Тұрақты сөз тіркестерінің маржанды өрнектері

Жоспар

I Кіріспе

Тұрақты сөз тіркестерінің маржанды өрнектері.

II Негізгі бөлім.

1. Көнерген тұрақты сөз тіркесі.
2. Орыс тілінен енген фразеологизмнің қолданылуы.
3. Антоним, синоним.
4. Морфология.
5. «Қара» және «көк» сөздері арқылы жасалған тұрақты сөз тіркесі.

III Қорытынды.

1

«Фразеология» термині кең мағынада алғанда, белгілі бір тілдегі тұрақты сөз тіркестерінің барлық түрлерінің жиынтығы деген ұғымды білдіреді. Фразеология-грек тілінің «phrasis»-сөйлемше және ұғым, білім деген сөздерінен алынған.

Тілімізде қолданылатын жеке сөздермен бірге көптеген ерекше қалыптасқан сөз тіркестері және сөйлемшелер бар. Ол сөз тіркестерінің екі не одан да көп компоненттрі болады, бірақ сөз тіркестері семантикалық бірлікте болып, тұтас бір ұғымды білдіреді. Мысалы: көз бояу, жүрегінің түгі бар, т. б. Мұндай тұрақты сөз тіркестерінің мағынасы ғасырлар бойы қалыптасып, ел аузында көп айтылып, жалпы халыққа түсінікті болып кеткен.

Мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін болып, қолданылуы дәстүрге айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл білімінде фыразеологиялық орам немесе фразеологизмдер деп атайды. Фразеологизмдерге идиома, фраза, мақал-мәтелдер жатады. Сонымен бірге қалыптасқан тиянақты фразеологиялық топқа жататын сөздердің бір саласы-қос сөздер. Қазақ тіліндегі қос сөздер форма жағынан да, семантика жағынан да түрлі-түрлі болып келеді. Қос сөздер әдетте екі сөзді болады. Құрамында үш сөз бар қос сөздер сирек кездеседі. Қос сөздердің сыртқы белгілері:

А) дефис арқылы жазылады: «тәлім-тәрбие», «бала-шаға», «үйме-жүйме», т. б.

ә) үтір: «ұзын арқан, кең тұсау», «ару, ардагер», «тебінгіден тер жауып, қабырғадан қан жауып» т. б.

б) қос сөздер қатарына даусыз енгізілуге тиісті «үлде мен бүлде» сияқты тізбектер «мен» жалғаулығымен туғандықтан сызықшаны да, үтірді де керек етпейді.

Үтірмен бөліп жазылған қос сөздерді «күрделі қос сөздер» деп атауға болады. Қос сөздердің фразеологизмге ұқсастық белгілері көп. Ол ұқсастықтар жоғарыда аталған еңбекте толық көрсетілген.

Фразеологизмдердің өзіне тән негізгі қасиеттері:

1. Дайын тілдік единица ретінде жұмсалады;
2. Жалпыға бірдей танылған қолдану заңы болады;
3. Мағына бірлігі сақталады;
4. Екі сөзден кем болмайды.

Фразеологизмнің қай-қайсысы болмасын бәріде ең алғаш халықтық сөйлеу тілі негізінде қалыптасқан. Сондықтан олар өмірдің барлық саласын қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай келеді. Фразеологизмдер алдымен адамдардың ой-сезімін, ара қатынасын, өмір тануын білдіреді.

Қазақ тілі фразеологизмдерінің біразы өткір сықаққа құрылған. Ол қасиет әсіресе жағымсыз образдарды сипаттайтын идиом, мақал-мәтелдерде баса сезіледі. Мысалы: «түйе үстінен сирақ үйту», «жүн қырыққан», «ит екеш итке де бір сүйек қарыздар», т. б. Фразеология-

2

тұрақты сөз тіркестерінің жүйесін зерттейтін тіл туралы ғылымның бір саласы. Фразеология-соңғы жылдары дамып, қалыптаса бастаған жаңа линвистикалық пән.

Фразеология өз алдына бөлек лингвистикалық пән ретінде еліміздегі фразеологизмдерді құрылысына, мағыналық ерекшелігіне қарай жіктеп топтастырады және жасалу жолдарын, даму заңдылықтарын зерттейді. Тұрақты сөз тіркестерінің мәселелері қазіргі таңда тіл ғылымында актуалды проблемелердың бірі есебінде зерттеліп жүр. Өйткені фразеология-тіл мәдениетін арттырып, шеберлікке үйрететін сөз өнерінің асылы. Сонымен қатар ол бір тілден екінші бір тілге аудару техникасын жетілдіреді, социалистік дәуірде жаңа фразеологизмдердің қалыптасуы мен баю жолын аңғартады.

Лингвистикалық пәндер сөйлемді дұрыс құрып, қалай жазуды, тыныс белгілерін қоюды оқытып үйретеді. Ал тілдік тәсілдерді өткір, нақтылы, дәл және мәнерлі қолдану, жалпы тіл мәдениетін арттыру сияқты мәселелер стилистиканың үлесіне тиеді. Стилистика үшін фразеологизмдердің мәнерлеу тәсілі ретінде маңызы зор. Сондықтан стилистика тұрақты сөз тіркестерінің тіліміздегі атқаратын қызметіне, оның қолдану заңдылықтарына баса көңіл бөледі.

3

Тілімізде тек қана көнерген сөздер ғана емес, сонымен қатар көнерген сөз тіркестері де бар. Фразеологизмнің құрамында архаизмдер де, историзмдер де кездеседі.

Фразеологиялық архаизмдер тілдің даму процесінде жалпылама қолданылудан шығып қалған кейбір тұрақты сөз тіркестері жатады.

Фразеологиялық историзмдерге тарихи бір кезеңде зат не құбылыс туралы ұғымды білдіріп, қазір онша қолданылмайтын тұрақты сөз тіркестерін жатқызуға болады.

Историзмдерге жататын тұрақты сөз тіркестері: бай баласы, жарлы баласы, ата баласы, қара шаруа, қара шекпен, басы байлылық, кедей теңдігі, әйел теңдігі, өз ара салық, тап жауы, халық жауы, кедейлер комитеті, жер аудару, төре аға, жүз басы, қос өкімет, қызыл отау, т. б.

Ал кейбір фразеологиялық историзмдердің бір компоненті жаңартылып қолданылады.

4

Фразеологизмдер ертеден халықпен бірге жасасып келе жатқан бейнелі сөйлеу үлгілері болғандықтан, онда көнерген грамматикалық формаларда кездеседі.

Тұрақты сөз тіркестерінің ішінде өзінің көнелігі жағынан идиомдар ерекше орын алады. Бұл ретте академик І. Кеңесбаев былай дейді: «Идиомдар әрбір тілдің өзіне тән категориясы болуымен қатар, бұл категория басқа сөз тіркестеріне қарағанда анағұрлым көнеленген категория. Басқаша айтқанда, бірнеше сөздің толымды идиом болу үшін көп замандар болу керек, өйткені итдиомның шеңберіне енген сөздер дерексізденіп, (абстрактанып) өзінің тікелей мағынасынан айырылу үшін белгілі бір мерзімдік шарты керек. Әр тілдің өзіне лайық идиомды сөздері болу үшін, сол тілге бұл шарттан басқа халықтық салт-сана, әдет-ғұрып, тұрмыс-күй, мәдени дәрежесі, отаршылдығы керек екенеі белгілі нәрсе. »

Көнерген фразеологизмдер әдебиетте бейнелілік, мәнерлегіштік қызмет атқарады. Көнерген тұрақты сөз тіркестері сөз болып отырған кезеңде дәуірлік сипат беру мақсатымен әсіресе тарихи шығармаларда көбірек қолданыладжы. Мысалы: «Ел салтына, әдет-ғұрыптың бәріне әрі ойша мойындап, әрі соны бір романтикалы күндей ыстық көріп, сыздық бұл жолы ұрын баратын болған. Немесе: өзі пәлендей батыр өнерлі, әрлі жігіт болмаса да, ата баласы ғой деп атасының аруағын сыйлап, ел осыны болыс қойған, аузы қисық болса да байдың ұлы сөйлемесіз кері болған». (М. Әуезов) .

Мысалда келтірілген соңғы мақал өткен қоғамдағы үстем тап пен еңбекшілердің арасындағы әлеуметтік тәуелсіздікті көрсетеді. Идеясы бізге жат ескі өмірдің мақал-мәтелдері де кездеседі.

Еңбекші қара халықтың үстем тап өкілдерінің зұлымдығын өлтіне әшкерелейтін мақал-мсәтелдер де көп: хан қарақшы, халық сарапшы, соны сұмнан шығады, шала молда шырық айтар, төреге ерген ер-тоқымын арқалар, т. б.

Осы келтірілген тұрақты сөз тіркестерінің әлеуметтік бояуы айрықша байқалады. Сондықтан бұл топтағы тұрақты сөз тіркестерін «әлеуметтік мәнді фразеологизмдер» десе де болады.

Көнерген тұрақты сөз тіркестері және әлеуметтік мәнді фразеологизмдері М. Әуезовтың «Абай жолы», С. Мұқановтың «Сұлушаш», «Ботакөз», Ғ. Мүсіреповтың «Оянған өлке» және басқа шығармаларынан көп кездестіреміз.

5

Фразеологизмдер- тарихи категория: бұл оған тарихи сипат береді. Тұрақты сөз тіркестері жеке сөздер сияқты тілдік единица ретінде жұмсалады да үнемі дамуда да болады. Бірақ бұл құбылыс лексикаға қарағанда, фразеологизмдерге өте баяу. Оны әр кезде қалыптасқан тұрақты сөз тіркестерін айқын көреміз.

Фразеологизмдердің дамуының негізгі екі түрі бар. Бірінші, тұрақты сөз тіркестері, ең алдымен, сол тілдің иесі болып табылатын халықтың ұлттық ерекшелігіне қарай жасалып, қалптасады. Бұл әр тілдің өзінің ішкі даму процесімен байланысты болады. Екіншісі-тұрақты сөз тіркесінің дамуының сыртқы процесі. Халықтар арасындағы қарым-қатынасы бір тілден екінші тілге фразеологизмдердің ауысып отыруына мүмкіндік туғызады. Фразеологизмдер бір тілден екінші тілге сөйлеу тілі және жазба нұсқалары арқылы ауысады. Мәселен: көк базар, көк бояу, өмір сабағы, әрбір істің басталуы қиын, ештен кеш жақсы, жылтырағанның бәрі алтын емес, бейбітшілік көгершіні, т. б. тіркестер біздің тілімізде орыс тілінің ықпалымен қалыптасып, фразеологиялық қорымызды байыта түсуде.

Келдім, көрдім, жеңдім (Юлий Цезар)

Уақыт біздің пайдамызға қызмет етеді (Гладстон)

Бәрі де ағады, бәрі де өзгереді ) Гераклий)

Стиль-ол адам (Бюффон) т. б. сияқты әр түрлі халықтың фразеологизмдері бізге орыс тілінен енгені белгілі.

Қай тілдің болмасын фразеологиясы халықтардың өзара қарым-қатынаста болуының нәтижесінде бірін-бірі толықтырып отырады. Ал бұл мәселе, бір жағынан, фразеологизмдердің аударылуына байланысты. Яғни бір тілдегі фразеологизмдердің екінші бір тілге аударылғанда олардың жымдасып, жатық болып жұмсалуында. Оған мысал келтіріп кететін болсақ:

Мұнда фразеологизмдердің тілі білінбей жымдасып, көңілге қонымды болып, соншалықты жатық аударылған. Бұлардың кірме екені бізге ешбір сезілмейді. Бірақ кейде аудармашылар әріп қуалаймыз деп тұрақты сөз тіркесінің өңін айналдырып, түсініксіз етіп жібереді.

Кейбір шығармаларда фразеорлогизмдердің қазақша аудармасы қазақ оқушыларымызға түсініксіз болып шыққан.

6

7

Тұрақты сөз тіркестерінің мағынасын түсінбей аударуды көркем шығармадан және газет беттерінен де кездестіруге болады.

Чехов шығармаларының аудармасында:

Фразеологизмдерді орыс тілінен аударған кезде ерекше көңіл бөлетін тағы бір мәселе- ол тұрақты сөз тіркестерінің арғы шыққан тегі. Мысалы, қазіргі орыс тілінен қолданып жүрген фразеологизмдердің ішінде басқа тілдерден енгендері бар. Олар: «лучше поздно, чем никогда», «убит время» (француз тілінен) ; «холодная война», «железный уровень» (ағылшын тілінен) ; «невзирая на лица», «вот где собака зарыта» (неміс тілінен) . Сонымен орыс тілінде көне грек морфологиясына байланысты сөз образдары да көп кездеседі: «тантоловы лирси», «авшевы», «коаюшни», «троянскиий конь», «яблоко раздора», «Ахилесова пята», «Дамоклов меч», т. б.

8

Фразеологиялық антонимдер.

Тұрақты сөз тіркестері қарама-қарсы мағынада да қолданылады. Мысалы: маза бермеу-мазасын алмау, езу тартпайды-езуі жиналмайды, жақсы көру-жек көру, қолы босау-қолы тимеу, сертінен таю-сертке тұру, т. б.

Фразеологиялық синонимдер.

Тұрақты сөз тіркестері мен сөйлемдердің бір-бірімен мағына ұқсастығын әдетте фразеологилық синонимдер дейді. Мысалы, жұмған аузын ашпау «үндемеу» деген сөзге эквивалент болса, екінші жағынан, тіс жармау, ләм демеу деген сөз тіркестеріне синонимдес эквивалент болады.

Фразеологиялық синонимдер екі, үш немесе одан да көп болып келе беретіні байқалады.

Кейбір фразеологиялық синонимдер бірінен соң бірі сатылып дамып, сөз тіркестерінің мағынасы кеңейе түсті. Бұған мысалға:

Фразеологизмдік синонимдер.

9

Перифраза

Эвфемизм

өтірікші-аузының желі бар

түсінеді-басы тесік

ұры-қолының жымқырмасы бар

ұрлық қылмайды-біреудің ала жібін аттамайды

ұрлану-қолды болу

Өлді - көмеске аттану, пейішке аттану, жан тәсілім қылу, о дүниеге аттану, мәңгі ұйқыға кету, жаны жаханнамға кету.

Өсек-сыбыс-сымсыз телефон, ұзын құлақ.

Эвфемизмдер осылайша әр түрлі себептермен астарланып айтылады. Яғни, жағымсыз қылықтарды сыпайылап, жұмсартып айтуға көздейді. Егер діни ұғымға байланысты эвфемизмдерді айтпасақ, жалпы тілдік эвфемизмдердің негізінен анайы, тұрпайы сөйлеуден сақтандырып, сыпайы болуға баулитыны байқалады. Бұдан халықтың тілді жоғары эстетикалық талғаммен пайдалануын көреміз.

10

11

Қазақ тілінде түр-түс аталуымен тіркесіп айтылатын талай сөздер түске байланысты бола бермейді. Яғни реңк сипатын ашпайды, қайта адам да өзге терең мағынаға меңзейді, сөйтіп олар белгілі бір шеңбер аясына ұйытқы болады.

Қазақ тілінде ауыспалы, шартты символикалық мағыналары аса көп түстің бірі-қара. Тілімізде, жалпы түрік тілінде бұл сөзге қатысты тұрақты тіркестер көп сақталған және уақыт өтуімен байланысты мұндай тіркестер жаңғырып, үстеліп отырғандығын да байқаймыз.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс