«Жеті жарғы» атауының мәні мен мағынасы

Кіріспе:

«Жеті Жарғы» атауының мәні мен мағынасы.

Негізгі бөлім:

«Жеті Жарғының» . зерттелу тарихы.

Әз . Тәукенің «Жеті Жарғысы».

Жарғының негізгі өзегі.

Қорытынды:

Ғылыми және ғылыми-көпшілік әдебиетте «Жеті Жарғы» атауына қатысты әр түрлі пікірлер бар, бірақ олар ғылыми қауым тарапынан толық қолдау таба қоймаған, бір-біріне кереғар келіп жататын жорамалдауға негізделген. Бұл төңіректе әлі де даулы мәселелер көп болғандықтан мен осы атауға қатысты жасалған этимологиялық талдаулар мен түсініктердің негізгі бөлігіне ғана тоқталып кетемін.
«Жеті Жарғы» атауын алғаш рет Әз Тауке хан тұсындағы қабылданған заң ережелеріне қатысты қолданған Н. И. Гродеков. Ол ұзақ уақытқа Түркістан генерал-губернаторлығына қарасты Сырдария облысының әскери губернаторы қызметін атқарып, сол кезеңде қазақ әдет – ғұрып, заң ережелеріне қатысты деректерді мол жинайды.
Н. Гродеков пікірінше «Жеті жарғы» Қасым мен Есім хандардың заманындағы қазақтың ескілікті заңдарының негізінде жасалған: «Хан Тауке собрал на урочище Культобе ( в Сырдарьинской области ) семь биев, в числе которых был знаменитый бий Толе Алимбеков, и эти бии соединили старинные обычаи ханов Касыма и Ишима (Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы) в новые обычаи, называемые – «жеты жарга».
Н. Гродеков осы тақырыпқа тағы да айнала берісте соғып «Жеті Жарғыны» түзген билердің «жарғыш» атанғанын да хабарлайды. Бұл біздің пікірімізше аса мәнді дерек: «При хане Тауке собрались семь биев, «жеті жарғыш».
«Жеті Жарғы», «жарғыш» атауына қатысты әр түрлі пікір – деректердің ішінде Н. Н. Гродеков мәліметтері өзінің қисындылығымен де, толық қандылығымен де бірінші орында тұрса керек.

1. Абылай хан. Тарихи жырлар / Құраст. С. Дәуіт. – Алма – ата, 1993.
2. Абишев Х. А. Передовая русская интеллигенция Западной Сибири об обычно – правовой системе казахов / Проблемы казахского обычного права. – Алма – Ата, 1998. – С. 56 -58.
3. Артықбаев Ж. О. Жеті жарғы / Оқу құралы. – Алматы: Заң әдебиеті, 2003 – 9 - 67 бет.
4. Билер сөзі. / Құраст. Т. Кәкішев. – Алматы, 1992.
5. Гавердовский Я. Обозрение киргиз – кайсацкой степи / Ленинградское отделение Института истории, отдел рукописей. – Ч. 2. - № 495 (кол. 115). – 1803.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе:

Жеті Жарғы атауының мәні мен мағынасы.

Негізгі бөлім:

Жеті Жарғының - зерттелу тарихы.

Әз – Тәукенің Жеті Жарғысы.

Жарғының негізгі өзегі.

Қорытынды:

КІРІСПЕ

"Жеті жарғы" атауының мәні мен мағынасы

Ғылыми және ғылыми-көпшілік әдебиетте Жеті Жарғы атауына
қатысты әр түрлі пікірлер бар, бірақ олар ғылыми қауым тарапынан
толық қолдау таба қоймаған, бір-біріне кереғар келіп жататын
жорамалдауға негізделген. Бұл төңіректе әлі де даулы мәселелер көп
болғандықтан мен осы атауға қатысты жасалған этимологиялық талдаулар
мен түсініктердің негізгі бөлігіне ғана тоқталып кетемін.
Жеті Жарғы атауын алғаш рет Әз Тауке хан тұсындағы
қабылданған заң ережелеріне қатысты қолданған Н. И. Гродеков. Ол
ұзақ уақытқа Түркістан генерал-губернаторлығына қарасты Сырдария
облысының әскери губернаторы қызметін атқарып, сол кезеңде қазақ
әдет – ғұрып, заң ережелеріне қатысты деректерді мол жинайды.
Н. Гродеков пікірінше Жеті жарғы Қасым мен Есім хандардың
заманындағы қазақтың ескілікті заңдарының негізінде жасалған: Хан
Тауке собрал на урочище Культобе ( в Сырдарьинской области ) семь
биев, в числе которых был знаменитый бий Толе Алимбеков, и эти
бии соединили старинные обычаи ханов Касыма и Ишима (Қасым ханның
қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы) в новые обычаи, называемые –
жеты жарга.
Н. Гродеков осы тақырыпқа тағы да айнала берісте соғып
Жеті Жарғыны түзген билердің жарғыш атанғанын да хабарлайды.
Бұл біздің пікірімізше аса мәнді дерек: При хане Тауке собрались
семь биев, жеті жарғыш.
Жеті Жарғы, жарғыш атауына қатысты әр түрлі пікір –
деректердің ішінде Н. Н. Гродеков мәліметтері өзінің қисындылығымен
де, толық қандылығымен де бірінші орында тұрса керек.
Екінші бір көңіл аударатын мәлімет А. Леонтьевтің Обычное
право киргиз (1890) еңбегінде кездеседі: Правда, ханом Тауки
(Тявки) учреждено было, по народным преданиям, собрание из семи
биев, как высшее судилище. Но оно действовало только при этом
хане.
Жеті жарғы туралы осы түсінікті кейіннен Л. А. Словохотов
толықтырып народный суд обычного права киргиз малой Орды
еңбегіне еңгізді. Осы еңбекте, менің ойымша алғаш рет, Жеті
жарғыға байланысты уложение деген сөз қолданылады: семь биев...
составил уложение, целиком основанное на древнем народном обычае –
адате и тогда получившее название - Джеты Жарга.
Л. А. Словохотов жеті сөзінің тек мемлекеттік кеңестегі
билердің санын ғана білдіріп қоймай, толықтықты, кәмелетті,
бүтіндікті білдіретін ұғым есебінде пайдаланылғанын жазады: Джеты
по киргизский (казахский - Ж. А.) означает семь - число у всех
народов Востока, считавшееся выражением полноты, совершенства и
авторитетности. Джарга – дат. падеж от дзар (тат.) или дзор (монг.)
– известие, объявление, публикация, обнародование, возвание ср.
другую транскрипцию - жеті жарығы - т.е. семь святил его (т.е.
Тявки).
ХХ ғасырдың басында қазақ тарихының ең бір күрделі де
қызық мәселелері туралы жазған А. П. Чулошкинов Жеті жарғыны
Шыңғыс хан заманындағы Жаза (Великая Яса) тәртібімен
салыстырылады, оның пікірінше Жеті жарғы қазақ халқының ұзақ
өмірінен бір тамаша нәтиже, азаматтық және қылмыстық құқық туралы
түсініктерінің жиынтығы: В самом деле, подобно Великой Ясе Чингис
хана и казак – киргизское обычное право, систематизированное Тявкою,
заботилось тоже не столько о предупреждениях, сколько об их
ближайшем наказании.
Жеті жарғының атауының мағынасы туралы А. П. Чулошкинов
пікірі Н. Гродеков жазғандарымен үндес: ...хан Тявка, особенно
чтимый казак – киргизами, собрал на урочище Куль – тюбе (в пределах
нынешней Сыр – Дарьинской области) семь биев во главе с знаменитым
бием Туле Алимбековым и вместе с ним составил уложение, целиком
основанное на древнем народном обычае - адате и тогда же
получившее название Джеты - Джарга, т.е. Объявление семи.
Қазақ ғылымдарының ішінде Жеті жарғы туралы алғашқы
пікір білдіргендердің бірі академик Ә. Х. Марғұлан Жеті жарғыны -
жеті жарғыш, жеті, яғни жеті әділ, қара қылды қақ жарған билердің
билігі дегенді қолдады. Сонымен бірге Ә. Х. Марғұлан Қазақ совет
энциклопедиясындағы Жеті жарғыға арналған мақаласында оның
мазмұнын жеті түрлі ережеден құралатындығы жайлы жазады. Жеті
жарғыға кірген ережелер жетеу. Олар: 1) Мүлік заңы. 2) Қылмыс
заңы. 3) Әскери заң. 4) Елшілік жоралары. 5) Жұртшылық заңы. 6)
Жесір дауы. 7) Құн дауы.
Әлекеңнің Жеті жарғы мағынасы туралы бар мақалада қарама –
қайшы екі пікір айтуы кездейсоқ па? Жарғыға қатысушы билердің
саны ережелердің санымен неге тең деген сұраққа дәл жауап қайтару
оңай емес. Негізінен Жеті жарғы бұрын соңды қолданыста болған
заң жобаларын жүйелеп, оның басын қосып жетеуге жеткізеді деп
қабылдау ешқандай дәлелге негізделмейді.
Ғылыми әдебиетте кейде Жеті жарғы мағынасы байланысты тіпті
ұшқары пікірлер де айтылады. Оның негізгі себебі зерттеушілер
жарғы сөзінің мағынасына бойлай бермегендіктен туындайды. Мәселе
С. Е. Толыбековтың қазақ көшпелі қоғамына арналған кітабында жарғы
сөзі жорға деп беріледі: Первый свод народных обычаев под
названием Джеты – жарга, составленный семью биями (точнее: джеты –
жорға – семью иноходцами) при хане Тауке....
Жарғы және жорға сөздері бір – бірінен мағынасы бөлек
атаулар. Жарғы - көне түрік тілінде жарлық, билік, шешім деген
мағына береді.
М. Қашғари сөздігінде жар - (йар) – жару, жарғыш ұғымдарымен
тікелей байланысты қарастырылады.
Қазақ тілінде жар сөзінің түпкі мағынасы моңғолдың
(қалмақтың) – зар сөзімен ортақ. Мәселен моңғол тілінде зар -
жар, хабар деген мағынада. Зар тараах – жар, хабар тарату болып
аударылады. Сонымен қатар Зардан туындайтын зарга - дау айтыс,
талас, тартыс, сонар дау, егес, жанжал мағынаны береді. Ал енді
зарға шүүх сөзі дауды тексеру, дау кесу, шешім мағынасында
айтылады.
Моңғолдың заргач сөзі қазақтың жарғышымен төркіндес,
дауға, билікке қатысы бар адам туралы айтылады.
Соңғы жылдары ғылыми әдебиетте Жеті жарғыны жеті билік,
жеті ереже мағынасында қолдану көбірек кездеседі. Т. И. Сұлтановтың
осы тақырыпқа жазылған еңбегінде В истории права ханского периода
известен только один законодательный памятник – Жети Жаргы (Семь
установлений) – деп аударылған. Бұл біздің түсінігімізше шартты атау,
біздің қолымыздағы ешқандай дерек Әз – Тәуке хан заманында
қабылданған заңдардың жетумен шектелгенін айтпады. Екіншіден дәстүрлі
әдет – ғұрып заңдарында ережелерді белгілі бір принциптермен жүйелеу
кездесе қоймады.
Жеті жарғы жайлы деп аталатын соңғы жылдардың жақсы бір
еңбегінде академик С. З. Зиманов пен Н. У. Өсеров Біздің пікірімізше
Жеті Жарғы, Жеті Жарлық, Жеті дау, Жеті шешім деген
ұғымды білдіреді. Оларға жер дауы, құн дауы, барымта, айып – жаза,
алым – салық т.б. кірген деп жеті мағынасын тек сандық тұрғыдан
қабылдауды ұсынады. Авторлардың пікірінше Жеті жарғы билер
кеңесіне түскен, талқыланған, шешілген жарлықтың, даудың т.б. жалпы
санын береді.
Жеті жарғының мән – мағынасын толық түсіну үшін тарихи –
этнографиялық мәліметтерді ғылыми айналысқа көбірек еңгізу міндеті
осы жоғарыдағы шолудан туындаса керек. Жарғы сөзін жалпы кеңес,
өкілетті билік, заң тудырушы орын есебінде қабылдау өте дұрыс
болғанымен, Жетіге қатысты пікірлерді әлі де тереңірек қарастыру
керек сияқты. Жарғы кеңес, заң мағынасында тарихи деректерден
ертеден жиі кездеседі, ал жетінің орнында басқа сандарды
кездестіріп қаламыз (алты, сегіз).
Мәселен атақты саяхатшы Ибн Баттута 1333 жылы Хорезм әмірі
Құтлық – Темір (ол кезде Хорезм Алтын орданың әкімшілік бөлігі)
қабылдауында болып ордадағы Жарғы қызметі туралы мәліметтер
береді: У этого мира было принято, чтобы кади приходил каждый
день в его приёмную и садился на место, отведенное для него,
вместе с ним факихи и писцы. Напротив него садился один из
главных эмиров и с ним восемь старших тюркских эмиров и шейхов,
называемых йаргуджи (жарғышы – Ж. А.). Люди обращаются к ним с
тяжбами. Если дело относится к шариатским, то по ним решение
выносит кади, а по другим делам выносят решение эти эмиры. Их
решения точны, справедливы, потому что их не заподозрят в
пристрастии и они не берут взяток.
Ибн Баттута суреттеп отырған Құтлық – Темір бектің Хорезмдегі
билігі аздаған үзілістермен 1321 жылдан басталып 1368 жылға дейін
жүрді. Алтын Орда мемлекеттің ірі басшыларының бірі, Өзбек ханға
жақын болып келетін Құтлық – Темір Хорезм өлкесіндегі билігін
жергілікті көшпелілер дәстүрінің үлгілеріне сүйеніп жүргізгені дау
тудырмаса керек. Бұл кезең Хорезм өлкесіндегі аса гүлденіп тұрған
кезі, ибн Баттутаның өзі де кітабының бірнеше жерінде бұрынғы
жағдайына қарағанда Хорезмнің көркейіп өскенін атап кетеді. Құтлық –
Темір бек сарайындағы Жарғы қызметі мемлекеттік жоғарғы сот деп
атауға келеді. Сонымен бірге мемлекет ішіндегі ірі әмірлердің
Жарғы қызметіне қатыстылығы мемлекетке аса қажет шаруалардың да
осы отырыстарда талқыланатынын білдіреді.
Жарғы мәне мен мағынасын түсінуге тікелей қатысты
деректерді біз қалмақ тарихынан да жиі кездестіреміз. Қазақ – қалмақ
халықтарының этникалық субстраттағы жақындығы, тарихының ортақ
кезеңдері, территориялық іргелестігі қалмақ деректерін қазақ тарихын
зерттеуге көбірек қолдану қажеттілігін дәлелдей түседі.
Қалмақ тілінде Жарғы - Зарго деп аталады және оның
құрамы 6 - 8 адам шамасында кездеседі. Осыған байланысты Қалмақ
хандығы (Жоңғар заманы) жоғары билік (сот) кеңесіне байланысты
найман Зарго деген атаулар кездеседі. Найман қалмақша сегіз
деген санды білдіреді. Біздің түсінігімізше бұл сегіз бидің кеңесі
деп аударылады. Енді қалмақ тарихының білгірі В. М. Бакунинге сөз
берейік: Зарго, на их языке – суд, бывает всегда при доме
ханском, и шие зайсанги (ру басылар – Ж. А.), между которыми бывают
и из попов (ламалар – Ж. А.) по человеку и по два, на которых
верность хан надежду имеет.
А всех по их древнему обыкновению, больше восьми человек
не бывает. По стольку ж человек бывало в Зарго и у зеньгорских
ханов и главных владельцев, которых они называют еке нойон, то
есть великий князь.
При том суде бывает по нескольку человек нарочно
определенных писцов, приставов, рассылщиков и других служителей.
В той же кибитке Зарге присутствующие, на их языке
называются тусулукчи и заргучи, то есть советник и судья, а все
вообще – саит, то есть министры. Писцы называются бичачи (бітікші –
Ж. А.), а приставы – яргучи (ясауыл – Ж. А.). От той Зарги зависит
правление всего калмыцкого народа, и в оной сочиняются отправляемые
ко двору императорскому доношению и к ближайшим командирам
российским письма, и указы ханские к калмыцким владельцам о
публичных делах, и черныя – приносятся к хану для апробации и
потом переписываются набело и припечатываются ханской печатью,
которая хранится у первейшего и вернейшего его зайсанга.
Жоғарда келтірген құжаттар біздің Жеті жарғы жоғары
мемлекеттік кеңес және сот деген пікірімізді нақтылай түседі. Әз
Тәуке заманында Жеті жарғының құрылуы ұзақ жылдарға созылған
дағдарыстан мемлекетті алып шығудың бір жолы есебінде қарастырылған
болуы керек. Екіншіден XVII ғасырдың соңына Евразиядағы
геополитикалық ахуал ірі өзгерістерге түсіп қазақ елінің төрт
құбыласының бәрі қауіпті жауға айналып бара жатты. Көшпелілер мен
отырықшылар арасындағы арасалмақ соңғылардың пайдасына шешілгенін
айтпағанның өзінде, шығыстан төнген қалмақ (қара қалмақ) қазақ
мемлекет басшыларының, ірі билердің жүрегін сыздатқаны анық. Осының
нәтижесінде өмірге "Жеті жарғы" алатын қоғамның ең ауыр мәселелерін
талқыға салатын, шешетін, ел тыныштығын сақтайтын, сыртқы елдермен
қалыптасқан өзекті мәселелерді талқылайтын хан ордасы жанында
Жоғарғы кеңес және билік орны қалыптасты. Әуел баста хан Тәуке
ұсынысымен бұл "жарғыға" қазақ елінің ең таңдаулы деген жеті биі
қатысқаны себепті "Жеті жарғы" атанды. Тіпті мәселе жетіде де емес,
мұндай ірі мемлекеттік кеңеске одан көпте адам қатысуы мүмкін,
бірақ белгілі бір субэтникалық және әлеуметтік топтардың мүддесіне
жауап беретін, қорғайтын адамның саны жетеу болғанға ұқсайды. Әз
Тәуке хан тұсында қазақ хандығының құрамына енген жеті ұлыс елдің
басшылары "Жеті жарғының" құрамында болды десек біз тым
қателеспейміз.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

"Жеті жарғының" зерттелу тарихы

"Жеті жарғының" зерттелу тарихы бірнеше ғасырды қамтиды,
бірақ ескерте кететін мәселе бар. Алдымен "Жеті жарғыны" ғылыми
түрде зерттеу, яғни академиялық деңгейде зерттеу, әлі күнге дейін
тәжірибе ала алған жоқ. Екіншіден, "Жеті жарғыны" қазақтың әдет –
ғұрып дәстүрлерімен, жолдарымен салыстыра отырып, жеке бөліп
қарастырған зерттеулер жоқ. Тіпті "Жеті жарғыны" қазақтың мыңдаған
жылдары бойы қордаланып, қоғамдық өмірінің реттеуші тетігі есебінде
өмір сүрген заң ережелерінен бөле жарып қарау мүмкін де емес
шығар.
"Жеті жарғы" туралы алғашқы салиқалы пікір айтқан А. И.
Левшин қарама – қайшылыққа толы жазбалар қалдырды. Кіші жүз
қазақтарының ішіндегі белгілі, салмақты ру басшылары мен
сұлтандарының айтқандарына сүйене отырып А. И. Левшин: было время,
говорят благоразумнейшие из Киргизов Меньшой Орды, когда и наш
народ жил в покое, было время когда и у нас существовал порядок,
были законы и правосудье. Сей золотой век, о котором вспоминают
они со вздохом, есть царствование знаменитого Хана их Тявки - деп
жазады.
Қазақ қоғамының XVIII ғ. соңы ХІХ ғ. басында елеулі
өзгеріске түскені, хан билігінің, ежелгі тәртіптерінің сындарының
кете бастағаны бір жағынан тарихи заңдылық, екінші жағынан Ресейге
бодандықтың тікелей нәтижесі. А. И. Левшин отаршылдық саясаттың қазақ
қоғамына тигізген кері әсерін жаза қоймайды, оның пікірінше Әз
Тәуке заманында аздаған тәртібі болған қазақ қоғамының негізгі
сипаты анархия: ...совершенное безналичие не может быть
продолжительно, но не прочность властей, у Киргизов существующих,
неопределенность оных, слабость, свобода переходить из под одной к
другой, отсутствие законов, незаконность преступлении, очень близки
к тому понятию, которое обыкновенно разумеется под словом анархия.
А. И. Левшин еңбегі ХІХ ғ. басындағы қазақ қоғамы туралы
энциклопедиялық деңгейдегі түсініктер мен мәліметтерді бергенімен де,
қазақ қоғамының ішкі өмір сүру тәртібі, заңдылықтары, мемлекет пен
құқықтың ерекшеліктері туралы пікірлері сын көтермейтін дәрежеде.
Кейіннен А. И. Левшиннің қазақ қоғамы туралы айтқан ат үсті
пікірлері В. В. Радлов тарапынан қатал сынға ұшырады. Да не только
живущие по соседству с киргизами (қазақтар) народности, но и
такие научные авторитеты, как А. И. Левшин, резко отрицательно
отзываются о киргизах...(бұдан әрі А. И. Левшин кітабынан
үзінділер)...Читая такие тирады, легко прийти к мысли, что киргизы
– отбросы тюркского населения Заподной Азии, воры и бандиты,
бежавшие в широкую степь, так как не желали привыкать к
упорядоченной жизни оседлых народов, одним словом, - раса,
заслуживающая быть уничтоженной. Но на самом деле это не так...мы
имеем здесь дело со ступенью цивилизации, противоположной культуре
оседлых народов, и нужно смотреть на их поступки и поведение с
другой точки зрения. На правильность моего предположения указывает
то, что киргизы, не смотря на всю свою ненавистную окружающим
анархию, живут состоятельно и у них отмечаются весьма значительный
прирост населения.
Я сам долго жил среди киргизов и имел возможность
убедиться в том, что у них господствует не анархия, а лишь
своеобразные, отличающиеся от наших, но по своему вполне
урегулированные культурные отношения.
Жеті жарғының қазақ қоғамындағы қызметін, мемлекеттің ішкі
және сыртқы саясатындағы орнын түсіну үшін көшпелі өмір салтына,
оның шаруашылық және әлеуметтік тіршілігінің сырларына әбден қанығу
керек. Тарихи деректерден орталық саяси биліктің пәрмәні мен құрығы
қазақ қоғамына түгел жете бермейтінін көреміз, бірақ оның есесіне
қоғамды біріктіріп ұстап тұратын реттегіш бар, ол рулар арасындағы,
жеке адамдар арасындағы туыстық қарым – қатынас. Туыстық
шаруашылықты, әлеуметтік өмірді, саясатты т.б. қоғам өмірінің
салаларын бір жүйеге салады. Жеті жарғы осы жүйені дұрыс жұмыс
істеткізетін құндылықтар жинағы. Оның ең басты мақсаты адамның әр
басқан қадамын ережеге салу емес, оның ең басты қызметі
көшпеліліктің басты құндылықтарын анықтау. Жеті жарғы ережелерін
қазақ қоғамының көпшілік бөлігі жатқа біледі. Қазақ ортасындағы әр
дауды билер осы құндылықтар деңгейінен келіп қарастыруы басты шарт.
Әр адамның мінезі әр түрлі болатыны сияқты Жеті жарғының да әр
билікке дайындалған жеке ережесі жоқ.
В. В. Радловтың өзіне дейінгі зерттеушілерден ең басты
артықшылығы, ол қазақ қоғамының негізгі өмір сүру салтын,
ерекшілігін жақсы түсінгендігінде. В отношении же такого народа,
как киргизы, содержащего столь много скота, не может быть и речи
о неплановых переездах - деп жазады ғалым. Бұл қалыпты тіршілікті
бұзатын тек сыртқы әсер, не халықтың, малдың санының шектен тыс
өсіп кетуі, міне осы кезде мемлекеттің саяси билік институттары
күшейе бастайды. Хан өз қолына билікті жинап алды, бұл жаугершілік
заман басталды деген сөз. Бұл процесс не империя құруға, не
отырықшы елдердің арасына еніп жоғалып кетуге алып баратын жол.
Жеті жарғы тәртібін В. В. Радловтан да терең түсінген ғалым
Шоқан Уәлиханов. Оның жазбаларында Жеті жарғыға арналған жеке
бөлім жоқ, дегенмен Шоқан қазақтың заң ережелерін, жолдарын Тәуке
заманынан тым әріде қалыптасқан деген пікірден ешқашан айныған жоқ.
Ол бірнеше жерде Жеті жарғы ережелері мыңдаған жылдар бойы өмір
сүреді деп жазады. Оның алдымен жазатын әдет – ғұрып заңдарына
негіз болған туысқандық, ауа – райы мен табиғат туғызған
заңдылықтар. Осы пікірді жалғастырып Понятия родства расространялись
у киргиз и в отношений отдаленнейших поколений деп жазады.
Шоқанның айтуы бойынша егер қоңырат пен арғын руының арасында дау
болса даугер бүкіл Сібір қырғыздары облысының билерінен бас
тартуға құқылы.
Шоқан қазақтың әдет – ғұрып заңдарының шын жанашыры және
ғалым ретінде тамаша салыстырмалы пікірлер айтты. Оның ойынша қазақ
қоғамына арқан болған дәстүрлі заңдар Ресей реформаторлары табынып
отырған Батыстың заңдарынан анағұрлым адамшылыққа жақын, ал Шығыстың
тәртібінен оқ бойы озық: Нет никакого сомнения, что тот закон
хорош для народа, который более ему известен, закон родной,
под которым человек вырос и воспитывался, как бы закон этот ни
был несовершенен, должен казаться ему лучше, понятнее и яснее
самых мудрых законодательств, взятых извне и навязанных сверху.
Между тем, обычное право киргиз, по той же аналогии высшего
развития с низшим, на которое мы так любим ссылаться, имеет более
гуманных сторон, чем законодательство, например, мусульманское,
китайское и русское по Русской Правде. В киргизских законах нет
тех предупредительных и устрашающих мер, которыми наполнены новейшие
европейские кодексы. У киргиз телесные наказания никогда не
существовали. А законы родовые, по которым члены рода ответствуют
за своего родича, при родовых отношениях приносят много пользы.
Ш. Уәлихановпен қатар қазақтың әдет – ғұрып заңдары жөнінде
және ерекше Жеті жарғы туралы пікір білдірген М. Красовский. Ол
Жеті жарғы заңдарының мемлекетті күшейту ниетімен жасалғанын және
заңдардың түп негізінде әдет – ғұрып ережелері жатқанын жазады:
Плодом стремления Тявки слить три казачьи орды были изданы
законы, сделавшие имя этого хана столь популярным в степи. Надобно
однако думать, что эти законы имели силу, да и то условно –
обязательную, для казачьих племен только при жизни всеми уважаемого
аксакала. Предпринятый Тявкою труд – согласить между собою обычаи
розно управлявшихся народностей было не по силам одного человека, и
хотя, в ходячих между нынешними киргизами понятие о праве, в
сохранившихся у них древних законах...мы должны видеть, главным
образом, следы установившегося Тявкою устройства. Но так как до
сих пор есть много и противоречащих одно другому ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.