсатында сатып алады;
2. Жақсы мүмкiндiктер әдiсi, мұнда андеррайтер бұл эмиссияның бағалы
қағаздарын орналастыру және толық орналастыра алмау эмитент тәуекелiн
жария ету.
3. Бағалы қағаз эмиссиясын орналастырудың тағы бiр әдiсi резервтi
мiндеттемелер (standby commitments), барлығы немес ештеме (all ore
nothing) әдiстерi бағалы қағаздар нарығында брокер-дилерлiк қызметтi
тәжiрибеде жүзеге асырады немесе андеррайтенгалық келiсiм шартқа
қатысушылар арасында келiсiлген қызметтi жүзеге асырады.
Кастодиандық қызмет
Кастодиандық бизнес және Кастодиандар ұғымы ХХ ғасырдың 70
жылдарында англо-американдық банк iсi тәжiрибесiнен ендi. Осы кезеңде
капиталдық әлем нарығы интернализация процессiн кешiрiп, капитал ағымы
қажеттi деңгейде сенiмдiлiктi талап еттi. Сонымен қатар үлкен көлемдi
ақпараттар өңдеудi қажет еттi, ал бұл жекеленген инвестор үшiн ауыр. Нақты
рыноктың қажеттiлiктерi қаржы нарығында жаңа делдал түрiне – кастодиандарға
әкелдi.
Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар рыногi туралы Заңына[2]
сәйкес кастодандық қызмет дегенiмiз – банктерге клиенттер сенiп тапсырған
бағалы қағаздар мен ақша қаражатын сақтауды және есепке алуды қамтамасыз
ету жөнiнде бағалы қағаздар рыногында атқаратын кәсiби қызметi.
Кастодиандық қызметтің объектiсi Қазақстан Республикасы айналысқа
жiберген ақша қаражаттар мен бағалы қағаздар. Субъектiлерi – оның
клиенттерi.
Кастодиан келесi функцияларды iске асырады: [3]
• өз клиенттерiнің бағалы қағаздармен мәмiлелердiң жасалуын
қадағалау;
• клиенттердiң сақтауға бергген бағалы қағазмен ақша қаражаттарына
есеп жасау, қауiпсiздiгiн қаматасыз ету;
• атаулы бағалы қағаз есептеу;
• бағалы қағаз номиналды ұстаушы ретiнде қызметiн жүргiзу;
• клиенттердң бағады қағаздары мен мәмiлелерi бойынша төлем агентi
функциясын атқарады;
• клиент бағалы қағаздарын және ақша қаражаттарын аудару және алу
бойынша бұйырықтарды орындау;
• бағалы қағаздар бойынша табыстарды алу және оны клиент шотына
аудару;
• эмитенттен клиентке ақпаратты беру;
• клиент бұйырығы бойынша ақша қаражаттар төлеу;
• клиентпен келiсiм шарттағы көрсетiлген және Қазақстан Республикасы
заңнамасына қайшы келмейтiн басқа қызметтердi көрсету.
Кастодиан мiндеттерi:
• өз клиенттерiнің бағалы қағаздар мен мәмiлелердің жасалуын қадағалау;
• берiлген ақша қаражаттарды және бағалы қағаздарды сақтау, есеп
жүргiзу;
• клиент бұйрықтарын бұлжытпай орындау;
• клиент шоттары туралы ақпаратты үшiншi тұлғаларға Қазақстан
Республикасы заңнамасында көрсетiлген жағдайлардан және комиссиядан
басқа жарияламау;
• клиенттiң бағалы қағаздар мен ақша-қаражатының және өзiнiң бағалы
қағаздары мен ақша-қаражатының баланстың теңдiгiн қамтамассыз ету;
• бағалы қағаздар және ақша - қаражаттардың есебiн және шотын жүргiзу
технологиясын сақтау;
• клиент шоттарының жағдайы туралы үнемi ақпарат беру;
• клиенттiң әрбiр тапсырмасын орындағаны туралы жазбаша есеп берудi
жүргiзу;
• кастодиалды келiсiм-шартта қарастырылған басқа да мiндеттер.
Кастодианда өз шотын ашу үшiн клиент:
▪ клиент атынан өкiмдерге қол қою өкiлеттiгi бар қызмет
тұлғалардың өтiнiштерi мен қол қою үлгiсiн;
▪ құрылтай құжаттарының үлгiсiн;
▪ басқарушы органның кастодианды тағайындау шешiмiн ұсынуға
мiндеттi.
Схема2. Кастодианның жұмыс схемасы.
Депозитарлық қызмет – бағалы қағаз иесiнiң құқықтарын қолдау және
есептеу, бағалы қағаз дематериализациясы және бағалы қағаздар мен
мәмiлелердiң техникалық қызмет көрсетуi бойынша, сонымен қатар Қазақстан
Республикасының заңнамалық актiлерге сәйкес басқа қызметтерге сәйкес бағалы
қағаздар нарығының кәсiпқой қатысушының қызметi.
Орталық депозитарий бағалы қағаздар нарығының кәсiпқой қатысушылары
және халықаралық ұйымдары құратын жабық акционерлiк қоғам түрiндегi
коммерциялық емес ұйым болып табылады.
Регистратор – Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес кез-келген
ұйымдық - құқықтық формада құрылып, қызмет жасайтын және бағалы қағаз
ұстаушыларының реестiрiн жүргiзу бойынша кәсiпқой қызмет көрсететiн заңды
тұлға.
Бағалы қағазды ұстаушылар реестiрi – белгiлi күнге құрылған және
бағалы қағаз ұстаушылардың идентификациялауға мүмкiндiк беретiн, сонымен
қатар оларға тиесiлi бағалы қағаз түрi, номиналдық құны, санын анықтайтын
арнайы тiзiмiн құрайтын реестр жүргiзу жүйесiнiң бөлiгi.
Кастодиан сияқты бөлiмнiң қажеттiлiгi мыналармен сипатталады:
1. инвестор үшiн бағалы қағаз және ақша қаражаты есебi мен сақталулығы
маңызды.
2. кастодиандар арқылы Орталық Депозитармен және басқа қатысушылар
арқылы байланыс орнатылады.
3. бағалы қағаздар және ақша қаражаттардың болуы мәмiленiн орындалуын
кепiлдендiредi.
Регистратор Орталық Депозитариймен қажеттi ақпарат алу және бағалы
қағаз бойынша мәмiленiң орындалуы мақсатында келiсiм шарт жасайды.
Регистратор бағалы қағаз иесiне жеке шот ашады. Кейiн бағалы қағаз
иемденушiден кастодианға номиналды ұстауға берiлген кастодиан жеке шот
ашып, бағалы қағаз мұнда сақталады. Бағалы қағаздардан кейiнгi қозғалысы
мысалы, Қор биржасында сатылуында регистратор Орталық Депозитариймен
келiсiм шарт жасап, онда жеке шот ашады. Себебi бағалы қағаз Орталық
Депозийтарийге номиналды ұстауға жiберiледi және реестрге сәйкес өзгерiстер
енгiзiледi.
Бағалы қағаз иесi, егер кастодиандың келiсiм шарт жасаған болса, өз
шотында алғашқы және қайталамалы нарықта иемденген бағалы қағаздарды ғана
емес, сонымен қатар сатудан түскен дивиденд түрiндегi ақша қаражаттарды да
сақтау мүмкiндiкi бар.
Кастодиандар депозитарий жүйесiнiң мүшесi ретiнде нарықтың және
клиенттiң бағалы қағаздары бойынша мәмiленiң орындалуының кепiлiн алу
мақсатында жасайды.
Клиенттердiң тапсырыстары мына қызметтерге бағытталады:
a. бағалы қағаз алу
b. бағалы қағазды жеткiзу
c. клиент шығындарын өтеу
d. клиент шотынан ақша қаражаттарды төлеу.
Банк – кастодиандар ЖАҚ Орталық Депозитарийде мемлекеттiк емес
эмиссионды бағалы қағаздар есептеу бойынша жинақтаушы зейнетақы қорларының
жеке депо шоттарын ашу мiндеттi. [4]
Жинақтаушы зейнетақы қорларының банк кастодиандары күнделiкті Ұлттық
Банкке электронды есеп бередi. Аяқталған жұмыс күнiнiң есебi Ұлттық Банкке
электронды почта арқылы Алматы уақытының сағат 15.00 кешiктiрмей
жiберiледi. Ұлттық Банк коммерциялық банктердi мыналармен қамтамасыз
етедi:[5]
1. Есеп беретiн электрондық почта адресi
2. Анықтамалық (справочник)
3. Барлық банктерге бiрдей, бiрыңғай формаларды толтыру және есеп берудi
жiберуде қолданатын арнайы бағдарламалармен қамтамасыз етудiң жеке
түрi.
Бiрыңғай форма және есеп берудi өткiзудiң, толтырудың методикалық
нұсқаулары мен ұсыныстары.
Анықтамаларға кiру мүмкiндiктi және есеп берудi өткiзу үшiн банктер
Ұлттық Банктен пайдаланушы атын және пароль алуы қажет.
Зейнетақы активтерiнiң жағдайына қадағалау сапасын жақсарту үшiн банк-
кастодиандар апта сайын Алматы уақытының сағат 12.00 кешiктiрiлмей аптаның
үшiншi жұмыс күнiнде сақтауға алынған әрбiр жинақтаушы зейнетақы қорларының
зейнетақы активтерi бойынша есеп беруге мiндеттi:[6]
• зейнетақы активтерiнiң қозғалысы туралы есеп беру;
• төленген және есептелген комиссионды сыйақылар туралы есеп беру;
• зейнетақы активтерiнiң құрылымы туралы есеп беру;
• валюталық инвестициялық шоттар бойынша ақша қозғалысының зейнетақы
активтерi қозғалысы туралы есеп беру.
Сол сияқты банк-кастодиандар әр ай сайын есеп беру керек. Банктердiң
кастодиандық қызметтi брокерлiк-дилерлiк қызметпен қос атқаруын заңсыз
пайдалануын шектеу мақсатында және Ұлттық комиссияның 26.02.2000 ж. №66
бағалы қағаздар нарығында кәсiби қызмет түрлерiн қосарлана атқаруы туралы
Қаулысы[7] бойынша кастодиандық қызметтi брокерлiк-дилерлiк қызметпен және
клирингтiк қызметпен қос атқаруға мына шектеулердi орындағанда ғана рұқсат
етiлген: [8]
• банктiң ұйымдық құрылымында кастадиандық және брокер-дилерлiк
қызметтi жүзеге асыратын жеке бөлiмшелердiң болуы;
• бiр бөлiмнiң қызметi мен жұмысын екiншi бөлiмнiң құзiретiне жататын
қызметтердi орындауға тиiм салынуы;
• осы аталған банк бөлiмшелердің қаржы нарығында басқа қызмет түрiн
орындауға тиiм салынуы;
• банк бөлiмшелерiнiң қызметтерi мен мiндеттерiн екiншi бөлiмшенiң
қызметтерi мен қосарлануына тиiм салу;
• бұл екi банк бөлiмшеде жеке дара бөлмелердiң болуы;
• бөлiмшелердiң жеке есеп және құжат айналым жүйесiнiң болуы;
• банктңің бiр бөлiмшесiнiң қызметкерiне екiншiсiнiң құзырындағы
құжаттарға және техника бағдарламалық кешендерге енуге тиiм салынуы;
• банктiң кез-келген қызметкерiне және екiншi банк бөлiмшесiнiң
қызметкерiне орындауға тиiм салынады.
Халықаралық нарықтардың және бұл нарықтағы инвесторлар мен кәсiпқой
қатысушылардың бiрiгiп қызмет етуiн жақсарту мақсатында “Глобальдi
кастодиан” құрылымын құру қажет. Глобальдi кастодиан халықаралық
деңгейде көрсететiн қызметтерi өз ұлттық нарығындағы жұмыс iстейтiн
кастодиандарға ұқсас – бағалы қағаздар және ақша қаражаттарды сақтау,
есептеу, дивидендтер есептеу, валюта айырбастау, ақпараттық
консультациалық қызметтер т.б.
Кастодиалды нарықта контрагент, яғни субкастодиан ретiнде таңдауды
шетел кастодиандық институттар, соның iшiнде әлемдiк және аймақтық еншiлес
құрылымдары да кастодиандар жүргiзедi. Олардың субкастодиандарды таңдау
процедурасы өте қиын және көп уақытты талап етедi.Кандидатты зерттеу оған
алдымен 100 нақты және сұрақтарды ақпараттық сұрау беру арқылы басталады.
Кейін бұл сұрақтар тексеріліп шетел кастодианмен хаттық байланыс
жүргізіледі, оның өкілдерімен келіссөз жасалады. Бұл өкілдер субкастодианға
кандидат офисін, жұмыс орнын, клиенттердің депо шоттары туралы ақпараттық
сақтаулығын қамтамассыз ету мүмкіндігін зерттейді. Оңды әсер жағдайда
кастодианды келісім жасалып, қол қойылады.
Субкастодианға кандидат іздеу барысында мына параметрлер ескеріледі:
1. субкастодиан қызметінің клиенттер мүдделеріне бағыты;
2. персоналдардың шетел тілінде сөйлеу қабілеті;
3. клиенттерге олардың бағалы қағаз портфелін иемденудің құқы мен статусы
жөнінде күнделікті ақпарат беру;
4. клименттерге қаржы нарығы эмитенттер туралы нақты ақпарат беру;
5. депозитарлық кастодиандық қызмет көрсетуден алынатын комиссия
ставкасының ұғымды деңгейі, жетістікті технологиялардың болуы, клиенттің
жеке тапсырыстарына байланысты бағалы қағаз портфелінің жағдайы туралы
есеп беруі;
6. клиенттердің мүдделерін қанағаттандыратын мемлекеттік орган шешімі
деңгейінде субкастодиан басшысының ықпал етуі, т.б.
Бұл талаптарға тек ірі қазақстандық банктер ғана сәйкес келеді.
Өкінішке орай көптеген қазақстандық банк - кастодиандар аталған
қызметтердің барлығын орындамай,тек бағалы қағаздар мен ақша-қаражаттарды
сақтау және аударумен шектеледі. Нарыққа шетел банк-кастодиандардың енуі
отандық кастодиандардың өз қызметін ынталандыруға бәсекелестік тудырады.
Бәсекені жетістікті жүргізу үшін қызметтер саны мен сапасын ұлғайту керек.
Клирингтік қызмет
Клирингтік қызмет - бағалы қағаздармен мәмілелер жүргізу нәтижесінде
есеп айырысуда қатысатын екі жақтың өзара таалаптарын және міндеттерін
есепке алу бойынша қызметі.
Қарапайым нарық үш құрамды болады: сатушы мен сатып алушы арасында
ауызша немесе жазбаша түрде мәміле жасасу, мәміле бойынша есеп шығару ;
келісім шарты өзара тауарлар мен ақша қаражаттар аудару арқылы жүзеге
асады. Дамыған биржалық нарықта сатушы мен сатып алушы мәмілелерді
делдалдардың көмегімен жүзеге асырады.
Схема 3. Бағалы қағаздар нарығында меншік құқығының қозғалысын
қамтымассыз ететін ұйымдардың өзара қарым-қатынасы
Клирингтік қызмет бағалы қағаздар нарығында лицензияланатын кәсіби
қызмет түрі болып табылады. Мәміленің екі жағының өзара міндеттемелерінің
есебі үшінші жақтың қатысуынсыз қор биржасының операторларымен жүзеге
асыратын брокер-дилермен жасалады. Егер өзара міндеттемелер анықтауда екі
жақтан көп тұлғалар қатысқанда арнайы лицензия алу керек. Клирингтік
орталықтар бағалы қағаздар нарығына қарағанда басқа қызмет түрлері мен
клирингтік қызметті қоса атқаруға құқы жоқ, сауда ұйымдастырушы немесе
депозитарий ретіндегі қызметінен басқа.
Клирингтік ұйымдар мынадай қызметтер көрсетеді:
1) мәміле қорытындылары бойынша бағалы қағаздарды жеткізу және аудару үшін
негіз болатын құжаттарды қадағалау және бағыттау;
2) жасалған мәмілелер бойынша міндеттемелерді орындау және тәуекелдерді
бақылау;
3) бағалы қағаздармен жасалған мәмілелердің шарттарын теңестіру;
4) есепке қатысушылар арасында мерзімі келген барлық мәмілелер бойынша
талаптарды есептеу және процедураларды бекіту т.б.
Клирингтің мәні болып табылатын мәмілелер туралы ақпарат бес жылдан
артық сақталмауы керек. Клирингтік қызметті көрсету келісімінде бұл ұйымның
өкілеттігін және оның қатысушылар арасында міндеттемелерін орындағаны үшін
жауапкершілік, ақпаратты өңдеу процедурасын, міндеттемелердің орындалуын
және теңестірілуін, сонымен қатар, ақпараттар құпиялылығын сақтау бойынша
шаралар көрсетілуі керек.
Бағалы қағаздар мен мәмілелердің орындалмау тәуекелін төмендету үшін
клирингтік ұйым арнайы қорлар құрады және мәмілелер бойынша толық
міндеттемелерді қамтамасыз ету үшін оларға қадағалау жүргізеді. Арнайы
қорларды құру және қолдану тәртібі олар туындаған кезде клирингтік қызмет
көрсету келісімінде бұл шаралар көрсетілуі керек.
Клирингтік ұйым өз қатысушылары алдында келісім бойынша
міндеттемелерді орындамағаны үшін жауапкершілікке тартылады. Арнайы
қорларды құру көздері қатысушылардың ақша қаражаттары және бағалы қағаздары
банктік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz