Қазақ диалектологиясындағы лингогеография мәселесі

КІРІСПЕ

І. ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ЛИНГОГЕОГРАФИЯ ЗЕРТТЕУЛЕРІ
1.1. С.Аманжоловтың диалектілік лингогеографиялық зерттеулері
1.2. Ж.Досқараев қазақ тіліндегі говорлар туралы
1.3. Ш.Сарыбав, О.Нақысбеков зерттеулері
1.4. Шығыс говорлар тобы

ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Қазақ диалектологиясы – тіл білімінің басқа салаларымен салыстырғанда кейін пайда болған, ірге тасы кейінірек қаралған сала. Қазақ диалектологиясының ғылыми мәселелері туралы пікір айту, оның объектісі - говорларды зерттеу ісі 1940 жылдардан бастап қана қолға алына бастады. Бұл салада алғашқы еңбек жазғандар С.А.Аманжолов пен Ж.Д.Досқараев болатын.
Қазақ диалектологиясының жеке ғылым болып қалыптасуына көп еңбек сіңірген С.Аманжолов болды. Ол ұзақ жылдар бойы жоғары оқу орындарында осы пәннен лекция оқып, кадр дайындау ісіне мол үлес қосты.
Диалектологияға көп еңбегі сіңген тіл мамандарының бірі – филология ғылымының кандидаты Ж.Досқараев. Ол диалектологиядан тұңғыш рет мақала жазып, монографиялық еңбек шығарған ғалым.
С.А.Аманжолов пен Ж.Досқараевтың сөздіктері қазақ диалектологиясы ғана емес, бүкіл түркология ғылымындағы алғашқы диалектологиялық сөздіктер болғандықтан, кейбір оқулықтарға мән бермей отырмыз.
Арнайы экспедиция ұйымдастыру арқылы жергілікті ерекшеліктерді жинау жұмысы 1937 жылы басталған болатын. 1945 жылы Тіл және әдебиет институтының жанынан қазақ тіл тарихы мен диалектология бөлімі ашылды.
Бұдан басқа говорлардың фонетикалық, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктері анықталып, әрбір говорға тән өзіндік ерекшеліктермен қатар бір топ говорларға тән ортақ айырым ерекшеліктер де біршама анықталды.
Говор құрамындағы архаизм, кәсіби сөздер, фразеология, кірме сөздер аралығында жік қою мәселелері де зерттелді. 1946 жылдан бастап жеке мақалалар, ал 1951 жылдан жеке монография, кітапшалар шыға бастады.
Кейбір зерттеушілер қазақ тілінде 3 диалект бар десе (С.Аманжолов), енді бір зерттеушілер 2 диалект бар деді (Н.Сауранбаев, Ж.Досқараев), ал Ғ.Мұсабаев диалект жоқ дегенді айтты. Кейінгі 20-25 жыл бойы жиналған материалдардың негізінде тілімізде 4 говорлар тобы бар деген тұжырымға келіп отырмыз (оңтүстік, шығыс, батыс және орталық-солтүстік).
Қазақ диалектологтары говорлардың әрбіреуінін ерекшеліктерін сипаттап, сандық құрамын да көрсетіп берді. Одан әрі диалектологтардың кәсіби сөздерді зерттеу, говорлар құрамындағы кірме элементтерді анықтау, қазақ говорларының басқа тілдермен қарым-қатынасын, говорлардың түрлерін (ауыспалы, аралас болуы) ажырату, аймақтық лексикография теориясын жасау, говорларды лингвистикалық география әдісімен зерттеу жолында да табыстары аз емес.

1. Аманжолов С.А. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – Алма-Ата, 1959. Ч.1.
2. Аманжолов С.А. Вопросы истории и диалектологии казахского языка. – Алма-Ата, 1959. Ч.1; Досқараев Ж., Мұсабаев Ғ. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. Бірінші бөлім. – Алматы, 1951; Омарбеков С. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. – Алматы, 1965; Нұрмағамбетов Ә. Түрікменстандағы қазақтардың тілі. – Алматы, 1974; Соныкі. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. – Алматы, 1978; Нақысбеков О. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы.- Алматы, 1972; Қалиев Ғ. Қазақ диалектологиясының мәселелері. – Алматы, 1960.
3. Айдаров Т. Қазақ тілінің лексикалық ерекшеліктері. (Өзбекстандағы қазақ говорларының материалдары). – Алматы, 1975.
4. Қалиев Ғ. Қазақ говорларындағы диалектілік сөз тудыру. – Алматы, 1985.
5. Нұрмағамбетов Ә. Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні. – Алматы, 1985.
6. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі / Құр.Ж.Досқараев, Қ.Айтазин, Ш.Бектұров, Ж.Болатов, Ғ.Қалиев, О.Нақысбеков, Ә.Нұрмағамбетов, С.Омарбеков, Ш.Сарыбаев. – Алматы, 1969.
7. Сарыбаев Ш. Инструкция для составления диалектологического словаря казахского языка // Қазақ диалектологиясы. – Алматы, 1965. 1-шығуы.
8. Қазіргі қазақ тілінің бір томдық түсіндірме сөздігінің инструкциясы / Құр. Г.Жәркешева, Ғ.Мұсабаев, І.Кеңесбаев. – Алматы, 1953.
9. Диалектологик сүзлек // Төзүчеләр: Н.Б.Борһанова, Г.Якупова. Икенче чыгарылыш. – Қазан, 1953; Диалектологик сүзлек. 3-кисәк / Төзүчеләр: Н.Б.Борһанова, Л.Т.Махмутова. – Қазан, 1958; Азәрбаjчан дилинин диалектоложи лұғәти. Бирчиллик. – Бақы, 1964.
10. Филин Ф.П. Проект словаря русских народных говоров. – М., Л., 1961; Соныкі; Об областном словаре русского языка: Лексико-графический сборник. – М., 1957. №2; Мельниченко Г. О принципах составления областных словарей: Уч.зап. Ярославского Гос. пед. Института им. К.Д.Ушинского. Русский язык. – Ярославль, 1957. Вып. 26(36); Рустамов Р.А. О принципах составления диалектологического словаря азербайджанского языка // Вопросы диалектологии тюркских языков. – Казань, 1960; Махмутова Л.Т. О принципах составления татарского диалектологического словаря // Сонда; Бакинова Г.О. О принципах составления диалектологического словаря киргизского языка // Вопросы диалектологии тюркских языков. Баку, 1963. Т.3; Покровская Л.А. О диалектологическом словаре казахского языка // Сонда.
11. Численность и состав населения СССР (по данным всесоюзной переписи населения 1979) // Финансы и статистика. 1984. С. 139.
12. Брук С.И. Население мира. Этнодемографический справочник. Второе переработанное и дополненное издание. – М., 1986. – с.172.
13. Жармунский В.М. О диалектическом атласе тюркских языков СССР // Вопросы диалектологии тюркских языков. – Фрунзе, 1968. – с.90.
14. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов.. – М., 1966. – с.218.
15. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка.Ч.1. – Алма-Ата, 1959.- стр.31.
16. Ж.Досқараев, Ғ.Мұсабаев. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. – Алматы, 1951. 43-49, 73-79 беттер; «Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері», «Қазақ диалектологиясы» (1-шығуы, 1965) атты жинақтардағы Ж.Болатовтың мақалаларын қараңыз.
17. Ж.Досқараев, Ғ.Мұсабаев. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. - Алматы, 1951. 19-25 бб.
18. П.М.Мелиоранский (рец.). В.Катаринский. Грамматика киргизского языка. - Запмски Вост. отд.Археолог. русск. об-ва. т.ХІ, 1897-98 г., 363-364 бб.
19. Вопросы истории и диалектологии казахского языка. Вып.І. - Алма-Ата, 1958. - 15 бет.
20. Ж.Досқараев. Изучение системы народных говоров казахского языка. - Известия Академии наук Казахской ССР. Серия общественная. № 4, 1966, 89 бет.
21. Н.Т.Сауранбаев. Диалекты в современном казахском языке. - «Вопросы языкознания». 1955. №5.
22. Сарыбаев Ш. Диалектологический атлас казахского языка // Совтеская тюркология. 1972. №3.
23. Ахманова А.С. Словарь лингвистических терминов. – М., 1966. с.170; Кенесбаев С., Жанузаков Т. Русско-казахский словарь лингвистических терминов. – Алма-Ата, 1966. – с.69.
24. Жирмунский В.М. О диалектологическом атласе тюркских языков Советского Союза // Вопросы языкознания. 1963, № 6.
25. Болатов Ж. Восточная группа говоров казахского языка и ее отношение к литературному языку: Автореф. дис… докт. Филол. наук. – Алма-Ата, 1970.
26. Омарбеков С. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктері. – Алматы, 1965; Нұрмағанбетов Ә. Түрікменстандағы қазақтардың тілі. – Алматы, 1974; Соныкі. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. – Алматы, 1978; Жүнісов Н. Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері. – Алматы, 1981.
27. Нұрмағанбетов Ә. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. – Алматы, 1974. – 5 б.
28. Нақысбеков О. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. – Алматы, 1982. – 5 бет.
29. Аманжолов С. Вопросы диалектолгии и истории казахского языка – Алмата, 1959. – с. 172.
30. Байжолов А. Языковые особенности казахов Кустанайской области. Автореф. дис.. канд. Филол. наук. – Алма-Ата, 1964.
31. Досқараев Ж. Ұлытау, Жезқазған экспедициялық отрядтарының жұмысы туралы // ҚТТ мен ДМ 3-шығуы. – Алматы, 1960; Сарыбаев Ш.Ш. Көкшетау облысы Шучинск, Еңбекшілер аудандарында тұратын қазақтардың тіліндегі диалектілік ерекшеліктер // ҚТТ мен ДМ. 3- шығуы. – Алматы, 1963.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ЛИНГОГЕОГРАФИЯ МӘСЕЛЕСІ
********************************* *****

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

І. ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ЛИНГОГЕОГРАФИЯ зерттеулері
1. С.Аманжоловтың диалектілік лингогеографиялық зерттеулері
2. Ж.Досқараев қазақ тіліндегі говорлар туралы
3. Ш.Сарыбав, О.Нақысбеков зерттеулері
4. Шығыс говорлар тобы

Қорытынды
Пайдаланған Әдебиеттер тізімі

КІРІСПЕ

Қазақ диалектологиясы – тіл білімінің басқа салаларымен салыстырғанда
кейін пайда болған, ірге тасы кейінірек қаралған сала. Қазақ
диалектологиясының ғылыми мәселелері туралы пікір айту, оның объектісі -
говорларды зерттеу ісі 1940 жылдардан бастап қана қолға алына бастады. Бұл
салада алғашқы еңбек жазғандар С.А.Аманжолов пен Ж.Д.Досқараев болатын.
Қазақ диалектологиясының жеке ғылым болып қалыптасуына көп еңбек
сіңірген С.Аманжолов болды. Ол ұзақ жылдар бойы жоғары оқу орындарында осы
пәннен лекция оқып, кадр дайындау ісіне мол үлес қосты.
Диалектологияға көп еңбегі сіңген тіл мамандарының бірі – филология
ғылымының кандидаты Ж.Досқараев. Ол диалектологиядан тұңғыш рет мақала
жазып, монографиялық еңбек шығарған ғалым.
С.А.Аманжолов пен Ж.Досқараевтың сөздіктері қазақ диалектологиясы ғана
емес, бүкіл түркология ғылымындағы алғашқы диалектологиялық сөздіктер
болғандықтан, кейбір оқулықтарға мән бермей отырмыз.
Арнайы экспедиция ұйымдастыру арқылы жергілікті ерекшеліктерді жинау
жұмысы 1937 жылы басталған болатын. 1945 жылы Тіл және әдебиет институтының
жанынан қазақ тіл тарихы мен диалектология бөлімі ашылды.
Бұдан басқа говорлардың фонетикалық, лексикалық, грамматикалық
ерекшеліктері анықталып, әрбір говорға тән өзіндік ерекшеліктермен қатар
бір топ говорларға тән ортақ айырым ерекшеліктер де біршама анықталды.
Говор құрамындағы архаизм, кәсіби сөздер, фразеология, кірме сөздер
аралығында жік қою мәселелері де зерттелді. 1946 жылдан бастап жеке
мақалалар, ал 1951 жылдан жеке монография, кітапшалар шыға бастады.
Кейбір зерттеушілер қазақ тілінде 3 диалект бар десе (С.Аманжолов),
енді бір зерттеушілер 2 диалект бар деді (Н.Сауранбаев, Ж.Досқараев), ал
Ғ.Мұсабаев диалект жоқ дегенді айтты. Кейінгі 20-25 жыл бойы жиналған
материалдардың негізінде тілімізде 4 говорлар тобы бар деген тұжырымға
келіп отырмыз (оңтүстік, шығыс, батыс және орталық-солтүстік).
Қазақ диалектологтары говорлардың әрбіреуінін ерекшеліктерін сипаттап,
сандық құрамын да көрсетіп берді. Одан әрі диалектологтардың кәсіби
сөздерді зерттеу, говорлар құрамындағы кірме элементтерді анықтау, қазақ
говорларының басқа тілдермен қарым-қатынасын, говорлардың түрлерін
(ауыспалы, аралас болуы) ажырату, аймақтық лексикография теориясын жасау,
говорларды лингвистикалық география әдісімен зерттеу жолында да табыстары
аз емес.
І . ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ЛИНГОГЕОГРАФИЯНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ

Тіліміздегі диалектілерді немесе говорлар тобын лингогеография
әдісімен зерттеу өткен ғасырдың 40 жылдарынан бастаған. Жергілікті тіл
ерекшеліктерін лингогеографиялық тұрғыдан зерттеу дегеніміз – диалектілерді
белгілі бір қолдану шекарасына қарай топтастыру, яғни, лингвистикалық
(тілдік) ерекшеліктерді географиялық, аймақтарға бөлу ісі болып табылады.
Академик В.М.Жармунский говорлар мен диалектілерді зерттеу барысында
лингогеографиялық әдісті пайдалану түркі тілді халықтардың тарихын, тілін
және диалектілер төркінін зерттеуде мол мүмкіндік туғызып, үлкен жол ашады
деген болатын 14.
Ғылыми еңбектерде лингвистикалық география деп құбылыстардың таралу
шегін, аймағын лингвистикалық карталар жасау арқылы анықтайтын
диалектологияның бір саласы деп түсіндіріледі 15.
Лингвистикалық география тіл білімінің бір саласы болса да, екінші
жағынан география ғылымымен де ұштасып жатады. Ол ұштастық тілдік
ерекшеліктерді топтап, солардың таралу шегін айқындап, картаға түсіруде
көрінеді.
СССР территориясындағы түркі тілдерінің диалектологиялық атласын
жасаудың негізгі принциптерін В.М.Жирмунский 1963 жылы жазған мақаласында
ұсынған еді. 1964 жылы октябрь айында өткен түркі тілдері
диалектологиясының мәселелеріне арналған бесінші кеңесінде тілдерінің
диалектологиялық атласын түзуге кірісу жайында қалуы алынды. Бұл жайында
арнайы мәжіліс болып, тікелей кірісу 60-жылдар болғанымен кейбір түркі
тілдерінде диалектологиялық атлас жасау туралы пікірлер мен әрекеттер одан
да бұрын болған еді. Оңдай жұмыстар қатарында 1944 жылы өзбек говорларын
лингогеографиялық жолмен зерттеуге арналған А.Н.Боровков жасаған сұраулық
пен В.В.Рещетов еңбегін және 1950 ж. жарық көрген азербайжан
диалектологтары еңбектерін жатқызуға болады. Бұл жайлар кейін А.А.Баскаков,
М.Ш.Ширалиев, Э.Р.Тенищев, Л.А.Покровская мақалалары мен А.З.Гаджиеваның
Түркі тілдері ареалдық лингвистиканың проблемалары атты еңбегінде толыға
түсті.
Ал қазақ диалектологиясында бұл мәселе түркітілдерінің
диалектологиялық атласын жасауға байланысты қолға алынды. Бұл мәселе туралы
ең алғаш сөз қозғаған профессор С.Аманжолов болды.

1.1 С.АМАНЖОЛОВТЫҢ ДИАЛЕКТІЛІК ЛИНГОГЕОГРАФИЯ ТУРАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕРІ

Қазақ диалектологиясында лингогеография мәселесін алғаш айналасқан
профессор С.Аманжолов болды. Ол қазақ тіліндегі диалектілердің даму тарихын
халықтардың бұрынғы тайпалық, жүздік, рулық тарихымен байланысты қарады. Ол
Маркс пен Энгельстің тайпалар одағы негізінде халық құрылады деген
пайымдауларын сүйене отырып, қазақ даласындағы үш жүзге негізделген
халықтық бірлік VII-IX ғғ. пайда болды дейді 16. Қазақ халқының негізін
құраған үш жүздің негізінде жалпыхалықтық тіл пайда болған. Ал үш жүздің
қалыптасуымен үш жергілікті диалект пайда болды. Бұл үш тайпалық одақтың
тілі даму барысында кейін бір-біріне жақындап, біртұтас қазақ тілінің
қалыптасуына негіз, ұйтқы болды деген тоқтамаға келеді. Автор жергілікті
халық өміріне тән өзгерістер (шаруашылық, әдет-ғұрып т.б.) мен көрші
тілдердің әсерінен де тіл ерекшеліктері туғанын ескертеді.
Қазақтың халық тілі мен ауыз әдебиет үлгілерінен жиналған
материалдарды және қазақ тілінің тарихын зерттеу нәтижесінде С.Аманжолов
қазақ тілінде үш диалект бар деген қорытындыға келді. Олар мыналар:
а) оңтүстік диалектісі – Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарын
және Талдықорған мен Қызылорданың кейбір оңтүстік аудандарында қамтиды;
ә) батыс диалектісі – Батыс Қазақстан, Гурьев, Ақтөбе облыстарын және
Қызылорданың солтүстік аудандарын, Қостанайдың кейбір батыс аудандарын
қамтиды;
б) солтүстік-шығыс диалектісі – Ақмола, Павлодар, Семей, Шығыс
Қазақстан, Көкшетау, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облыстарын және
Қостанай мен Талдығорған облыстарының кейбір аудандарын қамтиды.
С.Аманжолов қазақ тілінің солтүстік-шығыс диалектісіне бұрынғы керей,
найман, арғын, қоңырат және қыпшақ тайпаларының тілін жатқызады. Бұл
тайпалар ерте замандардан бастап-ақ Ертіс, Есіл, Тобол, Торғай өзендері
бойын; Алтай, Тарбағатай алқабын, Арқа жерін мекен еткен. Олар оңтүстігінде
– Ұлы жүз тайпаларымен, батысында – Кіші жүз тайпаларымен және татар,
башқұрттармен, солтүстігінде – алтайлықтармен және Барабин, Тобол
татарларымен, шығысында – монғол, қытай және ұйғырлармен шектескен.
С.Аманжолов солтүстік-шығыс диалектісін қазақтың әдеби тілінің
негізіне жатқан диалект деп есептейді. Қазақ тілінің диалектілері мен
қазіргі әдеби тілін фонетикалық, лексикалық және грамматикалық жағынан жан-
жақты салыстыра келіп, басқа диалектілерге қарағанда, солтүстік-шығыс
диалектісінің қазіргі әдеби тілге әлдеқайда жақын екендігін көрсетеді.
Әдеби тілдің негізіне жатқанына қарамастан, солтүстік-шығыс диалектісінде
қазір де сақталып қалған, әдеби тілге енбейтін жергілікті тілдік
ерекшеліктер кездесетінін де ескереді.
Бірақ өзінің еңбектерінде оларға кең тоқтар, талдау жасамаған. Оның
себебі, біріншіден, автордың солтүстіктік-шығыс диалект ұлттық әдеби тілдің
негізіне жатты деген көзқараста болуында, екіншіден, Қазақстанның
солтүстік, орталық және шығыс аудандарындағы халық тілінің басқа жерге
қарағанда нашар зерттелуіне байланысты. Шынында, бұл аймақ соңғы кездерде
ғана зерттеліп келеді. Кейінгі кезде жиналған материалдар аталған
аудандарда да жергілікті ерекшеліктердің белгілі мөлшерде кездесетінін,
таралу сипаты әр түрлі болғандықтан, өз ішінен шағын говорларға
бөлінетіндігін көрсетеді.

Мәселен, Шығыс Қазақстан облысы мен Семей облысының оңтүстік-шығыс
аудандарында мына сияқты тіл ерекшеліктері кездеседі 17.
а) Дыбыстық ерекшеліктер. Ш мен ч алмасуы: шақпақ – чақпақ;
шүберек – чүберек; көпшілік – көпчілік; қамшы – қамчы; шикі – чикі; әнші -
әнчі.
Л мен д алмасуы : бірілі-жарым – бірді-жарым; зорлық – зордық;
ұрлық – ұрдық.
А мен ә алмасуы: мазмұн – мәзмұн; қаперімде – кәперімде; ғана –
гәна.
Е мен ә алмасуы: себеп – сәбәп; лезде –ләзде; кесе – кәсе.
Д мен т алмасуы: әдейі - әтейі; дұрыс – тұрыс т.б.
Сөз басындағы ж қатаң айтылуы (ол шартты түрде дж- мен беріліп отыр):
жоқ – джоқ; жігіт – джігіт; жойбар – джойбар.
Сөз басында н дыбысының түсіп қалуы: немесе – емесе; некен-саяқ –
екен-саяқ.
ә) Грамматикалық ерекшеліктер. Көсемшенің мақсатты түрін жасайтын
–ғалы, -гелі жұрнағы кейде - -ғайы, -гейі түрінде айтылады: ол барғайы
отыр, кеткейі отыр.
-Кей, -гей жұрнақтары арқылы жасалған сөздер жиі кездесуі: көбінекей,
сөдегей, жөнекей, кәзекей т.б.
-Лық, -лік, -лар, -лы, -лі, -лау, -леу, -ла, -ле қосымшаларындағы л
дыбысы орнына д айтылуы: қорлық – қордық; олар – одар; биелер – биедер,
жасаулы үй – жасауды үй, зорлау – зордау; байлар – байдар.
Шылау сөздерінің қолдануында ерекшелік бар: шейін шылауы шекті
түрінде, тұрмақ, түгіл шылаулары тұрғой, тұрғай түрінде айтылады.
Қалайша, былайша, солайша, қайда сияқты сілтеу, сұрау есімдіктері
қалайшаң, былайшаң, солайшаң, қайға болып айтылады.
б) Лексикалық ерекшеліктер: айылдап келу – ауылшылап (қыдырып) келу,
ақзуақзон – ақ шыт, ақмұрт – етіктің ішкі ұлтаны, әскере - өте, аса,
борми – бұршақ, жүгері, дүбіраяқ – ерте туған төл, жамбыл – үлкен қорған,
жарандық – саты, қалқан, жоян – зор, жұмшыл – ұйымшыл, күләпәрә - әсем
бөрік, кілет – қойма, құлдау - өзен, сай бойымен төмен жүру, поштабай тары
– тарының түрі, пыстан – тарпа айыл, пышқы – ара, текемән тары – тарының
түрі, тонаулы – дәулетті, ауқатты, тон-тонау – ат-тон, сыйлық, ұртты адам –
қатал, бетті адам, үскі біз – жуан біз, чербек – үлкен ара, чүй – ағаш
қада, шикі көже – бидай көже, шүлкен – мырза, шықар – сырт, тыс т.б.
Қазақстанның шығыс говорлар тобы жақсы зертелмегемен, қазіргі кезеңде
де солтүстік аймағы әлі толық зерттелмеген жоқ, сол себепті тұтас аймақтағы
жергілікті ерекшеліктер жайында үзілді-кесілді пікір айту қазір мүмкін емес
еді.

1.2. Ж.Досқараев қазақ тіліндегі говорлар туралы

1. Ж.Досқараев қазақ тіліндегі екі үлкен говорлар тобы бар деп
көрсетеді: 1. Оңтүстік-шығыс говорлар тобы. Бұған Оңтүстік
Қазақстан, Жамбыл, Алматы облыстары, сондай-ақ Талдықорған
облысының оңтүстік-батыс аудандарындағы (Талдықорған, Киров,
Қаратал т.б.) және Қызылорданың оңтүстік-шығыс аудандарындағы халық
тілін жатқызады. 2. Молтүстік-батыс говорлар тобы. Бұған Батыс
Қазақстан, Гурьев, Ақтөбе, Қостанай, Қарағанды, Целиноград,
Павлодар, Солтүстік Қазавқстан облыстары мен Қызылорда облысының
батыс аудандарындағы (Қазалы, Арал т.б.) және Семей облысының
солтүстік-батыс аудандарындағы халық тілін жатқызады.
Бұл говорлық топтардың өзара айырмасын білдіретін мындай тілдік
белгілерге тоқталады.
Фонетика саласында.
1) Оңтүстік-шығыс говорлардағы кейбір сөздерде дауысты дыбыстардың
ауысып отыруы: мәзмұн – мазмұн; кәйтеді – қайтеді; кәрия – қария т.б.
2) Солтүстік-батыс говорларда еріндік дауыстылардың басым айтылуы:
бықтыру – бұқтыру; кебе – көбе; інемі – үнемі; кеуірт – күкірт т.б.
3) Солтүстік-батыс говорларда ш айтылатын жерде оңтүстік-шығыста ч
дыбысының айтылуы: чеше –шеше; чал – шал; чабын – шабын; әнчі - әнші; малчы
– малшы т.б.
4) Солтүстік-батыс говорларда кейбір сөздерде ы, а дыбыстардың алмасып
айтылуы: сайаз – сайыз; айқара – айқыра; арқалы – арқылы; айырмысы –
айырмасы; ыпы-тыпы – апы-тапы т.б.
5) Солтүстік-батыс говорлардағы д айтылатын сөздерде оңтүстік-шығыс
говорларда л айтылуы: таңлай – таңдай; тыңлау – тыңдау; теңлік – теңдік
т.б.
6) Солтүстік-батыс говорларда ж айтылатын жерде оңтүстік-шығыс
говорларда дж айтылуы: джігіт – жігіт; джоқ – жоқ; джер – жер; джайлау –
жайлау т.б.
7) Солтүстік-батыс говорларда көбінесе б айтылатын жерде оңтүстік-
шығыс говорларда п айтылуы: пейнет – бейнет; пида – бида т.б.
8) Оңтүстік-шығыс говорларда н, ң сонорлардың алмасып отыруы,
солтүстік-батыс говорларда бұл құбылыстың байқалмауы: қалын – қалың; көбен
– көбең; біздін – біздің; өлен - өлен т.б.
9) Солтүстік-батыс говорларға қарағанда оңтүстік-шығыс говорларда с, ш
дыбыстарының жиі алмасып отыратыны: тұрмыш – тұрмыс; ешек – есек; тышқары –
тысқары т.б.
10) Солтүстік-батыс говорларда кейбір сөздерде ж, ш дыбыстарының
алмасып отыруы, бұл құбылыстың оңтүстік-шығыста байқалмауы: былшырақ –
былдырақ т.б.
11) Солтүстік-батыс облыстарда кейбір сөздерде д, т алмасуы: деңіз –
теңіз; дұз – тұз; дізгін – тізгін; диірмен – тиірмен т.б.
Бұдан әрі оңтүстік-шығыс говорларда ч, дж дыбыстарының қолданылуын, б-
ның м-ға алмасуын (бұны – мұны; бұнша - мұнша) тіл арты ғ, қ дыбыстарының
сақталып қалуына (ұрығ – ұру; шабық – шабу; жамақ – жамау; сылақ – сылау;
жоғырмақта - жуырмақта) қарап, оның солтүстік-батыс говорларға қарағанда
көне тілдік белгілерді молырақ сақтап қалғаны ескеріледі.
Лексика саласында. 1) Қазақстанның оңтүстік аудандарындағы мына
төмендегі сияқты сөздер солтүстік аудандарда кездеспейді: кепе (жер үй);
тесе (кетпен); ақа (аша); қыш (кірпіш); елкезер (елеуіш); егер (ер); пешене
(маңдай); сым (шалбар); сыпыра (теріден істелген дастарқан); мойынтұрық
(мойынағаш); мият (жақтаушы, қостаушы); шар (бидайдың шөп аралас қалдығы);
кәшеккөшек (сабан); кірлен (леген); шәмбесәмбе (шама, сама); қосу, чегу
(шегу, жегу); оп айдау (астық бастыру); шұрқан салу (әлек салу) т.б.
Керісінше, солтүстік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.