Ирактағы ішкі саяси жағдай
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 1991.2003 ЖЖ ИРАКТАҒЫ ІШКІ САЯСИ ЖАҒДАЙ
1.1 Ирактың аймақтық үстемдікке ұмтылысы және «Шөлдегі дауыл» операциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Саддам Хусейннің диктаторлық режимінің репрессиялық саясаты ... ... ... .14
1.3 Күрдтердің саяси құқықтары үшің ұлт.азаттық күресі ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2 2003.2009 ЖЖ САДДАМ ХУСЕЙН БИЛІГІНЕН КЕЙІНГІ ИРАКТАҒЫ ДЕМОКРАТИЯЛАНДЫРУ ҮРДІСІ
2.1 АҚШ бастаған халықаралық коалицияның Ирактағы әскери операциясы және оның нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Көрші елдердің Ирактағы саяси жағдайға қатысты ұстанымы ... ... ... ... ... .35
2.3 Ирактағы жаңа үкіметтің елдегі қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз етудегі жаңа міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
1 1991.2003 ЖЖ ИРАКТАҒЫ ІШКІ САЯСИ ЖАҒДАЙ
1.1 Ирактың аймақтық үстемдікке ұмтылысы және «Шөлдегі дауыл» операциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Саддам Хусейннің диктаторлық режимінің репрессиялық саясаты ... ... ... .14
1.3 Күрдтердің саяси құқықтары үшің ұлт.азаттық күресі ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2 2003.2009 ЖЖ САДДАМ ХУСЕЙН БИЛІГІНЕН КЕЙІНГІ ИРАКТАҒЫ ДЕМОКРАТИЯЛАНДЫРУ ҮРДІСІ
2.1 АҚШ бастаған халықаралық коалицияның Ирактағы әскери операциясы және оның нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Көрші елдердің Ирактағы саяси жағдайға қатысты ұстанымы ... ... ... ... ... .35
2.3 Ирактағы жаңа үкіметтің елдегі қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз етудегі жаңа міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі заманда әлемде халықаралық қарым-қатынастардың барлық жүйесі, сондай-ақ мемлекетаралық байланыстарға және мемлекет ішіндегі құрылымдарға қатысты халықаралық құқықтық қағидалары мен ережелері тез және сапалы өзгерістерді басынан өткізуде. Халықаралық өмірдің басты мақсаты – бейбітшілікті нығайту және жалпыға бірдей қауіпсіздікті қамтамасыз ету болып табылады. Оған жетудің бірден-бір жолы – ол барлық халықтар өзінің тағдырын өзі шешу туралы егеменді құқығын жүзеге асырғанда ғана қол жеткізуге болады.
Мемлекет пайда болғаннан бастап өзінің тәуелсіздігін сақтау және сыртқы агрессияға жол бермеу арқылы ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Халықаралық қатынастарда өзара тәуелділік пен өзара әсер етудің нығаюы кезінде, немесе басқаша айтқанда, жаһандану жағдайында мемлекетаралық байланыстардың бір-біріне тәуелділігінің өсуі аймақтық және халықаралық қауіпсіздік мәселесін бірінші орынға шығарады.
Халықаралық қатынастардың басымдық жүйесінде Таяу Шығыс, оның ішінде Ирак елеулі орын алып, бұл бағыттағы жұмыс өзіндік ерекшеліктер мен өзгешеліктерді назарға алуды талап етеді. Біріншіден, мұнайдың бай қорын игеру Ирактың экономикасына ортақ шикізаттық сипатын ғана емес, оның сыртқы саяси бағытын да белгілеп береді. Екіншіден, Ирактан басқа Таяу Шығыс елдерінің ішкі және сыртқы саясатына Исламның ықпалы өте зор. Үшіншіден, күрделі әрі шешімін бірнеше жылдардан бері таба алмай келе жатқан иран-ирак соғысы.
Осы тұрғыдан қарастырғанда, жер шарының түрлі аймақтарындағы жанжалдардың ішіндегі өзінің драмалығы, қарқындылығы әрі ұзақ мерзімділігімен аймақтық және халықаралық қауіпсіздікке қатер төндіріп отырған Таяу Шығыстағы ирак-американ соғыстарының тоқтамауы халықаралық қауымдастықтың алаңдаушылығын туғызуда [1].
Халықаралық қатынастар жүйесінде Таяу Шығыстағы Ирактың болашағы, әсіресе иран-ирак соғысының аяқталуы алдағы уақытта алатын орны өте маңызды және өзекті болып отыр. Өйткені, аймақтағы бейбіт реттеу үрдісінің алғышарттары дүние жүзінің, оның ішінде Орталық Азия аймағының тұрақтылығына да ықпал ететіні сөзсіз.
Бұл жанжалды реттеуде ірі державалардың көпжылдық иран-ирак соғысына демеуші ретінде ара түсуі нәтижесіз болып, олардың шамалары жетпей келеді. Иран-ирак соғысы барысында Ирак пен оның көршілері арасындағы қақтығыстарды тоқтату мақсатында қаншама бейбіт реттеу жөнінде бастамалар ұсынылған болатын. Қарап отырсақ, БҰҰ Бас Ассамблеясының белгілі қарарлары осы күрделі мәселелерді біржолата шешу мақсатында қабылданған еді. Осылайша, жанжалдардың реттелуі «территория – қауіпсіздік – бейбітшілік» үшбұрышы шеңберінде шешілуі тиіс. Бұл мәселені мүдделі тараптар жан-жақты қарастыруға тырысады.Таяу Шығысты, әсіресе соның ішінде Иракты Еуропа ертеден өзінің қауіпсіздік, саяси және экономикалық мүдделеріне жауап беретін территория деп есептейді. Сондықтан, осы аймақта бейбітшілік орнату Еуропалық Одаққа өте тиімді. Сондай-ақ, Американың осы аймақтағы және халықаралық қатынастардағы гегемондық саясаты Еуропалық Одақты ирак-американ мәселелерінде белсенді араласуға мәжбүр етеді. Алайда, еуропалықтардың бұл іс-әрекеттері қаншалықты нәтижелі болуы бірнеше жағдайларға тәуелді болып келеді. Біріншіден, АҚШ еуропалықтарды аталмыш аймақтағы мәселелерден шеттетуге барынша тырысады. Екіншіден, Ирактағы кез-келген іс-қимыл АҚШ келісімінсіз жүргізілмейді де, оған американдықтар мүмкіндік бермейді. Үшінші себеп – Еуропалық Одақтың өз ішінде сыртқы саясат туралы нақты біртұтас ұстанымы әлі қалыптасып үлгерген жоқ.
Мемлекет пайда болғаннан бастап өзінің тәуелсіздігін сақтау және сыртқы агрессияға жол бермеу арқылы ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Халықаралық қатынастарда өзара тәуелділік пен өзара әсер етудің нығаюы кезінде, немесе басқаша айтқанда, жаһандану жағдайында мемлекетаралық байланыстардың бір-біріне тәуелділігінің өсуі аймақтық және халықаралық қауіпсіздік мәселесін бірінші орынға шығарады.
Халықаралық қатынастардың басымдық жүйесінде Таяу Шығыс, оның ішінде Ирак елеулі орын алып, бұл бағыттағы жұмыс өзіндік ерекшеліктер мен өзгешеліктерді назарға алуды талап етеді. Біріншіден, мұнайдың бай қорын игеру Ирактың экономикасына ортақ шикізаттық сипатын ғана емес, оның сыртқы саяси бағытын да белгілеп береді. Екіншіден, Ирактан басқа Таяу Шығыс елдерінің ішкі және сыртқы саясатына Исламның ықпалы өте зор. Үшіншіден, күрделі әрі шешімін бірнеше жылдардан бері таба алмай келе жатқан иран-ирак соғысы.
Осы тұрғыдан қарастырғанда, жер шарының түрлі аймақтарындағы жанжалдардың ішіндегі өзінің драмалығы, қарқындылығы әрі ұзақ мерзімділігімен аймақтық және халықаралық қауіпсіздікке қатер төндіріп отырған Таяу Шығыстағы ирак-американ соғыстарының тоқтамауы халықаралық қауымдастықтың алаңдаушылығын туғызуда [1].
Халықаралық қатынастар жүйесінде Таяу Шығыстағы Ирактың болашағы, әсіресе иран-ирак соғысының аяқталуы алдағы уақытта алатын орны өте маңызды және өзекті болып отыр. Өйткені, аймақтағы бейбіт реттеу үрдісінің алғышарттары дүние жүзінің, оның ішінде Орталық Азия аймағының тұрақтылығына да ықпал ететіні сөзсіз.
Бұл жанжалды реттеуде ірі державалардың көпжылдық иран-ирак соғысына демеуші ретінде ара түсуі нәтижесіз болып, олардың шамалары жетпей келеді. Иран-ирак соғысы барысында Ирак пен оның көршілері арасындағы қақтығыстарды тоқтату мақсатында қаншама бейбіт реттеу жөнінде бастамалар ұсынылған болатын. Қарап отырсақ, БҰҰ Бас Ассамблеясының белгілі қарарлары осы күрделі мәселелерді біржолата шешу мақсатында қабылданған еді. Осылайша, жанжалдардың реттелуі «территория – қауіпсіздік – бейбітшілік» үшбұрышы шеңберінде шешілуі тиіс. Бұл мәселені мүдделі тараптар жан-жақты қарастыруға тырысады.Таяу Шығысты, әсіресе соның ішінде Иракты Еуропа ертеден өзінің қауіпсіздік, саяси және экономикалық мүдделеріне жауап беретін территория деп есептейді. Сондықтан, осы аймақта бейбітшілік орнату Еуропалық Одаққа өте тиімді. Сондай-ақ, Американың осы аймақтағы және халықаралық қатынастардағы гегемондық саясаты Еуропалық Одақты ирак-американ мәселелерінде белсенді араласуға мәжбүр етеді. Алайда, еуропалықтардың бұл іс-әрекеттері қаншалықты нәтижелі болуы бірнеше жағдайларға тәуелді болып келеді. Біріншіден, АҚШ еуропалықтарды аталмыш аймақтағы мәселелерден шеттетуге барынша тырысады. Екіншіден, Ирактағы кез-келген іс-қимыл АҚШ келісімінсіз жүргізілмейді де, оған американдықтар мүмкіндік бермейді. Үшінші себеп – Еуропалық Одақтың өз ішінде сыртқы саясат туралы нақты біртұтас ұстанымы әлі қалыптасып үлгерген жоқ.
1. Маркарян Р.В. Зона Персидского залива: Проблемы, перспективы. М., 1986.
2. Олимпиев А. Ю. Ближний и Средний Восток: актуальные проблемы международных отношений. М.: Юнити-Дана, 2004. с.239
3. Резолюция 1483 (2003), принятая Советом Безопасности ООН 22 мая 2003 г. // Иракский кризис и становление нового порядка. М., 2004. С. 131-140.
4. Закон об управлении Государством Ирак на переходный период от 08.03.2004. http: // www.oerfre.unibe.ch/law/
5. Пояснения к оговоркам, вытянутым группой членов Управляющего совета 8 марта 2004 г. к Закону о государственном управлении Ирака на переходный период. Багдад. 09.03.2004. ВСИРИ (на араб.яз.).
6. Конституция Ирака. Текст Конституции опубликован в «The New York Times» 15.10.2005
7. Новая стратегия США при Ираке. 2007 г.
8. Мгои Ш.Х. Курдский фактор // Курдский вопрос на рубеже тысячелетий. М., 2004. С. 21.
9. Южный Курдистан сегодня. М., 1997.
10. Aharonot. The Israelis Trained Kurds in Iraq – http://kurdistanobserver.serverhttp.com/Dec/2-12-05
11. Выступление К.Харрази на 15-й международной конференции по Персидскому заливу (Тегеран, 1-2 марта 2005 г.) – см.: Вартанян А.М. Указ. соч., с. 114, 120.
12. Nakash Yizhak. The Shi`is of Iraq. Prinston, New Jersey. 1994. P. 279.
13. Халид Саид Шорш. Успехи и проблемы правительства Иракского Курдистана // Южный Курдистан сегодня. С. 53.
14. Бабакр Хошави. Экономическая программа Курдистана. www/Kurdistan.ru.30.04.2006.
15. Phebe Marr. The Modern History of Iraq. London, 1985. P. 236-237.
16. Tripp Charles. A History of Iraq. P.256.
17. Межконфессиональный и межэтнический конфликты в Ираке // Конфликты на Востоке: Этнические и конфессиональные: Учебное пособие / Под ред. А.Д.Воскресенского. М., 2008. С.126-256.
18. Вартанян А.М. Иран и американский план «Большого Ближнего Востока» - в сб.: Ближний Восток и современность. М., 2005, №26, с. 113-114.
19. Дипломатиялық жаршысы. 05.05.2003.
20. Аш-Шарк аль-Аусат. 19.02.2005.
21. Аз-Заман. 21.05.2006.
22. Время новостей. 2006. № 74.
23. Независимая газета/www./Regions.ru/22.05.2006.
24. Ислам: Справочник. М., 2006.
25. Аль-Усбуа. 19.02.2005
26. Ясин Н. Государство и религиозные авторитеты в Ираке // Ал-хаят.1999.8 мая.
27. Примаков Е.М. Конфеденциально: Ближний Восток на сцене и за кулисами. М.: ИИК “Российская газета”, 2006. –с. 384
28. Примаков Е.М. Анатомия ближневосточного конфликта. – М.:Мысль, 1978. – с. 37
29. Львов В.В. Современная политическая элита Ирака // Политическая элита Ближнего Востока. М., 2000
30. Степанова Н.В. Южный Курдистан на пороге ХХІ века // Курдская проблема: международный аспект (Учебное пособие). М., 2001.
31. Жигалина О.И. О деятельности радикально-исламских группировок в Юго-Восточном Курдистане – в сб.: Ислам и общественное развитое в начале XX века. М., ИВ РАН и Крафт+, 2005, с. 454.
32. Сидоров Д. Эксперты дали США 20 лет на избавление от нефтяной зависимости, http://www.opec.ru
33. Трофимов В. Шииты Ирака после падения режима С.Хусейна // Вестник аналитики. 2004. № 4 (18). С. 114.
34. Модестов С. Проблемы нормализации обстановки в послевоенном Ираке. С. 345-346.
35. Лазарев М.С. Южный Курдистан в истории и политике // Южный Курдистан сегодня. М., 1997. С. 6;
36. Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. –Алматы: Атамұра, 2003. – 240 б.
37. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Алматы, 2005
38. Қ.К.Тоқаев. Жаһандану жағдайындағы Қазақстанның сыртқы саясаты. - Алматы: Атамұра, 2002. 256 б.
39. Қ.Тоқаев. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы., 2002. 568 б.
40. Речь министра иностранных дел РК Касымжомарта Токаева на 59-ой сессии Генеральной Ассамблеи ООН. 24 сентября 2004 г. // Дипломатический курьер. ІІІ-ІҮ квартал 2004. с.129
41. Кожахметов К.К. Страны Ближнего и Среднего Востока в современных международных отношениях// Вестник КазНУ 2005. 12 декабрь.
42. Жүніс Қ.Ә. Мұнайды экспортқа шығаратын елдер ұйымы (МЭШЕҰ) және араб елдерінің мұнай саясаты. –Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2006. – 198 б.
43. Кальвокоресси Питер. Мировая политика. Книга 1,2. М., 2000.
44. Бзежинский З.Б. Глобальное господство или глобальное лидерство /Пер. С англ. – М.: Международные отношения, 2005. –288 с.
45. Международная солидарность с борьбой арабских народов: за справедливый мир на Ближнем Востоке 1967 – 1988 гг. /Авт.: Несук Н.Д., Полюк С.П., Ксендзык Н.Н. и др./ АН УССР, Ин. соц-экон. проб.заруб.стран. – Киев, 1989. – с. 209
46. В.Валошин «Восток дело тонкое». Континент 5-18 декабрь 2001 г.
47. Восток/Запад. Региональные политсистемы и региональные проблемы международных отношений. М., 2002
48. Лев Баусин. Спецслужбы мира на Ближнем Востоке. –М.: «Информейшн групп» и «Олме-Пресс», 2001 – 415с.
49. Democratic Party of Iranian Kurdistan Condemns the Immature Statements of Mahmoud Ahmadinejad - http://www.pdk-iran.org/english/press/
50. Ниязматов Ш.А. Ирано-иракский конфликт: Исторический очерк. М., 1989.
51. C.Хусейн. Моя профессия – король. – М.: 1995. C. 162-163
52. Independent Electoral Comission of Iraq/www./Ieciraq.org/English/
53. Курдская проблема: Международный аспект. М., 2001.
54. Петров Н.Я. Шиитский фундаментализм и политика экспорта исламской революции. М., 1990.
55. Геноцид в Иракском Курдистане. М., 2003. С. 6.
56. Документы из архивов. // Международная жизнь. 1998 с. 83-97
57. Сажин В.И. Убийство лидера иракских шиитов нанесло удар по процессу стабилизации обстановки в Ираке. Аналитические записки. Иракский кризис. М., 2004. С. 212-213.
58. Шмелева Т.А. Курдский фактор в кризисной ситуации вокруг Ирака // Аналитические записки. С. 210.
59. It is a Crucial Time for the Kurds of Iraq - http://kurdistanobserver.serverhttp.com/july/14-07-05
60. Barzani Denies Presence of Israelis in Iraqi Kurdistan - http://kurdistanobserver.serverhttp.com/Dec/4-12-05
61. Current Situation in Iraq Kurdistan - http://www.pdk-iran.org/english/articles/Current
62. Белый дом публикует общую стратегию по Ираку - http://kurdistan.ru/1/12/05-4.htm
63. Юрченко В.П. О положении в иракской оппозиции // Аналитические записки: Иракский кризис. М., 2004. С. 204-206.
64. Financial Times. 15.10.2005.
65. Сатановский Е. Большая игра - ХХІ век // Международная жизнь. 2006
66. www.bbc.news/2003/
67. Кирпиченко В. В ожидании войны//Азия и Африка сегодня. 2003 №7
68. Б.Масуд. Курдистан стоит на море нефти // Время новостей. 2003 г.
2. Олимпиев А. Ю. Ближний и Средний Восток: актуальные проблемы международных отношений. М.: Юнити-Дана, 2004. с.239
3. Резолюция 1483 (2003), принятая Советом Безопасности ООН 22 мая 2003 г. // Иракский кризис и становление нового порядка. М., 2004. С. 131-140.
4. Закон об управлении Государством Ирак на переходный период от 08.03.2004. http: // www.oerfre.unibe.ch/law/
5. Пояснения к оговоркам, вытянутым группой членов Управляющего совета 8 марта 2004 г. к Закону о государственном управлении Ирака на переходный период. Багдад. 09.03.2004. ВСИРИ (на араб.яз.).
6. Конституция Ирака. Текст Конституции опубликован в «The New York Times» 15.10.2005
7. Новая стратегия США при Ираке. 2007 г.
8. Мгои Ш.Х. Курдский фактор // Курдский вопрос на рубеже тысячелетий. М., 2004. С. 21.
9. Южный Курдистан сегодня. М., 1997.
10. Aharonot. The Israelis Trained Kurds in Iraq – http://kurdistanobserver.serverhttp.com/Dec/2-12-05
11. Выступление К.Харрази на 15-й международной конференции по Персидскому заливу (Тегеран, 1-2 марта 2005 г.) – см.: Вартанян А.М. Указ. соч., с. 114, 120.
12. Nakash Yizhak. The Shi`is of Iraq. Prinston, New Jersey. 1994. P. 279.
13. Халид Саид Шорш. Успехи и проблемы правительства Иракского Курдистана // Южный Курдистан сегодня. С. 53.
14. Бабакр Хошави. Экономическая программа Курдистана. www/Kurdistan.ru.30.04.2006.
15. Phebe Marr. The Modern History of Iraq. London, 1985. P. 236-237.
16. Tripp Charles. A History of Iraq. P.256.
17. Межконфессиональный и межэтнический конфликты в Ираке // Конфликты на Востоке: Этнические и конфессиональные: Учебное пособие / Под ред. А.Д.Воскресенского. М., 2008. С.126-256.
18. Вартанян А.М. Иран и американский план «Большого Ближнего Востока» - в сб.: Ближний Восток и современность. М., 2005, №26, с. 113-114.
19. Дипломатиялық жаршысы. 05.05.2003.
20. Аш-Шарк аль-Аусат. 19.02.2005.
21. Аз-Заман. 21.05.2006.
22. Время новостей. 2006. № 74.
23. Независимая газета/www./Regions.ru/22.05.2006.
24. Ислам: Справочник. М., 2006.
25. Аль-Усбуа. 19.02.2005
26. Ясин Н. Государство и религиозные авторитеты в Ираке // Ал-хаят.1999.8 мая.
27. Примаков Е.М. Конфеденциально: Ближний Восток на сцене и за кулисами. М.: ИИК “Российская газета”, 2006. –с. 384
28. Примаков Е.М. Анатомия ближневосточного конфликта. – М.:Мысль, 1978. – с. 37
29. Львов В.В. Современная политическая элита Ирака // Политическая элита Ближнего Востока. М., 2000
30. Степанова Н.В. Южный Курдистан на пороге ХХІ века // Курдская проблема: международный аспект (Учебное пособие). М., 2001.
31. Жигалина О.И. О деятельности радикально-исламских группировок в Юго-Восточном Курдистане – в сб.: Ислам и общественное развитое в начале XX века. М., ИВ РАН и Крафт+, 2005, с. 454.
32. Сидоров Д. Эксперты дали США 20 лет на избавление от нефтяной зависимости, http://www.opec.ru
33. Трофимов В. Шииты Ирака после падения режима С.Хусейна // Вестник аналитики. 2004. № 4 (18). С. 114.
34. Модестов С. Проблемы нормализации обстановки в послевоенном Ираке. С. 345-346.
35. Лазарев М.С. Южный Курдистан в истории и политике // Южный Курдистан сегодня. М., 1997. С. 6;
36. Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. –Алматы: Атамұра, 2003. – 240 б.
37. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Алматы, 2005
38. Қ.К.Тоқаев. Жаһандану жағдайындағы Қазақстанның сыртқы саясаты. - Алматы: Атамұра, 2002. 256 б.
39. Қ.Тоқаев. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы., 2002. 568 б.
40. Речь министра иностранных дел РК Касымжомарта Токаева на 59-ой сессии Генеральной Ассамблеи ООН. 24 сентября 2004 г. // Дипломатический курьер. ІІІ-ІҮ квартал 2004. с.129
41. Кожахметов К.К. Страны Ближнего и Среднего Востока в современных международных отношениях// Вестник КазНУ 2005. 12 декабрь.
42. Жүніс Қ.Ә. Мұнайды экспортқа шығаратын елдер ұйымы (МЭШЕҰ) және араб елдерінің мұнай саясаты. –Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2006. – 198 б.
43. Кальвокоресси Питер. Мировая политика. Книга 1,2. М., 2000.
44. Бзежинский З.Б. Глобальное господство или глобальное лидерство /Пер. С англ. – М.: Международные отношения, 2005. –288 с.
45. Международная солидарность с борьбой арабских народов: за справедливый мир на Ближнем Востоке 1967 – 1988 гг. /Авт.: Несук Н.Д., Полюк С.П., Ксендзык Н.Н. и др./ АН УССР, Ин. соц-экон. проб.заруб.стран. – Киев, 1989. – с. 209
46. В.Валошин «Восток дело тонкое». Континент 5-18 декабрь 2001 г.
47. Восток/Запад. Региональные политсистемы и региональные проблемы международных отношений. М., 2002
48. Лев Баусин. Спецслужбы мира на Ближнем Востоке. –М.: «Информейшн групп» и «Олме-Пресс», 2001 – 415с.
49. Democratic Party of Iranian Kurdistan Condemns the Immature Statements of Mahmoud Ahmadinejad - http://www.pdk-iran.org/english/press/
50. Ниязматов Ш.А. Ирано-иракский конфликт: Исторический очерк. М., 1989.
51. C.Хусейн. Моя профессия – король. – М.: 1995. C. 162-163
52. Independent Electoral Comission of Iraq/www./Ieciraq.org/English/
53. Курдская проблема: Международный аспект. М., 2001.
54. Петров Н.Я. Шиитский фундаментализм и политика экспорта исламской революции. М., 1990.
55. Геноцид в Иракском Курдистане. М., 2003. С. 6.
56. Документы из архивов. // Международная жизнь. 1998 с. 83-97
57. Сажин В.И. Убийство лидера иракских шиитов нанесло удар по процессу стабилизации обстановки в Ираке. Аналитические записки. Иракский кризис. М., 2004. С. 212-213.
58. Шмелева Т.А. Курдский фактор в кризисной ситуации вокруг Ирака // Аналитические записки. С. 210.
59. It is a Crucial Time for the Kurds of Iraq - http://kurdistanobserver.serverhttp.com/july/14-07-05
60. Barzani Denies Presence of Israelis in Iraqi Kurdistan - http://kurdistanobserver.serverhttp.com/Dec/4-12-05
61. Current Situation in Iraq Kurdistan - http://www.pdk-iran.org/english/articles/Current
62. Белый дом публикует общую стратегию по Ираку - http://kurdistan.ru/1/12/05-4.htm
63. Юрченко В.П. О положении в иракской оппозиции // Аналитические записки: Иракский кризис. М., 2004. С. 204-206.
64. Financial Times. 15.10.2005.
65. Сатановский Е. Большая игра - ХХІ век // Международная жизнь. 2006
66. www.bbc.news/2003/
67. Кирпиченко В. В ожидании войны//Азия и Африка сегодня. 2003 №7
68. Б.Масуд. Курдистан стоит на море нефти // Время новостей. 2003 г.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 1991-2003 ЖЖ ИРАКТАҒЫ ІШКІ САЯСИ ЖАҒДАЙ
1.1 Ирактың аймақтық үстемдікке ұмтылысы және Шөлдегі дауыл
операциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Саддам Хусейннің диктаторлық режимінің репрессиялық
саясаты ... ... ... .14
1.3 Күрдтердің саяси құқықтары үшің ұлт-азаттық
күресі ... ... ... ... ... ... ... . ... .20
2 2003-2009 ЖЖ САДДАМ ХУСЕЙН БИЛІГІНЕН КЕЙІНГІ ИРАКТАҒЫ
ДЕМОКРАТИЯЛАНДЫРУ ҮРДІСІ
2.1 АҚШ бастаған халықаралық коалицияның Ирактағы әскери операциясы
және оның
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Көрші елдердің Ирактағы саяси жағдайға қатысты
ұстанымы ... ... ... ... ... .35
2.3 Ирактағы жаңа үкіметтің елдегі қауіпсіздік пен тұрақтылықты
қамтамасыз етудегі жаңа
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі заманда әлемде халықаралық қарым-
қатынастардың барлық жүйесі, сондай-ақ мемлекетаралық байланыстарға және
мемлекет ішіндегі құрылымдарға қатысты халықаралық құқықтық қағидалары
мен ережелері тез және сапалы өзгерістерді басынан өткізуде. Халықаралық
өмірдің басты мақсаты – бейбітшілікті нығайту және жалпыға бірдей
қауіпсіздікті қамтамасыз ету болып табылады. Оған жетудің бірден-бір жолы
– ол барлық халықтар өзінің тағдырын өзі шешу туралы егеменді құқығын
жүзеге асырғанда ғана қол жеткізуге болады.
Мемлекет пайда болғаннан бастап өзінің тәуелсіздігін сақтау және
сыртқы агрессияға жол бермеу арқылы ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз
етеді. Халықаралық қатынастарда өзара тәуелділік пен өзара әсер етудің
нығаюы кезінде, немесе басқаша айтқанда, жаһандану жағдайында
мемлекетаралық байланыстардың бір-біріне тәуелділігінің өсуі аймақтық
және халықаралық қауіпсіздік мәселесін бірінші орынға шығарады.
Халықаралық қатынастардың басымдық жүйесінде Таяу Шығыс, оның ішінде
Ирак елеулі орын алып, бұл бағыттағы жұмыс өзіндік ерекшеліктер мен
өзгешеліктерді назарға алуды талап етеді. Біріншіден, мұнайдың бай қорын
игеру Ирактың экономикасына ортақ шикізаттық сипатын ғана емес, оның
сыртқы саяси бағытын да белгілеп береді. Екіншіден, Ирактан басқа Таяу
Шығыс елдерінің ішкі және сыртқы саясатына Исламның ықпалы өте зор.
Үшіншіден, күрделі әрі шешімін бірнеше жылдардан бері таба алмай келе
жатқан иран-ирак соғысы.
Осы тұрғыдан қарастырғанда, жер шарының түрлі аймақтарындағы
жанжалдардың ішіндегі өзінің драмалығы, қарқындылығы әрі ұзақ
мерзімділігімен аймақтық және халықаралық қауіпсіздікке қатер төндіріп
отырған Таяу Шығыстағы ирак-американ соғыстарының тоқтамауы халықаралық
қауымдастықтың алаңдаушылығын туғызуда [1].
Халықаралық қатынастар жүйесінде Таяу Шығыстағы Ирактың болашағы,
әсіресе иран-ирак соғысының аяқталуы алдағы уақытта алатын орны өте
маңызды және өзекті болып отыр. Өйткені, аймақтағы бейбіт реттеу
үрдісінің алғышарттары дүние жүзінің, оның ішінде Орталық Азия аймағының
тұрақтылығына да ықпал ететіні сөзсіз.
Бұл жанжалды реттеуде ірі державалардың көпжылдық иран-ирак соғысына
демеуші ретінде ара түсуі нәтижесіз болып, олардың шамалары жетпей
келеді. Иран-ирак соғысы барысында Ирак пен оның көршілері арасындағы
қақтығыстарды тоқтату мақсатында қаншама бейбіт реттеу жөнінде бастамалар
ұсынылған болатын. Қарап отырсақ, БҰҰ Бас Ассамблеясының белгілі
қарарлары осы күрделі мәселелерді біржолата шешу мақсатында қабылданған
еді. Осылайша, жанжалдардың реттелуі территория – қауіпсіздік –
бейбітшілік үшбұрышы шеңберінде шешілуі тиіс. Бұл мәселені мүдделі
тараптар жан-жақты қарастыруға тырысады.Таяу Шығысты, әсіресе соның
ішінде Иракты Еуропа ертеден өзінің қауіпсіздік, саяси және экономикалық
мүдделеріне жауап беретін территория деп есептейді. Сондықтан, осы
аймақта бейбітшілік орнату Еуропалық Одаққа өте тиімді. Сондай-ақ,
Американың осы аймақтағы және халықаралық қатынастардағы гегемондық
саясаты Еуропалық Одақты ирак-американ мәселелерінде белсенді араласуға
мәжбүр етеді. Алайда, еуропалықтардың бұл іс-әрекеттері қаншалықты
нәтижелі болуы бірнеше жағдайларға тәуелді болып келеді. Біріншіден, АҚШ
еуропалықтарды аталмыш аймақтағы мәселелерден шеттетуге барынша тырысады.
Екіншіден, Ирактағы кез-келген іс-қимыл АҚШ келісімінсіз жүргізілмейді
де, оған американдықтар мүмкіндік бермейді. Үшінші себеп – Еуропалық
Одақтың өз ішінде сыртқы саясат туралы нақты біртұтас ұстанымы әлі
қалыптасып үлгерген жоқ.
Ирактағы жанжалдарды реттеу үрдісінде БҰҰ, ЕО, АҚШ және РФ сияқты
негізгі күштердің қолдауы өте қажет болып тұр. Осындай күрделі
мәселелерді назарға ала отырып, еліміз бейбіт үрдіс жөніндегі БҰҰның
қарарларын толығымен қолдайды.
Аталған проблематика тек американдықтар, еуропалықтар немесе
ресейліктердің ғана қызығушылығын тудырып қоймайды. Ирактың аймақтық
қауіпсіздік мәселелерін зерттеу арқылы Орталық Азияда қорғаныс,
тұрақтылық және қауіпсіздік саясатын жүргізу ісінде тәжірибе жинақтауға
болады.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ирактағы аймақтық
қауіпсіздік мәселелерін реттеу жолдары және АҚШ-тың демократия орнатудағы
қазіргі орнын жүйелі түрде зерттеу осы жұмыстың негізгі мақсаты болып
табылады.
Аталмыш мақсатқа жету үшін бітіру жұмысында төмендегідей нақты
міндеттер қойылды:
• Ирактың аймақтық үстемдікке ұмтылысы және Шөлдегі дауыл
операциясы;
• Саддам Хусейннің диктаторлық режимінің репрессиялық саясаты;
• Күрдтердің саяси құқықтары үшің ұлт-азаттық күресі;
• АҚШ бастаған халықаралық коалицияның Ирактағы әскери
операциясы және оның нәтижесі;
• Көрші елдердің Ирактағы саяси жағдайға қатысты ұстанымы;
• Ирактағы жаңа үкіметтің елдегі қауіпсіздік пен тұрақтылықты
қамтамасыз етудегі жаңа міндеттері;
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері 1991 жылғы Ирактың Кувейтке
шабуылына шолу жасаудан бастап, Ирактағы күрдтер мәселесі мен С.Хусейннің
оларға қатысты нақты саясатын толық зерттейді. Сонымен қатар, Ирак пен
АҚШ арасындағы жанжалды бейбіт жолмен реттеу үрдісінің пайда болуы мен
бүгінгі Ирактағы күрделі жағдайды қамтиды [2].
Бітіру жұмысының деректік негізі. Тақырыптың ерекшелігіне сәйкес
бітіру жұмысында пайдаланылған деректер шеңбері кең болғандықтан, оны
ішінара бірнеше топқа бөліп қарастырғанды жөн санадық.
Деректердің бірінші тобын Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы
мен Қауіпсіздік Кеңесінің белгілі қарарлары мен шешімдері құрайды. Осы
құжаттарға сүйене отырып, Ирак пен көрші елдер арасындағы қақтығыстар мен
олардың дамуы, сондай-ақ, халықаралық қауымдастықтың Ирактың қауіпсіздік
мәселесіне қатысты ұстанымдары көрсетілген деректердің бұл тобы өте
маңызды болып келеді [3-5]. Мұнда Ирактың қазіргі сыртқы саясатының
негізгі бағыттары мен аспектілері, сондай-ақ Ирак пен көрші мемлекеттер
арасындағы екіжақты және көпжақты қарым-қатынастардың дамуы мен
ынтымақтастығы қарастырылған. Аталған құжаттарды қарастыра отырып,
Ирактың халықаралық қатынастардағы орнын анықтауға мүмкіндік туады.
Деректердің екінші тобын Ирактағы мемлекеттік саяси құрылымды
қалыптастыруға байланысты құқықтық нормативтік құжаттар жатады [6-7].
Аталған заңдық нормативтік құжаттарда Ирактың жаңа конституциясының
мәтіні берілген. Конституцияны талдай отырып, елдегі басқару жүйесінің
құрылымына толықтай сипаттама беруге болады. Сонымен қатар, АҚШ-тың
Ирактағы саяси жағдайға қатысты жариялаған жаңа стратегиялық
бағдарламасына сараптама жасалынған.
Деректердің келесі тобына күрдтердің автономиялық мемлекет ретінде
қалыптасуға бағытталған стратегиялық бағдарламасы бекітілген Күрдстан
Демократиялық партиясы мен Күрдстан патриоттық одағын құру және олардың
іс-әрекеттерін белгілейтін баспасөз беттерінде жарияланған құрылтай
құжаттары жатады [8-10]. Бұл құжаттарда Ирактың солтүстігіндегі Күрдстан
автономиялық ауданының кешегі және бүгінгі саяси жүйесі баяндалған.
Сонымен бірге, күрдтердің саяси құқықтары үшін жүргізген ұлт-азаттық
күресі жан-жақты қарастырылған. Аталған деректерді зерттеу арқылы Ирактың
мемлекеттік саясатына Күрдстанның тигізер әсерін толығымен талқылап
қарастыруға болады.
Деректердің төртінші тобын Ирактағы саяси ахуалға тікелей және
жанама түрде мүдделі мемлекеттердің көшбасшылары, белгілі саясатшылар мен
қайраткерлердің осы аймақтағы мәселеге қатысты ұстанымдары мен саясатын
айқындайтын баяндамалары мен мақалалары құрайды. Олар араб [11-14], АҚШ
[15-16] және Еуропа [17-18] елдері өкілдерінің ресми жиындарда немесе
белгілі бір оқиғаға байланысты айтқан сөздері мен пікірлері ретінде
топтастырылған.
Деректердің алтыншы тобына тақырыпқа байланысты мерзімді баспасөз
беттерінде жарияланған құжаттар, ақпараттар мен материалдар жатады. Бұған
Қазақстанның Дипломатиялық жаршысы [19], т.б. газеттер мен журналдардың
әр түрлі жинақтары жатады [20-25].
Қарастырылған деректер түрлері бітіру жұмысында қойылған міндеттерді
ашуға және басты мақсатын жүйелі түрде зерттеуге толық мүмкіндік береді.
Ирактағы аймақтық қауіпсіздік мәселесіне байланысты зерттеулер Қазақстан
тәуелсіздігінің алғашқы жылдарынан бастап дүниежүзілік қауымдастыққа
кіруі нәтижесінде жазыла бастады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қарастырылып отырған мәселе шетелдік,
ресейлік және отандық зерттеушілердің еңбектерінде көрініс тапқандығын
атауға болады.
Ресейлік тарихнама. Н.Ясин [26] мен Е.М.Примаковтың [27-28]
еңбектерінде Ирак мемлекетінің қоғамдық-саяси және экономикалық дамуына,
оның сыртқы саясатының эволюциясына талдау жасалады. Сонымен қатар, В.В.
Львов [29], Н.В.Степанова [30], О.И.Жигалина [31], Д.Сидоров [32],
В.Трофимов [33], С.Модестов [34] және М.С.Лазаревтің [35] еңбектерінде
президент Саддам Хусейн кезіндегі Ирактың сыртқы саясатының негізгі
бағыттары мен АҚШ-тың Таяу Шығыс аймағына қатысты ұстанымы айқындалады.
Ресейлік зерттеушілердің еңбектерін қарастыру арқылы Таяу Шығыс
елдері мен Ирак арасындағы қарама-қайшылықтардың шығу себептері және оның
салдары жайында ақпараттар жинауға болады. Сондай-ақ, АҚШ-тың Иракқа
қатысты демократияландыру саясаты мен аймақтық мүддесі жан-жақты
талқыланады.
Отандық тарихнама. Соңғы жылдары отандық зерттеушілер Ирактың
қазіргі заманғы тарихын, оның басқа мемлекеттермен, халықаралық ұйымдар
және аймақтық саяси-экономикалық құрылымдармен қарым-қатынасындағы
мәселелерін тарихи тұрғыдан зерттеуді белсенді түрде қолға алды.
Қазақстан мен Ирак арасындағы қарым-қатынас мәселесіне байланысты
зерттеулер тобын Қазақстан Республикасы мемлекет қайраткерлерінің
еңбектері мен тарихшылардың баспасөзде жарияланған бірқатар мақалалар
қамтиды. Бұл еңбектердің қатарына бірінші кезекте Н.Ә.Назарбаевтың
еңбектерін жатқызуға болады [36-37]. Мұнда Қазақстанның сыртқы саяси
басымдықтарына талдау жасалып, біздің еліміздің стратегиялық
серіктестерімен, соның ішінде Иракпен ынтымақтастығын дамытуға белгілі
бір тұжырымдар жасалады.
Осы орайда Қ.К.Тоқаевтың еңбектері айрықша орын алады [38-40]. Мұнда
мемлекетіміздің жүргізіп отырған көп қырлы саясатына сәйкес Қазақстанның
қазіргі заманғы халықаралық қатынастарына толығымен талдау жасалып,
сипаттама беріледі. Сонымен қатар, мұнда Қазақстанның тәуелсіздік
алғаннан кейінгі кезеңдегі Қазақстан-Ирак қарым-қатынастарының дамуына
қатысты бірқатар деректі мәліметтер кездеседі. Таяу Шығыс мемлекеттерінің
жекелеген тарихын зерттеп жүрген К.Қ.Қожахметов өзінің еңбегінде осы
аймақтың өзекті мәселелеріне ерекше ден қояды [41]. Ол - Қазақстандағы
алғаш рет араб елдерінің, соның ішінде Ирактың тарихи мәселелерін
зерттеген ғалым. Отандық зерттеушілер қатарына Қ.Ә. Жүністің жұмысын
ерекше атап кетуге болады [42].
Шетелдік тарихнама. Соңғы кездері мерзімді баспасөз беттерінде
Ирактың сыртқы саясатының әртүрлі салаларына қатысты және Саддам
Хусейннің оған қосқан үлесі туралы мақалалар көлемі ұлғая түсті. Мысалы,
К.Питер[43] мен З.Б.Бзежинскийдің [44] жұмыстары жатады. Осы деректерді
пайдалана отырып, Ирактың Таяу Шығыс аймағындағы рөлі мен аймақтық
тұрақтылыққа тигізіп отырған ықпалы жайында мағлұмат аламыз.
Мәселені тереңірек талдау мақсатында Н.Д.Несук, Полюк, Н.Н.Ксендзык
[45] пен В.Валошиннің [46] еңбектері пайдаланылды. Зерттеу барысында
Ирактың өз тәуелсіздігін сақтап қалуға деген ұмтылысын сипаттайтын және
көрші елдермен саяси-экономикалық қарым-қатынастарын баяндайтын бірқатар
мәліметтер жинақталды.
Бітіру жұмысының әдістемелік негізі. Жұмысты жазу барысында
халықаралық қатынастар мамандығы бойынша саясаткерлердің ғылыми
теорияларына сүйене отырып, тарихи-салыстырмалы талдау, статистикалық
талдау, контент талдау мен инвент талдау әдістері кеңінен қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі – 56 бет.
1. 1991-2003 ЖЖ ИРАКТАҒЫ ІШКІ САЯСИ ЖАҒДАЙ
1.1 Ирактың аймақтық үстемдікке ұмтылысы және Шөлдегі дауыл
операциясы
1991ж 17 қаңтарда АҚШ, Ұлыбритания және басқа мемлекеттер Иракқа
қарсы бастырмалатқан ракеталық-бомбалық операция бастады. Ең алғаш рет
нағыз соғыс жағдайында қанатты ракеталар қолданылды. Оны Парсы шығанағына
американдық кемелер жіберді. АҚШ, Ұлыбритания мен Сауд Аравиясының
ұшқыштар, бомбалаушылар және әскери тікұшақтар экипажына Иракты жою үшін
қаншама міндеттер жүктелді. 17 қаңтарда Ирак ең алғашқы соққысын Тель-
Авив пен Хайфаға кеңестік Скад ракетасы арқылы берді. Ол Сауд Аравияның
территориясында орналасқан американдық Дархан базасының ғимаратын
соққылады. АҚШ жағынан 28 әскер қайтыс болды.
Одақтастар авиациясының әскери ұшуды ұлғайтуымен қатар Ирактың
бейбіт тұрғындарының арасында құрбандар саны арта түсті. Мұны АҚШ
жалғаспалы шығындар деп атады. Екінші жағынан, Саддам Хусейн батыстың
қателігін насихатшыл мақсатта қолдана отырып, бейбіт кувейттіктерді
Ирактың маңызды әскери және өндірістік обьектілерінде тірі қалқан ретінде
жиі орналастыра бастады [47].
1991 ж 24 ақпанда одақтастар құрама жерүсті, әуе және теңіздік
шабуылға көшті. Ирак әскерлерінің қарсыласуы бар-жоғы 100 сағаттың ішінде
басылды. 26 ақпанда Ирак Кувейттен өз күштерін алып кеткенімен, бірақ БҰҰ-
ның осы мәселеге қатысты барлық қарарларының шарттарын қабылдаудан бас
тартты. 1991 ж 27 ақпанда шабуылға ұшыраған кувейттіктер одақтас
коалицияның әскерлерін құшақ жая қарсы алды. 2 наурызда БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесі бейбітшілік шарттарын бекітетін қарар қабылдады. Осы құжатқа
байланысты Ирак барлық әскери қимылдарды тоқтатуға, Кувейтті
аннексиялаудың күшін жоюға, барлық химиялық және биологиялық қаруларын
тапсыруға, тұтқындағы шетелдіктерді бостандыққа шығаруға және Кувейтті
басып алу нәтижесінде келтірілген материалдық шығындар мен құрбандарға
жауап беруге міндетті болды. Келесі күні Ирактың Савфан әскери базасында
американдықтармен болған кездесу барысында Ирак басшылығы бейбітшілік
шарттарын қабылдады, бірақ бұл кездесуге Саддам Хусейн қатысқан жоқ.
1998 ж желтоқсанда АҚШ пен Ұлыбритания Иракта үш күндік бомбалау
операциясын өткізді. Бұған БҰҰ әскери инспекторы мен ирактық билік
арасындағы шиеленіс себеп болды. Бағдад әскери инспекторлардың президент
сарайына кіруіне қарсы болып, олармен ынтымақтасудан бас тартты. Бұдан
басқа, Ирак БҰҰ инспекторларын АҚШ пен Израильдің пайдасына қызмет етеді
деп айыптады. Кейін олардың американдық арнайы қызметке ақпарат таратқаны
мәлім болды. Желтоқсанның ортасына таман Unscom басшысы Ричард Батлер
Ирак инспекторлар қызметіне кедергі келтіруде деп жариялады. Нәтижесінде
Бағдадтағы БҰҰ қызметкерлері шығарылып, әскери операция басталды. Ирак
территориясындағы 100-деген обьектілер ракеталық-бомбалық атыстың астында
қалды. Операцияның мақсаты Саддам Хусейннің жаппай-қырып жою қаруын жасау
саясатының мүмкіндігін азайту болды. Обьектілердің қатарына ирактық
құпия полицияның штаб-пәтері мен элиталық Республикалық гвардия, қорғаныс
обьектілері мен Басрадағы мұнай өңдейтін кәсіпорын кірді. Ирак үкіметінің
вице-премьері Тарик Азиз осы операция нәтижесінде 62 әскери қызметші мерт
болып, 180 әскер жараланғанын мәлімдеді [18, 113-114 б].
Қазіргі уақытта АҚШ Парсы шығанағында 14 әскери корабль мен 14 мың
әскери қызметкерді шоғырландырып, Иракпен болуы мүмкін әскери операцияға
дайындық жүргізуде. Сонымен бірге, АҚШ соғыстың қашан басталуын күтіп
отыр. Ең маңыздысы, Америка соғыс кезінде бүкіл әлем БАҚ-тарын шулатқан
тактикалық ядролық қаруды қолдана алады ма? Бірақ бұл жағдай туралы
Клинтон әкімшілігі ешқандай мәлімет таратқан жоқ. Соған қарамастан, News
Day газеті ядролық қаруды қолдану жөніндегі ақпаратты Ақ үй мен жоғары
органдар басшылығының деректеріне сүйене отырып жеткізді. Басқа
американдық басылым гибридтік бомба жайлы хабарлады. Бұл жаңа қарудың
мүмкіндігін американдық әскерлер шектен шыққан диктаторға сынап көргісі
келеді. Егер Саддам Хусейн Израиль немесе аймақтағы басқа елдерге қарсы
химиялық немесе бактериологиялық қаруды қолданатын болса, онда Иракқа
қарсы жаппай қырып-жою қаруы жауап ретінде қолданылады.
Американдық әкімшіліктің баспасөз хатшысы Майкл Маккэри өткізген
баспасөз мәслихатынан кейін баспасөз арқылы Саддамға қарсы психологиялық
соғыс жүргізудің мәні енді мүлдем өзгергенін мәлімдеді. АҚШ үшін ең
маңыздысы Хусейннің іс-әрекеті емес, керісінше әлемдік қауымдастықтың
АҚШтың саясатына деген көзқарасы болып отыр.
Парсы шығанағы аумағында ядролық қаруды қолдану ешқандай тактикалық
нәтиже әкелген жоқ. Бірақ кейінгі басқыншылық бастамалар, яғни іргелес
жатқан елдердің территориясында радиациялық бұлттың орнауы ядролық қаруды
жасау үрдісін белсендіре түседі. Мұның салдары неге әкелетінін
американдық стратегтер жақсы біледі. Соған байланысты, қазір Парсы
шығанағында АҚШпен соғыста бірге болған одақтастардан тек Ұлыбритания
қалды. Ал Түркия Инжирликте американдық әскери теңіз күштерін
орналастырудан бас тартты. Сондықтан, АҚШ қазір рұқсат етілген іс-
әрекеттердің шегін анықтаумен бастарын қатыруда. Егер американдықтар бұл
шектеуді бұзуға дайын болса, онда бұл американдық шабуыл бола ма?
Американ-ирак қарым-қатынасының шиеленісуінің тікелей себептері БҰҰ
арнайы комиссиясының (УИНСКОМ) төрағасы Ричард Батлердің Ирактағы жаппай
қырып-жою қаруларын жою туралы баяндамасымен байланысты. Ирактың
объектілер тобын тексеруді тоқтатуы келесі оқиғалар жалғасының заңдық
алғышарттарына айналды. АҚШтың БҰҰдағы өкілі Билл Ричардсон Батлердің
баяндамасынан соң Қауіпсіздік Кеңесінің бейресми отырысында быллай деді:
Ирактың бізге деген қарым-қатынасы – бұл менсінбеушілік. Ол БҰҰ
Қауіпсіздік Кеңесінің барлық қарарларына, БҰҰ инспекциялық топтары мен
халықаралық қауымдастықтың талаптарына менсінбей қарап отыр.
Батлер Американың сыртқы саяси бағдарламасын жариялау арқылы БАҚтың
назарына ілікті. Көптеген сарапшылардың пікірінше, Батлердің барлық
әрекеттері Вашингтон басшылығымен ұйымдастырылған. Мүмкін, басқа жағынан
алғанда, Батлер тек өз қызметін атқарған болар. Ал оқиғаның желісін
ирактық режим ары қарай жалғастырған шығар.
Ирактың премьер-министрі Тарик Азиздің мәлімдеуінше, УИНСКОМ БҰҰ
Қауіпсіздік Кеңесінің рұқсатынсыз Иракқа келіп, ондағы президенттік және
режимдік объектілерді тексеріп жүр. Олар өздерінің мандатын кеңінен
пайдаланып, Иракта ойларына не келсе, соны жасағысы келеді. Бұған арнайы
комиссияның американдық өкілдерінің санкциялар режимін шексіз мерзімге
ұзартуға ұсыныс білдіруі тікелей себепші болды [48, 415 б].
АҚШтың Иракқа қатысты бір жақты акциясы – оның қырғи қабақ соғыстан
кейінгі сыртқы стратегиясының күрделі мәселесі. Сонымен, АҚШтың алдында
үлкен міндеттер тұр: АҚШтың әлем алдындағы рөлі қандай? Оның әр түрлі
саяси бағыттағы бұрынғы одақтастарымен қарым-қатынасы қандай дәрежеде?
Егер АҚШ рұқсат етілген шекараны бұзатын болса, онда халықаралық
қатынастардың қазіргі жүйесі сөзсіз бұзылады.
Таяу Шығыс - геосаяси, геостратегиялық және экономикалық тұрғылардан
аса маңызды мемлекет, қазіргі таңда халықаралық қауіпсіздіктің мәселелері
мен қауіптердің басты қайнар көзі болып табылады. Жаппай қырып жоятын
қарудың таралу қаупі, халықаралық лаңкестіктің қаупі, аймақта аталмыш
қалыптасып бітпеген мемлекеттердің бар болуы, палестина-израильдік
қақтығыстың реттелмегендігі, осының барлығы Таяу Шығыс аймағын қазіргі
таңдағы әлемнің жарылыс болуы қаупі ең жоғары мүмкін нүктесіне
айналдырды.
Таяу Шығыста жағдайдың одан әрі қиындауы бүкіл әлемдегі ахуалды
тұрақсыздандыруы мүмкін. Әрине, соңғы кезде емес, бастапқы рөл
энергетикалық қауіпсіздікте, себебі Таяу Шығыстың тұрақсыздығы әлемдік
нарыққа көмірсутек ресурстардың экспортына қауіп төндіреді. Аймақтан
мұнайды импорттаушылардың тәуелділігінің жорамалды күшеюі әлем
қауымдастығының Таяу Шығыс мәселесінің кешенді түрде шешуге деген
ұмтылыстарын анықтай түсуде.
Таяушығыстық мемлекеттерде экономикалық, әлеуметтік және саяси
өзгертулерді жүзеге асыру қажеттілігі қазіргі таңда аймақтың дағдарыстық
жағдайдан шығудың басты шарты ретінде қарастырылуда. Сонымен қатар,
бүгінгі күнге дейін-ақ аймақты реформалау талпыныстары қарама-қайшы
нәтижеге келтіретіндігі байқалуда.
Үлкен Таяу Шығысты реформалау парадокстері (айрықша белгілері). ХХ
ғасырдың соңғы ширегінде әлемнің ондаған елдері басқару түрі тоталитарлық
және авторитарлықтан демократиялыққа көшуді жүзеге асырды. Демократияның
жаһандық кеңею үрдістерімен қамтылмаған әлемнің бірден-бір аймағы Таяу
Шығыс болып табылады. ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап аймақ орталық
тәуелділіктен босағаннан кейін де елдер әлі де болса өздерінің ішкі
саяси, экономикалық және гуманитарлық кеңістіктерін қалыптастыра алмауда.
Жалпылама соңғы екі онжылдық аймақтық тарихи өзгеруінің жылдамдықтарының
бәсендеуімен сипатталады, оның халқының саны шамамен 300 миллион адамды
құрайды.
Қазіргі таңда әлем державалараның көшбасшылары және Таяу Шығыс
мемлекеттерінің өздерінің басшыларының көбісі экономикалық және саяси
өзгерістерді жүзеге асыру қажеттілігін аймақтың дағдарыстық жағдайдан
шығу жолдарының басты шарты деп қарастыруда. Сонымен қатар, Үлкен Таяу
Шығыс аймағын демократияландыру стратегиясының шеңберінде таяушығыстық
мемлекеттердің реформалануының ең белсенді жақтаушысы АҚШ болып табылады.
АҚШ бастамасының жағрафиялық жүзеге асырылу аумағы Таяу Шығыстың және
Солтүстік Африканың араб елдерін, сонымен қатар Иран, Түркия, Израильді
қамтиды, Пакистан мен Ауғанстанға дейінгі аймақ.
Сөзсіз, Таяу Шығысты реформалау талпыныстары көптеген халықаралық
қауіпсіздіктің қауіптері мен мәселелеріне жауап ретінде болуы мүмкін.
Сонымен қатар, ең соңғы орында емес, көңіл энергетикалық қауіпсіздікке де
бөлінеді, себебі аталмыш аймақтың тұрақсыздығы әлемдік нарыққа көмірсутек
ресурстарының экспортына қауіп төндіруде. Батыс мамандар мен
саясаткерлердің пікірі бойынша мұсылмандық әлемнің дүниежүзілік мұнай
қорларының 74,8% иемденуі Батыс үшін басты қауіптердің бірі болып
табылады. Болашақта олар мұнай нарығының 70% бақылаған кезде әлемдік
саясат мәселелеріне әсер етудің басты тәсілі экономикалық санкцияларды
енгізу болады. Американдық мамандардың біреуісі атап өткендей Вашингтонда
өзінің энергетикалық қауіпсіздігінің мәселесін шешу үшін 20 жылы бар:
Біз мұсылман әлемімен қарым-қатынастарымызды жақсартуымыз керек. Ол үшін
араб-израиль қақтығысының шешімін табу қажет, араб әлемін
демократияландыру, сонымен қатар радикалды исламмен де сәтті күрес
жүргізе білу керек [49].
Таң қалдыратын жайт, АҚШ-тың Таяу Шығыста демократияны экспорттау
жолымен жағдайды тұрақтандыруға деген талпыныстары қазіргі таңда аймақта
ахуалды одан әрі тұрақсыздандырушы себептердің бірі болып табылады.
Вашингтонның демократияны енгізуге деген талпыныстары Үлкен Таяу Шығыс
елдерінде АҚШ-қа жағымсыз тәртіптерді құлату мен ислам мемлекеттерінің
толығыменен деидеологизациясының негізі ретінде қабылданады.
Сонымен қатар, айта кетер жайт, қазіргі таңда академиялық және саяси
топтарда демократия жайлы талқыларда басты назар аударылатын негіздердің
ауысуы байқалуда. Демократия басқарудың ең жақсы түрі болып табыла ма
деген қырғи қабақ соғысы кезеңіндегі сауал мына сұраққа ауысып кетті,
шетелде демократияны тарату үрдісіне мемлекеттердің және бейүкіметтік
ұйымдардың қосылуы міндет пе, егер иә болса, онда қаншалықты деңгейде.
Осыған орай, демократияның даму үрдістерінде ішкі және сыртқы
факторлардың әсер етуші рөлін анықтау мәселесі Таяу Шығыс үшін де
айтарлықтай маңызды.
Үлкен Таяу Шығыс мемлекеттерін реформалау қажеттілігі. Әсіресе
тұрақсыз және қауіпті аймақтар мен территорияларды тікелей басқару
санатындағы халықаралық жүйенің дағдарысының ең жарқын көрінісі Үлкен
Таяу Шығыс аймағындағы жағдайдың даму үлгісінде байқалады. Бұл аймақ
өзіне әлемдік қауымдастықтың асқын көңілін бөлуін және мүдделілігін
тудыруда. Бұл кең-байтақ, халқының саны көп және табиғи ресурстарға бай
территорияда өте көп ауыртпалы нүктелер жинақталған, олар адамзаттың
жаһандық мәселелеріне тиісті: жаппай қырып-жоятын қару тарату,
халықаралық лаңкестік пен экстремизм, энергоресурстарға деген әлемдік
сұраныстың ұлғаюы және т.б. Аталған аймақтағы жағдайдың одан әрі
күрделенуі бүкіл әлемдегі қалыптасқан ахуалды тұрақсыздандыруы мүмкін.
Жалпы алғанда, Үлкен Таяу Шығыс аймағы қазіргі таңда жаһандық
қауіпсіздіктің мәселелері мен қауіптердің басты қайнар көзі болып
табылады.
Кейбір мамандардың пайымдауы бойынша қазіргі қалыптасқан жағдайдың
негізгі себебі – әлем өркениеттерінің ең алдыңғы қатарлылардың бірі –
ислам, кезінде еуропалық өркениеттен алда болаған және оны өзіне
іліктіріп тартқан ол өзінің қазіргі жағдайында бүгінгі әлемнің жаңа
талаптарына сәйкестене алмай жүр және айтарлықтай артта қалуда [50].
Араб зерттеушілері тобының айтуы бойынша мәселенің түп тамыры
демократияның жоқтығында, себебі бостандықтың жетіспеушілігі адамдардың
дамуын тежейді және артта қалып бара жатқан саяси дамудың ең ауыртпалықты
түсіруші көріністердің бірі болып есептелінеді. Алайда, барлық мамандар
бір ғана көзқараста ортақ, яғни бұл аймақ бүкіл әлемнен экономикалық және
саяси дамуда артта қалуда, және бүгінгі күні дағдарыстық жағдайда болып
табылады. Ислам және халықаралық лаңкестік пен экстремизмнің арасында
тікелей байланыс орнатудың құқықтық емес тұрғыда болуына қарамастан, осы
аймақтың мұсылмандық мемлекеттеріндегі дағдарыс осы қауіптердің пайда
болуы мен дамуына қажетті негіз қалыптастыратынын мойындау керек.
БҰҰ-ның Одан әрі қауіпсіз әлем: біздің ортақ жауапкершілігіміз
атты қауіптер, мәселелер мен өзгерістер бойынша жоғары деңгейлік Топтың
баяндамасында айтылып кеткендей, лаңкестіктің гүлденуі үшін қажетті
шарттар – үміт үзу, кемсіту, жоқтық, саяси азаптау, экстремизм мен адам
құқықтарының бұзылуы; сонымен қатар оның тағы да жақсы жүзеге асуы үшін
керек жағдаяттар – аймақтық қақтығыстар мен шетелдік жаулап алушылық;
мемлекеттің құқық тәртіптілігін қамтамасыз етуге деген қабілеттілігінің
әлсіздігінен ол жеңеді. Лаңкестіктің дамуына қажетті жоғарыда аталған
шарттар Үлкен Таяу Шығыс аймағында бір деңгейде бар екендігін мойындау
қажет.
Саддам Хусейнге елде билік пен террорлық саясат жүргізуде құрал
ретінде қызмет еткен Баас партиясының құрылымын жоюға АҚШ бар күш-
жігерін салды. Саддам Хусейн 19 жасынан бастап араб елдерінің бірлігін,
тәуелсіздігі мен егемендігін насихаттаған араб социалистік қайта жаңару
партиясына мүше болды. Саддам Баас партиясы арқылы қоғамның бүкіл
таптарын бағындырғысы келді. Себебі партия Саддам үшін билікке жетуге
көмектескен бірден-бір жол болды. Ол 79 жылы елдегі жалғыз басқарушы
дәрежесіне жетті. Қорқыту және сатып алу әдісімен Иракты тиімді бақылай
алды. Сондықтан АҚШ Ирактағы басқару жүйесін өзгертуді ең алдымен баасизм
қалдықтарын жоюдан бастады.
Одақтас күштердің басқарушысы генерал Томми Фрэнкс араб социалистік
қайта жаңару партиясының қызметіне тыйым салды. Ал американдық әкімшілік
басқарушы Пол Бремер Баас партиясының құрамындағы 30 мың адамды биліктің
жаңа органдарына жұмысқа қабылдамау туралы хабарлады. Ирактың бейбітшілік
шарттарын қабылдауынан соң көп өтпей-ақ елдің солтүстігі мен оңтүстігінде
қозғалыстар басталды. Ирактың оңтүстігіндегі Басра, Наджаф және
Карбаладағы шииттік тұрғындар Саддам Хусейннің режиміне қарсы көшелерде
бұқаралық ереуілдер ұйымдастырды. Ал солтүстіктегі күрдтер әскерді өз
жағына өткізуге ұмтылды. Олардың қарамағындағы ең ірі қала Сүлейман
болды. Күрдтер бір апта бойы мұнайлы қала Киркукке жақын орналасқан Күрд
автономды ауданын бақылауда ұстады. Американдықтардың қолдауына сенген
көтерілісшілердің үміті ақталған жоқ. Керісінше толқу болып жатқан
аудандарға Ирактың әскери тікұшақтары басып кірді. АҚШтың мәліметтеріне
сәйкес, бұқаралық қырып-жоюдың нәтижесінде 30-60 мың адам қайтыс болған.
Егер Ирак ядролық, химиялық және биологиялық барлық жаппай қырып-жою
қаруларын жоймайынша, оған қатысты экономикалық санкциялар сақталады
деген шарт қойылды. Ирак шынында жаппай қырып-жою қаруларын (ЖҚҚ)
ұстайды ма? деген мәселені нақты анықтау мақсатында БҰҰның лорд Батлер
басшылығындағы арнайы комиссиясы Иракқа (Unscom) келді.
1991 ж БҰҰ алғаш рет Иракққа гуманитарлық жеткізілім үшін мұнайдың
аз мөлшерін айырбастауға рұқсат берді. Алайда Саддам Хусейн бұл ұсынысты
1995 ж соңына дейін қабылдамай қойды. Бұл кезде келісімде көрсетілген
қаржының соммасы 2 млрдқа жеткен болатын. Бағдарламаның басты мақсаты
қарапайым ирактықтарға негізгі азық-түлік қорын алуға мүмкіндік беру еді.
Азық-түліктің алғашқы жеткізілімі елге тек 1997 ж наурызда келді.
1998 ж осы бағдарламаның үйлестірушісі Денис Халлидей санкциядан тек
қарапайым халық зардап шегуде деп, өз қызметінен бас тартты. Оның
ізбасары Ханс фон Шпонек те санкцияның нағыз адамзат трагедиясына
әкелгенін айтты. ЮНИСЕФтің мәліметтеріне сүйенетін болсақ, 1999 ж
Ирактағы балалар өлімінің көрсеткіші 1991 ж салыстырғанда екі есе
көбейген. 1999 ж Ирак мұнайын экспорттауға бағытталған квота толығымен
жойылса да, бірақ тыйым салған қару түрлерін өндіруге қолданылатын
ерекше маңызды тауарлар мен өнімдерді елге тасымалдауға қатысты қатаң
шектеулер сақталып қалды [42, 198 б].
1.2 Саддам Хусейннің диктаторлық режимінің репрессиялық саясаты
Иракқа қарсы соғыстың шиеленісті күйге түсуіне себеп болған
жағдайлардың бірі елді демократияландыруға деген үміт болды. Осман
империясы құлаған соң елде қандай жағдай орын алды? 1920-1921 жж
британдық әскери әкімшілікке қарсы халық көтерілісінің нәтижесінде елде
монархиялық билік қалыптасты. Осы соғыстың шырқау шегі ұлтшылдардың
британдықтар жағына өтуіне алып келді. Ал 1958 ж мемлекеттік төңкеріс
болып, монархиялық билік жойылды. Бірақ елде бейбітшілік орнаған жоқ.
Үнемі көтерілістер болып жатты. Ол сырттан бақылағанда Насерді жақтаушы
коммунистер мен араб ұлтшылдарының арасындағы идеологиялық күреске
ұқсайтын. Алайда басты рөлді этникалық қақтығыстар алды. 1963 ж Баас
партиясы ұлттық бағыттағы офицерлермен біріге отырып, генерал Қасымға
қарсы бүлік шығарды. 1968 ж бастап елде тыныштық орнай бастады. Сол кезде
Абд эль-Рахман Ареф президенттік биліктен кетті.
1979 ж Саддам Хусейннің билікке келуі қан төгіссіз болған жоқ. Елде
құқықтық қауіпсіздік жүйесі болмады. Адамдар өз отбасыларын қорғау
мақсатында этникалық және діни негізде бірігіп, бейресми құрылымдар құра
бастады. Мұнда негізінен көп санды клубтар маңызды рөл атқарды. Бұл
клубтар Саддам кезінде басқаша бағытта дамыды. Хусейн билігі тұсында
әрбір отбасының кемінде бір мүшесі Баас партиясының мүшесі болуы шарт
еді. Дегенмен, Саддам режимі қоғамның жағдайын өте нашарлатып жіберді.
Күнделікті өмірде арнайы қызметтің билігі зор болды. Осындай елді
демократияландыруға болады ма? Қазіргі кезде араб әлемінде демократияға
деген қажеттілік бар [51].
Ал, Иракқа келетін болсақ, халықтың көп бөлігін шииттер құрайды.
Егер елде демократиялық ұзақ үрдісті бастап беретін әскериге ұқсас үкімет
құрылса, жақсы болар еді. Егер Иракта демократия орнаса, ол бүкіл араб
әлемі үшін үлгі бола ала ма? Ирак үнемі басқа елдер үшін маңызды ел болып
келген. Мысалы, 70 жылдары өзге елдер Ирактағыдай радикалды қайта құру
бағдарламасын иеленгісі келген болатын. Ирактың мұнай арқылы халықтың әл-
ауқатын арттыруға мүмкіншілігі мол. Негізінде елде денсаулық сақтау мен
білім беру ісі жақсы жолға қойылған. Халықтың өмір сүру көрсеткіші орташа
деңгейде. Жоғары білімді адамдар саны басқа аймақтармен салыстырғанда
едәуір көп.
Сондай-ақ, Баас партиясы өзінің сопылық бағыты арқылы кейбір
артықшылықтарға ие болып отыр. Бұдан басқа, Ирактың зайырлы салт-
дәстүрлері де жеткілікті. Тұрғындар арасында Саддамға дейін Ирактың ұлы
тарихы бар деген көзқарас қалыптасқан. Ирактықтар Месопотамияны мақтан
тұтып, бұл біздің тарихымыз, бұл біздің мұнайымыз деген ұлттық сезімде.
Бірақ бұл Баас партиясының идеясына қарсы келеді. Партияның ұраны бойынша
тек қана ұлы араб ұлты өмір сүреді.
Египеттің Аль-Усбуа атты газетінде Саддам Хусейннің соңғы 12 жылда
берген алғашқы сұқбаты жарияланды [25, 3 б]. Мұнда кез-келген елдегі
арабтардың қауіпсіздігіне қауіп төндірмеу мақсатында көптеген мәліметтер
жарияланбай отыр. Саддамның Иракқа қатысты ұстанымы мен американдықтардың
агрессиясына деген көзқарасына келетін болсақ, Ирак араб көшбасшыларынан
олардың қабілеті жететін мүмкіндік пен көмекті ғана сұрайды. Иракқа әрбір
мемлекеттің ұстанымы мен мүмкіншіліктері белгілі. Көмек көрсету мен
ынтымақтастық тарихи оқиғаларға, жеке мүмкіндіктерге және әрбір басшының
көзқарасына байланысты болып келеді. Жалпы алғанда, Саддамның бұған
көңілі толмайды. Арабтардың Иракқа қатысты ұстанымы уақыт өтісімен едәуір
жақсара түсуде. Араб елдерінің осы күресте Иракты қолдайтыны баршаға
түсінікті. Бұл мәселе ирактықтарды аса қатты қызықтыра бермейді.
Америка аймақта басым рөлге ие болуы үшін тек Иракқа ғана қарулы
әрекет жасамайды, сонымен қатар басқа да араб елдеріне өзінің әскери
күштерін бағыттай бастайды. АҚШ-тың әсіресе үлкен әрі ықпалды араб
мемлекеттерінде мүддесі өте жоғары. Бұл жағдай израильдік мемлекет пен
әлемдік сионизм үшін қолайлы жағдай туғызары даусыз.
Америка Ирактан не талап етіп отыр? Америка бүкіл араб
мемлекеттерінде, мысалы, Иракта, Бағдадта, Каирде және Суданда бұрыннан
қалыптасып қалған күшті режимді жойғысы келеді. Суданның оңтүстігінде не
болып жатыр? – Американдықтар елдің оңтүстігін солтүстік бөлігінен
ажыратып алуға ұмтылып жатыр. Осылайша, олар Египеттің ішкі қауіпсіздігі
мен панарабтық тұрақтылыққа ықпал еткісі келеді! Осының нәтижесінде,
Алжирдегі, Сомалидегі және Палестинадағы ирактық ағайындарға зиян келеді.
Мұның бәрі - араб халқына қарсы бағытталған астыртын әрекеттердің бір
бөлігі.
Жалпы Ирак Американы несімен қызықтырады? Америка Таяу шығыс
аймағында бірыңғай биліктің қалыптасқанын қалайды. Олар бұл саясатын
алдымен Ирактан бастайды, кейін келіспеген басқа да араб елдеріне
қолданады. Бағдадтан бастау алған бұл шара Дамаск пен Тегеранға қарай
жылжиды. АҚШ американдық өкілдер басқаратын бірнеше ұсақ және маңызсыз
режимдердің негізін қалап, осы арқылы әрбір мемлекетті Израильден үлкен
емес ел ретінде қалыптастыруға ұмтылады. Ал, мұндағы негізгі мақсат –
араб мұнайын американдықтардың бақылауында ұстау.
Американың осындай құйтырқы саясаты Израильдің мүддесімен сай
келеді. Американдық жоспар бойынша, Израиль жақын арада үлкен империяға
айналуы керек. Ирак мәселесі – оның американдық жоспарды жете түсініп,
оған қарсы іс-шара қолдануында. Ирактың тағдыры баршаға мәлім. Қазіргі
таңда Иракта болып жатқан жағдайлар ертең басқа елдердің де басына түсуі
мүмкін. Ал, Америка мен Израиль үшін мұның маңызы шамалы.
Бөліп ал да, билей бер! жоспары Сауд Аравиясы мен Парсы шығанағы
елдеріне қатысты ма әлде бұл саясат баршаға қатысты ма деген сұрақ көптен
бері қызығушылық туғызуда. Ұсақ эмираттар мен корольдіктердің моделі Таяу
Шығыс аймағында кеңінен таралуы мүмкін. Сондықтан, Ирак, Сирия, Сауд
Аравиясы сияқты ірі мемлекеттер американдықтардың мүддесіне сай келуі
үшін бірнеше кіші бөліктерге осылайша бөлінеді. Америка Алжир мен Каспий
теңізі аралығындағы барлық мұнай қорларына билік етеді.
Жақында Солтүстік Корея ядролық қару жасап жатқанын мәлімдеді. Осы
уақытқа дейін Америка әкімшілігі тарапынан Солтүстік Кореяға қатысты
ешқандай мәлімет таратылған жоқ. Керісінше, Ирак БҰҰ инспекторлары
дәлелдегендей ядролық қаруы жоқ екенін жариялады. Бірақ, сонда да Америка
Иракқа қарсы шабуыл жасауға дайындалу үстінде. Мұны қалай түсінуге
болады? Мұның себебі қарапайым: Солтүстік Кореяда мұнай қоры жоқ. Сонымен
қатар, Израильмен ешқандай қақтығыста емес және Израильмен шекаралас
жатқан жоқ.
Барлық араб елдері ирак мәселесін қолдамайды деген көзқарас
қалыптасуда. Бұл жерде панарабизм теориясының дағдарысқа ұшырағанын
байқауға болады. Ирак және Палестина үшін қайда болса да қолдау
көрсетіп, көмек қолын созған араб елдері жоқ емес. Қазір тек Ирак жайында
ғана әңгіме болып жатқан жоқ. Сонымен бірге, Танжирден Бағдадқа дейінгі
бүкіл араб ұлтына қауіп төніп тұр. Ирак халқының тағдыры – бұл Ирактағы
құрбандардың қанымен жазылған бір халықтың тағдыры. Араб халқы ешқашан
жеңілмейді. Бейбітшілікті қолдап қарсылық көрсету ереуілдеріне шыққан
қаншама адамдардың жасаған іс-әрекеттері осыған дәлел бола алады. Олар
Вашингтондағы соғысқа құмар сионистердің оңшыл жақтаушыларына қарсы шығып
отыр.
Жалпы Америка Ирактан не талап етіп отыр? деген мәселе әлемдік
қауымдастықтың сын пікіріне ұшырап отыр. Америка аймақта басым рөлге ие
болуы үшін және Палестинада сионисттердің қатысуы үшін Ирактан келісім
беруін талап етуде. Америка Иракта панарабизмнің кең таралуына жол
бергісі келмейді. Сондай-ақ, Араб Ұлттарының Лигасын ыдыратуға қашаннан
мүдделі болып жүр. АҚШ біріккен арабтық Иракты көруді қаламайды [52].
Осыған байланысты Вашингтон және Лондонмен келісімшарт жасасқан
ирактық оппозиция Иракты қатты толғандырады.ирак халқы шетелдегі
оппозицияның экономикалық салад немесе моральдік жағынан қылмыс жасап
жүргенін жақсы біледі. Ирактық оппозициялар Америка мен Британияның
тыңшылары екенін жасырғанымен, одан ешқандай пайда жоқ.
Соңғы уақытта Саддам Хусейннің бұйрығымен Ирактық саяси тұтқындарды
бостандыққа шығару туралы шешім қабылданды. Осыған орай С.Хусейн Ирак
үкіметінің ирак халқына деген үміті зор. Иракта Америкаға қарағанда адам
құқығы жақсы қорғалады деген пікір айтты. Ирактағы ХХІ ғасырдағы
дағдарыстың 1991 жылғы дағдарыстан бірнеше ерекшеліктері бар. 1991 жылдан
бері елдегі жағдай біршама өзгерді. Оған әрине Саддамның жүргізіп отырған
саясаты ыөпал етті. Саясат дегеніміз – бұл әр түрлі тәжірибелер сыналатын
ғылым. Саясаткер өзінің және өзгенің жеке тәжірибелерінен пайда табуға
тырысатын мәңгі студент іспеттес. Адам мінезінде кездесетін кез-келген
қателік әрбір адамның қателігі болып есептелмейді. Иракқа қатысты
мәселеде араб елдерінің панарабизм қатынасы ерекше орын алады. Панарабизм
сөзінің мағынасын түсіну Иракты жеңіске жетелейді.
Сонымен қатар, Ирак үшін елдің солтүстігіндегі күрд ағайындармен
келісімге келетін уақыт жеткен сияқты. Ирак оларға басқалар берген
нәрсені артығымен бере алды. Барзанидың басты мақсаты – Ирак берген
автономиялық билік болды. Егер Америка мен Британия Ирактан өз қолын
тартса, онда Ирак осындай тарихи келісімге ықпал жасайтын еді [53].
Иранмен соғыс нәтижесінде Ирактың эконoмикасына орасан зор зиян
келтірілді. 8 жылға созылған әскери қимылдар елдің сыртқы қарызын 80
млрд. долларға ұлғайтты. Ирактың қарыздарды жабуға мүмкіндігі болмай,
керісінше өндірісті қалпына келтіру үшін қосымша қаржы бөлуді талап ете
бастады. Осындай шиеленіскен жағдайда Саддам Хусейн өзінің режиміне қауіп
төндіретін елдегі әлеуметтік тұрақсыздықтың алғышарттарын жоюға ұмтылды.
Ол соғыс барысында пайда болған әлеуметтік және экономикалық мәселелерді
қысқа мерзім ішінде шешу мақсатында соғыста өз жағында болған араб
елдерінің көмек сұрады.
Алайда, ешқандай ел Ирактың ірі сомадағы қарызын кешірген жоқ.
Саддам араб елдерінен бірнеше рет қайтадан қарыз бөлуді өтінгенімен,
ешбір пайдасы болмады. 1990 ж шілдеде Ирак көршісі Кувейтті оған қарсы
экономикалық соғыс жариялауда айыптады. Себебі, Кувейт Ирак
территориясындағы Румейла мұнай кен орнында заңсыз түрде мұнай өндірген
болатын. Сонымен қатар, Кувейт біраз уақыттан бері мұнай өндіру үшін ОПЕК
бекіткен квотаны жоғарылатып, әлемдік мұнай бағасының төмендеуіне ықпал
етті [32].
Бұл жағдай Ирактың мұнай экспортынан түсетін пайданың белгілі бір
бөлігінен айрылуына алып келді. Бірақ, Кувейт Ирак территориясында мұнай
өндіреді деген нақты куә болмады. Оның үстіне, Кувейт жағы Ирак талап
еткен компенсацияны (2,4 млрд. доллар) төлеуге асықпады. Керісінше, Ирак
жағының талаптарын жұмсарту мақсатында келіссөздер жүргізуді ұсынды.
Нәтижесінде Саддам Хусейннің шыдамы таусылды. 1990 ж тамызда ирак әскері
Кувейтке басып кіріп, толығымен жаулап алды. 8 тамызда елдің аннексиясы
туралы жарияланып, Кувейт Аль-Саддамия деген атпен Ирактың 19
–провинциясы болды. Кувейтке қарсы басқыншылық әлемдік қауымдастықтың
наразылығын тудырды. Иракқа санкциялар салынып, БҰҰ мандаты бойынша
халықаралық коалиция құрылды. Коалицияда басты рөлді АҚШ ойнап, оның
қызметін НАТОның бүкіл мүше елдері мен кейбір араб елдері қолдады. Қуатты
әскери топтарды Үнді мұхиты мен Парсы шығанағына шоғырландырған АҚШ пен
оның одақтастары 1991 ж 17 қаңтар мен 28 ақпан аралығында ирак әскерлерін
талқандап, Кувейтті азат етті.
Саддам Хусейннің 1990 ж Баас партиясының ұлттық басшылығымен
біріге отырып жүргізген саясаты халықтың жаппай көтерілісін туғызды.
Елдің оңтүстігіндегі шииттер мен солтүстігіндегі күрдтер бастаған
көтерілістер ирактық 18 провинцияның 15-ін өз бақылауында ұстады. Саддам
осы көтерілістерді Республикалық гвардияның бөлігін пайдалана отырып
басып тастады. Мемлекеттік әскерлер көтерілісшілер жиналған шииттік
мешіттер мен қасиетті жерлерге соққы берді. Көтерілістер басып тасталған
соң Кербелада болған батыс журналисттерінің айтуынша, бұл жағдай II
дүниежүзілік соғыс кезінде герман авиациясының Лондонды бомбалау оқиғасын
еске түсірді. Көтерілісті басу кезінде әскерлер мұсылман-шииттерді жаппай
өлтіріп, оппозициялық өкілдерді алаңда атты [54].
Шииттер мәселесін аяқтаған Бағдад енді күрдтерге қарсы шабуыл жасай
бастады. Авиация босқындар жиналған ауылдар мен жолдарды бомбалады. Бұл
провинцияларда НАТО әскерлерінің басшылығымен күрд үкіметі құрылып, ол
Азат Күрдстан деп аталды. Саддам өз қарамағындағы облыстарда, әсіресе
Киркук пен Күрдстан аудандарында репрессиялық саясат жүргізді.
Халықаралық коалицияның жеңісіне қарамастан, Иракқа салынған экономикалық
және әскери санкциялар алынған жоқ. Мұндай қатаң экономикалық санкциялар
Ирак өзінің ядролық, химиялық және биологиялық жаппай қырып-жою қаруларын
толығымен жойғанша сақталады деген шарт қойылды. Иракқа жаппай қырып-жою
қаруларын өндіру мен сақтауды бақылау үшін халықаралық ұйымның өкілдері
жіберілді.
Санкциялық режим 1996 ж БҰҰ бақылауы арқылы Ирак мұнайын азық-түлік
пен медикаменттер алу үшін сататын Мұнайды азық-түлік өніміне
айырбастау бағдарламасы қабылданған соң жұмсара бастады. Алайда, бұл
бағдарлама БҰҰ әкімшілігі үшін де, Саддам Хусейннің өзі үшін де нағыз
жемқорлықтың қайнар көзіне айналды. Саддам Хусейн бірте-бірте өзінің
жеке басына табынушылық саясатын қалыптастыра бастады. Оны мына
мысалдардан байқауға болады:
Саддам Хусейн атындағы Бағдад әуежайында ел президентінің портреті
ілініп, қала вокзалдарының бетон бағаналарында боямен Бізбен бірге тек
Аллах пен президент! Америка құрысын! деп жазылған болатын. Саддам
Хусейн ежелгі Вавилонды қайта құру кезінде әрбір оныншы кірпіште өзінің
атын жазуға бұйрық берді. Осы бұйрық негізінде Навуходоносор патшаның
ежелгі сарайы қайта қалпына келтіріліп, әрбір кірпіште Саддам деп
жазылды. Саддам Хусейн кезіндегі көптеген сарайдың кірпіштерінде оның
қолы немесе Саддам Хусейн кезінде құрылған деген сегіз жұлдызды әшекей
қойылды. 1991 ж елде Ирактың жаңа туы қабылданды. Оған Хусейн өз қолымен
Аллах Акбар деп жазды. Сонымен қатар, мемлекеттік туда Баас
партиясының ұранына айналған үш жұлдыз – бірлік, бостандық және социализм
бекітілді. Бұл ту жаңа Ирак үкіметі келгенше (2004 ж дейін) қолданылды.
Саддам Хусейннің басқаруы кезінде Ирактың көптеген мемлекеттік
мекемелерінде президентке арналған ескерткіштер мен портреттер тұратын
еді. Ең алғашқы осындай ескерткіш 1989 ж 12 қарашада бағдаддта ашылды.
Бағдад көшелерінде, кез-келген ғимараттар мен мекемелерде, тіпті дүкендер
мен қонақүйлерде Саддамға арналған ескерткіштерді кездестіруге болады. Ел
басшысының портреті әр түрлі формада жасалынды: кейде ол маршал
мундирінде бейнеленсе, кейде мемлекет қайраткері, гидроэлектр станция мен
зауытта жұмысшы, қолына винтовка ұстаған жауынгер, шаруа киіміндегі
көшпенді ретінде суреттелді.
Елдің көптеген министрліктерінде Саддамның сол салаға қатысты киім
киіп түскен үлкен портреттері ілініп тұратын. Кілтке арналған әшекей мен
түйреуіштерде, ойын карталары мен қол сағаттарда Саддамның портреті пайда
бола бастады. Саддам Хусейннің ғажайып ерлігі мен батырлығы жайында неше
түрлі романдар жазылып, фильмдер түсірілді. Теледидарда міндетті түрде
мешітте тұрған Саддамның бейнесі тұрды. Намаз уақыты басталғанда Құран
оқу президенттің суретімен басталды. Ал 1998 ж бастап көсемнің туған күні
сайын жаңа мешіт ашылатын болды. Ирактың бұқаралық ақпарат құралдары
Саддамды ұлттың әкесі, мектеп пен ауруханаларды құрушы ретінде
насихаттауға міндетті болды. Көптеген видеокадрларда халықтың президент
қолын сүйген сюжеттері берілді. Оқушылар президент туралы мадақ өлеңдер
айтты. Кітаптың бірінші бетінде Саддамның портреті бейнеленіп, көсемді
мақтайтын өлеңдер жазылды.
Газет беттерінде жарияланған мақалалар мен ғылыми еңбектер
президентті мақтаумен басталып, оны насихаттаумен аяқталатын. Саддам
Хусейннің атында көптеген мекемелер, қарулар мен аудандар болды: Саддам
Хусейн атындағы халықаралық әуежай, Саддам атындағы алаң, Саддам Хусейн
атындағы көпір, Саддам-сити атындағы Бағдадтағы аудан, аль-Хусейн
ракетасы, Саддам Хусейн университеті, Саддам өнер орталығы, Саддам
атындағы бөген, президенттің туған күніне байланысты 28 сәуір көшесі
бар. Саддам ұлттың әкесі болғандықтан, өзінің арнайы телефоны болды. Ол
арқылы азаматтар президентпен ақылдасып, өзінің өтініштерін білдіре алады
[55].
Адамзатқа қарсы қылмыскер ретінде Хусейнді 1990 жылғы Кувейтке
басып кіруде айыптады. Ирак Кувейтке шабуыл жасау арқылы Иранмен соғыс
кезінде жұмсалған қыруар қарыздан құтылғысы келді. Соғыстан соң ауыл
шаруашылығының құлдырауы сол кездегі мұнай бағасының төмендеп кетуімен
тығыз байланысты (мұнайдың 1 баррелі 19 доллардан бірден 11 долларға
дейін төмендеп кетті). Саддам өзінің басқыншылық саясатын кейінірек былай
түсіндірді: Мен Кувейттің Сауд Аравиясымен келісе отырып, АҚШтың қысымы
арқылы әлемдік мұнай бағасын төмендетуіне шыдап тұра алмадым. Кувейттен
мұнай өндіру үшін қарыз сұрағанымызда, олар Ираннан қауіп болмаса, біз
бере алмаймыз деді. Осындай экономикалық агрессияға Ирак жеке әскери
қимылдар арқылы жауап берді. 1990 ж ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 1991-2003 ЖЖ ИРАКТАҒЫ ІШКІ САЯСИ ЖАҒДАЙ
1.1 Ирактың аймақтық үстемдікке ұмтылысы және Шөлдегі дауыл
операциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Саддам Хусейннің диктаторлық режимінің репрессиялық
саясаты ... ... ... .14
1.3 Күрдтердің саяси құқықтары үшің ұлт-азаттық
күресі ... ... ... ... ... ... ... . ... .20
2 2003-2009 ЖЖ САДДАМ ХУСЕЙН БИЛІГІНЕН КЕЙІНГІ ИРАКТАҒЫ
ДЕМОКРАТИЯЛАНДЫРУ ҮРДІСІ
2.1 АҚШ бастаған халықаралық коалицияның Ирактағы әскери операциясы
және оның
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Көрші елдердің Ирактағы саяси жағдайға қатысты
ұстанымы ... ... ... ... ... .35
2.3 Ирактағы жаңа үкіметтің елдегі қауіпсіздік пен тұрақтылықты
қамтамасыз етудегі жаңа
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі заманда әлемде халықаралық қарым-
қатынастардың барлық жүйесі, сондай-ақ мемлекетаралық байланыстарға және
мемлекет ішіндегі құрылымдарға қатысты халықаралық құқықтық қағидалары
мен ережелері тез және сапалы өзгерістерді басынан өткізуде. Халықаралық
өмірдің басты мақсаты – бейбітшілікті нығайту және жалпыға бірдей
қауіпсіздікті қамтамасыз ету болып табылады. Оған жетудің бірден-бір жолы
– ол барлық халықтар өзінің тағдырын өзі шешу туралы егеменді құқығын
жүзеге асырғанда ғана қол жеткізуге болады.
Мемлекет пайда болғаннан бастап өзінің тәуелсіздігін сақтау және
сыртқы агрессияға жол бермеу арқылы ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз
етеді. Халықаралық қатынастарда өзара тәуелділік пен өзара әсер етудің
нығаюы кезінде, немесе басқаша айтқанда, жаһандану жағдайында
мемлекетаралық байланыстардың бір-біріне тәуелділігінің өсуі аймақтық
және халықаралық қауіпсіздік мәселесін бірінші орынға шығарады.
Халықаралық қатынастардың басымдық жүйесінде Таяу Шығыс, оның ішінде
Ирак елеулі орын алып, бұл бағыттағы жұмыс өзіндік ерекшеліктер мен
өзгешеліктерді назарға алуды талап етеді. Біріншіден, мұнайдың бай қорын
игеру Ирактың экономикасына ортақ шикізаттық сипатын ғана емес, оның
сыртқы саяси бағытын да белгілеп береді. Екіншіден, Ирактан басқа Таяу
Шығыс елдерінің ішкі және сыртқы саясатына Исламның ықпалы өте зор.
Үшіншіден, күрделі әрі шешімін бірнеше жылдардан бері таба алмай келе
жатқан иран-ирак соғысы.
Осы тұрғыдан қарастырғанда, жер шарының түрлі аймақтарындағы
жанжалдардың ішіндегі өзінің драмалығы, қарқындылығы әрі ұзақ
мерзімділігімен аймақтық және халықаралық қауіпсіздікке қатер төндіріп
отырған Таяу Шығыстағы ирак-американ соғыстарының тоқтамауы халықаралық
қауымдастықтың алаңдаушылығын туғызуда [1].
Халықаралық қатынастар жүйесінде Таяу Шығыстағы Ирактың болашағы,
әсіресе иран-ирак соғысының аяқталуы алдағы уақытта алатын орны өте
маңызды және өзекті болып отыр. Өйткені, аймақтағы бейбіт реттеу
үрдісінің алғышарттары дүние жүзінің, оның ішінде Орталық Азия аймағының
тұрақтылығына да ықпал ететіні сөзсіз.
Бұл жанжалды реттеуде ірі державалардың көпжылдық иран-ирак соғысына
демеуші ретінде ара түсуі нәтижесіз болып, олардың шамалары жетпей
келеді. Иран-ирак соғысы барысында Ирак пен оның көршілері арасындағы
қақтығыстарды тоқтату мақсатында қаншама бейбіт реттеу жөнінде бастамалар
ұсынылған болатын. Қарап отырсақ, БҰҰ Бас Ассамблеясының белгілі
қарарлары осы күрделі мәселелерді біржолата шешу мақсатында қабылданған
еді. Осылайша, жанжалдардың реттелуі территория – қауіпсіздік –
бейбітшілік үшбұрышы шеңберінде шешілуі тиіс. Бұл мәселені мүдделі
тараптар жан-жақты қарастыруға тырысады.Таяу Шығысты, әсіресе соның
ішінде Иракты Еуропа ертеден өзінің қауіпсіздік, саяси және экономикалық
мүдделеріне жауап беретін территория деп есептейді. Сондықтан, осы
аймақта бейбітшілік орнату Еуропалық Одаққа өте тиімді. Сондай-ақ,
Американың осы аймақтағы және халықаралық қатынастардағы гегемондық
саясаты Еуропалық Одақты ирак-американ мәселелерінде белсенді араласуға
мәжбүр етеді. Алайда, еуропалықтардың бұл іс-әрекеттері қаншалықты
нәтижелі болуы бірнеше жағдайларға тәуелді болып келеді. Біріншіден, АҚШ
еуропалықтарды аталмыш аймақтағы мәселелерден шеттетуге барынша тырысады.
Екіншіден, Ирактағы кез-келген іс-қимыл АҚШ келісімінсіз жүргізілмейді
де, оған американдықтар мүмкіндік бермейді. Үшінші себеп – Еуропалық
Одақтың өз ішінде сыртқы саясат туралы нақты біртұтас ұстанымы әлі
қалыптасып үлгерген жоқ.
Ирактағы жанжалдарды реттеу үрдісінде БҰҰ, ЕО, АҚШ және РФ сияқты
негізгі күштердің қолдауы өте қажет болып тұр. Осындай күрделі
мәселелерді назарға ала отырып, еліміз бейбіт үрдіс жөніндегі БҰҰның
қарарларын толығымен қолдайды.
Аталған проблематика тек американдықтар, еуропалықтар немесе
ресейліктердің ғана қызығушылығын тудырып қоймайды. Ирактың аймақтық
қауіпсіздік мәселелерін зерттеу арқылы Орталық Азияда қорғаныс,
тұрақтылық және қауіпсіздік саясатын жүргізу ісінде тәжірибе жинақтауға
болады.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ирактағы аймақтық
қауіпсіздік мәселелерін реттеу жолдары және АҚШ-тың демократия орнатудағы
қазіргі орнын жүйелі түрде зерттеу осы жұмыстың негізгі мақсаты болып
табылады.
Аталмыш мақсатқа жету үшін бітіру жұмысында төмендегідей нақты
міндеттер қойылды:
• Ирактың аймақтық үстемдікке ұмтылысы және Шөлдегі дауыл
операциясы;
• Саддам Хусейннің диктаторлық режимінің репрессиялық саясаты;
• Күрдтердің саяси құқықтары үшің ұлт-азаттық күресі;
• АҚШ бастаған халықаралық коалицияның Ирактағы әскери
операциясы және оның нәтижесі;
• Көрші елдердің Ирактағы саяси жағдайға қатысты ұстанымы;
• Ирактағы жаңа үкіметтің елдегі қауіпсіздік пен тұрақтылықты
қамтамасыз етудегі жаңа міндеттері;
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері 1991 жылғы Ирактың Кувейтке
шабуылына шолу жасаудан бастап, Ирактағы күрдтер мәселесі мен С.Хусейннің
оларға қатысты нақты саясатын толық зерттейді. Сонымен қатар, Ирак пен
АҚШ арасындағы жанжалды бейбіт жолмен реттеу үрдісінің пайда болуы мен
бүгінгі Ирактағы күрделі жағдайды қамтиды [2].
Бітіру жұмысының деректік негізі. Тақырыптың ерекшелігіне сәйкес
бітіру жұмысында пайдаланылған деректер шеңбері кең болғандықтан, оны
ішінара бірнеше топқа бөліп қарастырғанды жөн санадық.
Деректердің бірінші тобын Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы
мен Қауіпсіздік Кеңесінің белгілі қарарлары мен шешімдері құрайды. Осы
құжаттарға сүйене отырып, Ирак пен көрші елдер арасындағы қақтығыстар мен
олардың дамуы, сондай-ақ, халықаралық қауымдастықтың Ирактың қауіпсіздік
мәселесіне қатысты ұстанымдары көрсетілген деректердің бұл тобы өте
маңызды болып келеді [3-5]. Мұнда Ирактың қазіргі сыртқы саясатының
негізгі бағыттары мен аспектілері, сондай-ақ Ирак пен көрші мемлекеттер
арасындағы екіжақты және көпжақты қарым-қатынастардың дамуы мен
ынтымақтастығы қарастырылған. Аталған құжаттарды қарастыра отырып,
Ирактың халықаралық қатынастардағы орнын анықтауға мүмкіндік туады.
Деректердің екінші тобын Ирактағы мемлекеттік саяси құрылымды
қалыптастыруға байланысты құқықтық нормативтік құжаттар жатады [6-7].
Аталған заңдық нормативтік құжаттарда Ирактың жаңа конституциясының
мәтіні берілген. Конституцияны талдай отырып, елдегі басқару жүйесінің
құрылымына толықтай сипаттама беруге болады. Сонымен қатар, АҚШ-тың
Ирактағы саяси жағдайға қатысты жариялаған жаңа стратегиялық
бағдарламасына сараптама жасалынған.
Деректердің келесі тобына күрдтердің автономиялық мемлекет ретінде
қалыптасуға бағытталған стратегиялық бағдарламасы бекітілген Күрдстан
Демократиялық партиясы мен Күрдстан патриоттық одағын құру және олардың
іс-әрекеттерін белгілейтін баспасөз беттерінде жарияланған құрылтай
құжаттары жатады [8-10]. Бұл құжаттарда Ирактың солтүстігіндегі Күрдстан
автономиялық ауданының кешегі және бүгінгі саяси жүйесі баяндалған.
Сонымен бірге, күрдтердің саяси құқықтары үшін жүргізген ұлт-азаттық
күресі жан-жақты қарастырылған. Аталған деректерді зерттеу арқылы Ирактың
мемлекеттік саясатына Күрдстанның тигізер әсерін толығымен талқылап
қарастыруға болады.
Деректердің төртінші тобын Ирактағы саяси ахуалға тікелей және
жанама түрде мүдделі мемлекеттердің көшбасшылары, белгілі саясатшылар мен
қайраткерлердің осы аймақтағы мәселеге қатысты ұстанымдары мен саясатын
айқындайтын баяндамалары мен мақалалары құрайды. Олар араб [11-14], АҚШ
[15-16] және Еуропа [17-18] елдері өкілдерінің ресми жиындарда немесе
белгілі бір оқиғаға байланысты айтқан сөздері мен пікірлері ретінде
топтастырылған.
Деректердің алтыншы тобына тақырыпқа байланысты мерзімді баспасөз
беттерінде жарияланған құжаттар, ақпараттар мен материалдар жатады. Бұған
Қазақстанның Дипломатиялық жаршысы [19], т.б. газеттер мен журналдардың
әр түрлі жинақтары жатады [20-25].
Қарастырылған деректер түрлері бітіру жұмысында қойылған міндеттерді
ашуға және басты мақсатын жүйелі түрде зерттеуге толық мүмкіндік береді.
Ирактағы аймақтық қауіпсіздік мәселесіне байланысты зерттеулер Қазақстан
тәуелсіздігінің алғашқы жылдарынан бастап дүниежүзілік қауымдастыққа
кіруі нәтижесінде жазыла бастады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қарастырылып отырған мәселе шетелдік,
ресейлік және отандық зерттеушілердің еңбектерінде көрініс тапқандығын
атауға болады.
Ресейлік тарихнама. Н.Ясин [26] мен Е.М.Примаковтың [27-28]
еңбектерінде Ирак мемлекетінің қоғамдық-саяси және экономикалық дамуына,
оның сыртқы саясатының эволюциясына талдау жасалады. Сонымен қатар, В.В.
Львов [29], Н.В.Степанова [30], О.И.Жигалина [31], Д.Сидоров [32],
В.Трофимов [33], С.Модестов [34] және М.С.Лазаревтің [35] еңбектерінде
президент Саддам Хусейн кезіндегі Ирактың сыртқы саясатының негізгі
бағыттары мен АҚШ-тың Таяу Шығыс аймағына қатысты ұстанымы айқындалады.
Ресейлік зерттеушілердің еңбектерін қарастыру арқылы Таяу Шығыс
елдері мен Ирак арасындағы қарама-қайшылықтардың шығу себептері және оның
салдары жайында ақпараттар жинауға болады. Сондай-ақ, АҚШ-тың Иракқа
қатысты демократияландыру саясаты мен аймақтық мүддесі жан-жақты
талқыланады.
Отандық тарихнама. Соңғы жылдары отандық зерттеушілер Ирактың
қазіргі заманғы тарихын, оның басқа мемлекеттермен, халықаралық ұйымдар
және аймақтық саяси-экономикалық құрылымдармен қарым-қатынасындағы
мәселелерін тарихи тұрғыдан зерттеуді белсенді түрде қолға алды.
Қазақстан мен Ирак арасындағы қарым-қатынас мәселесіне байланысты
зерттеулер тобын Қазақстан Республикасы мемлекет қайраткерлерінің
еңбектері мен тарихшылардың баспасөзде жарияланған бірқатар мақалалар
қамтиды. Бұл еңбектердің қатарына бірінші кезекте Н.Ә.Назарбаевтың
еңбектерін жатқызуға болады [36-37]. Мұнда Қазақстанның сыртқы саяси
басымдықтарына талдау жасалып, біздің еліміздің стратегиялық
серіктестерімен, соның ішінде Иракпен ынтымақтастығын дамытуға белгілі
бір тұжырымдар жасалады.
Осы орайда Қ.К.Тоқаевтың еңбектері айрықша орын алады [38-40]. Мұнда
мемлекетіміздің жүргізіп отырған көп қырлы саясатына сәйкес Қазақстанның
қазіргі заманғы халықаралық қатынастарына толығымен талдау жасалып,
сипаттама беріледі. Сонымен қатар, мұнда Қазақстанның тәуелсіздік
алғаннан кейінгі кезеңдегі Қазақстан-Ирак қарым-қатынастарының дамуына
қатысты бірқатар деректі мәліметтер кездеседі. Таяу Шығыс мемлекеттерінің
жекелеген тарихын зерттеп жүрген К.Қ.Қожахметов өзінің еңбегінде осы
аймақтың өзекті мәселелеріне ерекше ден қояды [41]. Ол - Қазақстандағы
алғаш рет араб елдерінің, соның ішінде Ирактың тарихи мәселелерін
зерттеген ғалым. Отандық зерттеушілер қатарына Қ.Ә. Жүністің жұмысын
ерекше атап кетуге болады [42].
Шетелдік тарихнама. Соңғы кездері мерзімді баспасөз беттерінде
Ирактың сыртқы саясатының әртүрлі салаларына қатысты және Саддам
Хусейннің оған қосқан үлесі туралы мақалалар көлемі ұлғая түсті. Мысалы,
К.Питер[43] мен З.Б.Бзежинскийдің [44] жұмыстары жатады. Осы деректерді
пайдалана отырып, Ирактың Таяу Шығыс аймағындағы рөлі мен аймақтық
тұрақтылыққа тигізіп отырған ықпалы жайында мағлұмат аламыз.
Мәселені тереңірек талдау мақсатында Н.Д.Несук, Полюк, Н.Н.Ксендзык
[45] пен В.Валошиннің [46] еңбектері пайдаланылды. Зерттеу барысында
Ирактың өз тәуелсіздігін сақтап қалуға деген ұмтылысын сипаттайтын және
көрші елдермен саяси-экономикалық қарым-қатынастарын баяндайтын бірқатар
мәліметтер жинақталды.
Бітіру жұмысының әдістемелік негізі. Жұмысты жазу барысында
халықаралық қатынастар мамандығы бойынша саясаткерлердің ғылыми
теорияларына сүйене отырып, тарихи-салыстырмалы талдау, статистикалық
талдау, контент талдау мен инвент талдау әдістері кеңінен қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі – 56 бет.
1. 1991-2003 ЖЖ ИРАКТАҒЫ ІШКІ САЯСИ ЖАҒДАЙ
1.1 Ирактың аймақтық үстемдікке ұмтылысы және Шөлдегі дауыл
операциясы
1991ж 17 қаңтарда АҚШ, Ұлыбритания және басқа мемлекеттер Иракқа
қарсы бастырмалатқан ракеталық-бомбалық операция бастады. Ең алғаш рет
нағыз соғыс жағдайында қанатты ракеталар қолданылды. Оны Парсы шығанағына
американдық кемелер жіберді. АҚШ, Ұлыбритания мен Сауд Аравиясының
ұшқыштар, бомбалаушылар және әскери тікұшақтар экипажына Иракты жою үшін
қаншама міндеттер жүктелді. 17 қаңтарда Ирак ең алғашқы соққысын Тель-
Авив пен Хайфаға кеңестік Скад ракетасы арқылы берді. Ол Сауд Аравияның
территориясында орналасқан американдық Дархан базасының ғимаратын
соққылады. АҚШ жағынан 28 әскер қайтыс болды.
Одақтастар авиациясының әскери ұшуды ұлғайтуымен қатар Ирактың
бейбіт тұрғындарының арасында құрбандар саны арта түсті. Мұны АҚШ
жалғаспалы шығындар деп атады. Екінші жағынан, Саддам Хусейн батыстың
қателігін насихатшыл мақсатта қолдана отырып, бейбіт кувейттіктерді
Ирактың маңызды әскери және өндірістік обьектілерінде тірі қалқан ретінде
жиі орналастыра бастады [47].
1991 ж 24 ақпанда одақтастар құрама жерүсті, әуе және теңіздік
шабуылға көшті. Ирак әскерлерінің қарсыласуы бар-жоғы 100 сағаттың ішінде
басылды. 26 ақпанда Ирак Кувейттен өз күштерін алып кеткенімен, бірақ БҰҰ-
ның осы мәселеге қатысты барлық қарарларының шарттарын қабылдаудан бас
тартты. 1991 ж 27 ақпанда шабуылға ұшыраған кувейттіктер одақтас
коалицияның әскерлерін құшақ жая қарсы алды. 2 наурызда БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесі бейбітшілік шарттарын бекітетін қарар қабылдады. Осы құжатқа
байланысты Ирак барлық әскери қимылдарды тоқтатуға, Кувейтті
аннексиялаудың күшін жоюға, барлық химиялық және биологиялық қаруларын
тапсыруға, тұтқындағы шетелдіктерді бостандыққа шығаруға және Кувейтті
басып алу нәтижесінде келтірілген материалдық шығындар мен құрбандарға
жауап беруге міндетті болды. Келесі күні Ирактың Савфан әскери базасында
американдықтармен болған кездесу барысында Ирак басшылығы бейбітшілік
шарттарын қабылдады, бірақ бұл кездесуге Саддам Хусейн қатысқан жоқ.
1998 ж желтоқсанда АҚШ пен Ұлыбритания Иракта үш күндік бомбалау
операциясын өткізді. Бұған БҰҰ әскери инспекторы мен ирактық билік
арасындағы шиеленіс себеп болды. Бағдад әскери инспекторлардың президент
сарайына кіруіне қарсы болып, олармен ынтымақтасудан бас тартты. Бұдан
басқа, Ирак БҰҰ инспекторларын АҚШ пен Израильдің пайдасына қызмет етеді
деп айыптады. Кейін олардың американдық арнайы қызметке ақпарат таратқаны
мәлім болды. Желтоқсанның ортасына таман Unscom басшысы Ричард Батлер
Ирак инспекторлар қызметіне кедергі келтіруде деп жариялады. Нәтижесінде
Бағдадтағы БҰҰ қызметкерлері шығарылып, әскери операция басталды. Ирак
территориясындағы 100-деген обьектілер ракеталық-бомбалық атыстың астында
қалды. Операцияның мақсаты Саддам Хусейннің жаппай-қырып жою қаруын жасау
саясатының мүмкіндігін азайту болды. Обьектілердің қатарына ирактық
құпия полицияның штаб-пәтері мен элиталық Республикалық гвардия, қорғаныс
обьектілері мен Басрадағы мұнай өңдейтін кәсіпорын кірді. Ирак үкіметінің
вице-премьері Тарик Азиз осы операция нәтижесінде 62 әскери қызметші мерт
болып, 180 әскер жараланғанын мәлімдеді [18, 113-114 б].
Қазіргі уақытта АҚШ Парсы шығанағында 14 әскери корабль мен 14 мың
әскери қызметкерді шоғырландырып, Иракпен болуы мүмкін әскери операцияға
дайындық жүргізуде. Сонымен бірге, АҚШ соғыстың қашан басталуын күтіп
отыр. Ең маңыздысы, Америка соғыс кезінде бүкіл әлем БАҚ-тарын шулатқан
тактикалық ядролық қаруды қолдана алады ма? Бірақ бұл жағдай туралы
Клинтон әкімшілігі ешқандай мәлімет таратқан жоқ. Соған қарамастан, News
Day газеті ядролық қаруды қолдану жөніндегі ақпаратты Ақ үй мен жоғары
органдар басшылығының деректеріне сүйене отырып жеткізді. Басқа
американдық басылым гибридтік бомба жайлы хабарлады. Бұл жаңа қарудың
мүмкіндігін американдық әскерлер шектен шыққан диктаторға сынап көргісі
келеді. Егер Саддам Хусейн Израиль немесе аймақтағы басқа елдерге қарсы
химиялық немесе бактериологиялық қаруды қолданатын болса, онда Иракқа
қарсы жаппай қырып-жою қаруы жауап ретінде қолданылады.
Американдық әкімшіліктің баспасөз хатшысы Майкл Маккэри өткізген
баспасөз мәслихатынан кейін баспасөз арқылы Саддамға қарсы психологиялық
соғыс жүргізудің мәні енді мүлдем өзгергенін мәлімдеді. АҚШ үшін ең
маңыздысы Хусейннің іс-әрекеті емес, керісінше әлемдік қауымдастықтың
АҚШтың саясатына деген көзқарасы болып отыр.
Парсы шығанағы аумағында ядролық қаруды қолдану ешқандай тактикалық
нәтиже әкелген жоқ. Бірақ кейінгі басқыншылық бастамалар, яғни іргелес
жатқан елдердің территориясында радиациялық бұлттың орнауы ядролық қаруды
жасау үрдісін белсендіре түседі. Мұның салдары неге әкелетінін
американдық стратегтер жақсы біледі. Соған байланысты, қазір Парсы
шығанағында АҚШпен соғыста бірге болған одақтастардан тек Ұлыбритания
қалды. Ал Түркия Инжирликте американдық әскери теңіз күштерін
орналастырудан бас тартты. Сондықтан, АҚШ қазір рұқсат етілген іс-
әрекеттердің шегін анықтаумен бастарын қатыруда. Егер американдықтар бұл
шектеуді бұзуға дайын болса, онда бұл американдық шабуыл бола ма?
Американ-ирак қарым-қатынасының шиеленісуінің тікелей себептері БҰҰ
арнайы комиссиясының (УИНСКОМ) төрағасы Ричард Батлердің Ирактағы жаппай
қырып-жою қаруларын жою туралы баяндамасымен байланысты. Ирактың
объектілер тобын тексеруді тоқтатуы келесі оқиғалар жалғасының заңдық
алғышарттарына айналды. АҚШтың БҰҰдағы өкілі Билл Ричардсон Батлердің
баяндамасынан соң Қауіпсіздік Кеңесінің бейресми отырысында быллай деді:
Ирактың бізге деген қарым-қатынасы – бұл менсінбеушілік. Ол БҰҰ
Қауіпсіздік Кеңесінің барлық қарарларына, БҰҰ инспекциялық топтары мен
халықаралық қауымдастықтың талаптарына менсінбей қарап отыр.
Батлер Американың сыртқы саяси бағдарламасын жариялау арқылы БАҚтың
назарына ілікті. Көптеген сарапшылардың пікірінше, Батлердің барлық
әрекеттері Вашингтон басшылығымен ұйымдастырылған. Мүмкін, басқа жағынан
алғанда, Батлер тек өз қызметін атқарған болар. Ал оқиғаның желісін
ирактық режим ары қарай жалғастырған шығар.
Ирактың премьер-министрі Тарик Азиздің мәлімдеуінше, УИНСКОМ БҰҰ
Қауіпсіздік Кеңесінің рұқсатынсыз Иракқа келіп, ондағы президенттік және
режимдік объектілерді тексеріп жүр. Олар өздерінің мандатын кеңінен
пайдаланып, Иракта ойларына не келсе, соны жасағысы келеді. Бұған арнайы
комиссияның американдық өкілдерінің санкциялар режимін шексіз мерзімге
ұзартуға ұсыныс білдіруі тікелей себепші болды [48, 415 б].
АҚШтың Иракқа қатысты бір жақты акциясы – оның қырғи қабақ соғыстан
кейінгі сыртқы стратегиясының күрделі мәселесі. Сонымен, АҚШтың алдында
үлкен міндеттер тұр: АҚШтың әлем алдындағы рөлі қандай? Оның әр түрлі
саяси бағыттағы бұрынғы одақтастарымен қарым-қатынасы қандай дәрежеде?
Егер АҚШ рұқсат етілген шекараны бұзатын болса, онда халықаралық
қатынастардың қазіргі жүйесі сөзсіз бұзылады.
Таяу Шығыс - геосаяси, геостратегиялық және экономикалық тұрғылардан
аса маңызды мемлекет, қазіргі таңда халықаралық қауіпсіздіктің мәселелері
мен қауіптердің басты қайнар көзі болып табылады. Жаппай қырып жоятын
қарудың таралу қаупі, халықаралық лаңкестіктің қаупі, аймақта аталмыш
қалыптасып бітпеген мемлекеттердің бар болуы, палестина-израильдік
қақтығыстың реттелмегендігі, осының барлығы Таяу Шығыс аймағын қазіргі
таңдағы әлемнің жарылыс болуы қаупі ең жоғары мүмкін нүктесіне
айналдырды.
Таяу Шығыста жағдайдың одан әрі қиындауы бүкіл әлемдегі ахуалды
тұрақсыздандыруы мүмкін. Әрине, соңғы кезде емес, бастапқы рөл
энергетикалық қауіпсіздікте, себебі Таяу Шығыстың тұрақсыздығы әлемдік
нарыққа көмірсутек ресурстардың экспортына қауіп төндіреді. Аймақтан
мұнайды импорттаушылардың тәуелділігінің жорамалды күшеюі әлем
қауымдастығының Таяу Шығыс мәселесінің кешенді түрде шешуге деген
ұмтылыстарын анықтай түсуде.
Таяушығыстық мемлекеттерде экономикалық, әлеуметтік және саяси
өзгертулерді жүзеге асыру қажеттілігі қазіргі таңда аймақтың дағдарыстық
жағдайдан шығудың басты шарты ретінде қарастырылуда. Сонымен қатар,
бүгінгі күнге дейін-ақ аймақты реформалау талпыныстары қарама-қайшы
нәтижеге келтіретіндігі байқалуда.
Үлкен Таяу Шығысты реформалау парадокстері (айрықша белгілері). ХХ
ғасырдың соңғы ширегінде әлемнің ондаған елдері басқару түрі тоталитарлық
және авторитарлықтан демократиялыққа көшуді жүзеге асырды. Демократияның
жаһандық кеңею үрдістерімен қамтылмаған әлемнің бірден-бір аймағы Таяу
Шығыс болып табылады. ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап аймақ орталық
тәуелділіктен босағаннан кейін де елдер әлі де болса өздерінің ішкі
саяси, экономикалық және гуманитарлық кеңістіктерін қалыптастыра алмауда.
Жалпылама соңғы екі онжылдық аймақтық тарихи өзгеруінің жылдамдықтарының
бәсендеуімен сипатталады, оның халқының саны шамамен 300 миллион адамды
құрайды.
Қазіргі таңда әлем державалараның көшбасшылары және Таяу Шығыс
мемлекеттерінің өздерінің басшыларының көбісі экономикалық және саяси
өзгерістерді жүзеге асыру қажеттілігін аймақтың дағдарыстық жағдайдан
шығу жолдарының басты шарты деп қарастыруда. Сонымен қатар, Үлкен Таяу
Шығыс аймағын демократияландыру стратегиясының шеңберінде таяушығыстық
мемлекеттердің реформалануының ең белсенді жақтаушысы АҚШ болып табылады.
АҚШ бастамасының жағрафиялық жүзеге асырылу аумағы Таяу Шығыстың және
Солтүстік Африканың араб елдерін, сонымен қатар Иран, Түркия, Израильді
қамтиды, Пакистан мен Ауғанстанға дейінгі аймақ.
Сөзсіз, Таяу Шығысты реформалау талпыныстары көптеген халықаралық
қауіпсіздіктің қауіптері мен мәселелеріне жауап ретінде болуы мүмкін.
Сонымен қатар, ең соңғы орында емес, көңіл энергетикалық қауіпсіздікке де
бөлінеді, себебі аталмыш аймақтың тұрақсыздығы әлемдік нарыққа көмірсутек
ресурстарының экспортына қауіп төндіруде. Батыс мамандар мен
саясаткерлердің пікірі бойынша мұсылмандық әлемнің дүниежүзілік мұнай
қорларының 74,8% иемденуі Батыс үшін басты қауіптердің бірі болып
табылады. Болашақта олар мұнай нарығының 70% бақылаған кезде әлемдік
саясат мәселелеріне әсер етудің басты тәсілі экономикалық санкцияларды
енгізу болады. Американдық мамандардың біреуісі атап өткендей Вашингтонда
өзінің энергетикалық қауіпсіздігінің мәселесін шешу үшін 20 жылы бар:
Біз мұсылман әлемімен қарым-қатынастарымызды жақсартуымыз керек. Ол үшін
араб-израиль қақтығысының шешімін табу қажет, араб әлемін
демократияландыру, сонымен қатар радикалды исламмен де сәтті күрес
жүргізе білу керек [49].
Таң қалдыратын жайт, АҚШ-тың Таяу Шығыста демократияны экспорттау
жолымен жағдайды тұрақтандыруға деген талпыныстары қазіргі таңда аймақта
ахуалды одан әрі тұрақсыздандырушы себептердің бірі болып табылады.
Вашингтонның демократияны енгізуге деген талпыныстары Үлкен Таяу Шығыс
елдерінде АҚШ-қа жағымсыз тәртіптерді құлату мен ислам мемлекеттерінің
толығыменен деидеологизациясының негізі ретінде қабылданады.
Сонымен қатар, айта кетер жайт, қазіргі таңда академиялық және саяси
топтарда демократия жайлы талқыларда басты назар аударылатын негіздердің
ауысуы байқалуда. Демократия басқарудың ең жақсы түрі болып табыла ма
деген қырғи қабақ соғысы кезеңіндегі сауал мына сұраққа ауысып кетті,
шетелде демократияны тарату үрдісіне мемлекеттердің және бейүкіметтік
ұйымдардың қосылуы міндет пе, егер иә болса, онда қаншалықты деңгейде.
Осыған орай, демократияның даму үрдістерінде ішкі және сыртқы
факторлардың әсер етуші рөлін анықтау мәселесі Таяу Шығыс үшін де
айтарлықтай маңызды.
Үлкен Таяу Шығыс мемлекеттерін реформалау қажеттілігі. Әсіресе
тұрақсыз және қауіпті аймақтар мен территорияларды тікелей басқару
санатындағы халықаралық жүйенің дағдарысының ең жарқын көрінісі Үлкен
Таяу Шығыс аймағындағы жағдайдың даму үлгісінде байқалады. Бұл аймақ
өзіне әлемдік қауымдастықтың асқын көңілін бөлуін және мүдделілігін
тудыруда. Бұл кең-байтақ, халқының саны көп және табиғи ресурстарға бай
территорияда өте көп ауыртпалы нүктелер жинақталған, олар адамзаттың
жаһандық мәселелеріне тиісті: жаппай қырып-жоятын қару тарату,
халықаралық лаңкестік пен экстремизм, энергоресурстарға деген әлемдік
сұраныстың ұлғаюы және т.б. Аталған аймақтағы жағдайдың одан әрі
күрделенуі бүкіл әлемдегі қалыптасқан ахуалды тұрақсыздандыруы мүмкін.
Жалпы алғанда, Үлкен Таяу Шығыс аймағы қазіргі таңда жаһандық
қауіпсіздіктің мәселелері мен қауіптердің басты қайнар көзі болып
табылады.
Кейбір мамандардың пайымдауы бойынша қазіргі қалыптасқан жағдайдың
негізгі себебі – әлем өркениеттерінің ең алдыңғы қатарлылардың бірі –
ислам, кезінде еуропалық өркениеттен алда болаған және оны өзіне
іліктіріп тартқан ол өзінің қазіргі жағдайында бүгінгі әлемнің жаңа
талаптарына сәйкестене алмай жүр және айтарлықтай артта қалуда [50].
Араб зерттеушілері тобының айтуы бойынша мәселенің түп тамыры
демократияның жоқтығында, себебі бостандықтың жетіспеушілігі адамдардың
дамуын тежейді және артта қалып бара жатқан саяси дамудың ең ауыртпалықты
түсіруші көріністердің бірі болып есептелінеді. Алайда, барлық мамандар
бір ғана көзқараста ортақ, яғни бұл аймақ бүкіл әлемнен экономикалық және
саяси дамуда артта қалуда, және бүгінгі күні дағдарыстық жағдайда болып
табылады. Ислам және халықаралық лаңкестік пен экстремизмнің арасында
тікелей байланыс орнатудың құқықтық емес тұрғыда болуына қарамастан, осы
аймақтың мұсылмандық мемлекеттеріндегі дағдарыс осы қауіптердің пайда
болуы мен дамуына қажетті негіз қалыптастыратынын мойындау керек.
БҰҰ-ның Одан әрі қауіпсіз әлем: біздің ортақ жауапкершілігіміз
атты қауіптер, мәселелер мен өзгерістер бойынша жоғары деңгейлік Топтың
баяндамасында айтылып кеткендей, лаңкестіктің гүлденуі үшін қажетті
шарттар – үміт үзу, кемсіту, жоқтық, саяси азаптау, экстремизм мен адам
құқықтарының бұзылуы; сонымен қатар оның тағы да жақсы жүзеге асуы үшін
керек жағдаяттар – аймақтық қақтығыстар мен шетелдік жаулап алушылық;
мемлекеттің құқық тәртіптілігін қамтамасыз етуге деген қабілеттілігінің
әлсіздігінен ол жеңеді. Лаңкестіктің дамуына қажетті жоғарыда аталған
шарттар Үлкен Таяу Шығыс аймағында бір деңгейде бар екендігін мойындау
қажет.
Саддам Хусейнге елде билік пен террорлық саясат жүргізуде құрал
ретінде қызмет еткен Баас партиясының құрылымын жоюға АҚШ бар күш-
жігерін салды. Саддам Хусейн 19 жасынан бастап араб елдерінің бірлігін,
тәуелсіздігі мен егемендігін насихаттаған араб социалистік қайта жаңару
партиясына мүше болды. Саддам Баас партиясы арқылы қоғамның бүкіл
таптарын бағындырғысы келді. Себебі партия Саддам үшін билікке жетуге
көмектескен бірден-бір жол болды. Ол 79 жылы елдегі жалғыз басқарушы
дәрежесіне жетті. Қорқыту және сатып алу әдісімен Иракты тиімді бақылай
алды. Сондықтан АҚШ Ирактағы басқару жүйесін өзгертуді ең алдымен баасизм
қалдықтарын жоюдан бастады.
Одақтас күштердің басқарушысы генерал Томми Фрэнкс араб социалистік
қайта жаңару партиясының қызметіне тыйым салды. Ал американдық әкімшілік
басқарушы Пол Бремер Баас партиясының құрамындағы 30 мың адамды биліктің
жаңа органдарына жұмысқа қабылдамау туралы хабарлады. Ирактың бейбітшілік
шарттарын қабылдауынан соң көп өтпей-ақ елдің солтүстігі мен оңтүстігінде
қозғалыстар басталды. Ирактың оңтүстігіндегі Басра, Наджаф және
Карбаладағы шииттік тұрғындар Саддам Хусейннің режиміне қарсы көшелерде
бұқаралық ереуілдер ұйымдастырды. Ал солтүстіктегі күрдтер әскерді өз
жағына өткізуге ұмтылды. Олардың қарамағындағы ең ірі қала Сүлейман
болды. Күрдтер бір апта бойы мұнайлы қала Киркукке жақын орналасқан Күрд
автономды ауданын бақылауда ұстады. Американдықтардың қолдауына сенген
көтерілісшілердің үміті ақталған жоқ. Керісінше толқу болып жатқан
аудандарға Ирактың әскери тікұшақтары басып кірді. АҚШтың мәліметтеріне
сәйкес, бұқаралық қырып-жоюдың нәтижесінде 30-60 мың адам қайтыс болған.
Егер Ирак ядролық, химиялық және биологиялық барлық жаппай қырып-жою
қаруларын жоймайынша, оған қатысты экономикалық санкциялар сақталады
деген шарт қойылды. Ирак шынында жаппай қырып-жою қаруларын (ЖҚҚ)
ұстайды ма? деген мәселені нақты анықтау мақсатында БҰҰның лорд Батлер
басшылығындағы арнайы комиссиясы Иракқа (Unscom) келді.
1991 ж БҰҰ алғаш рет Иракққа гуманитарлық жеткізілім үшін мұнайдың
аз мөлшерін айырбастауға рұқсат берді. Алайда Саддам Хусейн бұл ұсынысты
1995 ж соңына дейін қабылдамай қойды. Бұл кезде келісімде көрсетілген
қаржының соммасы 2 млрдқа жеткен болатын. Бағдарламаның басты мақсаты
қарапайым ирактықтарға негізгі азық-түлік қорын алуға мүмкіндік беру еді.
Азық-түліктің алғашқы жеткізілімі елге тек 1997 ж наурызда келді.
1998 ж осы бағдарламаның үйлестірушісі Денис Халлидей санкциядан тек
қарапайым халық зардап шегуде деп, өз қызметінен бас тартты. Оның
ізбасары Ханс фон Шпонек те санкцияның нағыз адамзат трагедиясына
әкелгенін айтты. ЮНИСЕФтің мәліметтеріне сүйенетін болсақ, 1999 ж
Ирактағы балалар өлімінің көрсеткіші 1991 ж салыстырғанда екі есе
көбейген. 1999 ж Ирак мұнайын экспорттауға бағытталған квота толығымен
жойылса да, бірақ тыйым салған қару түрлерін өндіруге қолданылатын
ерекше маңызды тауарлар мен өнімдерді елге тасымалдауға қатысты қатаң
шектеулер сақталып қалды [42, 198 б].
1.2 Саддам Хусейннің диктаторлық режимінің репрессиялық саясаты
Иракқа қарсы соғыстың шиеленісті күйге түсуіне себеп болған
жағдайлардың бірі елді демократияландыруға деген үміт болды. Осман
империясы құлаған соң елде қандай жағдай орын алды? 1920-1921 жж
британдық әскери әкімшілікке қарсы халық көтерілісінің нәтижесінде елде
монархиялық билік қалыптасты. Осы соғыстың шырқау шегі ұлтшылдардың
британдықтар жағына өтуіне алып келді. Ал 1958 ж мемлекеттік төңкеріс
болып, монархиялық билік жойылды. Бірақ елде бейбітшілік орнаған жоқ.
Үнемі көтерілістер болып жатты. Ол сырттан бақылағанда Насерді жақтаушы
коммунистер мен араб ұлтшылдарының арасындағы идеологиялық күреске
ұқсайтын. Алайда басты рөлді этникалық қақтығыстар алды. 1963 ж Баас
партиясы ұлттық бағыттағы офицерлермен біріге отырып, генерал Қасымға
қарсы бүлік шығарды. 1968 ж бастап елде тыныштық орнай бастады. Сол кезде
Абд эль-Рахман Ареф президенттік биліктен кетті.
1979 ж Саддам Хусейннің билікке келуі қан төгіссіз болған жоқ. Елде
құқықтық қауіпсіздік жүйесі болмады. Адамдар өз отбасыларын қорғау
мақсатында этникалық және діни негізде бірігіп, бейресми құрылымдар құра
бастады. Мұнда негізінен көп санды клубтар маңызды рөл атқарды. Бұл
клубтар Саддам кезінде басқаша бағытта дамыды. Хусейн билігі тұсында
әрбір отбасының кемінде бір мүшесі Баас партиясының мүшесі болуы шарт
еді. Дегенмен, Саддам режимі қоғамның жағдайын өте нашарлатып жіберді.
Күнделікті өмірде арнайы қызметтің билігі зор болды. Осындай елді
демократияландыруға болады ма? Қазіргі кезде араб әлемінде демократияға
деген қажеттілік бар [51].
Ал, Иракқа келетін болсақ, халықтың көп бөлігін шииттер құрайды.
Егер елде демократиялық ұзақ үрдісті бастап беретін әскериге ұқсас үкімет
құрылса, жақсы болар еді. Егер Иракта демократия орнаса, ол бүкіл араб
әлемі үшін үлгі бола ала ма? Ирак үнемі басқа елдер үшін маңызды ел болып
келген. Мысалы, 70 жылдары өзге елдер Ирактағыдай радикалды қайта құру
бағдарламасын иеленгісі келген болатын. Ирактың мұнай арқылы халықтың әл-
ауқатын арттыруға мүмкіншілігі мол. Негізінде елде денсаулық сақтау мен
білім беру ісі жақсы жолға қойылған. Халықтың өмір сүру көрсеткіші орташа
деңгейде. Жоғары білімді адамдар саны басқа аймақтармен салыстырғанда
едәуір көп.
Сондай-ақ, Баас партиясы өзінің сопылық бағыты арқылы кейбір
артықшылықтарға ие болып отыр. Бұдан басқа, Ирактың зайырлы салт-
дәстүрлері де жеткілікті. Тұрғындар арасында Саддамға дейін Ирактың ұлы
тарихы бар деген көзқарас қалыптасқан. Ирактықтар Месопотамияны мақтан
тұтып, бұл біздің тарихымыз, бұл біздің мұнайымыз деген ұлттық сезімде.
Бірақ бұл Баас партиясының идеясына қарсы келеді. Партияның ұраны бойынша
тек қана ұлы араб ұлты өмір сүреді.
Египеттің Аль-Усбуа атты газетінде Саддам Хусейннің соңғы 12 жылда
берген алғашқы сұқбаты жарияланды [25, 3 б]. Мұнда кез-келген елдегі
арабтардың қауіпсіздігіне қауіп төндірмеу мақсатында көптеген мәліметтер
жарияланбай отыр. Саддамның Иракқа қатысты ұстанымы мен американдықтардың
агрессиясына деген көзқарасына келетін болсақ, Ирак араб көшбасшыларынан
олардың қабілеті жететін мүмкіндік пен көмекті ғана сұрайды. Иракқа әрбір
мемлекеттің ұстанымы мен мүмкіншіліктері белгілі. Көмек көрсету мен
ынтымақтастық тарихи оқиғаларға, жеке мүмкіндіктерге және әрбір басшының
көзқарасына байланысты болып келеді. Жалпы алғанда, Саддамның бұған
көңілі толмайды. Арабтардың Иракқа қатысты ұстанымы уақыт өтісімен едәуір
жақсара түсуде. Араб елдерінің осы күресте Иракты қолдайтыны баршаға
түсінікті. Бұл мәселе ирактықтарды аса қатты қызықтыра бермейді.
Америка аймақта басым рөлге ие болуы үшін тек Иракқа ғана қарулы
әрекет жасамайды, сонымен қатар басқа да араб елдеріне өзінің әскери
күштерін бағыттай бастайды. АҚШ-тың әсіресе үлкен әрі ықпалды араб
мемлекеттерінде мүддесі өте жоғары. Бұл жағдай израильдік мемлекет пен
әлемдік сионизм үшін қолайлы жағдай туғызары даусыз.
Америка Ирактан не талап етіп отыр? Америка бүкіл араб
мемлекеттерінде, мысалы, Иракта, Бағдадта, Каирде және Суданда бұрыннан
қалыптасып қалған күшті режимді жойғысы келеді. Суданның оңтүстігінде не
болып жатыр? – Американдықтар елдің оңтүстігін солтүстік бөлігінен
ажыратып алуға ұмтылып жатыр. Осылайша, олар Египеттің ішкі қауіпсіздігі
мен панарабтық тұрақтылыққа ықпал еткісі келеді! Осының нәтижесінде,
Алжирдегі, Сомалидегі және Палестинадағы ирактық ағайындарға зиян келеді.
Мұның бәрі - араб халқына қарсы бағытталған астыртын әрекеттердің бір
бөлігі.
Жалпы Ирак Американы несімен қызықтырады? Америка Таяу шығыс
аймағында бірыңғай биліктің қалыптасқанын қалайды. Олар бұл саясатын
алдымен Ирактан бастайды, кейін келіспеген басқа да араб елдеріне
қолданады. Бағдадтан бастау алған бұл шара Дамаск пен Тегеранға қарай
жылжиды. АҚШ американдық өкілдер басқаратын бірнеше ұсақ және маңызсыз
режимдердің негізін қалап, осы арқылы әрбір мемлекетті Израильден үлкен
емес ел ретінде қалыптастыруға ұмтылады. Ал, мұндағы негізгі мақсат –
араб мұнайын американдықтардың бақылауында ұстау.
Американың осындай құйтырқы саясаты Израильдің мүддесімен сай
келеді. Американдық жоспар бойынша, Израиль жақын арада үлкен империяға
айналуы керек. Ирак мәселесі – оның американдық жоспарды жете түсініп,
оған қарсы іс-шара қолдануында. Ирактың тағдыры баршаға мәлім. Қазіргі
таңда Иракта болып жатқан жағдайлар ертең басқа елдердің де басына түсуі
мүмкін. Ал, Америка мен Израиль үшін мұның маңызы шамалы.
Бөліп ал да, билей бер! жоспары Сауд Аравиясы мен Парсы шығанағы
елдеріне қатысты ма әлде бұл саясат баршаға қатысты ма деген сұрақ көптен
бері қызығушылық туғызуда. Ұсақ эмираттар мен корольдіктердің моделі Таяу
Шығыс аймағында кеңінен таралуы мүмкін. Сондықтан, Ирак, Сирия, Сауд
Аравиясы сияқты ірі мемлекеттер американдықтардың мүддесіне сай келуі
үшін бірнеше кіші бөліктерге осылайша бөлінеді. Америка Алжир мен Каспий
теңізі аралығындағы барлық мұнай қорларына билік етеді.
Жақында Солтүстік Корея ядролық қару жасап жатқанын мәлімдеді. Осы
уақытқа дейін Америка әкімшілігі тарапынан Солтүстік Кореяға қатысты
ешқандай мәлімет таратылған жоқ. Керісінше, Ирак БҰҰ инспекторлары
дәлелдегендей ядролық қаруы жоқ екенін жариялады. Бірақ, сонда да Америка
Иракқа қарсы шабуыл жасауға дайындалу үстінде. Мұны қалай түсінуге
болады? Мұның себебі қарапайым: Солтүстік Кореяда мұнай қоры жоқ. Сонымен
қатар, Израильмен ешқандай қақтығыста емес және Израильмен шекаралас
жатқан жоқ.
Барлық араб елдері ирак мәселесін қолдамайды деген көзқарас
қалыптасуда. Бұл жерде панарабизм теориясының дағдарысқа ұшырағанын
байқауға болады. Ирак және Палестина үшін қайда болса да қолдау
көрсетіп, көмек қолын созған араб елдері жоқ емес. Қазір тек Ирак жайында
ғана әңгіме болып жатқан жоқ. Сонымен бірге, Танжирден Бағдадқа дейінгі
бүкіл араб ұлтына қауіп төніп тұр. Ирак халқының тағдыры – бұл Ирактағы
құрбандардың қанымен жазылған бір халықтың тағдыры. Араб халқы ешқашан
жеңілмейді. Бейбітшілікті қолдап қарсылық көрсету ереуілдеріне шыққан
қаншама адамдардың жасаған іс-әрекеттері осыған дәлел бола алады. Олар
Вашингтондағы соғысқа құмар сионистердің оңшыл жақтаушыларына қарсы шығып
отыр.
Жалпы Америка Ирактан не талап етіп отыр? деген мәселе әлемдік
қауымдастықтың сын пікіріне ұшырап отыр. Америка аймақта басым рөлге ие
болуы үшін және Палестинада сионисттердің қатысуы үшін Ирактан келісім
беруін талап етуде. Америка Иракта панарабизмнің кең таралуына жол
бергісі келмейді. Сондай-ақ, Араб Ұлттарының Лигасын ыдыратуға қашаннан
мүдделі болып жүр. АҚШ біріккен арабтық Иракты көруді қаламайды [52].
Осыған байланысты Вашингтон және Лондонмен келісімшарт жасасқан
ирактық оппозиция Иракты қатты толғандырады.ирак халқы шетелдегі
оппозицияның экономикалық салад немесе моральдік жағынан қылмыс жасап
жүргенін жақсы біледі. Ирактық оппозициялар Америка мен Британияның
тыңшылары екенін жасырғанымен, одан ешқандай пайда жоқ.
Соңғы уақытта Саддам Хусейннің бұйрығымен Ирактық саяси тұтқындарды
бостандыққа шығару туралы шешім қабылданды. Осыған орай С.Хусейн Ирак
үкіметінің ирак халқына деген үміті зор. Иракта Америкаға қарағанда адам
құқығы жақсы қорғалады деген пікір айтты. Ирактағы ХХІ ғасырдағы
дағдарыстың 1991 жылғы дағдарыстан бірнеше ерекшеліктері бар. 1991 жылдан
бері елдегі жағдай біршама өзгерді. Оған әрине Саддамның жүргізіп отырған
саясаты ыөпал етті. Саясат дегеніміз – бұл әр түрлі тәжірибелер сыналатын
ғылым. Саясаткер өзінің және өзгенің жеке тәжірибелерінен пайда табуға
тырысатын мәңгі студент іспеттес. Адам мінезінде кездесетін кез-келген
қателік әрбір адамның қателігі болып есептелмейді. Иракқа қатысты
мәселеде араб елдерінің панарабизм қатынасы ерекше орын алады. Панарабизм
сөзінің мағынасын түсіну Иракты жеңіске жетелейді.
Сонымен қатар, Ирак үшін елдің солтүстігіндегі күрд ағайындармен
келісімге келетін уақыт жеткен сияқты. Ирак оларға басқалар берген
нәрсені артығымен бере алды. Барзанидың басты мақсаты – Ирак берген
автономиялық билік болды. Егер Америка мен Британия Ирактан өз қолын
тартса, онда Ирак осындай тарихи келісімге ықпал жасайтын еді [53].
Иранмен соғыс нәтижесінде Ирактың эконoмикасына орасан зор зиян
келтірілді. 8 жылға созылған әскери қимылдар елдің сыртқы қарызын 80
млрд. долларға ұлғайтты. Ирактың қарыздарды жабуға мүмкіндігі болмай,
керісінше өндірісті қалпына келтіру үшін қосымша қаржы бөлуді талап ете
бастады. Осындай шиеленіскен жағдайда Саддам Хусейн өзінің режиміне қауіп
төндіретін елдегі әлеуметтік тұрақсыздықтың алғышарттарын жоюға ұмтылды.
Ол соғыс барысында пайда болған әлеуметтік және экономикалық мәселелерді
қысқа мерзім ішінде шешу мақсатында соғыста өз жағында болған араб
елдерінің көмек сұрады.
Алайда, ешқандай ел Ирактың ірі сомадағы қарызын кешірген жоқ.
Саддам араб елдерінен бірнеше рет қайтадан қарыз бөлуді өтінгенімен,
ешбір пайдасы болмады. 1990 ж шілдеде Ирак көршісі Кувейтті оған қарсы
экономикалық соғыс жариялауда айыптады. Себебі, Кувейт Ирак
территориясындағы Румейла мұнай кен орнында заңсыз түрде мұнай өндірген
болатын. Сонымен қатар, Кувейт біраз уақыттан бері мұнай өндіру үшін ОПЕК
бекіткен квотаны жоғарылатып, әлемдік мұнай бағасының төмендеуіне ықпал
етті [32].
Бұл жағдай Ирактың мұнай экспортынан түсетін пайданың белгілі бір
бөлігінен айрылуына алып келді. Бірақ, Кувейт Ирак территориясында мұнай
өндіреді деген нақты куә болмады. Оның үстіне, Кувейт жағы Ирак талап
еткен компенсацияны (2,4 млрд. доллар) төлеуге асықпады. Керісінше, Ирак
жағының талаптарын жұмсарту мақсатында келіссөздер жүргізуді ұсынды.
Нәтижесінде Саддам Хусейннің шыдамы таусылды. 1990 ж тамызда ирак әскері
Кувейтке басып кіріп, толығымен жаулап алды. 8 тамызда елдің аннексиясы
туралы жарияланып, Кувейт Аль-Саддамия деген атпен Ирактың 19
–провинциясы болды. Кувейтке қарсы басқыншылық әлемдік қауымдастықтың
наразылығын тудырды. Иракқа санкциялар салынып, БҰҰ мандаты бойынша
халықаралық коалиция құрылды. Коалицияда басты рөлді АҚШ ойнап, оның
қызметін НАТОның бүкіл мүше елдері мен кейбір араб елдері қолдады. Қуатты
әскери топтарды Үнді мұхиты мен Парсы шығанағына шоғырландырған АҚШ пен
оның одақтастары 1991 ж 17 қаңтар мен 28 ақпан аралығында ирак әскерлерін
талқандап, Кувейтті азат етті.
Саддам Хусейннің 1990 ж Баас партиясының ұлттық басшылығымен
біріге отырып жүргізген саясаты халықтың жаппай көтерілісін туғызды.
Елдің оңтүстігіндегі шииттер мен солтүстігіндегі күрдтер бастаған
көтерілістер ирактық 18 провинцияның 15-ін өз бақылауында ұстады. Саддам
осы көтерілістерді Республикалық гвардияның бөлігін пайдалана отырып
басып тастады. Мемлекеттік әскерлер көтерілісшілер жиналған шииттік
мешіттер мен қасиетті жерлерге соққы берді. Көтерілістер басып тасталған
соң Кербелада болған батыс журналисттерінің айтуынша, бұл жағдай II
дүниежүзілік соғыс кезінде герман авиациясының Лондонды бомбалау оқиғасын
еске түсірді. Көтерілісті басу кезінде әскерлер мұсылман-шииттерді жаппай
өлтіріп, оппозициялық өкілдерді алаңда атты [54].
Шииттер мәселесін аяқтаған Бағдад енді күрдтерге қарсы шабуыл жасай
бастады. Авиация босқындар жиналған ауылдар мен жолдарды бомбалады. Бұл
провинцияларда НАТО әскерлерінің басшылығымен күрд үкіметі құрылып, ол
Азат Күрдстан деп аталды. Саддам өз қарамағындағы облыстарда, әсіресе
Киркук пен Күрдстан аудандарында репрессиялық саясат жүргізді.
Халықаралық коалицияның жеңісіне қарамастан, Иракқа салынған экономикалық
және әскери санкциялар алынған жоқ. Мұндай қатаң экономикалық санкциялар
Ирак өзінің ядролық, химиялық және биологиялық жаппай қырып-жою қаруларын
толығымен жойғанша сақталады деген шарт қойылды. Иракқа жаппай қырып-жою
қаруларын өндіру мен сақтауды бақылау үшін халықаралық ұйымның өкілдері
жіберілді.
Санкциялық режим 1996 ж БҰҰ бақылауы арқылы Ирак мұнайын азық-түлік
пен медикаменттер алу үшін сататын Мұнайды азық-түлік өніміне
айырбастау бағдарламасы қабылданған соң жұмсара бастады. Алайда, бұл
бағдарлама БҰҰ әкімшілігі үшін де, Саддам Хусейннің өзі үшін де нағыз
жемқорлықтың қайнар көзіне айналды. Саддам Хусейн бірте-бірте өзінің
жеке басына табынушылық саясатын қалыптастыра бастады. Оны мына
мысалдардан байқауға болады:
Саддам Хусейн атындағы Бағдад әуежайында ел президентінің портреті
ілініп, қала вокзалдарының бетон бағаналарында боямен Бізбен бірге тек
Аллах пен президент! Америка құрысын! деп жазылған болатын. Саддам
Хусейн ежелгі Вавилонды қайта құру кезінде әрбір оныншы кірпіште өзінің
атын жазуға бұйрық берді. Осы бұйрық негізінде Навуходоносор патшаның
ежелгі сарайы қайта қалпына келтіріліп, әрбір кірпіште Саддам деп
жазылды. Саддам Хусейн кезіндегі көптеген сарайдың кірпіштерінде оның
қолы немесе Саддам Хусейн кезінде құрылған деген сегіз жұлдызды әшекей
қойылды. 1991 ж елде Ирактың жаңа туы қабылданды. Оған Хусейн өз қолымен
Аллах Акбар деп жазды. Сонымен қатар, мемлекеттік туда Баас
партиясының ұранына айналған үш жұлдыз – бірлік, бостандық және социализм
бекітілді. Бұл ту жаңа Ирак үкіметі келгенше (2004 ж дейін) қолданылды.
Саддам Хусейннің басқаруы кезінде Ирактың көптеген мемлекеттік
мекемелерінде президентке арналған ескерткіштер мен портреттер тұратын
еді. Ең алғашқы осындай ескерткіш 1989 ж 12 қарашада бағдаддта ашылды.
Бағдад көшелерінде, кез-келген ғимараттар мен мекемелерде, тіпті дүкендер
мен қонақүйлерде Саддамға арналған ескерткіштерді кездестіруге болады. Ел
басшысының портреті әр түрлі формада жасалынды: кейде ол маршал
мундирінде бейнеленсе, кейде мемлекет қайраткері, гидроэлектр станция мен
зауытта жұмысшы, қолына винтовка ұстаған жауынгер, шаруа киіміндегі
көшпенді ретінде суреттелді.
Елдің көптеген министрліктерінде Саддамның сол салаға қатысты киім
киіп түскен үлкен портреттері ілініп тұратын. Кілтке арналған әшекей мен
түйреуіштерде, ойын карталары мен қол сағаттарда Саддамның портреті пайда
бола бастады. Саддам Хусейннің ғажайып ерлігі мен батырлығы жайында неше
түрлі романдар жазылып, фильмдер түсірілді. Теледидарда міндетті түрде
мешітте тұрған Саддамның бейнесі тұрды. Намаз уақыты басталғанда Құран
оқу президенттің суретімен басталды. Ал 1998 ж бастап көсемнің туған күні
сайын жаңа мешіт ашылатын болды. Ирактың бұқаралық ақпарат құралдары
Саддамды ұлттың әкесі, мектеп пен ауруханаларды құрушы ретінде
насихаттауға міндетті болды. Көптеген видеокадрларда халықтың президент
қолын сүйген сюжеттері берілді. Оқушылар президент туралы мадақ өлеңдер
айтты. Кітаптың бірінші бетінде Саддамның портреті бейнеленіп, көсемді
мақтайтын өлеңдер жазылды.
Газет беттерінде жарияланған мақалалар мен ғылыми еңбектер
президентті мақтаумен басталып, оны насихаттаумен аяқталатын. Саддам
Хусейннің атында көптеген мекемелер, қарулар мен аудандар болды: Саддам
Хусейн атындағы халықаралық әуежай, Саддам атындағы алаң, Саддам Хусейн
атындағы көпір, Саддам-сити атындағы Бағдадтағы аудан, аль-Хусейн
ракетасы, Саддам Хусейн университеті, Саддам өнер орталығы, Саддам
атындағы бөген, президенттің туған күніне байланысты 28 сәуір көшесі
бар. Саддам ұлттың әкесі болғандықтан, өзінің арнайы телефоны болды. Ол
арқылы азаматтар президентпен ақылдасып, өзінің өтініштерін білдіре алады
[55].
Адамзатқа қарсы қылмыскер ретінде Хусейнді 1990 жылғы Кувейтке
басып кіруде айыптады. Ирак Кувейтке шабуыл жасау арқылы Иранмен соғыс
кезінде жұмсалған қыруар қарыздан құтылғысы келді. Соғыстан соң ауыл
шаруашылығының құлдырауы сол кездегі мұнай бағасының төмендеп кетуімен
тығыз байланысты (мұнайдың 1 баррелі 19 доллардан бірден 11 долларға
дейін төмендеп кетті). Саддам өзінің басқыншылық саясатын кейінірек былай
түсіндірді: Мен Кувейттің Сауд Аравиясымен келісе отырып, АҚШтың қысымы
арқылы әлемдік мұнай бағасын төмендетуіне шыдап тұра алмадым. Кувейттен
мұнай өндіру үшін қарыз сұрағанымызда, олар Ираннан қауіп болмаса, біз
бере алмаймыз деді. Осындай экономикалық агрессияға Ирак жеке әскери
қимылдар арқылы жауап берді. 1990 ж ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz