Егіншілік жүйесін қолдану және топырақты эрозиядан қорғау

Жоспар
Кіріспе

Топырақ эрозиясы мен дефляциясы лабораториясы 1
ЕГІНШІЛІК ЖҮЙЕСІН ҚОЛДАНУ ЖӘНЕ ТОПЫРАҚТЫ ЭРОЗИЯДАН ҚОРҒАУ 5
ЖЕРДІ МЕЛИОРАЦИЯЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 10
Топырақ экологиясы 14

1959 жылы құрылғаы топырақ эрозиясы бөлімі негізінде 1990 жылы қайта ұйымдастырылды. Лабораторияны көп жылдар бойы биология ғылымының докторы, профессор Р. Жанпейісов басқарған болатыл. Соңғы жылдары лабораторияны география ғылымының докторы М. Е. Белгібаев басқаруда. Лабораторияда 12 қызметкер бар, оның 2-і аға ғылыми қызметкер, ғылым кандидаттары, 3-і кіші ғылыми қызметкер, қалғандары ғылымн-техникалық қызметкерлер.
Лаборатория бағыты — республика топырағындағы жел мен су эрозиясының кұбылыстарын зерттеп, топырақты бұл апаттаи қорғау, Топырақтың жел эрозиясы проблемасы терістік облыстарымызда тың және тыңайған жерлерді игеру кезеңінен басталды. Себебі тынды жыртуға жер таңдап алу кезінде кейбір қателіктердің салдарынан құмдақ топырақтар да жыртылып кетіп, бұл аймақтарда топырақтың жел эрозиясы жаппай epic алды. Табиғаттың осы апатымен күресу үшін алдымон бұл апаттың пайда болу себептерін, таралу заңдылыктарын, опымен күресу әдістерін тәжірибе жүзінде сынау керек болды. Осы зерттеулермен шұғылдану мақсатында, институт құрамында кезінде арнайы лаборатория ашылды. Ұжым ғалымдары, ең алдымен, топырақтың жел эрозиясымен куресу жолдарын қарастырды. Ол үшін республнкамыздың тың игерген барлық облыстары топырақ-эрозиялық зерттеулермсн қамтылды. Топырақ-эрозиялық карталар жасалын, онда эрозияға шалдық-қан жер көлемінің мөлшері керсетіліп, эрозиялық ау-дандарға бөлінді. Павлодар, Қостанай облыстары кұрамында ел эрозиясына қатты ұшыраған төрт-бес шаруашылық жері топырақ-эрозиялық зерттеулермен мұқият камтылым, олардыц егжей-тегжейлі толық карталары жасалып, эрозияға қарсы күресу шараларының жобасы бекітілді. Мәселен, эрозиямен күресу шаралары Қостанай облысының «Белииский» кеңшары мен Павлодар облысының «Пресиов» шарында жүзеге асын, олардың тиімділігі осы шаруашылықта сыналды. Тәжірибе корытындысы жаксы болғандықтан, бұл шаралар топырағы эрозияға шалдыққак көптеғен шаруашылықтарда енгізіліп, тиімді нәтиже беруде.

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАРЫ

Топырақ эрозиясы мен дефляциясы лабораториясы 1
ЕГІНШІЛІК ЖҮЙЕСІН ҚОЛДАНУ ЖӘНЕ ТОПЫРАҚТЫ ЭРОЗИЯДАН ҚОРҒАУ 5
ЖЕРДІ МЕЛИОРАЦИЯЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 10
Топырақ экологиясы 14

Топырақ эрозиясы мен дефляциясы лабораториясы
1959 жылы құрылғаы топырақ эрозиясы бөлімі негізінде 1990 жылы қайта
ұйымдастырылды. Лабораторияны көп жылдар бойы биология ғылымының докторы,
профессор Р. Жанпейісов басқарған болатыл. Соңғы жылдары лабораторияны
география ғылымының докторы М. Е. Белгібаев басқаруда. Лабораторияда 12
қызметкер бар, оның 2-і аға ғылыми қызметкер, ғылым кандидаттары, 3-і кіші
ғылыми қызметкер, қалғандары ғылымн-техникалық қызметкерлер.
Лаборатория бағыты — республика топырағындағы жел мен су эрозиясының
кұбылыстарын зерттеп, топырақты бұл апаттаи қорғау, Топырақтың жел эрозиясы
проблемасы терістік облыстарымызда тың және тыңайған жерлерді игеру
кезеңінен басталды. Себебі тынды жыртуға жер таңдап алу кезінде кейбір
қателіктердің салдарынан құмдақ топырақтар да жыртылып кетіп, бұл
аймақтарда топырақтың жел эрозиясы жаппай epic алды. Табиғаттың осы
апатымен күресу үшін алдымон бұл апаттың пайда болу себептерін, таралу
заңдылыктарын, опымен күресу әдістерін тәжірибе жүзінде сынау керек болды.
Осы зерттеулермен шұғылдану мақсатында, институт құрамында кезінде арнайы
лаборатория ашылды. Ұжым ғалымдары, ең алдымен, топырақтың жел эрозиясымен
куресу жолдарын қарастырды. Ол үшін республнкамыздың тың игерген барлық
облыстары топырақ-эрозиялық зерттеулермсн қамтылды. Топырақ-эрозиялық
карталар жасалын, онда эрозияға шалдық-қан жер көлемінің мөлшері
керсетіліп, эрозиялық ау-дандарға бөлінді. Павлодар, Қостанай облыстары
кұрамында ел эрозиясына қатты ұшыраған төрт-бес шаруашылық жері топырақ-
эрозиялық зерттеулермен мұқият камтылым, олардыц егжей-тегжейлі толық
карталары жасалып, эрозияға қарсы күресу шараларының жобасы бекітілді.
Мәселен, эрозиямен күресу шаралары Қостанай облысының Белииский кеңшары
мен Павлодар облысының Пресиов шарында жүзеге асын, олардың тиімділігі
осы шаруашылықта сыналды. Тәжірибе корытындысы жаксы болғандықтан, бұл
шаралар топырағы эрозияға шалдыққак көптеғен шаруашылықтарда енгізіліп,
тиімді нәтиже беруде.
Алпысыншы жылдардан бастап лаборатория ғалымдары оңтүстіктеғі таулы
аймақтарда кең тараған топырақтың су эрознясы құбылыстарын терең зерттеу
мәселелерімен шұғылдануда. Ол үшін Кіші Алматы бассейндегі Шыбынсай
бұлағының оң жақ орта таулы аймағында тұрақты тәжірибе орны ашылды. Мұнда
су эрозиясына қатысы бар әр түрлі табиғат құбылыстары көп жылдар бойы үзбей
зерттелді. Топырақтың су эрозиясы-мен күресудің ғалымдар ұсынған жолдары
Оңтүстік Қазақстан облысының Төле би ауданындағы таулы алқапта орналасқан
Ленин атындағы кеңшарда сыпалды. Бұл тиімді тәжірибе кейіңгі жылдары су
эрозпясы тараған басқа да шаруашылыктарда енгізіліп, жақсы нәти-желер
беруде.
Топырақ құрылымы неғұрлым жақсы болса, ол солғұрлым эрозияға шыдамды
келеді. Сондыктан лабораторня ғалымдарының біраз жұмысы топырақтың
құрылымын қолдан жақсартумен байланысты. Бұл үшін құрылымы нашар, тозаңы
шығып жатқан топыраққа қолдан жасалған әр түрлі полимерлік
қосылыстардың (ПАА, К — Ч) ерітінділері себіледі. Сонда шаңы шығып
жатқан топырақ ерітінді әрекетімен желімделіп, жаксы құрылым жасайды. Ал
ондай топырақ эрозияға оңайлықпен берілмейді. Ғалымдардың бұл жұмыстары
Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының Химия институты ғалымдарымен бірлесіп
кешенді түрде жүргізілуде. Соңғы кезде лаборатория қызметкерлері
топырақ эрозиясы мәселелерін тек егістік жерлерде ғана емес, сонымен
қатар эрозияға кеи ұшыраған жайылымды, тұяқтесті болған жерлерде де
жүргізуде.
Ақмола, Қөкшетау, Қостанай, Солтүстік Қазакстан облыстарындағы 12
совхозда қолданылып, 300 гектардай жерді өндірістік жағдай-да сынап, жаксы
нәтижеге жеткен еді. Осы әдісті қол-даныи, кебірлі жерлерді жақсарткаида,
олардаіі алын-ған өнім өңделмеген табиғи кебір жерге карағанда 7 - 10
еседей көп. Бұл жағдай кебірлі жерлерді игеру мол резервтікі көзі екендігін
көрсетеді. Себебі аса күрделі жакеарту жұмыстарын жүргізбей-ақ, қаржы
жұмсамай-ақ кебірлі жерлердіц өнімін 7-10 рет арттыруға болады. Жүргізілген
ғылыми-зерттеу жұмыстарыныц нәти-жесіне сүйене отырып, ннститут ғалымдары
кебірлі жср-лерді игеру жөнінде ирактикалық ұсыныстар жасады. Ол Қазақстан
Ресиубликасы Ауыл шаруашылығы министрлігінен қолдау тауып, арнайы
әдістемелік басшылық-каалынды.
Енді республикамыздың солтүстік облыстарында Казгипрозем және
облыстын, агрохимнялық лаборато-риялар жасағаи жобалар мен кебірлі жерлерді
игеру жұмысы жүріп жатыр. Солтүстіктің дәнді, кара топырақты және қызғылт-
кара қоныр топырақты алқапта-рында суарусыз, көп қаржы жүмсамай 15,6 млн
гектар ксбірлі жерлерді игерудін жоспарлары жасалды. Оныц ішінде
фитоагротехникалық мелиорациялау арқылы 1 млн агрохиминлык. мелиорациялау
арқылы 10,4 млн фитохимиялық мелиорациялау арқылы 1,0 млн.ал шалғындық шөп
егуге 3,4 млн гектар кебірлі жер әзірленді.
Кебірлі жерлерді игеру жыл сайын шөп өнімін 8 млн тоннаға, малға
жемдік дакылдарды — арпа, сұлы, тары өнімін 5,5 млн тоннаға жеткізуге
мүмкіндік береді. Бұл жағдай мал шаруашылығын еркендетуге көп септігін
тнгізбек, Ал бұрынғы жемшөп егіліп жүрген құнарлы топырактарға бидай егіп,
одан қосымша 10 млн тонна астық алуға мүмкіндік бар.
Соиымен, Қазақстанда келемі мол кебірлі жерлерді игеру жұмыстары
жаппай басталды. Ең алдымен, игеруге жеңілірек түсетін солтүстіктегі табиғи
ылғалмен қамтамасыз етілген ауданірдың кебірлі жерлерін игеру жоспарлакды.
Онда біраз жерлер казірдін өзінде игерілді. Акмола, Көкшетау, Қостанай
облыстарында ондаған мың гектар кебірлі жерлер жоғары айтылған әдістер
арқылы игеріліп, онда мал азықтық жемшөп өсірілуде. Бұл үлкен ирактикалык
көмекті алыстан емес, тікелей өндіріске жақын жасау үшін Қазакстан
Рсспубликасы ҰҒА-ның Топырақтану институты Ақмола қаласындағы өзініц
бөлімшесінде кебірлі жерді игеру жөнінде ғылыми-әдістемелік лаборатория
ұйымдастырды. Бұл жұмыстардың іске асуына. Шортандыдағы астық шаруашылығы
ғылыми-зерттеу институты да көмек жасап отыр.
3. Осы жоғарыда айтылған кебірлі жерлерді игерудің практикалық-
өндірістік бағыттарымен қатар, Топырақтану институты кебірлі жерлердің
пайда болуын, оны мелиорацнялаудың теориялық мәселелерін де зерттеуде.
Жалпы кебірлі жерлерді игеру жайында ескертеріміз, ол жерлерді игеру
ісінде ғылыми негізделген әдісті мұқият сақтықпен қолдануды қажет етеді. Ал
біздің республикада, әсіресе, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарында кебірді
игерудің жөні осы екен деп, қайырмалы сокамеи кебірлі қабатын жер бетіне
шығарып жыртып, бұрын шабыидык немесе қойылым болған алқаптарды ештеңеге
жарамсыз еткен аймақтар толып жатыр. Негізінен, кебірлі жерлерді тек мал
азықтық шөптер егуге пайдалаиу қажет. Ал кебірлі жерлердің жалпылама
жыртуға жарамсыз екенін ұмытпаған жөн.

Егіншілік жүйесін қолдану және топырақты эрозиядан қорғау

Топырақтану ғылыми-зерттеу институты ғалымдарының көп жылдық
зерттеулеріне карағанда, республикамыздың жері қаншалықты кең болғанмен,
онық жарамдысы мен ылғалмен қамтамасыз етілгені аса көп емес. Соидыктан
жыртылған, егістікке, айналған жердің әрбір гектарын тиімді пайдалану —
бүгінгі күннің басты міндеті. Егістік жерді тиімді пайдалану дегеніміз.—
оның ор гектарынан мүмкіндігінше мол өнім алу.деген сөз. Ал мол өнім
егістік жерлерге жыл сайын негізгі дақылдарды қайталап еге бергеннен
алынбайды. Бұл үшін егіншілікке ғылыми негізделген егіншіліктің ауыспалы
үйесін енгізумеі қатар, егіншілікке барынша аудандастырылған дақыл
сорттарын егіп, озат агротехниканы қолдану кажет. Көп жылдық тожірибе
республиканың негізінен жаз-дық астық егілетін солтүстік аудандарында
қолданылатын егіншіліктің парлы-астықты жүйесі тиімді екенін көрсетеді. Бұл
құрғақ аудандарда парға егілген дәнді дақылдар жыл сайын астық стілетін
танаптарға қарағанда гектарынан 5—7 центнер артық өнім береді. Себебі
танапты бір жылдай қара пар етіп еңден тымық-тырса, арамшөптерден арылып
ылғалдың қажетті қоры жиналады да, микробиологиялық құбылыстардың
нәтижесінде қоректі заттар көбейіи (әсіресе, азотты зат тар), бұдап
кейіигі үш-төрт- жыл бойы дәнді дакылдардың дұрыс өнім беруіне себебі
болады.
Солтүстік облыстардың көпшілігінде, әсіресе, топырақ құрамы жеңіл
алқаптарда жыртылған жерлердің жиі әрі қатты тұратын желдердің күшімен
үрленіп, тозаңданып, құнары азаяды, ал эрозияға қатты ұшыраған аудандарда
топырақ құнары тіпті жойылып кетеді.
Эрозияиың халық шаруашылығына тигізетін осерін есептеп жеткізу қиын.
Мәселен, жел эрозиясына орташа ұшыраған бір гектар егістік жер 600 кг жалны
азотты, 36 кг жылжымалы азотты, 108 кг жылжымалы фосфорды, 105 кг калийді
жоғалтады. Ал су эрозиясының зар-. дабына кебірек душар болған жердің әрбір
гектары екі тоннаға дейін жалпы, азотты, 120 кг жылжымалы азотты 280 кг
фосфор мен 215 кг қалыпты жоғалтады скен. Сондықтан табиғаттыц бұл
апатына қарсы міндетті шара қолдаңу керек, Баршаға белгілі,
республикамыздың солтүстігіндс тың игеру жұмыстарын жаппай жүргізген кезде
асыртуға жарамды жер таңдауда жіберілген қателіктсрден көптеғеи құмдақ-
құмды жерлер жыртылып, жел эрознясына қатты үшырады. Мұндай жерлер тек
Павлодар облысында 805 мың гектарға жетті. Қостанай, Көкшетау және Ақмола
облыстарында көптеген алқаптар жел эрозиясынан бұл інді. Кейін жүргізілген
түбегейлі зерттеулердің пәтижесінде, солтүстіктегі аудандарда жел
эрозиясына ұшыраған 1,5 млн гектар егістікке жарамай, ол жсрлерге әр түрлі
кеп жылдық шөптер егілді. Табиғаттың бұл апатымен куресуде Шортанды астық
шаруашылығы институтының академнк А. И. Бараев басқарған ұжымы кезінде
жақсы жетістіктерге жетті (2).
Ииститут ғалымдары егіншілікті топырақ эрозиясынан қорғап, ауадан
түсетін ылғалды топырақ қабатында сақтау мен арамшөптерге қарсы күресу үшін
негізгі шаралар жүргізілуде. Топырақты кәдімгі соқамен (плугпен) қайырмалы
етіп жырту орнына, оны арнайы соқамен қопсытса, егілген егіс сабақтары
қарды тоқтату үшін сақталады және топырақ желмен ұшпайды. Танаптарға кар
тоқтатып, ел күшін бәсендету үшін парды белдеу-белдеу етіп орнала.стырады,
яғни пар танаптарын араларынша биік сабақты өсімдіктерді жолақтатып егеді.
Егіншіліктің қысқа ротациялы парлы-астықты ауыспалы жүйесін қолданады,
әдетте үш жыл астық егіп, тертінші жылы пар жыртады. Егіншіліктің осы
жүйесін топырақ эрозиясына ұшыраған облыстарда, Сібір және Алтай өлкесінің
кейбір аудандарында қолданған кезде эрозия тоқталып, астықты дақылдар
тұрақты өнім бере бастады.
Егіншіліктің топырак қорғау жүйесі Қазақстаида тың кгерумен, тыңдағы
егіншілікпен тығыз байланысты болғанмен, егіншіліктің бұл жүйесін
практикалық жағдайда қолдану географиясы кең, Сібір, Орал, Еділ бойы,
Ставрополь, тіпті Украин егіншіліктері де егіншіліктің бұл жүйесін
өздерінің топырақ-климаттық ерекшелікте-ріие сәйкестендіріп қолдануда.

Егіншіліктің терістік облыстарымызда, негізінен, қолданылып келе
жатқан парлы-астықты жүйесінің кемістігі жоқ емес. Жалпы парлы-астықты
егістік жүйесін ауыспалы егістік жүйесіне жатқызу күмәнді. Бұл егістік
жүйесінде жерді органйкалық тыңайтқыштармен толықтыратын шөп танапты егіс.
Бұл жағдай мал шаруашылығын дамытуға да кесірін тигізуде. Парлы танапты да
тиімді пайдалану қажет сияқты. Miнe, осы бағыттарда Қазақ ауыл шаруашылық
академиясынын академигі, Шортанды астық шаруашылық ғылыми-зерттеу
институтының директоры М. Сүлейменовтің жетекшілігімеи жүргізілген соңғы
жылдарғы зерттеулер жақсы нәтижелерге меңзейді.
Қазақстанның оңтүстігіндегі суармалы облыстарда негізгі дақылдарды
ауыстырып, топырақ құнарлығын арттыратын дақыл — беде. Сонымен қатар
беде—өте құнды белокты азықтық шеп. Сондықтан бұлаймақтарда беделі-күрішті,
беделі-мақталы, беделі-қызылшалы ауыспалы егістер нәтижелі егіліп келеді.
Топырақтың мелиоративтік жағдайларына, шаруашылықтың мамандандырылған
бағытына қарай беденіқ ауыспалы егістерде алатын орны әр түрлі (әдегге; 20%-
тен 50%-ке дейін). 1961 —1962 жылдары В. Р. Вильямстің шөп танапты ауыспалы
егісіне қарсы Н. С. Хрущев бастаған шабуыл басталған кезде көптеген асыра
сілтеушілікке жол беріліп, КСРО-ның кеп жерлерінде, оның ішінде біздің
оңтүстік облыстарымызда да беде егістері жазықсыз жыртылып тасталды, соның
салдарынан беденің тұқымы әлі күнге дейін шөп шаруашылықтарда жетіспей
келеді. Суармалы аудандарда негізгі құнды дақылдардан мол өнім алу үшін
ауыспалы егіс жүйесі тезірек қалпына келтіріліп, оның ішінде беде өзінің
заңды орнына жетуі кажет.
Егер республикамыздың солтүстік облыстарында топырақтың жел эрозиясы
басым болса, оцтүстіктіц суармалы алқаптарыпда су эрозиясы орын алған.
Топырақтың су эрозиясы деп аққан су күшімен топырақтың жоғарғы құнарлы
қабатының, кейбір кезде тіпті төменгі қабатының жуылып-шайылып, жыралар мен
сай-салалардың пайда болуы сияқты табиғи құбылыстарды айтады. Топырақтың су
эрозиясы суармалы егіншілік дамыған Алматы, Талдықорған, Жамбыл, Оңтүстік
Қазақстан облыстарының тау баурайындағы аймақтарында етек алған. Оған бұл
жерлердід тым ецістігі топырақ бетінің жәпе оның төмеиғі қабаттарыпың су
эрозиясына өте берілген ұнтақ жыныстардан (лесс типтес) құралуы септігін
тигізеді.
Су эрозиясының негізінен екі түрі болады: топырақ бетінің шайылуы және
жыралық эрозия. Қатты нөсерден немесе суарғанда, судың мөлшерден артық
жіберіл-уінеи топырақтыц беткі қабаттары шайылады. Судың негізгі ағысы
жүрген жерлерде тілінген майда жыралар пайда болады, Бұл жыралар жер
жыртылған кезде eгicтің аралығы енделіп, культивацияланғаи уақытта қайта
тегістеледі де, топырақтың шайылғаны женді байқалмайды. Бұл жағдай жыл
сайын қанталанған ретте, топырақтың құнарлы қабатының біразы шайылып,
топырақ құнары төмендейді. Мұны шайылу эрозиясы деп атайды.
Ал келбеуі тігірек, кұлама беткейлерде әуелі жіңішке болып басталатын
майда жыралар судың ылдиға акқан екпінімен тез ойылып, ірі жыраларға,
сайларға айналады. Мұндай жайлар көбінесе су жүретін ірілі-ұсақты арықтар
бойында көп кездеседі. Оңтүстіктегі облыстардың кейбір жерлерінде осындай
арықтардың табаны бірте-бірте шайылып, жер бетінен тереңдеп кетеді. Мұн-дай
жағдайларда судың ез ағысымен айналадағы жерді суару мүмкін болмай қалады.
Су эрозиясының бұл түрін жыралық эрозия деп атайды.
Су эрозиясымен күресудің үш түрлі жолы бар. Агротехникалық шаралар:
егісі мол баурайларды су ағысының бағытына көлденең топырақты қайырмасыз
жырту, қыста қар тоқтатып, көктемде судың ағыс екпінін кеміту үшін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.