VІІ – Х ғасырлардағы түркілердіің соғдылармен және ирандықтармен байланысы
VI – XI ғасырларда, яғни Қазақстан тарихының ерте Орта ғасыр кезеңінде немесе түркі дәуірінде Еуразия даласында кеңінен қоныстанды. Түрік, Түргеш, Ұйғыр қағанаттарын, Қарлұқ, Қарахан, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ мемлекеттерінің құрған ашина, түргеш, басшыл, қарлұқ, қимақ, қырғыз, оғыз, қыпшақ тайпаларын жалпылама түркі тектес тайпалар деп атаймыз.
Түркілердің этностық және тілдік қалыптасу аймағының көне ошағы Еуразия құрлығының шығыс бөлігімен – батыста Алтайдан шығыста Хинганға дейінгі аймақты алып жатқан Орталық Азиямен және Оңтүстік Сібірмен тығыз байланысты. Түркілер жері территориялық жорықтарының ең кең көлемде жүргізілген шағында (576 ж) Маньчжуриядан Кимерийлік Боспорға (Керчен бұғазы) дейін, Енесейдің жоғарғы ағысынан Амударияның жоғарғы ағысына дейінгі аралықты қамтып жатты.
Түркі қағандары Орта Азия мен Оңтүстік – шығыс Еуропа тарихына елеулі ықпал еткен саяси және мәдени мұра қалдырған алғашқы еуразиялық империяны құрушылар болды.
Түркілердің бұл алып аймақта көрші өркениеттерден де, басқа таулы, далалы тайпалардан да алыстамай, олармен араласып жатқаны анық. Көші – қон үрдістерінің бағыттары біресе баяулап, біресе қайта жанданып бүкіл ұлы даланы қамтыды. Бұл аймақтағы жоғарыда көрсетілген тайпалардың жоғары дәрежедегі жылжымалылығымен анықталатын, дисиональды, яғни бір аумақпен ғана шектеліп қалмайтын сипаты ұлы даладағы этногенетикалық үрдістердің айырықша бір ерекшелігі болып табылады. Сонымен қатар бұл түркі тілдес тайпалық одақтар мобильділігімен жаңадан пайда болған тайпалық топтар құрамын да жеңіл бейімделіп, жанданып отырды. Үлкен хранологиялық кезеңдер шеңберінде алып қарағанда бұл үрдістердің ортақ заңдылыққа – түркі тілдес топтардың шығыстан батысқа ығысуына бағынғандығын көреміз [91].
551 жылы көне түріктердің 4 негізгі тобы ашина руының көсемдігімен жаңа саяси құрылымының құрамына еніп, Орталық Азиядағы арханикалық империялар кезеңін (VI – IX ғғ) бастады [93].
Түркілер тарихының бұл жаңа кезеңі басқарушы және бағынушы топтардың бөлініп шығу үрдісінің жеделдетілуі сияқты өзгеріске ұшыраған әлеуметтік жағдайлар негізінде дамыды. Бұл кезең шығыс Иран елдерімен саяси және этникалық байланыстардың жаңа деңгейінің шарты болды. Түркілердің этногенез ошағының батысқа қарай жылжуы барысында әлеуметтік – саяси құрылымдары ұқсас, түркі, ұйғыр қағанаттары, түргеш, қарлұқ, қырғыз, қимақ мемлекеттері құрылып тарихтағы өз орындарына ие болып жатты [93].
Түркілердің этностық және тілдік қалыптасу аймағының көне ошағы Еуразия құрлығының шығыс бөлігімен – батыста Алтайдан шығыста Хинганға дейінгі аймақты алып жатқан Орталық Азиямен және Оңтүстік Сібірмен тығыз байланысты. Түркілер жері территориялық жорықтарының ең кең көлемде жүргізілген шағында (576 ж) Маньчжуриядан Кимерийлік Боспорға (Керчен бұғазы) дейін, Енесейдің жоғарғы ағысынан Амударияның жоғарғы ағысына дейінгі аралықты қамтып жатты.
Түркі қағандары Орта Азия мен Оңтүстік – шығыс Еуропа тарихына елеулі ықпал еткен саяси және мәдени мұра қалдырған алғашқы еуразиялық империяны құрушылар болды.
Түркілердің бұл алып аймақта көрші өркениеттерден де, басқа таулы, далалы тайпалардан да алыстамай, олармен араласып жатқаны анық. Көші – қон үрдістерінің бағыттары біресе баяулап, біресе қайта жанданып бүкіл ұлы даланы қамтыды. Бұл аймақтағы жоғарыда көрсетілген тайпалардың жоғары дәрежедегі жылжымалылығымен анықталатын, дисиональды, яғни бір аумақпен ғана шектеліп қалмайтын сипаты ұлы даладағы этногенетикалық үрдістердің айырықша бір ерекшелігі болып табылады. Сонымен қатар бұл түркі тілдес тайпалық одақтар мобильділігімен жаңадан пайда болған тайпалық топтар құрамын да жеңіл бейімделіп, жанданып отырды. Үлкен хранологиялық кезеңдер шеңберінде алып қарағанда бұл үрдістердің ортақ заңдылыққа – түркі тілдес топтардың шығыстан батысқа ығысуына бағынғандығын көреміз [91].
551 жылы көне түріктердің 4 негізгі тобы ашина руының көсемдігімен жаңа саяси құрылымының құрамына еніп, Орталық Азиядағы арханикалық империялар кезеңін (VI – IX ғғ) бастады [93].
Түркілер тарихының бұл жаңа кезеңі басқарушы және бағынушы топтардың бөлініп шығу үрдісінің жеделдетілуі сияқты өзгеріске ұшыраған әлеуметтік жағдайлар негізінде дамыды. Бұл кезең шығыс Иран елдерімен саяси және этникалық байланыстардың жаңа деңгейінің шарты болды. Түркілердің этногенез ошағының батысқа қарай жылжуы барысында әлеуметтік – саяси құрылымдары ұқсас, түркі, ұйғыр қағанаттары, түргеш, қарлұқ, қырғыз, қимақ мемлекеттері құрылып тарихтағы өз орындарына ие болып жатты [93].
1. VII – X ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ТҮРКІЛЕРДІІҢ СОҒДЫЛАРМЕН ЖӘНЕ ИРАНДЫҚТАРМЕН
БАЙЛАНЫСЫ.
VI – XI ғасырларда, яғни Қазақстан тарихының ерте Орта ғасыр кезеңінде
немесе түркі дәуірінде Еуразия даласында кеңінен қоныстанды. Түрік,
Түргеш, Ұйғыр қағанаттарын, Қарлұқ, Қарахан, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ
мемлекеттерінің құрған ашина, түргеш, басшыл, қарлұқ, қимақ, қырғыз,
оғыз, қыпшақ тайпаларын жалпылама түркі тектес тайпалар деп атаймыз.
Түркілердің этностық және тілдік қалыптасу аймағының көне ошағы
Еуразия құрлығының шығыс бөлігімен – батыста Алтайдан шығыста Хинганға
дейінгі аймақты алып жатқан Орталық Азиямен және Оңтүстік Сібірмен тығыз
байланысты. Түркілер жері территориялық жорықтарының ең кең көлемде
жүргізілген шағында (576 ж) Маньчжуриядан Кимерийлік Боспорға (Керчен
бұғазы) дейін, Енесейдің жоғарғы ағысынан Амударияның жоғарғы ағысына
дейінгі аралықты қамтып жатты.
Түркі қағандары Орта Азия мен Оңтүстік – шығыс Еуропа тарихына елеулі
ықпал еткен саяси және мәдени мұра қалдырған алғашқы еуразиялық империяны
құрушылар болды.
Түркілердің бұл алып аймақта көрші өркениеттерден де, басқа таулы,
далалы тайпалардан да алыстамай, олармен араласып жатқаны анық. Көші –
қон үрдістерінің бағыттары біресе баяулап, біресе қайта жанданып бүкіл
ұлы даланы қамтыды. Бұл аймақтағы жоғарыда көрсетілген тайпалардың жоғары
дәрежедегі жылжымалылығымен анықталатын, дисиональды, яғни бір аумақпен
ғана шектеліп қалмайтын сипаты ұлы даладағы этногенетикалық үрдістердің
айырықша бір ерекшелігі болып табылады. Сонымен қатар бұл түркі тілдес
тайпалық одақтар мобильділігімен жаңадан пайда болған тайпалық топтар
құрамын да жеңіл бейімделіп, жанданып отырды. Үлкен хранологиялық
кезеңдер шеңберінде алып қарағанда бұл үрдістердің ортақ заңдылыққа –
түркі тілдес топтардың шығыстан батысқа ығысуына бағынғандығын көреміз
[91].
551 жылы көне түріктердің 4 негізгі тобы ашина руының көсемдігімен
жаңа саяси құрылымының құрамына еніп, Орталық Азиядағы арханикалық
империялар кезеңін (VI – IX ғғ) бастады [93].
Түркілер тарихының бұл жаңа кезеңі басқарушы және бағынушы топтардың
бөлініп шығу үрдісінің жеделдетілуі сияқты өзгеріске ұшыраған әлеуметтік
жағдайлар негізінде дамыды. Бұл кезең шығыс Иран елдерімен саяси және
этникалық байланыстардың жаңа деңгейінің шарты болды. Түркілердің
этногенез ошағының батысқа қарай жылжуы барысында әлеуметтік – саяси
құрылымдары ұқсас, түркі, ұйғыр қағанаттары, түргеш, қарлұқ, қырғыз,
қимақ мемлекеттері құрылып тарихтағы өз орындарына ие болып жатты [93].
Ерте ортағасырлық мемлекеттер ішіде ру – тайпалық бөлінуге,
жекешеленуге алғаш рет біртұтас империялық идеология қарсы бой көтерді.
Біртұтас империя шеңберінде бірдей әдеби тіл мен жазу, материалдық
мәдениет, саяси - әлеуметтік жазбаша қорлар пайда болып, түркі империясы
тарағаннан кейін де қолданыста болып келді.
Түрік қағанатындағы билеуші әулеттің ішіндегі 20 жылға созылған, өзара
билікке бөлінуіне, Орта Азияда Батыс Түрік қағанатының, Моңғолияда Шығыс
Түрік қағанатының құрылуына алып келді. Батыс түрік қағанатының Шегу (611-
618) жыл Тон Ябғу (618-630) қағандары тұсында гүлденуі территориялық
отарлау кезеңіне айналды. Шегу қаған Алтайды қағанаттың шығыс шекарасы
етіп, билігін бүкіл Тарым бассейніне, Шығыс Памирге кеңейтті.
Тон Ябғу қысқы сарайын Суябқа – Шу өзенінің бойындағы ірі сауда –
қолөнер орталығына (қазіргі Тоқтамақ қаласының маңындағы Ақ – бешім
қалашығы) жазғы сарайын, Исфиджаб маңындағы Мыңбұлаққа (қазіргі Түркістан
қаласының маңында) орналастырды [101].
Жаңа жорықтар қағанат шекарасын Әмударияның жоғарғы ағысы мен
Гиндукушқа дейін кеңейтті. 634 жылы билікке Нушибилерге сүйенген Елтерес
қаған келді. Ол “он ақ” әскери - әкімшілік жүйесін жандандыруға тырысты.
Жаңа реформалар ру басыларын (ырқын мен горлар) қағанға тікелей тәуелді
етті. Сонымен қатар, - “оқты” басқаруға қаған отбасының мүшесі – Шад
жіберілді, оның ру басыларымен ешбір туыстық байланысы болмады [103].
Осылайша жергілікті көсемдердің билігі шектелді. Ал қоғамының әскери –
саяси күші тайпаларды бағынышта ұстауға жетпеді. Сондықтан 638 жылы дулу
тайпалары Шадын қаған етіп жариялады. Қанды қақтығыстардан кейін дулу мен
Нушиби тайпалыры екіге бөлініп, шекараларын Іле өзені арқылы белгіледі.
640-657 жж 17 жылға созылған тайпааралық күрес Жетісуға қытайлардың баса
көптеп енуіне алып келді. “Он оқ” елі жеңіліп, Нивар Ышбара Ябғу қаған
(Қытай деректерінде Ашина Хелу) тұтқындалып, 2 жылдан соң, 659 жылы сонда
қайтыс болды.
Таң қытай – империясы батыс түрік тайпаларын қаған руынан шыққан
“қуыршақтармен” билеуге тырысты. VII ғасырдың аяғында түркілердің
толастамаған күрестерінің нәтижесінді Үш – елін бастаған түргештер батыс
түркілердің тәуелсіздігін қалпына келтіріп. Түргеш қағанатын құрды.
Бұл кезде Орталық Азияда Шығыс Түрік қағанатының да қайта жандануымен
және Орта Азияны араб жаулапалушылығымен аяқталған жаңа саяси жағдай
қалыптасты.
Батыс Түрік қағанаты Шығыс Түрік қағанатынан ерекшеленді. Егер Шығыста
көшпенді өмір басым болса, батыста халықтың көшпелілігі отырықшы болды,
егіншілікпен, қолөнер, саудамен айналысты. Батыс түркілердің мемлекеті
шығысқа қарағанда феодалдық қатынастары дамыған мемлекет болды.
Ерте ортағасырлық қалалық және жер өңдеу мәдениеті Батыс Түрік
қағанатында Соғдылықтардың қатысуымен қалыптасты.
Түркі елінің мәдениетінің дамуына б.ғ.д. ІІ ғасырда ашылған Қиыр жіне
Таяу Шығыс елдерінің арасындағы Керуен жолы үлкен рөл атқарды. Бұл
қатынастарды суреттеген алғашқы құжаттар Орта Азиялық Иран
диалектілерінің бірінде жазылған заттай ескерткіш. Ол В.Хеннингтің
анықтауы бойынша, IV ғасырға жатады. Оны Булунузур маңынан саяхатшы Штейн
тапқан. Бұл құжаттардың тілі кеңінен (VIIғ) Орта Азиядан табылған
буддизм, христиан, Манихей діни әдебиетінің ескерткіштерінің тіліне ұқсас
[183]. Ол тіл ғылымда ХІ ғасырдағы мұсылман ғалымы Бируни айтқандай,
Түркістанның мұсылмандықты қабылдауына дейінгі екі әдеби тілдің біреуінің
айтуымен “Соғдылық” тіл деп аталған [49].
Бируни соғдылықтар мен хорезмдіктердің күнтізбелері туралы мәлімет
беріп, бұндағы терминдер Орта Азиядан табылған ескерткіштердің
терминдеріне ұқсас екендігін анықтаған [51].
Иранды зерттеген француз ғалымы Готоның пікірі бойынша соғды тілі
Самарқандықтан Қытайға дейінгі барлық аудандарда тараған [41].
Қытай деректері де “Мұсылман әдебиеттері де соғдылықтардың, араб
жаулап алушылығына дейін, Жетісуда, Жоңғарияда, Шығыс Түркістанда,
Солтүстік Қытайда – Ұлы Жібек жолында өздерінің сауда – жер өңдеу
отарларын құрғандығын айтады [210;70].
V-VII ғғ Талас өзені (түркі деректерде Аргу елі) Шу мен Іле өзені
бойындағы соғдылық отарлау ол жерлердегі ондаған қалалар мен елді
мекендердің бой көтеруіне себепші болды. Соғдылықтардың Жетісуға, әсіресе
Шу даласына көптеп келуі VII – VIII ғасырларға келеді. Ол кездің
қоныстары археологиялық қазбалармен жартылай ашылған. Бұл қалалар Орта
Азияның ертеортағасырлық қалаларынан көлемі жағынан еш кем түспейтін.
Олардың орталығы Цитадельден және тығыз қаланған Шахристаннан тұрды.
Шахристанға Рабад – қолөнер – сауда ауданы жалғасты. Кешкалар –
бекітілген усадьбалар бау – бақшамен, жүзім ағаштарымен қоршалып, бір –
бірімен 50-100 м жерде орналасты. Қала маңындағы жыртылатын егіс
алқаптары да жолдармен қоршалды.
VI – VIII ғасырлардың өзінде – ақ Шу даласында Соғдылықтар, түркілер,
сириялықтар, парсылар негізін қалаған 18 ірі қалалар және көптеген
қоныстар болған [104, 30-31]. Оларды 630 жылы Жетісуда болған Қытай
саяхатшысы Сюань Цзань былай деп сипаттайды: “Түссіз мөлдір көлден (Ыстық
көл) Солтүстік – батысқа 500 м жүргенде Суй (Суяб) қаласына келдік Бұл
қаланың айналасын қосқанда көлемі 6-7 м. Бұнда әр елдің саудагерлерімен
араласып Хулар (Соғдылықтар) өмір сүрді. Топырағы қызыл сұлы мен жүзім
өсіруге қолайлы. Адамдары жүннен тоқылған киім киеді. Суядтен батысқа
қарай тұра жүрсе әрқайсысын ақсақалдары басқаратын он шақты жекелеген
қалалар бар. Ол бір – біріне тәуелді болмаса да, бәрі түркілерге бағынады
[32-33].
Осы сөздермен саяхатшы Талас қаласында суреттейді. Сюань Цзань
бақылауларын қорытындылап: “Суяб қаласынан Кушан князьдігіне дейінгі
мемлекет Соғды деп аталды, оның тұрғындары да соғдылар деп атады”, дейді.
Бұдан көрінетіндей “Сюань Узан Жетісулық қалалр мен Соғды тұрғындарының
арасынан этникалық өзгешелік таппаған. Ал “Алқаптарды өңдеушілер мен
пайда қуғандар (көпестер мен қолөнершілер) саны тең”, деп көрсетуі
Соғдылық қалалардың тек сауда – қолөнер саласында ғана емес, аграрлық
бағытта дамығандығын байқатады, ол археологиялық қазбалармен де
дәлелденген.
Орта Азияда керуен жолдары біртіндеп оңтүстіктен солтүстікке, Лоб –
Нор маңынан Хотан, Яркентке, одан ары таулар арқылы Ауғаныстанға шығатын
болып жоғарлады. Бұған сәйкес халықтардың бұл саудаға қатысу деңгейі де
өзгерді. Мұсылмандықты қабылдағанға дейін – ақ. Шығыс пен Батыс арасында
делдалдық рөлі Иран, Ауғаныстан тұрғындарынан соғдылықтарға, Солтүстікке
қарайғы елдерге көшті. Батыс Түрік қағанатында, VII – VIII ғасырлардағы
қағандардың билігі шығыстағындай берік болмады. Әскери – тайпалық топтар
арасындағы қатаң күрес қағандарды жиі “қуыршақ” билеуші етті: Бұндай
жағдайда мықты бекіністері, әскери топтары, сауда – дипломатиялық
байланыстары бар соғдылық қалалар орны жоғары қойылды. Олар ішкі және
сыртқы қақтығыста “Үшінші күш” ретінде шешім қабылдау мүмкіндігін
иеленді. Түркі қағандары өздерінің соғдылық тұғындарын тат, яғни
басыбайлы, алым – салық төлеуші деп атады [104]. Бірақта соғдылықтардың
батыс түркілерінің арасындағы беделі өте күшті болды деуге негіз бар,
себебі олардың қол астында мемлекеттің барлық экономикалық тыныс –
тіршілігін, ақша айналымын бақылау мүмкіндігі болды. Түркі астаналарынан
табылған. VIII ғасырға созылған тиындар соғды тиындегі аңыздарды
баяндайды, соғды шеберханаларында соғылған.
М.Қашқаридің мәліметіне қарағанда түркілер соғдыша, Соғдылар түрікше
сөйлей білген. Бұған Бұғұт жазуы (VI ғасыр жатқызылады, Монғолиядан
табылған) және Жетісудағы, Талас өзені маңынан табылған керамикалардағы,
жартастардағы жазулар, сондай – ақ Тараз, Суяб қалаларын қазу барысында
табылған, VII ғасырға жататын жергілікті теңгелердегі жазулар дәлел бола
алады [13, 11-12; 47; 51-52]. Сонымен түркілер жеріндегі соғдылық жазу
буддистік, хрестиандық, манихейлік діни мәтіндерді жазуда қолданылған.
Кейіннен соғды жазуын батыста араб, шығыста тибет әліпбиі ығыстырды. Бұл
жазу мүлдем өшкен жоқ, оның негізінде Ұйғыр әліпбиі бөлініп шықты.
М.Қашқари ұйғыр жазуы туралы былай деп жазады. “Ұйғырлардың тілі таза
түрікше... Олар 24 әріптен құралатын жазуды пайдаланады. Кітап пен хат –
хабарды сол жазу мен жазады. Бұл жазуды мұсылман дініне кірмеген ұйғырлар
мен шындардан басқа қазір ешкім білмейді” [11-12].
Ұйғыр жазуы әріптері жоғарыдан төмен қарай және жолдары солдан оңға
қарай орналасқан. VIII – XIII ғасырлардағы түркі тайпаларының будда дінін
уағыздаушы топтары көп қолданған. Бірақ, ислам дінін қабылдауына
байланысты араб графикасы ығыстырылып шығарды. Ұйғыр жазуын XIII ғасырда
моңғолдар қабылдаған, ал моғолдардың ықпалымен ұйғыр әліпбиі Мальчжур
жазуының да негізіне алынды.
Ұйғыр жазуы ескерткіштерінің тілдік ерекшелігін талдай келе ғалымдар
бұл тек ұйғыр тайпаларының ғана емес, сондай – ақ түркі, түргеш, басмыл,
қарлұқ және басқа VIII – XIII ғасырлардағы Шығыс Түркістанды мекендеген
түркі тектес тайпалардың тілі болса керек деп тапшылайды [74;112].
Ұйғыр жазуымен будда, манихейлік, хрестиандық уағыздар, сондай – ақ
Шығыс Түркістандағы Ұйғыр мемлекеттерінің түрлі заң құжаттары,
жылнамалар, сәуегейлік болжаулар т.б. жазылған. Діни шығармалар соғды,
тибет тілдерінен түркі тіліне аударылған.
Ұйғыр аудармашылары діни мәтіндердің жергілікті халыққа ұғынықты болуы
үшін күш салып, сол үшін көне түркі мақал – мәтелдерін, қанатты сөздерін
жиі қолданған, сонымен бірге діни аударма шығармаларда көне түркілердің
фольклоры негіздері басшылыққа алынғаны байқалады.
Зороастра діні б.з.д. VII – IV ғасырларда ежелгі Иран аумағында
қалыптасқан. Оның ғұрыптық тәжірибесі ғаламның төрт элементін – суды,
атты, жерді, ауаны құрметтеу тән. Зороастра ескерткіштерін Орта Азиядан,
Сырдария қалалары мен Жетісудан аңғаруға болады. Бұлар – мұнара сияқты
құрлыстардың қалдықтары, оларды от жағатын мұнаралар мен байланыстыру
қажет. Олар Қостөбе және Қызылөзен қалалары орнының топографиясында
сақталған.
Алайда Орта Азия мен Қазақстанда зороастра дінінің конондық түрінен
айырмашылығы бар ерекше нұсқасы тараған. Ол жергілікті табынушылық
діндермен, атап айтқанда отқа, текке, бабаларға, жануарларға – қойға,
жылқыға, түйеге табынумен тығыз араласып кеткен.
Бұл дінге байланысты олжалар оссурилерге – сүйекті қыш жәшіктерге,
кеспектерге, өлікті жер бетіндегі корхана наус – сағаналарға, қойып
жерлеген жерлерден табылды [54-61].
Зороастра дінін Қазақстан қалаларына VI-VII ғасырларда соғдылар
әкелген. Зороастра дінімен байланысты мәдениеттің көп жақтары Қазақстан
қалаларында, онда ислам келгеннен кейін де кездесе берді. Алайда ислам
Шығыста христиан дінін де, будда дінін де, зороастра дінін де, жергілікті
діндерді де ығыстырып шығарды.
Жібек жолының бойымен келесі бір дін – манихей діні таралған. Ол ІІІ
ғасырда Иранда пайда болған. Ол жалпы алғанда зороастрашылық пен христиан
дінінің қосындысы болатын. Христиан дінінен манихет діні – миссианшылдық,
ал зороастрадан – сәуегейшілік ізгілік пен зұлымдықтың, жарық пен
қараңғылықтың күресі идеясын алған [...204].
Манихей дінінің Жетісу мен Қазақстанның оңтүстігінде, бірінші кезекте
отырықшы тұрғындар арасында өз жақтаушылары болды. Турфан алқабынан
табылған. Манихейлік “Екі негіздің қасиетті кітабы” деген шығарманың
ертедегі ұйғырша қолжазбасында бұл кітап “он оқ елінде (нанымды) ояту
үшін” “Арғу, Талас (Алтын Арғу – Талас ұлуше”) қаласында жазылды
делінген, бұл арада белгілі Тараз қаласы айтылып отыр [130-131].
Манихейліктер қоғамы Тараздан өзге Баласағұн, Шағылбалықта, өмір
сүрген. Тараз қаласынан манихей астралогиялық құдайының символы – айдың
суреті бар қола медальон табылған. Тараздағы ортағасырлық зираттардан
өлікті киіміммен жерлеу ғұрпы байқалады.
VII ғасырда Батыс Түрік қағаны Шығыстағы барлық манихейлердің ең
құдіретті қамқоршысы деп есептелінеді.
Ұйғыр қағанатында көкке табынушылық Идигяньхан тұсында манихейлікпен
алмастырылады.
762-840 жылдары манихейлік ұйғыр қағанатында мемлекеттік дін ретінде
өмір сүрді. Бірақ 779-795 жылдары қағанат ішіндегі төңкеріске байланысты
дағдарысқа ұшырап, кейін бұрынғы статусын қайта алған.
VII – VIII ғасырларда бүкіл Азия бойынша уағыздалғанымен, ол тек
ұйғыр мемлекетінде ғана бекініп қалды.
Осылайша, мұсылмандыққа дейінгі көшпенді – түркі тайпалары мен қалалық
– соғдылықтар арасындағы мәдени байланыс, Сасанидтік Иранның мәдениетінің
Далаға ықпалы көрінді. Шығыс Иран халқы түркі қағандарынан саяси тәуелді
бола тұра, ченунік, мәмілегер, дін таратушылар рөлінде Иран мәдениеті мен
түркі мәдениетінің араласып, сабақтасуына әсерін тигізіп отырды.
Түрік мәдениетінің эволюциясын Иран факторынсыз түсіну мүмкін емес.
VIII – IX ғасырларда түркі мәдениетінің қалыптасуын, дамуын көне түркі
көпестері мен кірме элементтердің (негізінен Ирандық) байланысынан,
кейінгінің басымдылануынан көреміз. Нақ осы Иран халықтары түркілерді
исламға тартты, ол арабтардың өзімен түркілердің терең байланыстары
байқалмады, қожалардың екеуін салмағанда. Араб мәдениеті Қазақстанға
парсылар арқылы енді.
[...132].
2. АРАБ – ТҮРКІ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ.
Арабтардың Орта Азияны жаулап алуы VII ғасырдың ортасында басталған
болатын. Арабтар 644 – 704 ж.ж. Хорасанды, Тохаристанның сол жағалауы
бөлігін алып, Мауреннахрға тереңдей енді. Араб жаулап алуы қарсаңында
Орта Азия мен Қазақстанның көп бөлігі Батыс түрік қағанаты құрамында
болды. Арабтардың Орта Азияны жаулап алуы бір ғасырға жуық уақытқа
созылған. Мауренахрға исламды орнықтыру Хорасандағы араб поместнигі
Хутейба ибн Мус лим (705-7015) кезінде жүзеге асты.
Орта Азиядағы саяси бытыраңқылық пен діни сенретизм VII – VIII
ғасырларда арабтардың табысқа жетуіне септігін тигізді. “Арабтар өз
тарапынан түркештерді өздерінің одақтастары етуге әрекеттенді. Бірақ
олардың осы орайдағы тәсілі басқа, яғни исламды насихаттау болды. Халиф
Хишам (724 – 743) сұлуға мұсылман дінін қабылдауды ұысынып, оған осы
дінді уағыздаушысын жібереді. Түркеш ханы діні бірлік халифке не үшін
қажет болып отырғанын өзінің жақын білетіндігін аңғартты. Хан елшісінің
қатысуымен әскерлерінің байқауын өткізді”. [Гумилев көне түріктер 356
б.].
Арабтардың өздерін жақсы дінге тарта оытырп, әскери және экономикалық
мақсаттарда пайдалануды көздегенін білген Сұлу қаған халиф әскерлеріне
қарсы күрес жүргізіп, олардың ілгері жылжуын тоқтатты, әрі арабтар
тарапынан “сүзеген” деген атқа ие болды.
Түркі тайпаларының мықты һәм тұрақты экономикалық жүйесінің болмауы
олардың күнелту мүмкіншілігін тікелей соғыстарға, шапқыншылықтарға
тәуелді еткен еді. Бартольдтің айтуынша көшпенділер саяси бірлікке
ұмтылмайды.
Халифа Омар (581-644), Әли Батыр (598-661), Әбу Хұрайра және Мағауия
Әбу Сұфйанұлы (602-680) қатарлы сахабалар түріктер хақында жан – жақты
мәліметте еді. Олар Мауренахр туралы құнды саясат ұстанды.
Ахнаф Қайысұлы жетекшілігіндегі мұсылман жасақтарының Жейхун аңғарына
келгенін ұққан түрік қағаны, ферғаналықтар және соғдылармен қуатталған
қолын бастап Хорасан жеріне баса кіріп, Балқы (Балх) жаққа аттанды.
Көбінесе арабтардан құрылған мұсылман тобы Балқыны босатып, негізгі
әскери орталық болған Мәруге қарай шегінеді. Мұсылман жасақтары қаружарақ
пен сан жағынан үстем бола тұра түріктермен соғысудан қашқақтайды. Ахнаф
Қайысұлы олармен соғысу ниетінің болмағанын елшілер жіберіп, бірнеше
дүркін хабарлайды. Мұсылмандар соғыс туғызбау үшін қолдан келгенді
жасайды. Олардың тілегі қабыл болмады да қаған шеруін тартып, кенет
шегінеді, сірә, түріктердің батысқа қарай жорыққа шыққанынан хабардар
болған Қытайлар Шығыс өңірге үлкен қолмен аттанған еді. Қытайлардың түрік
жұртын шапқаны туралы хабар қағанға жетеді. Сөйтіп, мұсылмандар
Мауреннахр тұрғындарымен соғыспау мақсатына жетеді. Қытай империясының
Шығыс жақта тыныштықты бұзып, шапқыншылық әрекеттерін үдетуі, түріктердің
мұсылмандарға жақындасуына оң әсерін тигізді.
Қытай деректерінде ең соңғы сасани патшасы Иездужурдің ұлы ФирҰздың
650 жылы елшілер жіберіп, Таң (619-908) әулетінен көмек сұрағаны
жазылған. Дәл сол сәтте, халифа Қоснурұлы Осман да (644-656) Таң
императоры Као – Тсұң патшаға (650-684) елшілер жіберіп, саяси
дипломатиялық байланыс орнатады. Бұл, Шығыс Түркістан мен Моңғолияда
Қытай әкімдігі орнаған кез. Сонау 630 жылы император Тан – Тсұң кезінде
Монғолияны жаулап алған қытайлар, аумақтарын батысқа қарай өсіру саясатын
күшейтеді. Сасани әулеті мен кейбір түргеш, соғды әміршілерінің көмек
сұрауын желеулеткен Таң әскері Као – Тсұңның (650-684) басшылығында 659
жылы Мауреннахр жеріне баса көктеп кіріп, сонау Бұқара, Смарқандқа шейін
әскерлерін жібереді.
Рәшид халифалардан кейін билік Мағауия Әбу Сұфйанұлы бастаған Әмәуи
әулетіне өтеді. Мағауия Пайғамбар хатшыларының бірі еді. Осы сахабаның
түріктермен жөнді қарым – қатынас орнатылуы, олардың соғысқа
арандатылмауы үшін қамданғаны және әмірші бектерге хаттар жолдағаны
мәлім. Бір кезде ол Әрмәния уалиятының әміршісіне жазған хатында, қатты
ескерту жасап, былай деген: Түріктерді арандатпаңыз және олардың бірдеңке
алуға тырыспаңыз. Үйткені, мен, Расуллаптың былай деп айтқанын естідім:
“Түріктер жусан оты бітетұғын жерге дейін, яғни Арабияның оңтүстік
өңіріне дейін барады.
Әм әуи хандығынан кейін билік Аббаси әулетіне (750-1247) өткен. Халифа
Һарұн әр – Рашид (786-809) кезіде Си жистан мен Хорасан аймақтарына хакім
болған Хамза Адырақұлы кезінде де ұқсас оқиғалар болғаны туралы белгілі
тарихшы әл – Жәһиздің (776-869) еңбегінде: “Хамза Адырақұлының әкімшілігі
уақытында кейбір түріктер қарақшылар елді мекендерді шауып, тонаушылық
жасап, елдің сиқын кетіреді. Хамзаның әскерлері осы бейбастақ түріктерді
қоршауға алады, оларды қырып тастауға жетерлік қуаты бар еді. Хамза
әскерлеріне: “Олар сендерге тиіспесе, сендер де шабуыл жасамаңдар, оларды
қоя беріңдер. Сірә түріктер қаһында, олар сендерге соқтықпаса, сендер де
оларға тиіспеңдер, олармен достасыңдар деп айтылған деп, оларды қоя
берген.
Түріктерге деген қамқорлықтың Аббаси әулеті кезінде ең жоғарғы
деңгейге жеткенін, түріктердің биік мәртебелерге, жоғары әскери
мансаптарға тағайындалғанын, халифалардың түріктен әйел алғанын (Мысалы,
белгілі халифа Мұғтасымның шешесі түрік қызы еді), мемлекет орталығы
Бағдадта түріктердің ерекше құрметтелгенін, Әл Жәһиз, Әл Мәсұди сияқты
қаламгерлер хабарлайды. Төрт Шәһрияр дәуірінен бастап Әм әуи және Аббаси
хүкіметінде Мауренахр мен Түркістан аймақтарындағы соғды түрік
халықтарына жасалған жоғары адами мәліметтердің мысалдарын көптеп
келтіруге болады. Ал, өзара соғыстардың болғаны да әбден шындық. Мұның
бірі – саяси оқиғалар, екіншісі діни уақиғалар. Яғни, екі елді соғысуы
көбнесе халықтар арасындағы соғыс сипатында емес, қайта сол өңірдің
феодал билеушісінің яки әскер басшының не өз еркімен не патшасының
бұйрығымен туындаған оқиға болған. Кейбір араб жасақ бектерінің түрік –
соғдылармен соғысуы, Исламның діни бұйрығынан гөрі, олар қарасты болған
уил аят нәтижесі еді. Демек, себепші факторлар саяси – экономикалық
мүдделер болған. Сонымен, бағзы Әмәун билеушілері түрік – соғдылармен
ғана емес, өзінің арабтарымен, тіпті Мекке – Мәдине тұрғындарымен да
соғысқан, бұл олардың және адасқан бағыттағы зорлықшылардың көкшолақты
қиянкескілікке барғанын көрсетеді.
Түрік араб қатынастарының басталуы 634-644 жылдардан басталады. Ахнаф
Қайысұлының әміріндегі мұсылман әскері Тобсин, Һерат, Серохс аймақтарын
азат етіп, осы күнгі Түркіменстандағы Мәру қаласына қашып сонда
жасырынған Йездүжердті (651) қолға түсіруге аттанады. Сасани шаһының
Ирандағы соғдыларға қашып барып, жәрдем сұрауы табиғи. Соғдылар тіл, дін
және мәдениеті жағынан Ирандықтарға жақын болатұғын. Мұсылмандардың
артынан аттанғанын естіген шаһ мәруден қашып, Мәруар – рауызға шегініп
бекінеді. Мұсылмандардың қолына түсетінінен сезіктенген Йездүжерд соғды,
түрік, қытай әкімдеріне хат жіберіп, мұсылмандарға қарсы көмекке келуін
жалбарына сұрайды. Әйтпесе, олардың да өзінің кебін киетінін айтып,
оларды мұсылмандарға қарсы арандатуға тырысады. Міне, осы оқиғалар
мұсылмандар мен түркілердің алғашқы соғыстарының, қарсыласуларының
негізгі себептері, шарттары болып табылады. Мәру – ар – рауызда өзінің
аман қалмайтынын сезінген Сасани патшасы Ауғаныстандағы Балқы )Балх)
қаласын паналайды. Ахнаф Қайысұлы Балқыға аттанады. Балқының да пана
болмайтынын аңғарған ІІІ Йездүжерд жасырынып қашады да түрік қағанына
барып, баспана сұрайды. Таныс жау бейтаныс жаудан артық дегендей,
Йездүжердтің арандатуы мен айла – шараларына көнген қаған оған
көмектесуді уәде етеді. Сөйтіп, олар жасақтарын, Ферғаналықтар мен
соғдылардан әскер жинап, Жейхуннан өтіп, Хорасан өлкесіндегі Балқыға
қарай аттанады. Осылай, тарихта бірінші рет арабтар мен түріетер
қақтығысып қалады. Бұл, кейінірек хақ діні жолында қоян – қолтық
араласып, бірге соғысатын екі мемлекеттің тікелей қарсыласуы еді. Балқыда
қоныстанған Кұфа әскерлері келе жатқан алып ордаға шамалары жетпейтінін
аңғарып, Мәру – аррауызда бекінген Ахнафтың қосындарына барып қосылады.
Балқының босатылғанын аңғарған түрік қағаны осы аймақтағы құлдардан көп
әскер жинап, Мәру – ар – рауызға қарай бет алады. Түрік – парсы – соғды
жасақтарынан құралған қалың әскер мұсылмандар үшін үлкен қауіп туғызады.
Данышпан Һәм тәжірибелі Ахнаф өзінің қарамағындағы мұсылмандарды жинап,
оларға соғыс шараларын түсіндіреді.
Көреген қолбасы Ахнаф Қайысұлы алдында Жейхун өзені, артта тау
болатындай етіп, әскерін орналастырады да, оларға ең соңғы ақыл –
насихатын айтады. Әрине, түрік – соғдылармен мүмкіндігінше соғыспауға
ақыл – кеңес береді. Түрік қағаны мен парсы соғдылардан құралған күштер
мұсылмандарды бекінген орнында қоршайды. Бұл аса маңызды соғыс еді,
өйткені, егер де мұсылмандар осы соғыста жеңілсе, онда Иран жерін
қайтадан Йездүжердің билігіне өтіп, Сасани патшалығы қайтадан қалпына
келуі мүмкін еді. Бұдан басқа мұсылмандардың Орта Азияға келуі кемелденуі
мүмкін болар еді. Алайда Аллаһ Тағала Ислам һидаятының Орта Азияда
жайылуын тағдыр еткен – ді. Ахнаф Қайысұлының жетекшілігіне толықтай
ұйыған, сабыр сақтаған мұсылмандарды Құдай қолдады. Қоршау ұзақ уақытқа
созылады, екі жақтың да соғысуға батылы бармайды. Йездүжерд оларды
соғыстыру үшін шамасынша баққанымен арманына жете алмайды. Дерктерде
Йездүжерді қымбат киіміне қызыққан бір диірменші өлтірген деп жазылған
[Рвтеладзе, Л. Мусульманские святыни Узбек – а. Ташкент].
Түрік қағанына қытайлардың көп әскер күшімен шығыс аймақтарға баса
кіргені туралы кенет хабар келеді. Түріктер үшін қытайлар парсыдан да,
арабтан да, қорқынышты, ежелден келе жатқан ата жауы еді. Сондықтан қаған
әскерін бастап, қытайлармен соғысқа аттану үшін шығысқа аттанады.
Түріктер осы қоршаудан шамамен бір ғасырдан кейін, яғни 751 жылы
арабтармен бірге қытайларға қарсы Талас жерінде соғыстарын әрине білген
жоқ болатын. Түріктердің Балқы жаққа шегінгенін естіген әскер басылары
Ахнафқа келіп, оларды артынан қууға рұқсат сұрағанда, ол: “Тұрған
жерлерінде қалыңдар, оларға тиіспеңдер” деп жауап береді.
Демек, мұсылман арабтар мен түрік – соғдылар арасындағы алғашқы саяси
– экономикалық байланыстар түрік – соғдылардың Иран патшасына болысамыз
деп мұсылмандарды қоршауынан басталады.
Ғасырлар бойы билік жүргізген Сасани патшалығын күйретіп, Иран жерін
бағындырған мұсылмандар сонау Хорасан өңіріне шейін келген еді.
Мұсылмандар VII ғасырлардың орта шенінде [642]. Орта Азияға тақағанда,
көшпелі түркілер көбінесе Сырдарияның Солтүстігін мекендеуші еді.
Йсқұттың “Мекендер жинағы” атты еңбегінде әр түркі тайпасының жеке
мекенінің болғанын және олардың бір – бірімен үнемі соғысатынын жазады.
Мұсылмандардың түркілермен алғашқы әскери қарсыласуы 642 жылы Мәру
қаласының маңында, Ахнаф Қойысұлы жетекшілігіндегі мұсылман жасақтармен
болған шайқас деген жорамал бар. Алайда, арабтармен соғысқан Сасани
жасақтарының құрамында түркілердің болғаны жіне кейбір араб жырларында
түріктердің батырлығын мадақтайтын бәйіттердің кезегуі, осы қатынастардың
сәл әріректе басталғанын көрсетеді. Ғалым Гиббтің пікірінше Нихауанд
жеңісінен кейін Сасани қосындарын қуған мұсылман әскері, сонау Әз –
Омардың хаятында Тохаристан түріктерімен қарсыласып қалған-ды. Оның
үстіне арабтардың жағырапиялық орталығы арабтардың басқа ұлттарымен етене
араласуына қолайсыздау еді. Мұның нәтижесінде арабтар шектеулі мәдени
қатынастар орнатып, тілдерімен мәдениеттерімен сыртқы ықпалдардан
сақтаған. Хипсаздың үлкен сауда – саттық жолдарының бойында болмауы,
табиғат байлықтарының табылмауы олардың шөлді – шөлейтті отанын басқа
халықтардың окупациядан тыс қалдырған, сондықтан, арабтар құлдық мінезден
аулақ, жасықтықтың не екенін білмей өмір сүрген. Ауыр тауқымен көрмеген,
жаугершілікке ұшырамаған олар қорқудың не екенін білмейтұғын деп жазуды
тарих кітаптары.
Орта Азия халықтарының хақ дінді қабылдауында ең алғашқы һидаят
тұқымын сепкен, көптеген мешіттер, оқу орындары, рибаттар, жұма
мешіттерін салдырған Құтайба Мүсілім ұлының (715) түріктердің ислам дінін
қабылдауына да қосқан үлесі өте зор.
711 жылы Құтайба Самарқанд жорығына аттанады. Оны жеңіп билігін
орнатқан құтайба, ініс Абдуллаһ Мүсілімұлын мұсылман әміршісі етіп
тағайындайды да, оған жеткілікті әскер қалдырып, Мәруға қайтады.
Осы арада 711 жылы Білге қаған (680-735) мен Күлтегін басқарған
отрядтар түргештерді қуып соғды еліне кейін келіп, Бұлағы деген жерде
түргештерді тықсыртады. Екпіні басылмаған олар, Сырдариядан өтіп,
Құтыйбанның қосындарымен соғысып жеңіліп қайтады. Бұл жорыққа Тоныкөк те
қатысқан еді. 712-713 жылдары Құтайба Шаштықтар мен Ферғаналықтарды
тықсырып қайтарады да, 714 жылы Оңтүстік Қазақстандағы Исфиджап
жортылуына шығады.
Абарлар мен мұқырлар сияқты түріктер алғашқы мәліметтер VII ғасырдың
екінші ширегіне жатады, онда бұлар дулудың бес тайпасы құрамында атап
көрсетілген. 659 жылы Батыстүрікттік қағанатты қытайлықтар жаулап алған
кезде түркештер екі әскери округі: согэ және мако рулары өмір сүрген Іле
өзені алқабының жоғарғы бөлігіндегі Ву – лоуды және алишэлер Іле өзенінің
батысындағы Го – шаньды мекендеді. “Тан әулетінің тарихы” түркештердің
шығу тегі мен қай этникалық топқа жататындығы жөнінде тек олардың “сары”
және “қара” тектілерге ғана бөлінетінін айтады. Біздің талдауымыз бойынша
“сарылар” байырғы тұрғындар мұқырылар, ал “қаралар” – келімсек абарлар,
олар бірігіп бір халық боп кетсе де, әлі де өздерінің шыққан тегін,
нәсілі бөліктігін әлі ұмыта қоймаған.
Түркештер саны жағынан өте көп халық. Хан Согэ дәуірлеп тұрған шағында
әскерінің саны 300 мыңға жеткен еді. Бұл санға түркештердің өздерінен
басқа олар Батыстүркіттік қаңанатты құлатқаннан және Ашин мемлекетін қиып
өткеннен кейін өздеріне бағынған көрші тайпалардан құралған көмекші
әскерлер енді. Ал соның алдында ғана әулет негізін қалаған Үшжелінің тек
140 мың ғана жауынгері болды ғой және соның өзі де “бағыныштыларын
тыныштандыра білуі, сол арқылы олардың құрметтеуі мен сеніміне бөлінуі,
сөйтіп көшпелілердің оған сенуі арқасында ғана осылай болды емес пе?!
“Қара” тектілер аз еді, өйткені олар 300 мың жан – тұғын (жауынгерлер
емес!), яғни олар түркеш халқының шамамен үштен бірін құрады.
Әрбір ер – азаматы - жауынгер болып есептелетін жабайы елдер үшін
әскердің халыққа қатысты есеп коэфицентінқолдана отырып, белгілі бір
дәлдікпен түркештердің адам санын айқындауға болады. Олар 500 мыңнан 700
мың адам аралығында ауытқып отырды. Егер тан әулетінің барынша гүлденген
шағында (754 ж.) Қытай халқының саны екі жыныстан бар болғаны 58 миллион
жанға жеткенін ескерсек, сол кез үшін бұл өте көп. Алайда батыстүрікіттік
хандардың иеліктерін мұраланған түркештер олардың Империяға бағыт
ұстайтын саясатын да мұралыққа алды. Сол арқылы түркештер түріктердің
жауларына айналды және кешікпей – ақ байқалды.
Тан әәлеті Батыс өлкесінен айырылғанына көнгісі келмейді. Ол
түріктердің, түркештердің және арабтардың жаулап алушылығын өздерінің
уақытша сәтсіздіктері деп есептеді. Тек далалық және атты әскер мен
талантты генерал ғана қажет болды. Өлтірілген хан Юанькиннің ұлы ретінде
айдалуда жапа шегіп жүрген түркіт ханзадасы Хянь сондай тұлға болып
шықты. Өздеріне керек болысымен оған кешірім жасалды.
703 жылы шығыста бітімге қол жетісімен, 704 жылы бірден батыстағы
жағдай да өзгерді. Батыстүріктік екі хан – Хуай-дао мен Хянь әскерлермен
жіберілді. Хянь Шу өзенінің батысындағы 30 мың үйді тыныштандырды.
Империя жағына ең әуелі 704 жылы шато, ал сонан соң 705 жылы батыс
түрікттері мен қарлұқтар берілді. 706 жылға қарай бастапқы жағдай қалпына
келтірілді.
Бірақ онда түркештердің бейқамдығын қалай түсіндіруге болады? Бұл оп-
оңай: оңтүстік жақтан оларды арабтар қыспаққа алды. 705 жылы Күтейба
Балхты, 706 жылы – Пайкедті жаулап үлгерді, бірақ соғдылықтар мен
“түріктер” оларды шегінуге мәжбүр етті. Табари хабарындағы бұл “түріктер”
түркештер еді. Жаңа ортақ жаудан қорғану қажеттілігі оларды
қытайлықтармен татуластырды, ал қытай министірлерін оңтүстік – батыстағы
қажетті тосқауыл ретіндегі жаңа мемлекетті мойындауға мәжбүр етті. Осы
арада Хяньнің не себепті Шудың батысындағы жерлерді бағындырып,
түркештерге аяушылық жасағандығы және 706 жылы Үшжеле бектік құрметті
атаққа қандай еңбегі үшін ұсынылғандығы түсінікті бола түседі. 707 жылы
түркештер Кутейбаны тағы да Бұхарадан кері ысырып тастады.
Алайда, дипломатия мен пара беріп сатып алушылық өзінің дегенін
істеді. 709 жылы жағдайын дана Тоныкөк тамаша суреттеп жазды: “Табғаш
қағаны біздің жауымыз болды. Он жебе қағаны (батыс түріктерінің, бұл
арада түргеш ханы Согэ – Л.Г. біздің жауымыз болды. Бәрінен де біздің
нағыз жауымыз болған қырғыздың күшті қағаны. Осы үш қаған өзара
ақылдасып: “Иә, біз Алтун тобырларына барайық” – деді. Олар осылай
ақылдасып, былай деді: “иә, біз шығысқа, түрік қағанына қарсы жорыққа
аттанайық. (Бұдан батыс жақтан, түріктердің тылына түйдектелген соққы
беру алдын – ала ойластырғандығы аңғарылады. – Л.Г.) Егер біз оған
бармасақ, қандай болғанда да ол бізді жеңеді: қаған – батыр, ал оның
кеңесшісі – дана, мүмкін бізді өлтіретін сол батыр. Біз үшеуміз бірігіп,
жорыққа аттанайық”. Түргеш қағаны мынаны айтты: “Менің халқым сонда
болады, - деді ол, - ал түрік халқы абдырап қалған, оның оғуздары, -
деді ол, - ыдыраған жағдайда”. Шынында да түріктер қоршауда қалды және
одан құтылу үшін жауы күтпеген жол табуы тиіс еді. Олар соны тапты да.
Тоныкөк хан кеңесшісі қызмет орнын Қапаған хан тұсында да сақтап
қалды, бірақ қуғынға ұшыраған ханзадалармен байланысын үзбеді, қайта
өзінің қызы Пофты тақтың заңды мұрагері тардуштар шады Монголиянға
тұрмысқа беріп, жағдайын бұрынғыдан да нығайта түсті. Қағанаттың батыс
шекарасында әскеріне қолбасшылық жасай жүріп, Могулянь 709 жылы чиктердің
облысына басып кірді және Енисейдің бас жағынан екінші бетіне өтіп, Орпен
маңында олардың әскерлерін тас – талқан етті және соның артынша аздарды
бағындырды. Дәл сол уақыттары ол қазіргі Туваның бүкіл территориясын
өзіне қаратып алды, бірақ басты жау – қырғыздар сенімді табиғи қорғаныс –
Саян жондарының арқасында өзіне ешнәрсе өзіне ешнәрсе дарытпайтын болып
қала берді. Чиктер мен аздарды жеңіп алу қырғыздардың шапқыншылық жасау
қаупін кейінге шегергенімен, оны шапқыншылық жасау қаупін кейінге
шегергенімен, оны жойған жоқ – ты.
Сол кезде Тоныкөк билік ісіне тағы да килікті. Ол бастамашылдықты өз
қолдарына алып, жазды күтпей қырғыздарға дереу шабуыл жасауды, кенеттен
бас салуды пайдаланып, оларға күйреуге соққы беруді ұсынды. Бұл орайдағы
ең үлкен қиыншылық Саян жондары арқылы әдеттегіден өзге жерге өтуде
болды, өйткені Көгмән (батыс Саян) арқылы өтетін асу күзетіліп тұрды.
Асуға атой салу ақылға сыймастық нәрсе болар еді, себебі қырғыздар 80 мың
сарбаз шығарып, түрік армиясын түркештер мен табгаш – имперліктер келіп
жеткенше ұстап тұра алар еді. Адамдарын шайқасқа жұмылдыру жағынан
қырығздардың зор артықшылығы болды: олар суармалы егіншілкпен
айналысатын, демек, халқы тығыз орналаса өмір сүрд. Қалай дегенде де
сабан – топанның көп болуы жылқыларын үйлерінен онша алысқа айдамай бағып
– қағуға мүмкіндік берді. Түріктер өз жорықтарының тек кенеттен шабуыл
жасағанда ғана табысты болатындығына үміт артты. Басқа жолды көрсетуді
мойнына алған жолбасшыны Тоныкөк “далалық аздар арасынан” тапты.
Ойға алынған бұл жорық өте бір өжет аванюраға көп ұқсас еді, бірақ хан
оған келісті, Тоныкөкті бастық тағайындап, оған өзінің жақсы көрмейтін
жиендерін көмекшілікке берді. Одан арғы оқиғаларды Тоныкөктің өзі тамаша
етіп баяндаған: “Мен әскердің жылжуына бұйрық бердім; мен атқа қоныңдар!
– дедім. Ақтермелер өзені арқылы өтісімен мен лагерь құрып тоқтаңдар, -
деп бұйырдым (Сірә, осы арада барлық артық нәрсе, дұрысырағы, қалдыруға
болатын нәрсенің бәрі түгел қалдырылған болуы керек. – Л.Г.) Атқа отыруды
бұйырып, мен қар арқылы [дұрысы қар үстімен] жол салдым. Мен өзгелермен
бірге атымды тізгінінен жетектеп, жаяу, ағаш сырықтарына сүйеніп таудың
үстіне шықтым. Алдағы адамдар жолды таптап тастаған екен, сондықтан біз
орман өскен тау шыңының арғы жағына астық. Үлкен қыиыншылықпен біз төмен
түстік, сөйтіп он түннің ішінде (жауды шошындырып алмас үшін күндіз
жүруден сақтандық) қар үйіндісін айналып өтіп, таудың баурайына жеттік.
Жолдан адасқан жолбасшымыз түйреп өлтірілді. Біз Ан өзенінің ағысы
бойымен төмен қарай жүрдік. Өз әскерімізді санап шығу үшін біз тоқтап
тұруға бұйрық бердік, ал аттарымызды біз ағаштарға байлап қойдық. (Сірә,
біразы артта қалып, үсіп кеткен болулары керек. – Л.Г.) Күндіз де, түнде
де біз атпен ағытылып шабумен болдық. Қырғыздарға біз ұйықтап жатқан
кездерінде тарпа бас салдық... найза ұшымен жол салдық. Олардың ханы мен
әскерлері жиналып жатты. Түріктер түркеш әскерлеріне атой сала тиісіп,
оны аздаған жеңіліске ұшыратты.
Түркештердің сан жағынан басымдығы онша көп болмағанын атап көрсету
керек. Оны Тоныкөктің өзі былайша айқындаған: “олардың екі қанаты жарты
еседей көбіректеу болды”. Сірә, “он түмен” “он тайпаның” жасақтарынан
құралған шығар және дұрыстап толықтырылмаған болар. Оның үстіне алғашқы
екі жеңісінде түріктер түркештерге едәуір шығын келтірді ғой. Бірақ соған
қарамастан түркештер естерін жиып, түріктерге өздері “өрттей жанып”
шабуыл жасады. Бұл арада түрік атты әскерлерінің жауынгерлік сапасы
қайтадан көрінді – түркеш әскерлері тамтығы қалмай талқандалды, ал Согэ
қаған қолға түсті. Түргеш мемлекеті құлады. “Он жебе бектері мен халқы
түгел келіп, бәрі бағынды”. Табыстарын баянды ете әрі түркештердің
қалғандарын іздеріне түсе қуалай отырып, түрік әскері оңтүстікке бет
алды, сөйтіп, түріктер “Темир Қақпа” деп атайтын Бұзғал өткеліне дейін
жетті. Онда бұлар соғдылықтардан мол алым – салық жинап алды. Алайда
түріктердің одан әрі Орта Азияға оңтүстігінен киліккен арабтар тоқтатты.
“Бізде ер жүрек жауынгерлер шабуыл жасады”. Тек Күлтегіннің шегінуді
тасалаған ерлік арпалысы ғана түріктердің негізгі күшінің жау қуғынынан
құтылып кетуіне мүмкіндік берді. Бұл қақтығыс жөніндегі сабыс тіпті
Тибетке дейін жетті.
Осы шабуылдар кезінде Күлтегін өзін даңқа бөледі. Өйткені ол
оңтүстікке қарай шегінген түркештерді және Кошу – түтікті, яғни Орта
Азияда әлі де сақталып қалған соңғы нушибийлік бектердің бірін тас –
талқанын шығара жеңе алды. Бірінші мақсат та тамаша орындалды: 710-711
жылдары батыстан туатын қатер толық жойылды.
Өз әскерлерінің толық жеңіске жеткендігі, Согэнің тұтқындалғандығы
және олжалы болғандары туралы хабар алағанда Қапаған хан батысты толық
жауланып алынған және түркеш хандарының енді өмір сүрулері артық деп
есептеді. Сондықтан да ол сатқын Чженге: “Сіз өзіңіздің бірге туған
ағаңызбен өзара келісіп өмір сүре алмадыңыз; ендеше маған бүтіндей
берілгендіктен қызмет ете алар ма екенсіз?”, - деп, 711 жылы екеуінің де
бастарын шаптырды.
Алайда ол өз ұйғарымымен асығыстық жасады: батыс күйретілгенімен,
жаулап алынбаған болатын. Қара Ертіс жағалаулары мен Тарбағатайда өмір
сүрген қарлұқтар “бостандық пен тәуелсіздік үшін” түріктерге қарсы
аттанды. Жаңа жаумен күрес батыс әскерінің күштерін бірнеше жылға тұсап
тастады. Мұқырылары (қыт.могэ) түріктерге бағнған Батыс Жоңғария ғана
сенімді аймақ болып шықты. 713 жылы Мохэдо Түтін (Баһадүр – тудун) деген
біреуді “соғыста қызмет көрсеткені үшін” имперліктер Ташкенттің тәуелді
иеленушісі етіп қойғанына қарағанда түріктер Соғдыда табан тіреп қала
алмаған. Батыс түріктерінің 714 жылы империяның билігін серпіп тастағысы
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БАЙЛАНЫСЫ.
VI – XI ғасырларда, яғни Қазақстан тарихының ерте Орта ғасыр кезеңінде
немесе түркі дәуірінде Еуразия даласында кеңінен қоныстанды. Түрік,
Түргеш, Ұйғыр қағанаттарын, Қарлұқ, Қарахан, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ
мемлекеттерінің құрған ашина, түргеш, басшыл, қарлұқ, қимақ, қырғыз,
оғыз, қыпшақ тайпаларын жалпылама түркі тектес тайпалар деп атаймыз.
Түркілердің этностық және тілдік қалыптасу аймағының көне ошағы
Еуразия құрлығының шығыс бөлігімен – батыста Алтайдан шығыста Хинганға
дейінгі аймақты алып жатқан Орталық Азиямен және Оңтүстік Сібірмен тығыз
байланысты. Түркілер жері территориялық жорықтарының ең кең көлемде
жүргізілген шағында (576 ж) Маньчжуриядан Кимерийлік Боспорға (Керчен
бұғазы) дейін, Енесейдің жоғарғы ағысынан Амударияның жоғарғы ағысына
дейінгі аралықты қамтып жатты.
Түркі қағандары Орта Азия мен Оңтүстік – шығыс Еуропа тарихына елеулі
ықпал еткен саяси және мәдени мұра қалдырған алғашқы еуразиялық империяны
құрушылар болды.
Түркілердің бұл алып аймақта көрші өркениеттерден де, басқа таулы,
далалы тайпалардан да алыстамай, олармен араласып жатқаны анық. Көші –
қон үрдістерінің бағыттары біресе баяулап, біресе қайта жанданып бүкіл
ұлы даланы қамтыды. Бұл аймақтағы жоғарыда көрсетілген тайпалардың жоғары
дәрежедегі жылжымалылығымен анықталатын, дисиональды, яғни бір аумақпен
ғана шектеліп қалмайтын сипаты ұлы даладағы этногенетикалық үрдістердің
айырықша бір ерекшелігі болып табылады. Сонымен қатар бұл түркі тілдес
тайпалық одақтар мобильділігімен жаңадан пайда болған тайпалық топтар
құрамын да жеңіл бейімделіп, жанданып отырды. Үлкен хранологиялық
кезеңдер шеңберінде алып қарағанда бұл үрдістердің ортақ заңдылыққа –
түркі тілдес топтардың шығыстан батысқа ығысуына бағынғандығын көреміз
[91].
551 жылы көне түріктердің 4 негізгі тобы ашина руының көсемдігімен
жаңа саяси құрылымының құрамына еніп, Орталық Азиядағы арханикалық
империялар кезеңін (VI – IX ғғ) бастады [93].
Түркілер тарихының бұл жаңа кезеңі басқарушы және бағынушы топтардың
бөлініп шығу үрдісінің жеделдетілуі сияқты өзгеріске ұшыраған әлеуметтік
жағдайлар негізінде дамыды. Бұл кезең шығыс Иран елдерімен саяси және
этникалық байланыстардың жаңа деңгейінің шарты болды. Түркілердің
этногенез ошағының батысқа қарай жылжуы барысында әлеуметтік – саяси
құрылымдары ұқсас, түркі, ұйғыр қағанаттары, түргеш, қарлұқ, қырғыз,
қимақ мемлекеттері құрылып тарихтағы өз орындарына ие болып жатты [93].
Ерте ортағасырлық мемлекеттер ішіде ру – тайпалық бөлінуге,
жекешеленуге алғаш рет біртұтас империялық идеология қарсы бой көтерді.
Біртұтас империя шеңберінде бірдей әдеби тіл мен жазу, материалдық
мәдениет, саяси - әлеуметтік жазбаша қорлар пайда болып, түркі империясы
тарағаннан кейін де қолданыста болып келді.
Түрік қағанатындағы билеуші әулеттің ішіндегі 20 жылға созылған, өзара
билікке бөлінуіне, Орта Азияда Батыс Түрік қағанатының, Моңғолияда Шығыс
Түрік қағанатының құрылуына алып келді. Батыс түрік қағанатының Шегу (611-
618) жыл Тон Ябғу (618-630) қағандары тұсында гүлденуі территориялық
отарлау кезеңіне айналды. Шегу қаған Алтайды қағанаттың шығыс шекарасы
етіп, билігін бүкіл Тарым бассейніне, Шығыс Памирге кеңейтті.
Тон Ябғу қысқы сарайын Суябқа – Шу өзенінің бойындағы ірі сауда –
қолөнер орталығына (қазіргі Тоқтамақ қаласының маңындағы Ақ – бешім
қалашығы) жазғы сарайын, Исфиджаб маңындағы Мыңбұлаққа (қазіргі Түркістан
қаласының маңында) орналастырды [101].
Жаңа жорықтар қағанат шекарасын Әмударияның жоғарғы ағысы мен
Гиндукушқа дейін кеңейтті. 634 жылы билікке Нушибилерге сүйенген Елтерес
қаған келді. Ол “он ақ” әскери - әкімшілік жүйесін жандандыруға тырысты.
Жаңа реформалар ру басыларын (ырқын мен горлар) қағанға тікелей тәуелді
етті. Сонымен қатар, - “оқты” басқаруға қаған отбасының мүшесі – Шад
жіберілді, оның ру басыларымен ешбір туыстық байланысы болмады [103].
Осылайша жергілікті көсемдердің билігі шектелді. Ал қоғамының әскери –
саяси күші тайпаларды бағынышта ұстауға жетпеді. Сондықтан 638 жылы дулу
тайпалары Шадын қаған етіп жариялады. Қанды қақтығыстардан кейін дулу мен
Нушиби тайпалыры екіге бөлініп, шекараларын Іле өзені арқылы белгіледі.
640-657 жж 17 жылға созылған тайпааралық күрес Жетісуға қытайлардың баса
көптеп енуіне алып келді. “Он оқ” елі жеңіліп, Нивар Ышбара Ябғу қаған
(Қытай деректерінде Ашина Хелу) тұтқындалып, 2 жылдан соң, 659 жылы сонда
қайтыс болды.
Таң қытай – империясы батыс түрік тайпаларын қаған руынан шыққан
“қуыршақтармен” билеуге тырысты. VII ғасырдың аяғында түркілердің
толастамаған күрестерінің нәтижесінді Үш – елін бастаған түргештер батыс
түркілердің тәуелсіздігін қалпына келтіріп. Түргеш қағанатын құрды.
Бұл кезде Орталық Азияда Шығыс Түрік қағанатының да қайта жандануымен
және Орта Азияны араб жаулапалушылығымен аяқталған жаңа саяси жағдай
қалыптасты.
Батыс Түрік қағанаты Шығыс Түрік қағанатынан ерекшеленді. Егер Шығыста
көшпенді өмір басым болса, батыста халықтың көшпелілігі отырықшы болды,
егіншілікпен, қолөнер, саудамен айналысты. Батыс түркілердің мемлекеті
шығысқа қарағанда феодалдық қатынастары дамыған мемлекет болды.
Ерте ортағасырлық қалалық және жер өңдеу мәдениеті Батыс Түрік
қағанатында Соғдылықтардың қатысуымен қалыптасты.
Түркі елінің мәдениетінің дамуына б.ғ.д. ІІ ғасырда ашылған Қиыр жіне
Таяу Шығыс елдерінің арасындағы Керуен жолы үлкен рөл атқарды. Бұл
қатынастарды суреттеген алғашқы құжаттар Орта Азиялық Иран
диалектілерінің бірінде жазылған заттай ескерткіш. Ол В.Хеннингтің
анықтауы бойынша, IV ғасырға жатады. Оны Булунузур маңынан саяхатшы Штейн
тапқан. Бұл құжаттардың тілі кеңінен (VIIғ) Орта Азиядан табылған
буддизм, христиан, Манихей діни әдебиетінің ескерткіштерінің тіліне ұқсас
[183]. Ол тіл ғылымда ХІ ғасырдағы мұсылман ғалымы Бируни айтқандай,
Түркістанның мұсылмандықты қабылдауына дейінгі екі әдеби тілдің біреуінің
айтуымен “Соғдылық” тіл деп аталған [49].
Бируни соғдылықтар мен хорезмдіктердің күнтізбелері туралы мәлімет
беріп, бұндағы терминдер Орта Азиядан табылған ескерткіштердің
терминдеріне ұқсас екендігін анықтаған [51].
Иранды зерттеген француз ғалымы Готоның пікірі бойынша соғды тілі
Самарқандықтан Қытайға дейінгі барлық аудандарда тараған [41].
Қытай деректері де “Мұсылман әдебиеттері де соғдылықтардың, араб
жаулап алушылығына дейін, Жетісуда, Жоңғарияда, Шығыс Түркістанда,
Солтүстік Қытайда – Ұлы Жібек жолында өздерінің сауда – жер өңдеу
отарларын құрғандығын айтады [210;70].
V-VII ғғ Талас өзені (түркі деректерде Аргу елі) Шу мен Іле өзені
бойындағы соғдылық отарлау ол жерлердегі ондаған қалалар мен елді
мекендердің бой көтеруіне себепші болды. Соғдылықтардың Жетісуға, әсіресе
Шу даласына көптеп келуі VII – VIII ғасырларға келеді. Ол кездің
қоныстары археологиялық қазбалармен жартылай ашылған. Бұл қалалар Орта
Азияның ертеортағасырлық қалаларынан көлемі жағынан еш кем түспейтін.
Олардың орталығы Цитадельден және тығыз қаланған Шахристаннан тұрды.
Шахристанға Рабад – қолөнер – сауда ауданы жалғасты. Кешкалар –
бекітілген усадьбалар бау – бақшамен, жүзім ағаштарымен қоршалып, бір –
бірімен 50-100 м жерде орналасты. Қала маңындағы жыртылатын егіс
алқаптары да жолдармен қоршалды.
VI – VIII ғасырлардың өзінде – ақ Шу даласында Соғдылықтар, түркілер,
сириялықтар, парсылар негізін қалаған 18 ірі қалалар және көптеген
қоныстар болған [104, 30-31]. Оларды 630 жылы Жетісуда болған Қытай
саяхатшысы Сюань Цзань былай деп сипаттайды: “Түссіз мөлдір көлден (Ыстық
көл) Солтүстік – батысқа 500 м жүргенде Суй (Суяб) қаласына келдік Бұл
қаланың айналасын қосқанда көлемі 6-7 м. Бұнда әр елдің саудагерлерімен
араласып Хулар (Соғдылықтар) өмір сүрді. Топырағы қызыл сұлы мен жүзім
өсіруге қолайлы. Адамдары жүннен тоқылған киім киеді. Суядтен батысқа
қарай тұра жүрсе әрқайсысын ақсақалдары басқаратын он шақты жекелеген
қалалар бар. Ол бір – біріне тәуелді болмаса да, бәрі түркілерге бағынады
[32-33].
Осы сөздермен саяхатшы Талас қаласында суреттейді. Сюань Цзань
бақылауларын қорытындылап: “Суяб қаласынан Кушан князьдігіне дейінгі
мемлекет Соғды деп аталды, оның тұрғындары да соғдылар деп атады”, дейді.
Бұдан көрінетіндей “Сюань Узан Жетісулық қалалр мен Соғды тұрғындарының
арасынан этникалық өзгешелік таппаған. Ал “Алқаптарды өңдеушілер мен
пайда қуғандар (көпестер мен қолөнершілер) саны тең”, деп көрсетуі
Соғдылық қалалардың тек сауда – қолөнер саласында ғана емес, аграрлық
бағытта дамығандығын байқатады, ол археологиялық қазбалармен де
дәлелденген.
Орта Азияда керуен жолдары біртіндеп оңтүстіктен солтүстікке, Лоб –
Нор маңынан Хотан, Яркентке, одан ары таулар арқылы Ауғаныстанға шығатын
болып жоғарлады. Бұған сәйкес халықтардың бұл саудаға қатысу деңгейі де
өзгерді. Мұсылмандықты қабылдағанға дейін – ақ. Шығыс пен Батыс арасында
делдалдық рөлі Иран, Ауғаныстан тұрғындарынан соғдылықтарға, Солтүстікке
қарайғы елдерге көшті. Батыс Түрік қағанатында, VII – VIII ғасырлардағы
қағандардың билігі шығыстағындай берік болмады. Әскери – тайпалық топтар
арасындағы қатаң күрес қағандарды жиі “қуыршақ” билеуші етті: Бұндай
жағдайда мықты бекіністері, әскери топтары, сауда – дипломатиялық
байланыстары бар соғдылық қалалар орны жоғары қойылды. Олар ішкі және
сыртқы қақтығыста “Үшінші күш” ретінде шешім қабылдау мүмкіндігін
иеленді. Түркі қағандары өздерінің соғдылық тұғындарын тат, яғни
басыбайлы, алым – салық төлеуші деп атады [104]. Бірақта соғдылықтардың
батыс түркілерінің арасындағы беделі өте күшті болды деуге негіз бар,
себебі олардың қол астында мемлекеттің барлық экономикалық тыныс –
тіршілігін, ақша айналымын бақылау мүмкіндігі болды. Түркі астаналарынан
табылған. VIII ғасырға созылған тиындар соғды тиындегі аңыздарды
баяндайды, соғды шеберханаларында соғылған.
М.Қашқаридің мәліметіне қарағанда түркілер соғдыша, Соғдылар түрікше
сөйлей білген. Бұған Бұғұт жазуы (VI ғасыр жатқызылады, Монғолиядан
табылған) және Жетісудағы, Талас өзені маңынан табылған керамикалардағы,
жартастардағы жазулар, сондай – ақ Тараз, Суяб қалаларын қазу барысында
табылған, VII ғасырға жататын жергілікті теңгелердегі жазулар дәлел бола
алады [13, 11-12; 47; 51-52]. Сонымен түркілер жеріндегі соғдылық жазу
буддистік, хрестиандық, манихейлік діни мәтіндерді жазуда қолданылған.
Кейіннен соғды жазуын батыста араб, шығыста тибет әліпбиі ығыстырды. Бұл
жазу мүлдем өшкен жоқ, оның негізінде Ұйғыр әліпбиі бөлініп шықты.
М.Қашқари ұйғыр жазуы туралы былай деп жазады. “Ұйғырлардың тілі таза
түрікше... Олар 24 әріптен құралатын жазуды пайдаланады. Кітап пен хат –
хабарды сол жазу мен жазады. Бұл жазуды мұсылман дініне кірмеген ұйғырлар
мен шындардан басқа қазір ешкім білмейді” [11-12].
Ұйғыр жазуы әріптері жоғарыдан төмен қарай және жолдары солдан оңға
қарай орналасқан. VIII – XIII ғасырлардағы түркі тайпаларының будда дінін
уағыздаушы топтары көп қолданған. Бірақ, ислам дінін қабылдауына
байланысты араб графикасы ығыстырылып шығарды. Ұйғыр жазуын XIII ғасырда
моңғолдар қабылдаған, ал моғолдардың ықпалымен ұйғыр әліпбиі Мальчжур
жазуының да негізіне алынды.
Ұйғыр жазуы ескерткіштерінің тілдік ерекшелігін талдай келе ғалымдар
бұл тек ұйғыр тайпаларының ғана емес, сондай – ақ түркі, түргеш, басмыл,
қарлұқ және басқа VIII – XIII ғасырлардағы Шығыс Түркістанды мекендеген
түркі тектес тайпалардың тілі болса керек деп тапшылайды [74;112].
Ұйғыр жазуымен будда, манихейлік, хрестиандық уағыздар, сондай – ақ
Шығыс Түркістандағы Ұйғыр мемлекеттерінің түрлі заң құжаттары,
жылнамалар, сәуегейлік болжаулар т.б. жазылған. Діни шығармалар соғды,
тибет тілдерінен түркі тіліне аударылған.
Ұйғыр аудармашылары діни мәтіндердің жергілікті халыққа ұғынықты болуы
үшін күш салып, сол үшін көне түркі мақал – мәтелдерін, қанатты сөздерін
жиі қолданған, сонымен бірге діни аударма шығармаларда көне түркілердің
фольклоры негіздері басшылыққа алынғаны байқалады.
Зороастра діні б.з.д. VII – IV ғасырларда ежелгі Иран аумағында
қалыптасқан. Оның ғұрыптық тәжірибесі ғаламның төрт элементін – суды,
атты, жерді, ауаны құрметтеу тән. Зороастра ескерткіштерін Орта Азиядан,
Сырдария қалалары мен Жетісудан аңғаруға болады. Бұлар – мұнара сияқты
құрлыстардың қалдықтары, оларды от жағатын мұнаралар мен байланыстыру
қажет. Олар Қостөбе және Қызылөзен қалалары орнының топографиясында
сақталған.
Алайда Орта Азия мен Қазақстанда зороастра дінінің конондық түрінен
айырмашылығы бар ерекше нұсқасы тараған. Ол жергілікті табынушылық
діндермен, атап айтқанда отқа, текке, бабаларға, жануарларға – қойға,
жылқыға, түйеге табынумен тығыз араласып кеткен.
Бұл дінге байланысты олжалар оссурилерге – сүйекті қыш жәшіктерге,
кеспектерге, өлікті жер бетіндегі корхана наус – сағаналарға, қойып
жерлеген жерлерден табылды [54-61].
Зороастра дінін Қазақстан қалаларына VI-VII ғасырларда соғдылар
әкелген. Зороастра дінімен байланысты мәдениеттің көп жақтары Қазақстан
қалаларында, онда ислам келгеннен кейін де кездесе берді. Алайда ислам
Шығыста христиан дінін де, будда дінін де, зороастра дінін де, жергілікті
діндерді де ығыстырып шығарды.
Жібек жолының бойымен келесі бір дін – манихей діні таралған. Ол ІІІ
ғасырда Иранда пайда болған. Ол жалпы алғанда зороастрашылық пен христиан
дінінің қосындысы болатын. Христиан дінінен манихет діні – миссианшылдық,
ал зороастрадан – сәуегейшілік ізгілік пен зұлымдықтың, жарық пен
қараңғылықтың күресі идеясын алған [...204].
Манихей дінінің Жетісу мен Қазақстанның оңтүстігінде, бірінші кезекте
отырықшы тұрғындар арасында өз жақтаушылары болды. Турфан алқабынан
табылған. Манихейлік “Екі негіздің қасиетті кітабы” деген шығарманың
ертедегі ұйғырша қолжазбасында бұл кітап “он оқ елінде (нанымды) ояту
үшін” “Арғу, Талас (Алтын Арғу – Талас ұлуше”) қаласында жазылды
делінген, бұл арада белгілі Тараз қаласы айтылып отыр [130-131].
Манихейліктер қоғамы Тараздан өзге Баласағұн, Шағылбалықта, өмір
сүрген. Тараз қаласынан манихей астралогиялық құдайының символы – айдың
суреті бар қола медальон табылған. Тараздағы ортағасырлық зираттардан
өлікті киіміммен жерлеу ғұрпы байқалады.
VII ғасырда Батыс Түрік қағаны Шығыстағы барлық манихейлердің ең
құдіретті қамқоршысы деп есептелінеді.
Ұйғыр қағанатында көкке табынушылық Идигяньхан тұсында манихейлікпен
алмастырылады.
762-840 жылдары манихейлік ұйғыр қағанатында мемлекеттік дін ретінде
өмір сүрді. Бірақ 779-795 жылдары қағанат ішіндегі төңкеріске байланысты
дағдарысқа ұшырап, кейін бұрынғы статусын қайта алған.
VII – VIII ғасырларда бүкіл Азия бойынша уағыздалғанымен, ол тек
ұйғыр мемлекетінде ғана бекініп қалды.
Осылайша, мұсылмандыққа дейінгі көшпенді – түркі тайпалары мен қалалық
– соғдылықтар арасындағы мәдени байланыс, Сасанидтік Иранның мәдениетінің
Далаға ықпалы көрінді. Шығыс Иран халқы түркі қағандарынан саяси тәуелді
бола тұра, ченунік, мәмілегер, дін таратушылар рөлінде Иран мәдениеті мен
түркі мәдениетінің араласып, сабақтасуына әсерін тигізіп отырды.
Түрік мәдениетінің эволюциясын Иран факторынсыз түсіну мүмкін емес.
VIII – IX ғасырларда түркі мәдениетінің қалыптасуын, дамуын көне түркі
көпестері мен кірме элементтердің (негізінен Ирандық) байланысынан,
кейінгінің басымдылануынан көреміз. Нақ осы Иран халықтары түркілерді
исламға тартты, ол арабтардың өзімен түркілердің терең байланыстары
байқалмады, қожалардың екеуін салмағанда. Араб мәдениеті Қазақстанға
парсылар арқылы енді.
[...132].
2. АРАБ – ТҮРКІ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ.
Арабтардың Орта Азияны жаулап алуы VII ғасырдың ортасында басталған
болатын. Арабтар 644 – 704 ж.ж. Хорасанды, Тохаристанның сол жағалауы
бөлігін алып, Мауреннахрға тереңдей енді. Араб жаулап алуы қарсаңында
Орта Азия мен Қазақстанның көп бөлігі Батыс түрік қағанаты құрамында
болды. Арабтардың Орта Азияны жаулап алуы бір ғасырға жуық уақытқа
созылған. Мауренахрға исламды орнықтыру Хорасандағы араб поместнигі
Хутейба ибн Мус лим (705-7015) кезінде жүзеге асты.
Орта Азиядағы саяси бытыраңқылық пен діни сенретизм VII – VIII
ғасырларда арабтардың табысқа жетуіне септігін тигізді. “Арабтар өз
тарапынан түркештерді өздерінің одақтастары етуге әрекеттенді. Бірақ
олардың осы орайдағы тәсілі басқа, яғни исламды насихаттау болды. Халиф
Хишам (724 – 743) сұлуға мұсылман дінін қабылдауды ұысынып, оған осы
дінді уағыздаушысын жібереді. Түркеш ханы діні бірлік халифке не үшін
қажет болып отырғанын өзінің жақын білетіндігін аңғартты. Хан елшісінің
қатысуымен әскерлерінің байқауын өткізді”. [Гумилев көне түріктер 356
б.].
Арабтардың өздерін жақсы дінге тарта оытырп, әскери және экономикалық
мақсаттарда пайдалануды көздегенін білген Сұлу қаған халиф әскерлеріне
қарсы күрес жүргізіп, олардың ілгері жылжуын тоқтатты, әрі арабтар
тарапынан “сүзеген” деген атқа ие болды.
Түркі тайпаларының мықты һәм тұрақты экономикалық жүйесінің болмауы
олардың күнелту мүмкіншілігін тікелей соғыстарға, шапқыншылықтарға
тәуелді еткен еді. Бартольдтің айтуынша көшпенділер саяси бірлікке
ұмтылмайды.
Халифа Омар (581-644), Әли Батыр (598-661), Әбу Хұрайра және Мағауия
Әбу Сұфйанұлы (602-680) қатарлы сахабалар түріктер хақында жан – жақты
мәліметте еді. Олар Мауренахр туралы құнды саясат ұстанды.
Ахнаф Қайысұлы жетекшілігіндегі мұсылман жасақтарының Жейхун аңғарына
келгенін ұққан түрік қағаны, ферғаналықтар және соғдылармен қуатталған
қолын бастап Хорасан жеріне баса кіріп, Балқы (Балх) жаққа аттанды.
Көбінесе арабтардан құрылған мұсылман тобы Балқыны босатып, негізгі
әскери орталық болған Мәруге қарай шегінеді. Мұсылман жасақтары қаружарақ
пен сан жағынан үстем бола тұра түріктермен соғысудан қашқақтайды. Ахнаф
Қайысұлы олармен соғысу ниетінің болмағанын елшілер жіберіп, бірнеше
дүркін хабарлайды. Мұсылмандар соғыс туғызбау үшін қолдан келгенді
жасайды. Олардың тілегі қабыл болмады да қаған шеруін тартып, кенет
шегінеді, сірә, түріктердің батысқа қарай жорыққа шыққанынан хабардар
болған Қытайлар Шығыс өңірге үлкен қолмен аттанған еді. Қытайлардың түрік
жұртын шапқаны туралы хабар қағанға жетеді. Сөйтіп, мұсылмандар
Мауреннахр тұрғындарымен соғыспау мақсатына жетеді. Қытай империясының
Шығыс жақта тыныштықты бұзып, шапқыншылық әрекеттерін үдетуі, түріктердің
мұсылмандарға жақындасуына оң әсерін тигізді.
Қытай деректерінде ең соңғы сасани патшасы Иездужурдің ұлы ФирҰздың
650 жылы елшілер жіберіп, Таң (619-908) әулетінен көмек сұрағаны
жазылған. Дәл сол сәтте, халифа Қоснурұлы Осман да (644-656) Таң
императоры Као – Тсұң патшаға (650-684) елшілер жіберіп, саяси
дипломатиялық байланыс орнатады. Бұл, Шығыс Түркістан мен Моңғолияда
Қытай әкімдігі орнаған кез. Сонау 630 жылы император Тан – Тсұң кезінде
Монғолияны жаулап алған қытайлар, аумақтарын батысқа қарай өсіру саясатын
күшейтеді. Сасани әулеті мен кейбір түргеш, соғды әміршілерінің көмек
сұрауын желеулеткен Таң әскері Као – Тсұңның (650-684) басшылығында 659
жылы Мауреннахр жеріне баса көктеп кіріп, сонау Бұқара, Смарқандқа шейін
әскерлерін жібереді.
Рәшид халифалардан кейін билік Мағауия Әбу Сұфйанұлы бастаған Әмәуи
әулетіне өтеді. Мағауия Пайғамбар хатшыларының бірі еді. Осы сахабаның
түріктермен жөнді қарым – қатынас орнатылуы, олардың соғысқа
арандатылмауы үшін қамданғаны және әмірші бектерге хаттар жолдағаны
мәлім. Бір кезде ол Әрмәния уалиятының әміршісіне жазған хатында, қатты
ескерту жасап, былай деген: Түріктерді арандатпаңыз және олардың бірдеңке
алуға тырыспаңыз. Үйткені, мен, Расуллаптың былай деп айтқанын естідім:
“Түріктер жусан оты бітетұғын жерге дейін, яғни Арабияның оңтүстік
өңіріне дейін барады.
Әм әуи хандығынан кейін билік Аббаси әулетіне (750-1247) өткен. Халифа
Һарұн әр – Рашид (786-809) кезіде Си жистан мен Хорасан аймақтарына хакім
болған Хамза Адырақұлы кезінде де ұқсас оқиғалар болғаны туралы белгілі
тарихшы әл – Жәһиздің (776-869) еңбегінде: “Хамза Адырақұлының әкімшілігі
уақытында кейбір түріктер қарақшылар елді мекендерді шауып, тонаушылық
жасап, елдің сиқын кетіреді. Хамзаның әскерлері осы бейбастақ түріктерді
қоршауға алады, оларды қырып тастауға жетерлік қуаты бар еді. Хамза
әскерлеріне: “Олар сендерге тиіспесе, сендер де шабуыл жасамаңдар, оларды
қоя беріңдер. Сірә түріктер қаһында, олар сендерге соқтықпаса, сендер де
оларға тиіспеңдер, олармен достасыңдар деп айтылған деп, оларды қоя
берген.
Түріктерге деген қамқорлықтың Аббаси әулеті кезінде ең жоғарғы
деңгейге жеткенін, түріктердің биік мәртебелерге, жоғары әскери
мансаптарға тағайындалғанын, халифалардың түріктен әйел алғанын (Мысалы,
белгілі халифа Мұғтасымның шешесі түрік қызы еді), мемлекет орталығы
Бағдадта түріктердің ерекше құрметтелгенін, Әл Жәһиз, Әл Мәсұди сияқты
қаламгерлер хабарлайды. Төрт Шәһрияр дәуірінен бастап Әм әуи және Аббаси
хүкіметінде Мауренахр мен Түркістан аймақтарындағы соғды түрік
халықтарына жасалған жоғары адами мәліметтердің мысалдарын көптеп
келтіруге болады. Ал, өзара соғыстардың болғаны да әбден шындық. Мұның
бірі – саяси оқиғалар, екіншісі діни уақиғалар. Яғни, екі елді соғысуы
көбнесе халықтар арасындағы соғыс сипатында емес, қайта сол өңірдің
феодал билеушісінің яки әскер басшының не өз еркімен не патшасының
бұйрығымен туындаған оқиға болған. Кейбір араб жасақ бектерінің түрік –
соғдылармен соғысуы, Исламның діни бұйрығынан гөрі, олар қарасты болған
уил аят нәтижесі еді. Демек, себепші факторлар саяси – экономикалық
мүдделер болған. Сонымен, бағзы Әмәун билеушілері түрік – соғдылармен
ғана емес, өзінің арабтарымен, тіпті Мекке – Мәдине тұрғындарымен да
соғысқан, бұл олардың және адасқан бағыттағы зорлықшылардың көкшолақты
қиянкескілікке барғанын көрсетеді.
Түрік араб қатынастарының басталуы 634-644 жылдардан басталады. Ахнаф
Қайысұлының әміріндегі мұсылман әскері Тобсин, Һерат, Серохс аймақтарын
азат етіп, осы күнгі Түркіменстандағы Мәру қаласына қашып сонда
жасырынған Йездүжердті (651) қолға түсіруге аттанады. Сасани шаһының
Ирандағы соғдыларға қашып барып, жәрдем сұрауы табиғи. Соғдылар тіл, дін
және мәдениеті жағынан Ирандықтарға жақын болатұғын. Мұсылмандардың
артынан аттанғанын естіген шаһ мәруден қашып, Мәруар – рауызға шегініп
бекінеді. Мұсылмандардың қолына түсетінінен сезіктенген Йездүжерд соғды,
түрік, қытай әкімдеріне хат жіберіп, мұсылмандарға қарсы көмекке келуін
жалбарына сұрайды. Әйтпесе, олардың да өзінің кебін киетінін айтып,
оларды мұсылмандарға қарсы арандатуға тырысады. Міне, осы оқиғалар
мұсылмандар мен түркілердің алғашқы соғыстарының, қарсыласуларының
негізгі себептері, шарттары болып табылады. Мәру – ар – рауызда өзінің
аман қалмайтынын сезінген Сасани патшасы Ауғаныстандағы Балқы )Балх)
қаласын паналайды. Ахнаф Қайысұлы Балқыға аттанады. Балқының да пана
болмайтынын аңғарған ІІІ Йездүжерд жасырынып қашады да түрік қағанына
барып, баспана сұрайды. Таныс жау бейтаныс жаудан артық дегендей,
Йездүжердтің арандатуы мен айла – шараларына көнген қаған оған
көмектесуді уәде етеді. Сөйтіп, олар жасақтарын, Ферғаналықтар мен
соғдылардан әскер жинап, Жейхуннан өтіп, Хорасан өлкесіндегі Балқыға
қарай аттанады. Осылай, тарихта бірінші рет арабтар мен түріетер
қақтығысып қалады. Бұл, кейінірек хақ діні жолында қоян – қолтық
араласып, бірге соғысатын екі мемлекеттің тікелей қарсыласуы еді. Балқыда
қоныстанған Кұфа әскерлері келе жатқан алып ордаға шамалары жетпейтінін
аңғарып, Мәру – аррауызда бекінген Ахнафтың қосындарына барып қосылады.
Балқының босатылғанын аңғарған түрік қағаны осы аймақтағы құлдардан көп
әскер жинап, Мәру – ар – рауызға қарай бет алады. Түрік – парсы – соғды
жасақтарынан құралған қалың әскер мұсылмандар үшін үлкен қауіп туғызады.
Данышпан Һәм тәжірибелі Ахнаф өзінің қарамағындағы мұсылмандарды жинап,
оларға соғыс шараларын түсіндіреді.
Көреген қолбасы Ахнаф Қайысұлы алдында Жейхун өзені, артта тау
болатындай етіп, әскерін орналастырады да, оларға ең соңғы ақыл –
насихатын айтады. Әрине, түрік – соғдылармен мүмкіндігінше соғыспауға
ақыл – кеңес береді. Түрік қағаны мен парсы соғдылардан құралған күштер
мұсылмандарды бекінген орнында қоршайды. Бұл аса маңызды соғыс еді,
өйткені, егер де мұсылмандар осы соғыста жеңілсе, онда Иран жерін
қайтадан Йездүжердің билігіне өтіп, Сасани патшалығы қайтадан қалпына
келуі мүмкін еді. Бұдан басқа мұсылмандардың Орта Азияға келуі кемелденуі
мүмкін болар еді. Алайда Аллаһ Тағала Ислам һидаятының Орта Азияда
жайылуын тағдыр еткен – ді. Ахнаф Қайысұлының жетекшілігіне толықтай
ұйыған, сабыр сақтаған мұсылмандарды Құдай қолдады. Қоршау ұзақ уақытқа
созылады, екі жақтың да соғысуға батылы бармайды. Йездүжерд оларды
соғыстыру үшін шамасынша баққанымен арманына жете алмайды. Дерктерде
Йездүжерді қымбат киіміне қызыққан бір диірменші өлтірген деп жазылған
[Рвтеладзе, Л. Мусульманские святыни Узбек – а. Ташкент].
Түрік қағанына қытайлардың көп әскер күшімен шығыс аймақтарға баса
кіргені туралы кенет хабар келеді. Түріктер үшін қытайлар парсыдан да,
арабтан да, қорқынышты, ежелден келе жатқан ата жауы еді. Сондықтан қаған
әскерін бастап, қытайлармен соғысқа аттану үшін шығысқа аттанады.
Түріктер осы қоршаудан шамамен бір ғасырдан кейін, яғни 751 жылы
арабтармен бірге қытайларға қарсы Талас жерінде соғыстарын әрине білген
жоқ болатын. Түріктердің Балқы жаққа шегінгенін естіген әскер басылары
Ахнафқа келіп, оларды артынан қууға рұқсат сұрағанда, ол: “Тұрған
жерлерінде қалыңдар, оларға тиіспеңдер” деп жауап береді.
Демек, мұсылман арабтар мен түрік – соғдылар арасындағы алғашқы саяси
– экономикалық байланыстар түрік – соғдылардың Иран патшасына болысамыз
деп мұсылмандарды қоршауынан басталады.
Ғасырлар бойы билік жүргізген Сасани патшалығын күйретіп, Иран жерін
бағындырған мұсылмандар сонау Хорасан өңіріне шейін келген еді.
Мұсылмандар VII ғасырлардың орта шенінде [642]. Орта Азияға тақағанда,
көшпелі түркілер көбінесе Сырдарияның Солтүстігін мекендеуші еді.
Йсқұттың “Мекендер жинағы” атты еңбегінде әр түркі тайпасының жеке
мекенінің болғанын және олардың бір – бірімен үнемі соғысатынын жазады.
Мұсылмандардың түркілермен алғашқы әскери қарсыласуы 642 жылы Мәру
қаласының маңында, Ахнаф Қойысұлы жетекшілігіндегі мұсылман жасақтармен
болған шайқас деген жорамал бар. Алайда, арабтармен соғысқан Сасани
жасақтарының құрамында түркілердің болғаны жіне кейбір араб жырларында
түріктердің батырлығын мадақтайтын бәйіттердің кезегуі, осы қатынастардың
сәл әріректе басталғанын көрсетеді. Ғалым Гиббтің пікірінше Нихауанд
жеңісінен кейін Сасани қосындарын қуған мұсылман әскері, сонау Әз –
Омардың хаятында Тохаристан түріктерімен қарсыласып қалған-ды. Оның
үстіне арабтардың жағырапиялық орталығы арабтардың басқа ұлттарымен етене
араласуына қолайсыздау еді. Мұның нәтижесінде арабтар шектеулі мәдени
қатынастар орнатып, тілдерімен мәдениеттерімен сыртқы ықпалдардан
сақтаған. Хипсаздың үлкен сауда – саттық жолдарының бойында болмауы,
табиғат байлықтарының табылмауы олардың шөлді – шөлейтті отанын басқа
халықтардың окупациядан тыс қалдырған, сондықтан, арабтар құлдық мінезден
аулақ, жасықтықтың не екенін білмей өмір сүрген. Ауыр тауқымен көрмеген,
жаугершілікке ұшырамаған олар қорқудың не екенін білмейтұғын деп жазуды
тарих кітаптары.
Орта Азия халықтарының хақ дінді қабылдауында ең алғашқы һидаят
тұқымын сепкен, көптеген мешіттер, оқу орындары, рибаттар, жұма
мешіттерін салдырған Құтайба Мүсілім ұлының (715) түріктердің ислам дінін
қабылдауына да қосқан үлесі өте зор.
711 жылы Құтайба Самарқанд жорығына аттанады. Оны жеңіп билігін
орнатқан құтайба, ініс Абдуллаһ Мүсілімұлын мұсылман әміршісі етіп
тағайындайды да, оған жеткілікті әскер қалдырып, Мәруға қайтады.
Осы арада 711 жылы Білге қаған (680-735) мен Күлтегін басқарған
отрядтар түргештерді қуып соғды еліне кейін келіп, Бұлағы деген жерде
түргештерді тықсыртады. Екпіні басылмаған олар, Сырдариядан өтіп,
Құтыйбанның қосындарымен соғысып жеңіліп қайтады. Бұл жорыққа Тоныкөк те
қатысқан еді. 712-713 жылдары Құтайба Шаштықтар мен Ферғаналықтарды
тықсырып қайтарады да, 714 жылы Оңтүстік Қазақстандағы Исфиджап
жортылуына шығады.
Абарлар мен мұқырлар сияқты түріктер алғашқы мәліметтер VII ғасырдың
екінші ширегіне жатады, онда бұлар дулудың бес тайпасы құрамында атап
көрсетілген. 659 жылы Батыстүрікттік қағанатты қытайлықтар жаулап алған
кезде түркештер екі әскери округі: согэ және мако рулары өмір сүрген Іле
өзені алқабының жоғарғы бөлігіндегі Ву – лоуды және алишэлер Іле өзенінің
батысындағы Го – шаньды мекендеді. “Тан әулетінің тарихы” түркештердің
шығу тегі мен қай этникалық топқа жататындығы жөнінде тек олардың “сары”
және “қара” тектілерге ғана бөлінетінін айтады. Біздің талдауымыз бойынша
“сарылар” байырғы тұрғындар мұқырылар, ал “қаралар” – келімсек абарлар,
олар бірігіп бір халық боп кетсе де, әлі де өздерінің шыққан тегін,
нәсілі бөліктігін әлі ұмыта қоймаған.
Түркештер саны жағынан өте көп халық. Хан Согэ дәуірлеп тұрған шағында
әскерінің саны 300 мыңға жеткен еді. Бұл санға түркештердің өздерінен
басқа олар Батыстүркіттік қаңанатты құлатқаннан және Ашин мемлекетін қиып
өткеннен кейін өздеріне бағынған көрші тайпалардан құралған көмекші
әскерлер енді. Ал соның алдында ғана әулет негізін қалаған Үшжелінің тек
140 мың ғана жауынгері болды ғой және соның өзі де “бағыныштыларын
тыныштандыра білуі, сол арқылы олардың құрметтеуі мен сеніміне бөлінуі,
сөйтіп көшпелілердің оған сенуі арқасында ғана осылай болды емес пе?!
“Қара” тектілер аз еді, өйткені олар 300 мың жан – тұғын (жауынгерлер
емес!), яғни олар түркеш халқының шамамен үштен бірін құрады.
Әрбір ер – азаматы - жауынгер болып есептелетін жабайы елдер үшін
әскердің халыққа қатысты есеп коэфицентінқолдана отырып, белгілі бір
дәлдікпен түркештердің адам санын айқындауға болады. Олар 500 мыңнан 700
мың адам аралығында ауытқып отырды. Егер тан әулетінің барынша гүлденген
шағында (754 ж.) Қытай халқының саны екі жыныстан бар болғаны 58 миллион
жанға жеткенін ескерсек, сол кез үшін бұл өте көп. Алайда батыстүрікіттік
хандардың иеліктерін мұраланған түркештер олардың Империяға бағыт
ұстайтын саясатын да мұралыққа алды. Сол арқылы түркештер түріктердің
жауларына айналды және кешікпей – ақ байқалды.
Тан әәлеті Батыс өлкесінен айырылғанына көнгісі келмейді. Ол
түріктердің, түркештердің және арабтардың жаулап алушылығын өздерінің
уақытша сәтсіздіктері деп есептеді. Тек далалық және атты әскер мен
талантты генерал ғана қажет болды. Өлтірілген хан Юанькиннің ұлы ретінде
айдалуда жапа шегіп жүрген түркіт ханзадасы Хянь сондай тұлға болып
шықты. Өздеріне керек болысымен оған кешірім жасалды.
703 жылы шығыста бітімге қол жетісімен, 704 жылы бірден батыстағы
жағдай да өзгерді. Батыстүріктік екі хан – Хуай-дао мен Хянь әскерлермен
жіберілді. Хянь Шу өзенінің батысындағы 30 мың үйді тыныштандырды.
Империя жағына ең әуелі 704 жылы шато, ал сонан соң 705 жылы батыс
түрікттері мен қарлұқтар берілді. 706 жылға қарай бастапқы жағдай қалпына
келтірілді.
Бірақ онда түркештердің бейқамдығын қалай түсіндіруге болады? Бұл оп-
оңай: оңтүстік жақтан оларды арабтар қыспаққа алды. 705 жылы Күтейба
Балхты, 706 жылы – Пайкедті жаулап үлгерді, бірақ соғдылықтар мен
“түріктер” оларды шегінуге мәжбүр етті. Табари хабарындағы бұл “түріктер”
түркештер еді. Жаңа ортақ жаудан қорғану қажеттілігі оларды
қытайлықтармен татуластырды, ал қытай министірлерін оңтүстік – батыстағы
қажетті тосқауыл ретіндегі жаңа мемлекетті мойындауға мәжбүр етті. Осы
арада Хяньнің не себепті Шудың батысындағы жерлерді бағындырып,
түркештерге аяушылық жасағандығы және 706 жылы Үшжеле бектік құрметті
атаққа қандай еңбегі үшін ұсынылғандығы түсінікті бола түседі. 707 жылы
түркештер Кутейбаны тағы да Бұхарадан кері ысырып тастады.
Алайда, дипломатия мен пара беріп сатып алушылық өзінің дегенін
істеді. 709 жылы жағдайын дана Тоныкөк тамаша суреттеп жазды: “Табғаш
қағаны біздің жауымыз болды. Он жебе қағаны (батыс түріктерінің, бұл
арада түргеш ханы Согэ – Л.Г. біздің жауымыз болды. Бәрінен де біздің
нағыз жауымыз болған қырғыздың күшті қағаны. Осы үш қаған өзара
ақылдасып: “Иә, біз Алтун тобырларына барайық” – деді. Олар осылай
ақылдасып, былай деді: “иә, біз шығысқа, түрік қағанына қарсы жорыққа
аттанайық. (Бұдан батыс жақтан, түріктердің тылына түйдектелген соққы
беру алдын – ала ойластырғандығы аңғарылады. – Л.Г.) Егер біз оған
бармасақ, қандай болғанда да ол бізді жеңеді: қаған – батыр, ал оның
кеңесшісі – дана, мүмкін бізді өлтіретін сол батыр. Біз үшеуміз бірігіп,
жорыққа аттанайық”. Түргеш қағаны мынаны айтты: “Менің халқым сонда
болады, - деді ол, - ал түрік халқы абдырап қалған, оның оғуздары, -
деді ол, - ыдыраған жағдайда”. Шынында да түріктер қоршауда қалды және
одан құтылу үшін жауы күтпеген жол табуы тиіс еді. Олар соны тапты да.
Тоныкөк хан кеңесшісі қызмет орнын Қапаған хан тұсында да сақтап
қалды, бірақ қуғынға ұшыраған ханзадалармен байланысын үзбеді, қайта
өзінің қызы Пофты тақтың заңды мұрагері тардуштар шады Монголиянға
тұрмысқа беріп, жағдайын бұрынғыдан да нығайта түсті. Қағанаттың батыс
шекарасында әскеріне қолбасшылық жасай жүріп, Могулянь 709 жылы чиктердің
облысына басып кірді және Енисейдің бас жағынан екінші бетіне өтіп, Орпен
маңында олардың әскерлерін тас – талқан етті және соның артынша аздарды
бағындырды. Дәл сол уақыттары ол қазіргі Туваның бүкіл территориясын
өзіне қаратып алды, бірақ басты жау – қырғыздар сенімді табиғи қорғаныс –
Саян жондарының арқасында өзіне ешнәрсе өзіне ешнәрсе дарытпайтын болып
қала берді. Чиктер мен аздарды жеңіп алу қырғыздардың шапқыншылық жасау
қаупін кейінге шегергенімен, оны шапқыншылық жасау қаупін кейінге
шегергенімен, оны жойған жоқ – ты.
Сол кезде Тоныкөк билік ісіне тағы да килікті. Ол бастамашылдықты өз
қолдарына алып, жазды күтпей қырғыздарға дереу шабуыл жасауды, кенеттен
бас салуды пайдаланып, оларға күйреуге соққы беруді ұсынды. Бұл орайдағы
ең үлкен қиыншылық Саян жондары арқылы әдеттегіден өзге жерге өтуде
болды, өйткені Көгмән (батыс Саян) арқылы өтетін асу күзетіліп тұрды.
Асуға атой салу ақылға сыймастық нәрсе болар еді, себебі қырғыздар 80 мың
сарбаз шығарып, түрік армиясын түркештер мен табгаш – имперліктер келіп
жеткенше ұстап тұра алар еді. Адамдарын шайқасқа жұмылдыру жағынан
қырығздардың зор артықшылығы болды: олар суармалы егіншілкпен
айналысатын, демек, халқы тығыз орналаса өмір сүрд. Қалай дегенде де
сабан – топанның көп болуы жылқыларын үйлерінен онша алысқа айдамай бағып
– қағуға мүмкіндік берді. Түріктер өз жорықтарының тек кенеттен шабуыл
жасағанда ғана табысты болатындығына үміт артты. Басқа жолды көрсетуді
мойнына алған жолбасшыны Тоныкөк “далалық аздар арасынан” тапты.
Ойға алынған бұл жорық өте бір өжет аванюраға көп ұқсас еді, бірақ хан
оған келісті, Тоныкөкті бастық тағайындап, оған өзінің жақсы көрмейтін
жиендерін көмекшілікке берді. Одан арғы оқиғаларды Тоныкөктің өзі тамаша
етіп баяндаған: “Мен әскердің жылжуына бұйрық бердім; мен атқа қоныңдар!
– дедім. Ақтермелер өзені арқылы өтісімен мен лагерь құрып тоқтаңдар, -
деп бұйырдым (Сірә, осы арада барлық артық нәрсе, дұрысырағы, қалдыруға
болатын нәрсенің бәрі түгел қалдырылған болуы керек. – Л.Г.) Атқа отыруды
бұйырып, мен қар арқылы [дұрысы қар үстімен] жол салдым. Мен өзгелермен
бірге атымды тізгінінен жетектеп, жаяу, ағаш сырықтарына сүйеніп таудың
үстіне шықтым. Алдағы адамдар жолды таптап тастаған екен, сондықтан біз
орман өскен тау шыңының арғы жағына астық. Үлкен қыиыншылықпен біз төмен
түстік, сөйтіп он түннің ішінде (жауды шошындырып алмас үшін күндіз
жүруден сақтандық) қар үйіндісін айналып өтіп, таудың баурайына жеттік.
Жолдан адасқан жолбасшымыз түйреп өлтірілді. Біз Ан өзенінің ағысы
бойымен төмен қарай жүрдік. Өз әскерімізді санап шығу үшін біз тоқтап
тұруға бұйрық бердік, ал аттарымызды біз ағаштарға байлап қойдық. (Сірә,
біразы артта қалып, үсіп кеткен болулары керек. – Л.Г.) Күндіз де, түнде
де біз атпен ағытылып шабумен болдық. Қырғыздарға біз ұйықтап жатқан
кездерінде тарпа бас салдық... найза ұшымен жол салдық. Олардың ханы мен
әскерлері жиналып жатты. Түріктер түркеш әскерлеріне атой сала тиісіп,
оны аздаған жеңіліске ұшыратты.
Түркештердің сан жағынан басымдығы онша көп болмағанын атап көрсету
керек. Оны Тоныкөктің өзі былайша айқындаған: “олардың екі қанаты жарты
еседей көбіректеу болды”. Сірә, “он түмен” “он тайпаның” жасақтарынан
құралған шығар және дұрыстап толықтырылмаған болар. Оның үстіне алғашқы
екі жеңісінде түріктер түркештерге едәуір шығын келтірді ғой. Бірақ соған
қарамастан түркештер естерін жиып, түріктерге өздері “өрттей жанып”
шабуыл жасады. Бұл арада түрік атты әскерлерінің жауынгерлік сапасы
қайтадан көрінді – түркеш әскерлері тамтығы қалмай талқандалды, ал Согэ
қаған қолға түсті. Түргеш мемлекеті құлады. “Он жебе бектері мен халқы
түгел келіп, бәрі бағынды”. Табыстарын баянды ете әрі түркештердің
қалғандарын іздеріне түсе қуалай отырып, түрік әскері оңтүстікке бет
алды, сөйтіп, түріктер “Темир Қақпа” деп атайтын Бұзғал өткеліне дейін
жетті. Онда бұлар соғдылықтардан мол алым – салық жинап алды. Алайда
түріктердің одан әрі Орта Азияға оңтүстігінен киліккен арабтар тоқтатты.
“Бізде ер жүрек жауынгерлер шабуыл жасады”. Тек Күлтегіннің шегінуді
тасалаған ерлік арпалысы ғана түріктердің негізгі күшінің жау қуғынынан
құтылып кетуіне мүмкіндік берді. Бұл қақтығыс жөніндегі сабыс тіпті
Тибетке дейін жетті.
Осы шабуылдар кезінде Күлтегін өзін даңқа бөледі. Өйткені ол
оңтүстікке қарай шегінген түркештерді және Кошу – түтікті, яғни Орта
Азияда әлі де сақталып қалған соңғы нушибийлік бектердің бірін тас –
талқанын шығара жеңе алды. Бірінші мақсат та тамаша орындалды: 710-711
жылдары батыстан туатын қатер толық жойылды.
Өз әскерлерінің толық жеңіске жеткендігі, Согэнің тұтқындалғандығы
және олжалы болғандары туралы хабар алағанда Қапаған хан батысты толық
жауланып алынған және түркеш хандарының енді өмір сүрулері артық деп
есептеді. Сондықтан да ол сатқын Чженге: “Сіз өзіңіздің бірге туған
ағаңызбен өзара келісіп өмір сүре алмадыңыз; ендеше маған бүтіндей
берілгендіктен қызмет ете алар ма екенсіз?”, - деп, 711 жылы екеуінің де
бастарын шаптырды.
Алайда ол өз ұйғарымымен асығыстық жасады: батыс күйретілгенімен,
жаулап алынбаған болатын. Қара Ертіс жағалаулары мен Тарбағатайда өмір
сүрген қарлұқтар “бостандық пен тәуелсіздік үшін” түріктерге қарсы
аттанды. Жаңа жаумен күрес батыс әскерінің күштерін бірнеше жылға тұсап
тастады. Мұқырылары (қыт.могэ) түріктерге бағнған Батыс Жоңғария ғана
сенімді аймақ болып шықты. 713 жылы Мохэдо Түтін (Баһадүр – тудун) деген
біреуді “соғыста қызмет көрсеткені үшін” имперліктер Ташкенттің тәуелді
иеленушісі етіп қойғанына қарағанда түріктер Соғдыда табан тіреп қала
алмаған. Батыс түріктерінің 714 жылы империяның билігін серпіп тастағысы
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz