Қазақстан Республикасының урбандалған аумақтарындағы әлеуметтік - демографиялық мәселелер
АНЫҚТАМАЛАР 3
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 4
КІРІСПЕ 5
1 УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ҮДЕРІСТЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ 14
1.1 Ғаламдық урбандалу үдерісінің негізгі бағыттары мен оның Қазақстандағы ерекшеліктері 14
1.2. Қазақстан Республикасы аумағындағы қала агломерацияларының негізгі шекараларының қалыптасуы 22
1.3 Қазақстан Республикасы урбандалған аумақтарын экономикалық географиялық зерттеудің теориялық негіздері 26
1.4 Урбандалған аумақтардың формасы ретінде қала агломерацияларын зерттеудің әдістемелік амалдары 32
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК.ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТАЛДАУ 41
2.1 Қала халқы санының серпіні мен урбанистикалық құрылымының қалыптасуы 41
2.2 Қала халқы табиғи қозғалысының ерекшеліктері 46
2.3 Қалалық елдімекендердегі халықтың көші қон қозғалысын талдау 61
2.4 Қала халқының жастық.жыныстық құрылымының өзгерісі 75
2.5 Еңбек ресурстарының қалыптасуы және жұмыспен қамтылуы 83
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ 90
3.1 Қазақстандағы қоныстандырудың агломерацияланған формасы дамуын реттеудің экономикалық.географиялық мәселелері 90
3.2 Қазақстан Республикасының урбандалған аумақтар дамуының тұжырымдамасы 99
3.3 Қазақстандағы қала агломерациялары дамуының негізгі бағыттары мен болашағы 107
ҚОРЫТЫНДЫ 113
ҚОЛДАНЫЛҒАН ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
117
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 4
КІРІСПЕ 5
1 УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ҮДЕРІСТЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ 14
1.1 Ғаламдық урбандалу үдерісінің негізгі бағыттары мен оның Қазақстандағы ерекшеліктері 14
1.2. Қазақстан Республикасы аумағындағы қала агломерацияларының негізгі шекараларының қалыптасуы 22
1.3 Қазақстан Республикасы урбандалған аумақтарын экономикалық географиялық зерттеудің теориялық негіздері 26
1.4 Урбандалған аумақтардың формасы ретінде қала агломерацияларын зерттеудің әдістемелік амалдары 32
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК.ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТАЛДАУ 41
2.1 Қала халқы санының серпіні мен урбанистикалық құрылымының қалыптасуы 41
2.2 Қала халқы табиғи қозғалысының ерекшеліктері 46
2.3 Қалалық елдімекендердегі халықтың көші қон қозғалысын талдау 61
2.4 Қала халқының жастық.жыныстық құрылымының өзгерісі 75
2.5 Еңбек ресурстарының қалыптасуы және жұмыспен қамтылуы 83
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ 90
3.1 Қазақстандағы қоныстандырудың агломерацияланған формасы дамуын реттеудің экономикалық.географиялық мәселелері 90
3.2 Қазақстан Республикасының урбандалған аумақтар дамуының тұжырымдамасы 99
3.3 Қазақстандағы қала агломерациялары дамуының негізгі бағыттары мен болашағы 107
ҚОРЫТЫНДЫ 113
ҚОЛДАНЫЛҒАН ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
117
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан – 2030» атты халқына жолдауында біздің еліміздің дамуының түпкі мақсаты экономикалық өсім және ол бүгінгі таңда, болашақта және келесі жиырма жылдықта да маңызды басымдылықтардың бірі болып табылатынын атап айтты.
Аталған мақсатқа жетуде маңызды рөлде Қазақстан Республикасы халқын еңбекпен қамту және урбандалған аумақтардағы еңбек нарығын реттеу табылады. Ол дегеніміз, урбандалған аумақтардағы халықтың әлеуметтік - демографиялық мәселелеріне назар аударуды қажет етеді.
Зерттеу мәселесінің өзектілігі болып қала халқының саны, әлеуметтік, ұлттық, гендерлік, жастық - жыныстық құрылымын, өмір сүру деңгейі құрылымындағы бұрын болған және қазіргі өзгерістерді ғылыми - негіздемелік бағалау қажеттілігі заманауи өткір әлеуметтік - демографиялық мәселелерді шешу мақсатында негізгі фактор ретінде табылады.
Қалалар қоғам өмірінде бәрімізге белгілі үдемелі рөл ойнайды. Барлық заманауи мемлекеттерде қалалар халықтың өмірінде экономикалық, саяси және мәдени - рухани орталықтары болғанын айтуға болады. Тек қалаларда ғана үдемелі даму жүзеге асады. Қаланы қоғамдық өндірістің белгілі бір жүйесінде қоғамның ұйымдастыру әлеуметтік кеңістіктік формасын заңды ресімделген және шектелген аумақ ретінде анықтауға болады.
Қаланы күрделі және көпөлшемді ағза ретінде қарастыру керек, себебі мұнда әлеуметтік, экономикалық, демографиялық және т.б. құбылыстар қабаттасады. Қала экономикалық аймақтың бірлескен орталығы ретінде көрініс бере отырып, қоғамдық еңбек бөлінісінің жетекші звеносы болып табылады. Тек қалаларда барлық үдемелі инновациялар туылады, тек қалаларда ғана қоғам дамуының қозғаушы және тірек базасының өзіндік рөлі қалыптасады.
Заманауи кезең барлық әлемде урбандалу үдерісінің қатты дамуымен сипатталуда. Бұл үдеріс ХХ ғ. 50 - ші жылдың жартыжылдығына жедел түрде дамыса және бүгінде қоғамдағы адамзат дамуының негізгі векторын анықтайды. Қазақстанда дүниежүзілік үдерістен сыртта қалмай, сонымен қатар урбандалу үдерісіне қатысуда. Қазақстандағы урбандалу үдерісінің дамуы негізінен таза аграрлық өлкеден қала халқы басым республикасына айналуы басты дәлел болып табылады.
Қоғамның әлеуметтік - экономикалық дамуында маңызды рөлде халық болып табылады. Сондықтан да, қалалардың және басқа да қоныстардың дамуы, әсіресе оның әлеуметтік - экономикалық аспектісі халық пен оның әртүрлі демографиялық үдерістерімен тығыз байланыстылығын міндетті түрде қарастыру керек.
Аталған мақсатқа жетуде маңызды рөлде Қазақстан Республикасы халқын еңбекпен қамту және урбандалған аумақтардағы еңбек нарығын реттеу табылады. Ол дегеніміз, урбандалған аумақтардағы халықтың әлеуметтік - демографиялық мәселелеріне назар аударуды қажет етеді.
Зерттеу мәселесінің өзектілігі болып қала халқының саны, әлеуметтік, ұлттық, гендерлік, жастық - жыныстық құрылымын, өмір сүру деңгейі құрылымындағы бұрын болған және қазіргі өзгерістерді ғылыми - негіздемелік бағалау қажеттілігі заманауи өткір әлеуметтік - демографиялық мәселелерді шешу мақсатында негізгі фактор ретінде табылады.
Қалалар қоғам өмірінде бәрімізге белгілі үдемелі рөл ойнайды. Барлық заманауи мемлекеттерде қалалар халықтың өмірінде экономикалық, саяси және мәдени - рухани орталықтары болғанын айтуға болады. Тек қалаларда ғана үдемелі даму жүзеге асады. Қаланы қоғамдық өндірістің белгілі бір жүйесінде қоғамның ұйымдастыру әлеуметтік кеңістіктік формасын заңды ресімделген және шектелген аумақ ретінде анықтауға болады.
Қаланы күрделі және көпөлшемді ағза ретінде қарастыру керек, себебі мұнда әлеуметтік, экономикалық, демографиялық және т.б. құбылыстар қабаттасады. Қала экономикалық аймақтың бірлескен орталығы ретінде көрініс бере отырып, қоғамдық еңбек бөлінісінің жетекші звеносы болып табылады. Тек қалаларда барлық үдемелі инновациялар туылады, тек қалаларда ғана қоғам дамуының қозғаушы және тірек базасының өзіндік рөлі қалыптасады.
Заманауи кезең барлық әлемде урбандалу үдерісінің қатты дамуымен сипатталуда. Бұл үдеріс ХХ ғ. 50 - ші жылдың жартыжылдығына жедел түрде дамыса және бүгінде қоғамдағы адамзат дамуының негізгі векторын анықтайды. Қазақстанда дүниежүзілік үдерістен сыртта қалмай, сонымен қатар урбандалу үдерісіне қатысуда. Қазақстандағы урбандалу үдерісінің дамуы негізінен таза аграрлық өлкеден қала халқы басым республикасына айналуы басты дәлел болып табылады.
Қоғамның әлеуметтік - экономикалық дамуында маңызды рөлде халық болып табылады. Сондықтан да, қалалардың және басқа да қоныстардың дамуы, әсіресе оның әлеуметтік - экономикалық аспектісі халық пен оның әртүрлі демографиялық үдерістерімен тығыз байланыстылығын міндетті түрде қарастыру керек.
1. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі 2009 жылғы Алматы қаласындағы демографиялық үдерістер, Талдамалы жазбахат, 2010ж.
2. Баранский Н.Н. избранные труды. Научные принципы географии. – Москва: Мысль, 1980. – 239 с.
3. Маергойз И.М. К экономико-географическому изучению городов //Вопросы географии. Сборник № 38. – Москва: Издательство географической литературы, 1956 – С.50-26.
4. Покшишевский В.В. Некоторые вопросы экономико-географического положения ленинграда //Вопросы географии. Сборник № 38. – Москва: Издательство географической литературы, 1956. – С. 104-131.
5. Бельская Елена Эдуардовна малые города: социально-экономические и демографические проблемы и перспективы развития (Региональный анализ на примере Дальнего Востока), диссертация на соис. Кандидата ы
6. Саушкин Ю.Г. Экономическая география: история, теория, методы, практика. – Москва: Мысль, 1973. – 559 с.
7. Покшишевский В.в. Населенные пункты – местные центры и проблемы их соподчинения // Вопросы географии. Сборник № 56: Издательство географической литературы, 1962. – С.52-68
8. Минц А.А., Хорев Б.С. Опыт экономико-географической типологии советских городов (по материалам Центрально-промышленного района) // Вопросы географии. Сборник № 45. География городских и сельских поселений. – Москва: Изд-во Географической литературы, 1959. – С. 72-88.
9. Саушкин Ю.Г. Экономическая география: история, теория, методы, практика. – Москва: Мысль, 1973. – 559 с.
10. Блажко Н.И. О методах изучения места города в системе городов Советского Союза (на примере Одессы) // Вестник Московского университета. – 1961. - №6. – С.5-8
11. Блажко Н.И., Воскобойникова С.М., Гуревич Б.Л. Системы городских поселений // Научные проблемы географии населения. – Москва: Мысль, 1967. – 251 с.
12. Лаппо Г.М. География городов: Учебное пособие для географических факультетов вузов. – Москва: Гуманитарный издательский центр ВЛАДОС, 1997. – 480 с.
13. Тарасов М.Г. Жилищные проблемы малых городов Волго-Вятского экономического района как составная часть качества жизни населения. Диссертация, нижний Новгород – 2000б 198 с.
14. Егоршин А.П. Концепция стратегического развития региона // Народонаселение. – 2001, № 1. – С. 102-117.
15. Бестужев-Лада И.В. Поисковое социальное прогнозирование: перспективные проблемы общества. М.: Наука, 1984.-263.
16. Аганесова Е., Зубаревич Н.В. Проблемы здравоохранения в Краснодарском крае – регионе массового миграционного притока // География на рубеже веков: проблемы регионального развития. – Курск, 1999. – С.5-9.
17. Иванов, Ю.Н., Саградов, А.А. К вопросу об исчислении и анализе показателей человеческого развития в регионах России // Вопросы статистики. – 2001. - № 2. – С. 23-26.
18. Мухамедиев Б.М., Кудебасова А.К. Экономический рост и бедность по регионам Казахстана 1/ Аль-Пари. – 2003. - №3-4. – С.219-225.
19. Биктимирова З.З. Развитие человеческого потенциала в России: проблемы регионального измерения // Вопросы статистики. – 2001. - №2. С.28-31.
20. Аитов Н.А. Региональные социальные различия и их преодоление // Политическое самообразование.- 1981, №8.
21. Зубаревич Н.В. Социальное развитие регионов России в переходный период. Автореферат диссертации д.г.н. Москва,2003. – 46с.
22. Социально-демографическое развитие села: региональный анализ. М.: Статистика, 1980,-366с.
23. Крапчан (Кирдина) С.Г. Село Российской Федерации: социально-регионального структура. Новосибирск: Наука, 1989.-187с.
24. Социальная география Калининградской области.- Калининград, 1982.-142с.
25. Аитов Н.А. Социальное развитие регионов. –М: Наука, 1985.
26. Аитов Н.А. Социальное развитие городов: сущность и перспективы. – М.: Знание, 1979.-163с.
27. Алексеев А.И., Ковалев С.А. Социально-географические исследования в современный период ускорения развития страны // Вестник Моск.университета сер.5,геогр.-1987, №3.-С.3-8.
28. Райтвийр Т.В. Образ жизни населения Эстонской ССР и его региональные различия // Опыт изучения социально-экономических территориальных комплексов. (Уч. Записки Тартуского ун-та, труды по географии. Вып. 490.-Тарту, 1979.-С.81-104).
29. Райтвийр Т.В. Производство-расселение – образ жизни: преобразование подходов // Исследования методологических проблем географии в Эстонской ССР.-Таллин, 1987.-С.76-88.
30. Медведков Ю.В. Человек и городская среда. М.: Наука, 1978.-276с.
31. Барбаш Н.Б. Методика изучения территориальной дифференциации городской среды.- М.:ИГАН, 1986.-124с.
32. Райтвийр Т. Методика и результаты изучения материального благосостояния семей сельских социально-экономических территориальных систем Эстонской ССР // Методология и методы изучения социально-экономических территориальных систем. (Уч.записки Тартуского ун-та, труды по географии. Вып.577.)-Тарту, 1981.-С.84-97).
33. Федоров Е.П. Рыночное жилище для малых городов России // Жилищное строительство. – 1999, №8. – 3-6.
34. Город: проблемы социального развития. – Л.: Наука, 1982. – 289с.
35. Регионализация в развитии России: географические процессы и проблемы /Под.ред.А.И.Трейвиша, С.С.Артоболевского.-М.:Эдиториал УРСС, 2001.293с
36. Зубаревич Н.В.,Трейвиш А.И. Социально-экономическое положение регионов // Регионы России в 1998г.: Ежегодные приложение к «Политическому альманаху России»/Под.ред. Н.Петрова; Моск№Центр Карнеги. – М.:Гендальф, 1999.-С.94-103.
37. Зубаревич Н.В.,Трейвиш А.И. Социально-экономическое положение регионов // Регионы России в 1999г.: Ежегодные приложение к «Политическому альманаху России»/ Под.ред. Н.Петрова; Моск№Центр Карнеги. – М.: Гендальф, 2001.-С.61-74.
38. Шевяков А.Ю., Кирута А.Я. Экономическое неравенство, уровень жизни и бедность населения России и ее регионов в процессе реформ: методы измерения и анализа причинных зависимости. –М.:1999.-104с.
39. Yemtsov R Quo Vadis: Inequality and Poverty Dynamics Across Russian Regions/ World Bank Working Paper 2002/
40. Нефедова Т.Г., Трейвиш А.И «Сильные» и «слабые» города России // Полюса и центры роста в региональном развитии /Под.ред. Ю.Г.Липеца.- М.:ИГРАН, 1989.-136-143с.
41. Браде И., Перцик Е.Н, Питерский Д.С., Шульце М. Региональное развитие и сдвиги в системе городского расселения России после распада СССР // Новые факторы регионального развития /Под.ред. Ю.Г.Липеца,- М.: ИГ РАН, 1999.С.210-216.
42. Попов Р., Сусаров А. Социальная напряженность и социальное неблагополучие // Регионы России в 1999г.: Ежегодные приложение к «Политическому альманаху России» Под.ред. Н.Петрова;Моск.Центр Карнеги.- М.:Гендальф, 2001.-С.82-107.
43. Сафиуллин Р.Г., Сафиуллина Р.М., Сулейменова А.Б., Фаронова Ю.В., Халилова Х.Р. Территориальный анализ уровня жизни сельского населения Башкирии // Социально-экономические и экологические проблемы развития сельской местности. Тез.межд.конф. Часть 2.- Саранск, 2000.- С.99-101.
44. Сарайкина С.В. К оценке категории «качества жизни» как критерия уровня социально-экономического развития региона // География и региональная политика. Матер. Межд. Науч.-конф. –Смоленск, 1997.-С.189-172.
45. Тарасов М.Г. Качества жизни населения малых городов Нижегородской области //Новые факторы регионального развития /Под.ред. Ю.Г.Липеца.-М.: ИГРАН, 1999.-С.230-236.
46. Алексеев А.И Многоликая деревня: (население и территория). – М.: Мысль, 1990. – 266с.
47. Анимица Е.Г., Елохов А.М, Сухих В.А. Качества жизни населения крупнейшего города. – Екатеринбург, 2000. – 190с.
48. Вендина О.И. Москва – образ города, не похожий на портрет // Полития.-2001, №3.-С.71-73.
49. Вардомский Л.Б . Проблемы регионального развития России в условиях глобализации // Российские регионы и Центр:взаймодействие в экономическом пространстве /Под.ред. Ю.Г.Липеца. – М.: ИГРАН, 2000. – С.13-17.
50. Власова Н.Ю. Города – ядра экономического поста // Полюса и центы роста в региональном развитии / Под.ред. Ю.Г.Липица. –М.ИГРАН, 1989.-С.146-160.
51. Межевич М.Н Социальное развитие и город. Философские и социалогические аспекты. – Л.: Наука, 1979. – 175 с.
52. Россия регионов: в социальном пространстве мы живем? – М.: Понатур,2005. – 277с.
53. Трейвиш А.И. Город, район, страна и мир. Развитие России глазами страноведа. – М.: Новый хронограф, 2009. -372 с.
54. Горностаева Г.А., Ханин С.Е. Исследование городских систем с помощью экономической модели // Вестник Моск.ун-та, сер.5.геогр.-1984,№3.-с.18-25.
55. Хорев Б.С. Проблемы городов. – М.: Наука, 1975. – 254с.
56. Лаппо Г.М. Развитие городских агломераций в СССР. – М.: Наука, 1978. – 216с.
57. Бархин М.Г. Город. 1945-1979 гг. Практика, проекты, теория. – М.; Наука, 1974. – 189с.
58. Яницкий О.Н. Урбанизация, город, человек. – М.: Наука, 1974. – 236с.
59. Дмитриев А.В., Межевич М.Н. СССР – США: социальное развитие в городах. – М.: Мысль, 1981. – 198с.
60. Искаков У.М. Города в системе расселения Казахстана: (экономико-демографический аспект). – Алма-Ата: Гылым, 1992. – 216 с.
61. Проблемы социально-демографического и этнодемографического развития городов Казахстана. // Сб. ст. Алма-Ата: Казахский педагогический институт им. Абая, 1985. – 101 с.
62. Никифоров И.Д. Городские население Казахстана. (1917-1939гг.) дисс. канд. ист. наук. – Алма-Ата, 1988. – 206с.
63. Искаков У.М. Города Казахстана. Проблемы социально-экономического развития. – Алма-Ата: Наука, 1985. – С.12.
64. Лаппо Г.М. Города на пути в будущее. М.: Мысль, 1987. – 358 с.
65. Человеческое развитие: новое измерение социально-экономического прогресса: учебное пособие/ под общ. ред. проф. В.П. Колесова (экономический факультет МГУ) и Т. Маккинли (ПРООН, Нью-Йорк)-М.: Права человека, 2000. -464с.
66. Дауренбеков А.К. Р концепции человеческого развития современном этапе // Вопросы статистики. – 2001. - № 2. – С. 26-28.
67. Гришин С.Е., Файбусович Э.Л. Методика комплексной социальной инфраструктурной оценки территории // Актуальные проблемы комплексного развития регионов и преодоления социально-экономических различий между ними. –Саранск, 1983.-С.34-45.
68. Голубчик М.М., Сарайкина С.В., Семина И.А. К оценке категории «качество жизни» (географический аспект)// Человек в зеркале современной географии.-Смоленск,1996.-С.6-8.
69. Айвазян С.А. Интегральные показатели качества жизни населения: их построение и использование в социальноөэкономическом управлении и межрегиоальных сопоставлениях. – М.: ЦЭМИ РАН, 2000, - 89с.
70. Т.И.Заславская Человеческий потенциал в современном трансформационном процессе. Общественные науки и современность. 2005, №3. – С.5.
71. Баркалов Н.Б., Иванов С.Ф. Основы изучения человеческого развития. – М., 1998. – 173 с.
72. Экономика и социальная сфера областей. Экономические районы. Национальный Атлас Республики Казахстан Институт географии, Министерство охраны окружающей среды, Республиканская картографическая фабрика, Алматы, 2006.-118-119 с.
73. Нюсупова Г.Н. Формирование социально-демографические процессы как ключевой фактор человеческого развития в Республике Казахстан. //Вестник КазНУ. Серия географическая.- Алматы: Қазақ Университеті, 2010. №1 (30) – с. 28-33.
74. Нюсупова Г.Н. Роль социально-демографических показателей в оценке уровня человеческого потенциала Республики Казахстан.//Вестник КазНПУ-Хабаршы. Серия естественно-географическая. – Алматы, 2010г. №4(26), - с.54-58
75. Беккер Г. Человеческий капитал (главы из книги) // США: экономика, политка, идеология. – 1993, №1. – 110-119.
76. Демин А.М., Куликова Ю.А., Митрофанов А.Ю Региональные аспекты исследования качества жизни населения в сельской местности // Социально-экономические и экологические проблемы развития сельской местности. Матер.межд.науч.конф. Часть 2.-Саранск,2000.-С.106-109.
77. Голубчик М.М.,Сарайкина С.В., Семина И.А. К оценке категории «качество. жизни» (географический аспект)// Человек в зеркале современной географии.-Смоленск,1996.-С.6-8.
78. Урбанизация и демографические процессы. Под ред. Б.С.Хорева иГ.ПКиселевой. – М.: Финансы и статистика, 1982. – 231 с.
79. Симагин Ю.А. Территориальная организация населения и хозяйства. – М.: КНОРУС, 2005. – 384 с.
80. Чернова Е.П. Теоретико-методологические проблемы народонаселения и трудовых ресурсов. – Фрунзе: Илим, 1982. – 355с.
81. Межевич М.Н Социальное развитие и город. Философские и социалогические аспекты. – Л.: Наука, 1979. – 175 с.
82. Территориальное планирование: новые функции, опыт, проблемы, решения. Под ред. Проф. А.И. Чистобаева. – СПб.: Университет, 2009. – 189 с.
83. РышардДоманьский. Экономическая география: динамический аспект.-Москва: Новый хронограф, 2010.-376 с.
84. Былов Г.В., Лавров А.М. Уровень жизни населения // География. – 1996, №26. – С.3.
85. Искаков У.М. Города в системе расселения Казахстана: (экономико-демографический аспект). – Алма-Ата: Гылым, 1992. – 216 с.
86. Москвина Г.Д., Мельдаханова М.К. Территориальная подвижность населения и процессы урбанизации в Казахстане // Население и трудовые ресурсы Казахстана. - А-Ата: Наука, 1979. – С.91.
87. Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980гг.). – Алматы: Гылым, 1991. – 210 с.
88. Проблемы социально-демографического и этнодемографического развития городов Казахстана. // Сб. ст. Алма-Ата: Казахский педагогический институт им. Абая, 1985. – 101 с.
89. Kristen S. Kurland, Wilpen L. Garr “GIS Tutorial for Health”. – Redlands, California: Esri Press, 2009, - 364 p.
90. Ian Masser “Spatial Data Infrastructures”. – Redlands, California: Esri Press, 2007. – 91 p.
91. Надыров Ш.М. Пространственная организация территории и расселение населения РК до 2030 года. – Астана, 2008 г. – 3 тома общий объем 1000стр.
92. Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Городская экономика: проблемы городов // Экономикс. – М.: Республика, 1992. – Т.2, гл.36. – 451 с
93. Назарбаев Н.А. Казахстан на пороге нового рывка вперед в своем развитии: стратегия вхождения Казахстана в число наиболее конкурентоспособных стран мира // Промышленность Казахстана. – 2006. - №2. – С.8-15.
94. Кошанов А. Проблемы «адаптированной модернизации» и реформирования экономики Казахстана // Мысль. – 1997. - №9. – С.44-50.
95. Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система. – Алматы: Ғылым, 2000. – 533 с
96. Адилов Ж.М. Тұрақты даму және айналадағы орта. – Алматы: Ғылым, 1998. – 168 б.
97. Бранч М. Проектирование городской среды. – М.: Стройиздат, 1979. – 243 с.
98. Гольц Г.А. Транспорт и расселение. – М.: Транспорт, 1989. – 231 с.
99. Гутнов А.Э. Город как объект системного исследования. – М.: Наука, 1977. – 457 с.
100. Кудрявцев О.К. Расселение и планировочная структура крупных городов-агломераций. – М.: Экономика, 1985. – 653 с.
101. Лаппо Г.М. География городов. – М., 1997. – 458 с.
102. Хорев Б.С. Проблемы городов (урбанизация и единая система расселения в СССР). – М.: Мысль, 1975. – 710 с.
103. Яницкий О.Н. Экология города. Зарубежные междисциплинарные концепции. – М.: Наука, 1999. – 391 с.
104. Яргина З.Н. Градостроительный анализ. – М.: Стройиздат, 1995. – 263 с.
105. Аткинсон Э.Б., Стиглиц Дж.Э. Лекции по экономической теории государственного сектора. – М.: Аспект-Пресс, 1995. – 391 с.
106. Alexandersson G. The Industrial Structure of American Cities. – Lincoln: University of Nebraska. 1999. – 178 P.
107. Alexander I. Office Location & Public Policy. – L., Longman, 1979. – 340 P.
108. Aydalot Ph. Economic Regionale et Urbaine. – P.: Economica. 1985. - 241 P.
109. Куклинский А. Эволюция градостроительства / Пер. с польск. – М.: Наука, 1986. – 457 с.
110. Лармин О.В. Методологические проблемы изучения народонаселения. –М.: Наука, 1975.- 214 с.
111. Форрестер Дж. Динамика развития города. – М.: Прогресс, 2000. – 284 с.
112. Мерлен П. Город. Количественные методы изучения. – М.: Прогресс, 1999. – 183 с.
113. Mills E.S. Studies in the Structure the Urban Economy. – Baltimore: Johns Hopkins, 1972. – P.41-45.
114. Henderson V. Economic Theory & The Cities. – Orlando (Florida): Academic Press, 1985. – P.70-75.
115. Fujita M. Urban Economic Theory. – Cambridge (UK) – NY: Cambridge University, 1990. – P.131-139.
116. Richardson H.W. The New Urban Economics & Alternatives. – L.: Pion, 1997. – P.200-201.
117. Begg D. Fischer S., Dornbusch R. City Economics and Urban Problems (ch. 18 «Economics (British Edition)»). – L.: MeGrow – Hill B.C. (UK), 1984. – P.173-177.
118. Berd L. van den, Klaassen L., Meer J. van der. Marketing Metropoliten Regions. – Rotterdam: European Institute for Comparative Urban Research, 1993.- P.181-187.
119. Alonso W. Location and Land Use. – Cambridge (Mass.): Harvard University Press, 1994. – P.31.
120. Bailly A. & Maillat D. Developpement Regional et Services aux Entreprises // La dynamique spatiale de I’economie / Ed. G.B. Benko. – La Garenne-Colombes: ed. de I’Espace Europeen, 1999. – P.51-60.
121. Lesh A. Principes et Modeles de I’Economic Urbaine. – P.: Economica. 1996. – P.81-82.
122. Berry B. La Ville Aujourd hui. – P.: Hachette, 1993. – P.51-55.
123. Tunen R. Cities as Systems within Systems of Cities // Papers of the Regional Science Association. – 1994. – Vol.13. – P.145-147.
124. Cristailer O. Geography of Market Areas and Retail Distribution, P., Englewood Cliffs. – N.J.: Prentice Hall, 1999. – P.171-185.
125. Veber P. Servicer et Mutations Urbaines. – P.: Anthropos. 1994. – P.31-39.
126. Beckmann M. Retail Location: a Micro-Scale Perspectives. – Avebure: Aldershot. 1992. – P.67-69.
127. Donnees Urbaine / Ed D. Pumain, F. Godard. – P.: Anthropos, 1996. – P.175-180.
128. Les Services dans les Societ’s Industrieles (De Bandt). – P.: Economica, 1985. – P.91-92.
129. Mallecki E.J. Technology and Economic Development: the Dynamics of Local, Regional and National Cbange. Harlow. Longman Scientific and Technical, 1991. – P.200-210.
130. Canada & the Global Economy (ed. J.N. Britton). Montreal & Kingston. McGill – Queen’s University Press. 1996. – P.145-146.
131. Carter H. The Study of Urban Geography. – L.: Arnold, 1995. – P.97-99.
132. Muth R.F., Goddman A.C. The Economics of Housing Markets. – L. – NY: Harwood Academic Publications, 1999. – P.85-87.
133. Vernon R. «Metropolis 1985». – Cambridge (Mass): Harvard University Press (ch 2), 1960. – P.107-108.
134. Якобсон Л.И. Экономика общественного сектора. Основы теории государственных финансов. – М.: Наука, 1995. – С.96-97.
135. Холл П. Городское и региональное планирование. – М.: Стройиздат, 1993. – С.145-151.
136. Перцик Е.Н. География городов (геоурбанистика). – М.: Высшая школа, 1991. – С.201-210.
137. Управление развитием городов в XXI веке: материалы международной научно-практической конференции. – Тверь: «Изд-во Алексей Ушаков и К», 2001. – 46 с.
138. Аналитическая справка «Стратегическое планирование в городах России». – СПб.: МЦСЭИ «Леонтьевский центр», 2001. – 97 с.
139. Дудкин В. Американский и западноевропейский подходы к индикативному планированию: возможен ли синтез на российской почве? // Российский экономический журнал. – 1997. - №10. – С.99-101.
140. Грузинов А.С., Рюмин В.П. Город? Управление, проблемы. – СПб., 2001. – 176 с.
141. Управление развитием города / Под ред. В.К. Мамутова. – Киев: Наукова думка, 2001. – 203 с.
142. Управление развитием крупных городов / Под ред. И.И. Сигова. – СПб.: Наука, 2000. – 223 с.
143. Управление развитием новых городов. – М.: Стройиздат, 2001. – 198 с.
144. Форрестер Дж. Динамика развития города / Пер. с англ. / Под ред. Ю.П. Иванилова и др. – М.: Прогресс, 2000. – 287 с.
145. Цвиркун А.Д. Основы синтеза структуры сложных систем. – М.: Наука, 2002. – 191 с.
146. Управление социально-экономическим развитием России: концепции, цели, механизмы / Рук. авт. кол.: Д.С. Львов, А.Г. Поршнев / Гос. ун-т упр., Отд-ние экономики РАН. – М.: ЗАО Изд-во «Экономика», 2002. – 702 с.
147. Минцберг Г., Куинн Дж.Б., Гошал С. Стратегический процесс / Пер с англ. / Под ред. Ю.Н. Каптурьевского. – СПБ.: Питер, 2001. – 688 с.
148. Жумаева А. А. Экономические аспекты устойчивого развития крупных городов (на примере г. Алматы)./Дисс.канд.экон.наук. Семипалатинский государственный университет им. Шакарима. 2007. 140 с.(10-20 с.)
149. Қуанбек Боқаев. Урбандалу: қазаққа пайдалы ма, зиянды ма? / Егемен Қазастан. 2010 ж. № 2. 5 б.
150. Tisdale H. The Process of urbanization Social Gorces, 1942. vol 20.
151. Danis K. The urbanization of the Human Population // Scientific Amerikan, 1965. №3.
152. Ахиезер А.С., Коган Л.Б., Яницкий О.Н. Урбандалу, общество и научно-техническая революция // Вопросы философии, 1969. № 2. С. 46
153. Қазақстанның демографиялық жылнамалығы. – Алматы: - 1990. - 7-б. 85 85 Статистический сборник: Агентство РК по статистике, 2005. – С. 7.
154. Статистический сборник: Агентство РК по статистике, 2009. – С. 25.
155. Қазақстан Өңірлерінің Демографиялық Жылнамалығы. ҚР Статистика Агенттігі. Статистикалық Жинақ. – Алматы, 2006. - 547 б.
156. Ұлттық Энциклопедия. – Алматы: Қазақ Энциклопедиясы. - 1998. - 277 б.
157. Алматы. Энциклопедиялық анықтама. – Алматы: Қазақ Совет Энциклопедиясы Бас редакциясы. - 1983. – 39-б.
158. Собрание актов Президента РК и Правительства РК. - 1997. - № 16. - С. 58.
159. Алматы қаласының Статистика Департаменті, Алматы қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуы, 2010 ж., 29 б.
160. Демографический ежегодник: Агентство РК по статистике, 2010. С- 17.
161. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі 2009 жылғы Алматы қаласындағы демографиялық үдерістер, Талдамалы жазбахат, 2010ж.
162. Арынов Е.М. Прогноз демографического развития РК до 2015 г.-Алматы, 1997. -57с.
2. Баранский Н.Н. избранные труды. Научные принципы географии. – Москва: Мысль, 1980. – 239 с.
3. Маергойз И.М. К экономико-географическому изучению городов //Вопросы географии. Сборник № 38. – Москва: Издательство географической литературы, 1956 – С.50-26.
4. Покшишевский В.В. Некоторые вопросы экономико-географического положения ленинграда //Вопросы географии. Сборник № 38. – Москва: Издательство географической литературы, 1956. – С. 104-131.
5. Бельская Елена Эдуардовна малые города: социально-экономические и демографические проблемы и перспективы развития (Региональный анализ на примере Дальнего Востока), диссертация на соис. Кандидата ы
6. Саушкин Ю.Г. Экономическая география: история, теория, методы, практика. – Москва: Мысль, 1973. – 559 с.
7. Покшишевский В.в. Населенные пункты – местные центры и проблемы их соподчинения // Вопросы географии. Сборник № 56: Издательство географической литературы, 1962. – С.52-68
8. Минц А.А., Хорев Б.С. Опыт экономико-географической типологии советских городов (по материалам Центрально-промышленного района) // Вопросы географии. Сборник № 45. География городских и сельских поселений. – Москва: Изд-во Географической литературы, 1959. – С. 72-88.
9. Саушкин Ю.Г. Экономическая география: история, теория, методы, практика. – Москва: Мысль, 1973. – 559 с.
10. Блажко Н.И. О методах изучения места города в системе городов Советского Союза (на примере Одессы) // Вестник Московского университета. – 1961. - №6. – С.5-8
11. Блажко Н.И., Воскобойникова С.М., Гуревич Б.Л. Системы городских поселений // Научные проблемы географии населения. – Москва: Мысль, 1967. – 251 с.
12. Лаппо Г.М. География городов: Учебное пособие для географических факультетов вузов. – Москва: Гуманитарный издательский центр ВЛАДОС, 1997. – 480 с.
13. Тарасов М.Г. Жилищные проблемы малых городов Волго-Вятского экономического района как составная часть качества жизни населения. Диссертация, нижний Новгород – 2000б 198 с.
14. Егоршин А.П. Концепция стратегического развития региона // Народонаселение. – 2001, № 1. – С. 102-117.
15. Бестужев-Лада И.В. Поисковое социальное прогнозирование: перспективные проблемы общества. М.: Наука, 1984.-263.
16. Аганесова Е., Зубаревич Н.В. Проблемы здравоохранения в Краснодарском крае – регионе массового миграционного притока // География на рубеже веков: проблемы регионального развития. – Курск, 1999. – С.5-9.
17. Иванов, Ю.Н., Саградов, А.А. К вопросу об исчислении и анализе показателей человеческого развития в регионах России // Вопросы статистики. – 2001. - № 2. – С. 23-26.
18. Мухамедиев Б.М., Кудебасова А.К. Экономический рост и бедность по регионам Казахстана 1/ Аль-Пари. – 2003. - №3-4. – С.219-225.
19. Биктимирова З.З. Развитие человеческого потенциала в России: проблемы регионального измерения // Вопросы статистики. – 2001. - №2. С.28-31.
20. Аитов Н.А. Региональные социальные различия и их преодоление // Политическое самообразование.- 1981, №8.
21. Зубаревич Н.В. Социальное развитие регионов России в переходный период. Автореферат диссертации д.г.н. Москва,2003. – 46с.
22. Социально-демографическое развитие села: региональный анализ. М.: Статистика, 1980,-366с.
23. Крапчан (Кирдина) С.Г. Село Российской Федерации: социально-регионального структура. Новосибирск: Наука, 1989.-187с.
24. Социальная география Калининградской области.- Калининград, 1982.-142с.
25. Аитов Н.А. Социальное развитие регионов. –М: Наука, 1985.
26. Аитов Н.А. Социальное развитие городов: сущность и перспективы. – М.: Знание, 1979.-163с.
27. Алексеев А.И., Ковалев С.А. Социально-географические исследования в современный период ускорения развития страны // Вестник Моск.университета сер.5,геогр.-1987, №3.-С.3-8.
28. Райтвийр Т.В. Образ жизни населения Эстонской ССР и его региональные различия // Опыт изучения социально-экономических территориальных комплексов. (Уч. Записки Тартуского ун-та, труды по географии. Вып. 490.-Тарту, 1979.-С.81-104).
29. Райтвийр Т.В. Производство-расселение – образ жизни: преобразование подходов // Исследования методологических проблем географии в Эстонской ССР.-Таллин, 1987.-С.76-88.
30. Медведков Ю.В. Человек и городская среда. М.: Наука, 1978.-276с.
31. Барбаш Н.Б. Методика изучения территориальной дифференциации городской среды.- М.:ИГАН, 1986.-124с.
32. Райтвийр Т. Методика и результаты изучения материального благосостояния семей сельских социально-экономических территориальных систем Эстонской ССР // Методология и методы изучения социально-экономических территориальных систем. (Уч.записки Тартуского ун-та, труды по географии. Вып.577.)-Тарту, 1981.-С.84-97).
33. Федоров Е.П. Рыночное жилище для малых городов России // Жилищное строительство. – 1999, №8. – 3-6.
34. Город: проблемы социального развития. – Л.: Наука, 1982. – 289с.
35. Регионализация в развитии России: географические процессы и проблемы /Под.ред.А.И.Трейвиша, С.С.Артоболевского.-М.:Эдиториал УРСС, 2001.293с
36. Зубаревич Н.В.,Трейвиш А.И. Социально-экономическое положение регионов // Регионы России в 1998г.: Ежегодные приложение к «Политическому альманаху России»/Под.ред. Н.Петрова; Моск№Центр Карнеги. – М.:Гендальф, 1999.-С.94-103.
37. Зубаревич Н.В.,Трейвиш А.И. Социально-экономическое положение регионов // Регионы России в 1999г.: Ежегодные приложение к «Политическому альманаху России»/ Под.ред. Н.Петрова; Моск№Центр Карнеги. – М.: Гендальф, 2001.-С.61-74.
38. Шевяков А.Ю., Кирута А.Я. Экономическое неравенство, уровень жизни и бедность населения России и ее регионов в процессе реформ: методы измерения и анализа причинных зависимости. –М.:1999.-104с.
39. Yemtsov R Quo Vadis: Inequality and Poverty Dynamics Across Russian Regions/ World Bank Working Paper 2002/
40. Нефедова Т.Г., Трейвиш А.И «Сильные» и «слабые» города России // Полюса и центры роста в региональном развитии /Под.ред. Ю.Г.Липеца.- М.:ИГРАН, 1989.-136-143с.
41. Браде И., Перцик Е.Н, Питерский Д.С., Шульце М. Региональное развитие и сдвиги в системе городского расселения России после распада СССР // Новые факторы регионального развития /Под.ред. Ю.Г.Липеца,- М.: ИГ РАН, 1999.С.210-216.
42. Попов Р., Сусаров А. Социальная напряженность и социальное неблагополучие // Регионы России в 1999г.: Ежегодные приложение к «Политическому альманаху России» Под.ред. Н.Петрова;Моск.Центр Карнеги.- М.:Гендальф, 2001.-С.82-107.
43. Сафиуллин Р.Г., Сафиуллина Р.М., Сулейменова А.Б., Фаронова Ю.В., Халилова Х.Р. Территориальный анализ уровня жизни сельского населения Башкирии // Социально-экономические и экологические проблемы развития сельской местности. Тез.межд.конф. Часть 2.- Саранск, 2000.- С.99-101.
44. Сарайкина С.В. К оценке категории «качества жизни» как критерия уровня социально-экономического развития региона // География и региональная политика. Матер. Межд. Науч.-конф. –Смоленск, 1997.-С.189-172.
45. Тарасов М.Г. Качества жизни населения малых городов Нижегородской области //Новые факторы регионального развития /Под.ред. Ю.Г.Липеца.-М.: ИГРАН, 1999.-С.230-236.
46. Алексеев А.И Многоликая деревня: (население и территория). – М.: Мысль, 1990. – 266с.
47. Анимица Е.Г., Елохов А.М, Сухих В.А. Качества жизни населения крупнейшего города. – Екатеринбург, 2000. – 190с.
48. Вендина О.И. Москва – образ города, не похожий на портрет // Полития.-2001, №3.-С.71-73.
49. Вардомский Л.Б . Проблемы регионального развития России в условиях глобализации // Российские регионы и Центр:взаймодействие в экономическом пространстве /Под.ред. Ю.Г.Липеца. – М.: ИГРАН, 2000. – С.13-17.
50. Власова Н.Ю. Города – ядра экономического поста // Полюса и центы роста в региональном развитии / Под.ред. Ю.Г.Липица. –М.ИГРАН, 1989.-С.146-160.
51. Межевич М.Н Социальное развитие и город. Философские и социалогические аспекты. – Л.: Наука, 1979. – 175 с.
52. Россия регионов: в социальном пространстве мы живем? – М.: Понатур,2005. – 277с.
53. Трейвиш А.И. Город, район, страна и мир. Развитие России глазами страноведа. – М.: Новый хронограф, 2009. -372 с.
54. Горностаева Г.А., Ханин С.Е. Исследование городских систем с помощью экономической модели // Вестник Моск.ун-та, сер.5.геогр.-1984,№3.-с.18-25.
55. Хорев Б.С. Проблемы городов. – М.: Наука, 1975. – 254с.
56. Лаппо Г.М. Развитие городских агломераций в СССР. – М.: Наука, 1978. – 216с.
57. Бархин М.Г. Город. 1945-1979 гг. Практика, проекты, теория. – М.; Наука, 1974. – 189с.
58. Яницкий О.Н. Урбанизация, город, человек. – М.: Наука, 1974. – 236с.
59. Дмитриев А.В., Межевич М.Н. СССР – США: социальное развитие в городах. – М.: Мысль, 1981. – 198с.
60. Искаков У.М. Города в системе расселения Казахстана: (экономико-демографический аспект). – Алма-Ата: Гылым, 1992. – 216 с.
61. Проблемы социально-демографического и этнодемографического развития городов Казахстана. // Сб. ст. Алма-Ата: Казахский педагогический институт им. Абая, 1985. – 101 с.
62. Никифоров И.Д. Городские население Казахстана. (1917-1939гг.) дисс. канд. ист. наук. – Алма-Ата, 1988. – 206с.
63. Искаков У.М. Города Казахстана. Проблемы социально-экономического развития. – Алма-Ата: Наука, 1985. – С.12.
64. Лаппо Г.М. Города на пути в будущее. М.: Мысль, 1987. – 358 с.
65. Человеческое развитие: новое измерение социально-экономического прогресса: учебное пособие/ под общ. ред. проф. В.П. Колесова (экономический факультет МГУ) и Т. Маккинли (ПРООН, Нью-Йорк)-М.: Права человека, 2000. -464с.
66. Дауренбеков А.К. Р концепции человеческого развития современном этапе // Вопросы статистики. – 2001. - № 2. – С. 26-28.
67. Гришин С.Е., Файбусович Э.Л. Методика комплексной социальной инфраструктурной оценки территории // Актуальные проблемы комплексного развития регионов и преодоления социально-экономических различий между ними. –Саранск, 1983.-С.34-45.
68. Голубчик М.М., Сарайкина С.В., Семина И.А. К оценке категории «качество жизни» (географический аспект)// Человек в зеркале современной географии.-Смоленск,1996.-С.6-8.
69. Айвазян С.А. Интегральные показатели качества жизни населения: их построение и использование в социальноөэкономическом управлении и межрегиоальных сопоставлениях. – М.: ЦЭМИ РАН, 2000, - 89с.
70. Т.И.Заславская Человеческий потенциал в современном трансформационном процессе. Общественные науки и современность. 2005, №3. – С.5.
71. Баркалов Н.Б., Иванов С.Ф. Основы изучения человеческого развития. – М., 1998. – 173 с.
72. Экономика и социальная сфера областей. Экономические районы. Национальный Атлас Республики Казахстан Институт географии, Министерство охраны окружающей среды, Республиканская картографическая фабрика, Алматы, 2006.-118-119 с.
73. Нюсупова Г.Н. Формирование социально-демографические процессы как ключевой фактор человеческого развития в Республике Казахстан. //Вестник КазНУ. Серия географическая.- Алматы: Қазақ Университеті, 2010. №1 (30) – с. 28-33.
74. Нюсупова Г.Н. Роль социально-демографических показателей в оценке уровня человеческого потенциала Республики Казахстан.//Вестник КазНПУ-Хабаршы. Серия естественно-географическая. – Алматы, 2010г. №4(26), - с.54-58
75. Беккер Г. Человеческий капитал (главы из книги) // США: экономика, политка, идеология. – 1993, №1. – 110-119.
76. Демин А.М., Куликова Ю.А., Митрофанов А.Ю Региональные аспекты исследования качества жизни населения в сельской местности // Социально-экономические и экологические проблемы развития сельской местности. Матер.межд.науч.конф. Часть 2.-Саранск,2000.-С.106-109.
77. Голубчик М.М.,Сарайкина С.В., Семина И.А. К оценке категории «качество. жизни» (географический аспект)// Человек в зеркале современной географии.-Смоленск,1996.-С.6-8.
78. Урбанизация и демографические процессы. Под ред. Б.С.Хорева иГ.ПКиселевой. – М.: Финансы и статистика, 1982. – 231 с.
79. Симагин Ю.А. Территориальная организация населения и хозяйства. – М.: КНОРУС, 2005. – 384 с.
80. Чернова Е.П. Теоретико-методологические проблемы народонаселения и трудовых ресурсов. – Фрунзе: Илим, 1982. – 355с.
81. Межевич М.Н Социальное развитие и город. Философские и социалогические аспекты. – Л.: Наука, 1979. – 175 с.
82. Территориальное планирование: новые функции, опыт, проблемы, решения. Под ред. Проф. А.И. Чистобаева. – СПб.: Университет, 2009. – 189 с.
83. РышардДоманьский. Экономическая география: динамический аспект.-Москва: Новый хронограф, 2010.-376 с.
84. Былов Г.В., Лавров А.М. Уровень жизни населения // География. – 1996, №26. – С.3.
85. Искаков У.М. Города в системе расселения Казахстана: (экономико-демографический аспект). – Алма-Ата: Гылым, 1992. – 216 с.
86. Москвина Г.Д., Мельдаханова М.К. Территориальная подвижность населения и процессы урбанизации в Казахстане // Население и трудовые ресурсы Казахстана. - А-Ата: Наука, 1979. – С.91.
87. Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980гг.). – Алматы: Гылым, 1991. – 210 с.
88. Проблемы социально-демографического и этнодемографического развития городов Казахстана. // Сб. ст. Алма-Ата: Казахский педагогический институт им. Абая, 1985. – 101 с.
89. Kristen S. Kurland, Wilpen L. Garr “GIS Tutorial for Health”. – Redlands, California: Esri Press, 2009, - 364 p.
90. Ian Masser “Spatial Data Infrastructures”. – Redlands, California: Esri Press, 2007. – 91 p.
91. Надыров Ш.М. Пространственная организация территории и расселение населения РК до 2030 года. – Астана, 2008 г. – 3 тома общий объем 1000стр.
92. Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Городская экономика: проблемы городов // Экономикс. – М.: Республика, 1992. – Т.2, гл.36. – 451 с
93. Назарбаев Н.А. Казахстан на пороге нового рывка вперед в своем развитии: стратегия вхождения Казахстана в число наиболее конкурентоспособных стран мира // Промышленность Казахстана. – 2006. - №2. – С.8-15.
94. Кошанов А. Проблемы «адаптированной модернизации» и реформирования экономики Казахстана // Мысль. – 1997. - №9. – С.44-50.
95. Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система. – Алматы: Ғылым, 2000. – 533 с
96. Адилов Ж.М. Тұрақты даму және айналадағы орта. – Алматы: Ғылым, 1998. – 168 б.
97. Бранч М. Проектирование городской среды. – М.: Стройиздат, 1979. – 243 с.
98. Гольц Г.А. Транспорт и расселение. – М.: Транспорт, 1989. – 231 с.
99. Гутнов А.Э. Город как объект системного исследования. – М.: Наука, 1977. – 457 с.
100. Кудрявцев О.К. Расселение и планировочная структура крупных городов-агломераций. – М.: Экономика, 1985. – 653 с.
101. Лаппо Г.М. География городов. – М., 1997. – 458 с.
102. Хорев Б.С. Проблемы городов (урбанизация и единая система расселения в СССР). – М.: Мысль, 1975. – 710 с.
103. Яницкий О.Н. Экология города. Зарубежные междисциплинарные концепции. – М.: Наука, 1999. – 391 с.
104. Яргина З.Н. Градостроительный анализ. – М.: Стройиздат, 1995. – 263 с.
105. Аткинсон Э.Б., Стиглиц Дж.Э. Лекции по экономической теории государственного сектора. – М.: Аспект-Пресс, 1995. – 391 с.
106. Alexandersson G. The Industrial Structure of American Cities. – Lincoln: University of Nebraska. 1999. – 178 P.
107. Alexander I. Office Location & Public Policy. – L., Longman, 1979. – 340 P.
108. Aydalot Ph. Economic Regionale et Urbaine. – P.: Economica. 1985. - 241 P.
109. Куклинский А. Эволюция градостроительства / Пер. с польск. – М.: Наука, 1986. – 457 с.
110. Лармин О.В. Методологические проблемы изучения народонаселения. –М.: Наука, 1975.- 214 с.
111. Форрестер Дж. Динамика развития города. – М.: Прогресс, 2000. – 284 с.
112. Мерлен П. Город. Количественные методы изучения. – М.: Прогресс, 1999. – 183 с.
113. Mills E.S. Studies in the Structure the Urban Economy. – Baltimore: Johns Hopkins, 1972. – P.41-45.
114. Henderson V. Economic Theory & The Cities. – Orlando (Florida): Academic Press, 1985. – P.70-75.
115. Fujita M. Urban Economic Theory. – Cambridge (UK) – NY: Cambridge University, 1990. – P.131-139.
116. Richardson H.W. The New Urban Economics & Alternatives. – L.: Pion, 1997. – P.200-201.
117. Begg D. Fischer S., Dornbusch R. City Economics and Urban Problems (ch. 18 «Economics (British Edition)»). – L.: MeGrow – Hill B.C. (UK), 1984. – P.173-177.
118. Berd L. van den, Klaassen L., Meer J. van der. Marketing Metropoliten Regions. – Rotterdam: European Institute for Comparative Urban Research, 1993.- P.181-187.
119. Alonso W. Location and Land Use. – Cambridge (Mass.): Harvard University Press, 1994. – P.31.
120. Bailly A. & Maillat D. Developpement Regional et Services aux Entreprises // La dynamique spatiale de I’economie / Ed. G.B. Benko. – La Garenne-Colombes: ed. de I’Espace Europeen, 1999. – P.51-60.
121. Lesh A. Principes et Modeles de I’Economic Urbaine. – P.: Economica. 1996. – P.81-82.
122. Berry B. La Ville Aujourd hui. – P.: Hachette, 1993. – P.51-55.
123. Tunen R. Cities as Systems within Systems of Cities // Papers of the Regional Science Association. – 1994. – Vol.13. – P.145-147.
124. Cristailer O. Geography of Market Areas and Retail Distribution, P., Englewood Cliffs. – N.J.: Prentice Hall, 1999. – P.171-185.
125. Veber P. Servicer et Mutations Urbaines. – P.: Anthropos. 1994. – P.31-39.
126. Beckmann M. Retail Location: a Micro-Scale Perspectives. – Avebure: Aldershot. 1992. – P.67-69.
127. Donnees Urbaine / Ed D. Pumain, F. Godard. – P.: Anthropos, 1996. – P.175-180.
128. Les Services dans les Societ’s Industrieles (De Bandt). – P.: Economica, 1985. – P.91-92.
129. Mallecki E.J. Technology and Economic Development: the Dynamics of Local, Regional and National Cbange. Harlow. Longman Scientific and Technical, 1991. – P.200-210.
130. Canada & the Global Economy (ed. J.N. Britton). Montreal & Kingston. McGill – Queen’s University Press. 1996. – P.145-146.
131. Carter H. The Study of Urban Geography. – L.: Arnold, 1995. – P.97-99.
132. Muth R.F., Goddman A.C. The Economics of Housing Markets. – L. – NY: Harwood Academic Publications, 1999. – P.85-87.
133. Vernon R. «Metropolis 1985». – Cambridge (Mass): Harvard University Press (ch 2), 1960. – P.107-108.
134. Якобсон Л.И. Экономика общественного сектора. Основы теории государственных финансов. – М.: Наука, 1995. – С.96-97.
135. Холл П. Городское и региональное планирование. – М.: Стройиздат, 1993. – С.145-151.
136. Перцик Е.Н. География городов (геоурбанистика). – М.: Высшая школа, 1991. – С.201-210.
137. Управление развитием городов в XXI веке: материалы международной научно-практической конференции. – Тверь: «Изд-во Алексей Ушаков и К», 2001. – 46 с.
138. Аналитическая справка «Стратегическое планирование в городах России». – СПб.: МЦСЭИ «Леонтьевский центр», 2001. – 97 с.
139. Дудкин В. Американский и западноевропейский подходы к индикативному планированию: возможен ли синтез на российской почве? // Российский экономический журнал. – 1997. - №10. – С.99-101.
140. Грузинов А.С., Рюмин В.П. Город? Управление, проблемы. – СПб., 2001. – 176 с.
141. Управление развитием города / Под ред. В.К. Мамутова. – Киев: Наукова думка, 2001. – 203 с.
142. Управление развитием крупных городов / Под ред. И.И. Сигова. – СПб.: Наука, 2000. – 223 с.
143. Управление развитием новых городов. – М.: Стройиздат, 2001. – 198 с.
144. Форрестер Дж. Динамика развития города / Пер. с англ. / Под ред. Ю.П. Иванилова и др. – М.: Прогресс, 2000. – 287 с.
145. Цвиркун А.Д. Основы синтеза структуры сложных систем. – М.: Наука, 2002. – 191 с.
146. Управление социально-экономическим развитием России: концепции, цели, механизмы / Рук. авт. кол.: Д.С. Львов, А.Г. Поршнев / Гос. ун-т упр., Отд-ние экономики РАН. – М.: ЗАО Изд-во «Экономика», 2002. – 702 с.
147. Минцберг Г., Куинн Дж.Б., Гошал С. Стратегический процесс / Пер с англ. / Под ред. Ю.Н. Каптурьевского. – СПБ.: Питер, 2001. – 688 с.
148. Жумаева А. А. Экономические аспекты устойчивого развития крупных городов (на примере г. Алматы)./Дисс.канд.экон.наук. Семипалатинский государственный университет им. Шакарима. 2007. 140 с.(10-20 с.)
149. Қуанбек Боқаев. Урбандалу: қазаққа пайдалы ма, зиянды ма? / Егемен Қазастан. 2010 ж. № 2. 5 б.
150. Tisdale H. The Process of urbanization Social Gorces, 1942. vol 20.
151. Danis K. The urbanization of the Human Population // Scientific Amerikan, 1965. №3.
152. Ахиезер А.С., Коган Л.Б., Яницкий О.Н. Урбандалу, общество и научно-техническая революция // Вопросы философии, 1969. № 2. С. 46
153. Қазақстанның демографиялық жылнамалығы. – Алматы: - 1990. - 7-б. 85 85 Статистический сборник: Агентство РК по статистике, 2005. – С. 7.
154. Статистический сборник: Агентство РК по статистике, 2009. – С. 25.
155. Қазақстан Өңірлерінің Демографиялық Жылнамалығы. ҚР Статистика Агенттігі. Статистикалық Жинақ. – Алматы, 2006. - 547 б.
156. Ұлттық Энциклопедия. – Алматы: Қазақ Энциклопедиясы. - 1998. - 277 б.
157. Алматы. Энциклопедиялық анықтама. – Алматы: Қазақ Совет Энциклопедиясы Бас редакциясы. - 1983. – 39-б.
158. Собрание актов Президента РК и Правительства РК. - 1997. - № 16. - С. 58.
159. Алматы қаласының Статистика Департаменті, Алматы қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуы, 2010 ж., 29 б.
160. Демографический ежегодник: Агентство РК по статистике, 2010. С- 17.
161. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі 2009 жылғы Алматы қаласындағы демографиялық үдерістер, Талдамалы жазбахат, 2010ж.
162. Арынов Е.М. Прогноз демографического развития РК до 2015 г.-Алматы, 1997. -57с.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 135 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 135 бет
Таңдаулыға:
әл - Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ӘОЖ 911.3:314 (574-25) Қолжазба құқығында
САРСЕНОВА ИНДИРА БАКИТЖАНОВНА
Қазақстан Республикасының урбандалған аумақтарындағы
әлеуметтік - демографиялық мәселелер
6D060900 - География
Философия докторы (PhD)
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшілері
география ғылымдарының
докторы Нюсупова Г.Н.
Зальцбург университетінің
профессоры
Josef Strobl.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2012
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР
3
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
4
КІРІСПЕ
5
1
УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ҮДЕРІСТЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
14
1.1
Ғаламдық урбандалу үдерісінің негізгі бағыттары мен оның Қазақстандағы ерекшеліктері
14
1.2.
Қазақстан Республикасы аумағындағы қала агломерацияларының негізгі шекараларының қалыптасуы
22
1.3
Қазақстан Республикасы урбандалған аумақтарын экономикалық географиялық зерттеудің теориялық негіздері
26
1.4
Урбандалған аумақтардың формасы ретінде қала агломерацияларын зерттеудің әдістемелік амалдары
32
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
41
2.1
Қала халқы санының серпіні мен урбанистикалық құрылымының қалыптасуы
41
2.2
Қала халқы табиғи қозғалысының ерекшеліктері
46
2.3
Қалалық елдімекендердегі халықтың көші қон қозғалысын талдау
61
2.4
Қала халқының жастық-жыныстық құрылымының өзгерісі
75
2.5
Еңбек ресурстарының қалыптасуы және жұмыспен қамтылуы
83
3
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ
90
3.1
Қазақстандағы қоныстандырудың агломерацияланған формасы дамуын реттеудің экономикалық-географиялық мәселелері
90
3.2
Қазақстан Республикасының урбандалған аумақтар дамуының тұжырымдамасы
99
3.3
Қазақстандағы қала агломерациялары дамуының негізгі бағыттары мен болашағы
107
ҚОРЫТЫНДЫ
113
ҚОЛДАНЫЛҒАН ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
117
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге анықтамалар қолданған:
Агломерация (латын сөзінен aggqlomero - қосамын) - қала халқының топтық формаларын білдіру үшін қолданылатын термин. Ірі қала базасында пайда болатын аумақтық-экономикалық құрылым және қаламен араласқан елді мекендерді қамтып, үлкен урбандалу зонасын құрайды. Өндіріс шоғырын, инфрақұрылым және халықтың жоғарғы тығыздығымен ерекшеленеді. Қала агломерцияларының негізгі шекарасы халықтың маятникті көші-қонның ақырғы пунктерімен анықталады.
Демография - халық дамуының жалпы заңдары туралы ғылым, ол халықтың сандық және сапалық сипаттамаларын, оның қозғалысы мен өзара байланысы дамуының үдерістерін, сондай-ақ халықты зерттеу әдістерін зерттейді.
Келушілер саны - есепті кезеңде белгілі бір аумаққа басқа аумақтан келуші адамдар саны.
Қала - өндірістік, ұйымдастырушы-шаруашылық, басқарушы, мәдени, көліктік және басқа функцияларды орындайтын ірі елді мекен. Қала ірілігі тұрғындар санымен өлшенеді.
Мегалополис - бірнеше қала агломерацияларының бірігуінен пайда болған жоғарғы урбандалған зона. Біріккен агломерациялар - бір транспорттық желімен байланысқан, толық қалалық құрылысты ауданы мен экономикалық әлеуеті жөнінен ірі зона.
Мигрант - көші-қон үдерісіне қатысушы адам. Әрбір мигрант кеткен аумаққа қарай аумақтан кетуші, келген аумаққа келуші болып табылады.
Табиғи өсім коэфициенті - туу мен өлімнің жалпы коэффициенттерінің айырмасы.
Урбандалу - қалалардың, қала халқының өсуі, олардың қоғам дамуындағы рөлінің артуы және ірі қалаларға, басқа да халыққа тән белгілер, ерекшеліктер, өмір салты таралуының әлеуметтік үдерісі. Урбандалу сөзінің кең мағынасы - қоғам дамуындағы қалалардың рөлін көтеру, қала мәдениетін-тұрмыс жағдайын барша елді-мекендерге енгізу арқылы ел ресурстарын тиімді пайдалану үдерісі.
Халықтың көші - қоны туралы мәліметтер халықтың тұрғылықты жерлері бойынша ішкі істер органдарының келіп түскен құжаттарды талдау нәтижесіндегі статистикалық есептеу жолымен алынады.
Халықтың табиғи қозғалысы - табиғи жолмен халық санын өзгертетін туу мен өлімнің жиынтығын қортып, талдау. Табиғи қозғалысқа, сондай - ақ некелесу мен ажырасу да жатады: оларда әрине халықтың санын өзгертпейді, соған орай туу және өлімді есепке алу тәртібімен есепке алынады. Негізгі демографиялық үдерістерге халықтың табиғи өсімі, туу, өлім-жітім, некелер мен ажырасулар жатады.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
қ. Қала
ГАЖ Геоақпараттық жүйелер
ГМБ Геомәліметтер базасы
ЖІӨ Жалпы ішкі өнім
жж. жылдар
МБ Мәліметтер базасы
Млн. миллион
ҚазҰУ әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ҚР БҒМ Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
ЭГЖ экономикалық-географиялық жағдайы
% пайыз
%. промилле
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан - 2030 атты халқына жолдауында біздің еліміздің дамуының түпкі мақсаты экономикалық өсім және ол бүгінгі таңда, болашақта және келесі жиырма жылдықта да маңызды басымдылықтардың бірі болып табылатынын атап айтты.
Аталған мақсатқа жетуде маңызды рөлде Қазақстан Республикасы халқын еңбекпен қамту және урбандалған аумақтардағы еңбек нарығын реттеу табылады. Ол дегеніміз, урбандалған аумақтардағы халықтың әлеуметтік - демографиялық мәселелеріне назар аударуды қажет етеді.
Зерттеу мәселесінің өзектілігі болып қала халқының саны, әлеуметтік, ұлттық, гендерлік, жастық - жыныстық құрылымын, өмір сүру деңгейі құрылымындағы бұрын болған және қазіргі өзгерістерді ғылыми - негіздемелік бағалау қажеттілігі заманауи өткір әлеуметтік - демографиялық мәселелерді шешу мақсатында негізгі фактор ретінде табылады.
Қалалар қоғам өмірінде бәрімізге белгілі үдемелі рөл ойнайды. Барлық заманауи мемлекеттерде қалалар халықтың өмірінде экономикалық, саяси және мәдени - рухани орталықтары болғанын айтуға болады. Тек қалаларда ғана үдемелі даму жүзеге асады. Қаланы қоғамдық өндірістің белгілі бір жүйесінде қоғамның ұйымдастыру әлеуметтік кеңістіктік формасын заңды ресімделген және шектелген аумақ ретінде анықтауға болады.
Қаланы күрделі және көпөлшемді ағза ретінде қарастыру керек, себебі мұнда әлеуметтік, экономикалық, демографиялық және т.б. құбылыстар қабаттасады. Қала экономикалық аймақтың бірлескен орталығы ретінде көрініс бере отырып, қоғамдық еңбек бөлінісінің жетекші звеносы болып табылады. Тек қалаларда барлық үдемелі инновациялар туылады, тек қалаларда ғана қоғам дамуының қозғаушы және тірек базасының өзіндік рөлі қалыптасады.
Заманауи кезең барлық әлемде урбандалу үдерісінің қатты дамуымен сипатталуда. Бұл үдеріс ХХ ғ. 50 - ші жылдың жартыжылдығына жедел түрде дамыса және бүгінде қоғамдағы адамзат дамуының негізгі векторын анықтайды. Қазақстанда дүниежүзілік үдерістен сыртта қалмай, сонымен қатар урбандалу үдерісіне қатысуда. Қазақстандағы урбандалу үдерісінің дамуы негізінен таза аграрлық өлкеден қала халқы басым республикасына айналуы басты дәлел болып табылады.
Қоғамның әлеуметтік - экономикалық дамуында маңызды рөлде халық болып табылады. Сондықтан да, қалалардың және басқа да қоныстардың дамуы, әсіресе оның әлеуметтік - экономикалық аспектісі халық пен оның әртүрлі демографиялық үдерістерімен тығыз байланыстылығын міндетті түрде қарастыру керек.
Кеңес кезеңі тарихында Қазақстанда қала түзілу мәселесіне, әсіресе қаланы орналастыру жүйесінің дамуына көп көңіл бөлінді. Бұл ол кезде ауыл қонысының басым болуымен түсіндірілді. Қалалар тек Қазақстан экономикасының аймақтық ерекшеліктерін теңестіруде ғана емес, сонымен бірге, елдің әлеуметтік - экономикалық, ғылыми - техникалық, мәдени дамуы үшін өзіндік тірек базасын қалыптастыру негізінде айтарлықтай маңызды рөл ойнауы қажет болды.
Қазақстандағы отандық және дүниежүзілік тәжірибедегі қалалардың барлық қызметтік және иерархиялық типтері де бар. Бұл экономикалық - демографиялық үдерістердің әсері негізінде өндіргіш күштердің орналасуымен, материалдық өндірістің және өндірістік емес сферасының дамуымен, сонымен қатар табиғи - климаттық жағдайларымен түсіндіріледі.
1989 ж. Бүкілодақтық халық санағының мәліметтері бойынша, Қазақстанда халық саны 50 мың адамнан жоғары 30 - ға жуық қалалар, халық саны 100 мыңнан астам 19 қала, халық саны 300 мыңнан астам 5 қалалар болды.
1970 ж. Қазақстандағы халықты орналастыру тарихында қала және ауыл тұрғындарының салмағы теңестірілді, ал 80-ші жылдардан бастап, республиканың халықтар құрамында қала тұрғындарының салмағы басым болды. 1991 жылдың басында 83 қала және 211 қала типтес жұмысшы кенттері Қазақстандағы барлық халықтың 57,7 % құрады [1]. Бүгінгі таңда статистика агенттігінің мәліметтері бойынша, 2010 жылы 86 қала мен 175 қала типтес аудандар Қазақстандағы барлық халықтың 53 % ғана құрады [2]. Сондықтан да, Қазақстан 80-ші жылдары қала халқы басым және үнемі өсіп отырған ел болды. Бұл бағыт қазіргі кезге дейін сақталып келуде.
80-ші республикада басты орында әрі қарай табиғи ресурстарды игерумен байланысты шағын қалаларды дамытуға назар аударылды, мұндағы қала халқының жалпы үлесі 62,6 % құрады. Оларды орналастыру көрінісі айтарлықтай әркелкі (мозаикалы) түрде болды: олар таулы және тауалды аудандарда, теміржол магистралінің маңында және аз шамада өзен жағалауында қоныс тепті. Бұл негізінен, кеңестік қала түзуші кезеңінде шаруашылықты белсенді игеруде аумаққа қоныстандыру үдерісімен байланысты.
Аталған қалалар пайда болған алғашқы күнінен бастап, аудантүзуші қызметтерін орындады. Олардың экономикалық - демографиялық дамуының талдауы көрсеткендей, ірі агломерацияда орналасқан қалалардың біршама бөлігі және екінші, үшінші ретті қалалар қызметін орындайтын қалалар айтарлықтай деңгейде өзінің шағын қала сапасын жоғалтады. Бұл, ең бірінші кезекте Алматы және Қарағанды агломерацияларының шағын қалаларына қатысты: қалалардың көбісі ауылшаруашылықтық аумақтарына жатқан ұйымдық - шаруашылықтық орталықтар қызметін орындады. Шағын қалалардың екінші бөлігіне келетін болсақ, олардың басым бөлігінде халықтың аз ғана бөлігі тұрады. Ол пайдалы қазбаларды өндіру және өңдеу көлемінің біртіндеп қысқаруымен, қиын табиғи - климаттық жағдайларымен, әлеуметтік - тұрмыстық сала дамуының төменгі деңгейімен байланысты болды.
Республикадағы халықты қоныстандыру жүйесіндегі маңызды рөлді орта және үлкен қалалар алады. Олардың экономикалық - демографиялық даму мәселелерін зерттей келе, келесі айғақты ескеруіміз қажет, яғни үлкен қалалардың қатты өсуі олардың экономикалық құрылымының өзгеруіне, олар өздеріне тән емес ранг бойынша біртіндеп босауына және де өндірістің орналасуы мен басқа да іс - әрекеттердің түріне сәйкес болуы керек. Аталған мәселенің шешілуі жан - жақты ойластырылған, ғылыми нәтижелерге сүйенген, яғни біздің көзқарасымыз бойынша, республиканың урбандалған аумақтарындағы әлеуметтік - экономикалық, этностық және демографиялық даму ерекшеліктерін ескеретін бірнеше шаралар қатарынан тұратын келесі онжылдыққа арналған әлеуметтік - демографиялық саясат негізінде жүзеге асуы мүмкін.
Сонымен, Қазақстандағы урбандалған аумақтардағы халықтар елдің әлеуметтік - экономикалық дамуында және көптеген салаларда жетекші рөлді алады және тек қана олар барлық қазақстандық қоғамның даму бағыттарын анықтайды. Сондықтан да, Қазақстан қала халқының әлеуметтік - демографиялық даму мәселелерін зерттеу тұтас алғанда, қоғамның даму деңгейі қаншалықты екені туралы саралауға, олардың мәселелік сұрақтарын анықтауға және әрі қарай даму болашағын болжауға рұқсат береді.
Жоғарыда аталғандардың барлығы, диссертацияның практикалық және болжамдық аспектілері үшін айтарлықтай маңызды екенін көрсетеді. Заманауи әлеуметтік - демографиялық жағдайды бағалау үшін оның түпкі даму тарихын білу өте маңызды, соған байланысты, әсіресе, өткен уақытпен байланысты ретроспективалы талдау міндетті. Қала халқын өнеркәсіп орындарында, көлікте, мәдени мен ғылыми орындарда қаншалықты жұмыспен қамтылғанын зерттеу барлық заманауи әлеуметтік - экономикалық, демографиялық, мәдени және т.б. мәселелерді шешумен тығыз байланысты. Қала және онда тұратын халықтың мәселелерін зерттемей, олардың болашақтағы дамуын болжау мүмкін емес.
Бүгінгі таңда міндеттерді шешудегі маңызды бағыттардың бірі болып, қоғам мүддесіндегі қала дамуы, қала және ауыл елді мекендерін орналастыру, тиімді демографиялық саясатты өңдеу және жүзеге асыру, урбандалу үдерісін оқу және зерттеулерді мақсатқа сай бағытталған реттеу болып табылады.
Қала дамуының аумақтық ерекшеліктерін және елді мекендер желісі мен урбандалудың мүмкін болатын аймақтық ерекшеліктерін тану ғылым мен практикада маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Әлеуметтік қайта құрылу және ғылыми - техникалық үдеріс жағдайында қала қоғам өмірінде өсу әсерін тигізе отырып, табиғатпен өзара әрекеттеседі.
Бәрімізге белгілі, қала күрделі көпөлшемді организм ретінде әлеуметтік, экономикалық және техникалық құбылыстары қабаттасқан кешен, экономикалық аудандардың бірлескен және командалық орталығы ретінде әрекет етеді және қоғамдық еңбектің аумақтық бөлінісінде жетекші звено болып табылады.
Қазақстандағы қала дамуының ерекшелігі аумақтық орналасуы тарихи қалыптасқан жеке үлкен емес шағын қалалар халықты қоныстандырудың бірыңғай жүйесінде өзіне сәйкес атқаратын қызметті орындай алмауымен түсіндіріледі. Бұл бірінші кезекте, Қазақстандағы үлкен, орта және шағын қалаларды халықтың әлеуметтік - демографиялық мәселелерімен байланысты.
Бұл міндетті шешу қазіргі қала елдімекендерін даму мәселесін облыс кескінінде республикадағы олардың өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, терең зерттеуді қажет етеді. Бұл мәселенің маңыздылығы урбандалу үдерісінің жалғасуымен шиеленісе түсуде.
Атап айтсақ, урбандалу үдерісі тек қала және ауыл халқы қатынасын өзгертіп қана қоймай, республикадағы ауыл халқының аумақтық таралуын да өзгертті.
Міне, сондықтан да жоғарыда аталғандарға сүйене отырып, ғылыми жұмыстың ғылыми өзектілігін айтуға негіз бар.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Мәселенің зерттелу деңгейін қарастырмас бұрын, біз өте бір маңызды аспектіге назар аударғанды жөн көрдік. Себебі, қала және қала халқының даму мәселелері айтарлықтай деңгейде экономистермен, демограф ғалымдармен жақсы зерттелген. Сонымен бірге, қала дамуының экономикалық және демографиялық мәселелері, олардың халықты қоныстандыру жүйесіндегі олардың рөлі кеңес ғалымдарының көптеген еңбектерінде көрініс тапқан. Дегенмен, Қазақстандағы қала халқының әлеуметтік - демографиялық дамуының арнайы кешенді зерттелуі әлі күнге дейін нашар зерттелген. Біз осы аталған мәселені ГАЖ технология көмегімен қала және қала халқының әлеуметтік - экономикалық және демографиялық мәселелерін кешенді тұрғыда және динамикада өзара байланыстылығын зерттелуін қарастырамыз. Урбандалу үдерісімен айналысатын белгілі кеңес ғалымдары еңбектерінде урбандалу үдерісі дамуының экономикалық негіздері зерттеліп, ғылыми - техникалық революция жағдайында урбандалудың басты бағыттары анықталған.
Егер де кеңес ғалымдарының еңбектерін қарастыратын болсақ, ресейлік ғалым Б:С.Хорев урбандалуды қоғамдық - аумақтық еңбек бөлінісіне, ең алдымен қала және ауыл арасындағы еңбек бөлінісіне негізделген көпжақты әлеуметтік - экономикалық және географиялық үдеріс ретінде қарастырса, отандық ғалым У.И.Искаковтың пікірі бойынша, урбандалу бұл тек қаланың аумақтық және сандық өсуі ғана емес, ол ең алдымен қала өмір сүру іс - әрекеті түрінің шоғыры ретінде, қала өмір сүру формасының таралуы, ел аумағы бойынша халықтың біркелкі таралуы, яғни таралу, түзілу және еңбек ресурстарынан тұрады деп түсінеді. Бірақ та, урбандалу анықтамасын мәнін ашу үшін кең шеңберде қарастырсақ та, бұл үдерісті анықтауда дәстүрлі амалды жоққа шығаруға болмайды, яғни оны анықтайтын көрсеткіштерден - ондағы қала саны мен қала тұрғындарының сандық өсімі, қоғам дамуындағы қалалардың рөлі мен орнынан бас тартпауымыз керек.
Бірақ, урбандалу - бұл тек қала халқы санының өсуі ғана емес, сонымен қатар адамның өмір сүру пішінін өзгертумен байланысты көпөлшемді іс - әрекеті. Елдің, аймақтың тұрғындары (адамдар, халық) материалдық байлықтың басты өндірушісі және сонымен бірге, біруақытта тұтынушы. Халық - зерттеудің өте маңызды және күрделі объектісі, оны көптеген ғылымдар зерттейді.
Қалалардың геодемография мәселелері - кешенді маңызды зерттеулердің бірі, ол әртүрлі аспектілерге ие: әлеуметтік - экономикалық, архитектуралық - құрылыс, демографиялық, географиялық, экологиялық, статистикалық және т.с.с.
Оны зерттеу көптеген ғылымдардың пәні болып табылады, оның әрқайсысы өзіне тән сұрақтарды қарастырып, оның ерекшелігін анықтайды. Сонымен, демография қала мәселесін қарастыра отырып, демографиялық құрылым түзілуін, халық санының өзгеруін және бір категориядан басқа бір категориялы елдімекендерге ауысуын зерттеп, көші - қон және т.б. үдерістеріне урбандалудың әсерін талдайды. Бірақта бірі бірімен тығыз байланысқан қала өмірін жан - жақты зерттеп, жалпы бір нәрсені танудағы ғылымдар жалпы заңдылықтарды зерттеуде де өзара тығыз байланысты. Халықты қоныстандыру - күрделі әлеуметтік - экономикалық үдеріс, сондықтан да, ол жоғарыда аталған барлық ғылымдардың зерттеу пәні болып табылады. Халықтың серпіні мен орналасуына табиғи жағдайлар, географиялық орта өз әсерін тигізеді. Ол адам өмірі мен өндіргіш күштер дамуын жеңілдетеді немесе қиындатады. Дегенмен, халық дамуындағы барлық қоғамның басты қозғаушы күші әрқашанда өндіріс тәсілі болады. Халықты орналастыру және даму заңдары тарихи үдеріспен сипатталады және олар өндіріс тәсілдеріне негізделіп, қоғам дамуымен бірге өзгеріп отырады. Әрбір қоғамдық - экономикалық түзілімге өзіндік заңдар тән, яғни олар халықтың ұдайы өсіп - өнуін, оның санын, құрылымын, жұмыспен қамтылуын, орналасуын және т.с.с. анықтайды, сондықтан да халықты зерттеу халықтың өміріндегі әлеуметтік - экономикалық жағдайларының өзіне тән ерекшеліктерімен қоғам дамуындағы ерекшеліктердегі білімге сүйене отырып, өндірістік қатынастардағы сипатта зерттеумен тығыз байланыста екендігін міндетті түрде зерттеу керек.
Қазіргі кездегі урбандалу үдерісінің дамуы әртүрлі ғылым саласындағы көптеген мамандармен зерттелуіне назар аударылуда: осы сұраққа арналған ғылыми еңбектер саны отандық әдебиеттермен қатар, шетел әдебиеттерінде де артып, зерттеу тақырыбының ауқымы кеңеюде.
Кеңес Одағында урбандалу географиялық, экономикалық, демографиялық, архитектуралық, экологиялық, әлеуметтану және т.б аспектілерде зерттелді. Ғылымның дамуына ең құнды үлес қосқан Ю.Л. Пивоваров [3-4], Б.С. Хорев [5-6], Г.М. Лаппоның [7-8] жеке еңбектерін айтуға болады. Бұл ғалымдар географиялық және қоныстандыру аспектілеріне үлкен назар аудара отырып, заманауи урбандалу сұрақтарын кең ауқымда оның бағыттарын, даму факторларын, аймақтық және елдер арасындағы айырмашылықтарын жоғары ғылыми деңгейде шешті.
Халықты орналастырудың теориялық - әдістемелік мәселелері О.Б. Лармин [9], А.Я. Кваши [10] және т.б. еңбектерінде зерттелді. Көптеген ғалымдардың назары демографиядағы жетекші бағыттардың бірі туу көрсеткішіне арналды. Туу мәселесі сонымен бірге Р.И. Сифман [11], В.А.Борисов [12], Г.А. Бондарская [13], А.И. Антонов [14], Д.К.Шелестов [15] және т.б. еңбектерінде қарастырылды.
Қала және қала халқының әлеуметтік даму мәселесі мен болашағы М.Г. Бархин [16], О.Н. Яницкий [17], А.В.Дмитрев пен М.Н. Межевич [18], Н.А. Аитов [19] және т.б. еңбектерінде зерттеліп, баяндалды.
Қазақстанда халықты зерттеу мәселелері 70-ші жылдардың басында жүйелі және көпжоспарлы сипатқа ие болды.
Қазақстандық экономисттердің бірнеше жұмыстары кеңес кезеңіндегі Қазақстанның демографиялық үдерістеріне арналды. Атап айтсақ, Л.Квон, Е.Гладышева және Л.Газархтың [20-22] мақаласында халық саны, табиғи өсім, әлеуметтік және ұлттық құрамы, өмір сүру ұзақтылығы мен өлім - жітімнің серпіні қарастырылды.
Республикадағы халықтың көші - қоны сұрақтарына Г.Москвина [23] және М.Мельдаханованың [24] мақаласы арналды. Мақалада урбандалу үдерісімен байланысты халықтың аумақтық қозғалысының ерекшеліктері зерттеледі.
Сонымен қатар Б.Я.Двоскиннің Қазақстанның экономикалық - географиялық аудандастыру атты еңбегін айтуға болады. Еңбекте Қазақстандағы жеке аудандардың мамандану бағыты мен аймақтық дамуы табиғи - климаттық және географиялық ерекшеліктері тәуелділігіне байланысты сұрақтарды көтереді [25]. Жұмыс географиялық аспектіде жазылып, елдің жеке аудандарының табиғи - климаттық жағдайларына назар аударады.
Тарихи демография мәселелерін зерттеуде М.Тәтімовтың құнды еңбектерін ескермеуге болмайды [25-28]. Аталған ғалымның еңбектері демографиялық мәселелерді зерттеуде даусыз және өзіндік бағытта сипатталатын айғақтарға толы статистикалық материалдарға сүйенеді.
Қазақстандағы халықты зерттеудің кейбір аспектілері Т.Б.Балакаев [29], Г.Ф.Дахшлейгер [30], К.Н.Нүрпейісов [31], С.Б. Нұрмұхамедов пен Б.Н. Әбішеваның [32] және т.б. авторлардың еңбектерінде баяндалады.
Қазақстандағы жұмысшылар табының қалыптасуы және өнеркәсіптің орналасуы мен дамуына қатысты мәселелерге арналған еңбектер келесі А.Н. Нусупбековтың [33], М.Х. Асылбековтың [34] және А.Ш. Алтаевтың [35] еңбектерінде көрсетіледі.
А.Ш. Алтаевтың Қазақстандағы жұмысшылардың әлеуметтік дамуы монографиясында (1970 - 1990) жаңа тұжырымдама тұрғысында Қазақстандағы өнеркәсіптік жұмысшылардың әлеуметтік дамуын сипаттайтын мәселелер кешені зерттеледі. Бұл жұмыс біз үшін үлкен қызығушылық туғызады, себебі тұрғылықты жеріне байланысты жұмысшы мен қала тұрғыны ұғымдары ұқсас.
Түйіндей келе, Қазақстанның қала халқы мәселелерін зерттеуде қазақстандық ғалымдармен белгілі бір нәтижелерге қол жеткізілді. Дегенмен, көптеген сұрақтар нақтылай зерттеудің тұжырымдамалық тұрғысында өз деңгейінде шешімін тапқан жоқ. Соның ішінде, қала дамуына әлеуметтік - экономикалық факторлар әсерінің аспектілері толықтай зерттелмеді. Сондықтан да, жоғарыда аталған мәселелер зерттелгелі отырған ғылыми жұмыстың зерттеу пәні болып табылады.
Экономикалық-демографиялық мектептің негізін қалаушылар демографиялық саясат мәселелері және халық өсуінің теориялық және практикалық сұрақтарына қатысты көптеген еңбектер арнады, бірақ та осыған қарамастан, урбандалу үдерісімен байланысты қаланың әлеуметтік - экономикалық дамуы ретінде қоныстандыруды жоспарлы қалыптастыру және Қазақстандағы қала дамуын реттеуге қатысты осындай күрделі мәселелерді зерттеуде айтарлықтай жетістікке қол жетті деп айтуға болмайды. Жеке үзінді зерттеулер бұл мәселені зерттеуде айтарлық өзіндік із қалдырмады. Практикалық жоспарлау үшін әрі қарай өңдеулер қажет, яғни әрбір аудан, қала, облысқа тән өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, нақты материалдарға сай негізделуі керек.
Аталған маңызды мәселелер терең зерттелуі тиіс және экономкалық жоспарлау іс - әрекетінің мүддесі негізінде өңделуі керек.
Урбандалудың күрделілігі мен көріну формасының алуантүрлілігі бұл үдеріс мәнін бір ғана мағыналы анықтамасының болмауымен түсіндіріледі және оның қоғам дамуындағы рөлін бағалау қала құрылысшыларымен, демографтарымен және т.с.с. негізделеді. Оны зерттеуде әртүрлі ғылымдар өкілдерінің арасындағы байланыстар әлі нашар. Урбандалу үдерісі кешенді мәселе ретінде зерттелу енді бастау ала бастады.
Елдегі немесе жеке аудандардағы еңбек ресурстарының саны, геодемографияның ерекшелігі олардың экономикалық әлеуетіне, сол немесе басқа бір аумақтың өндіргіш күштер дамуына үлкен әсерін тигізеді. Сол уақытта халықты аумақтық ұйымдастыру мәселесін шешу барлық халық шаруашылығын дамыту сияқты ең бірінші кезекте әлеуметтік мақсаттарға, адам қажеттілігі мен қызығушылық басымдылықтарына бағынуы тиіс.
Басқа сөзбен айтқанда, геодемографияның алуантүрлі аспектілерінің өзіндік ерекшеліктері мен барлық кешенін зерттеу керек: .физикалық - географиялық, этно - конфессиональды, тарихи - мәдени, демографиялық, саяси, әлеуметтік - экономикалық және экологиялық. Мұндай кешенді зертеу мен сипаттама елдің жалпы көрінісі мен аудандардың өзіндік даму ерекшеліктерін анықтауға көмектеседі. Мұндағы сипаттама экономика дамуының болашағын көруге рұқсат беретін элементтерден тұруы керек.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бәрімізге белгілі, ғылым практикалық қажеттілік пен қоғам сұранысымен тығыз қатынаста пайда болып, дамиды. Қазақстандағы өндірісті орналастыру мен дамыту сияқты халықтың әлеуметтік - демографиялық мәселелері теориясы мен әдістерінің конструктивті мәні тұтас алғанда, аймақтық экономика, елдің және оның аймақтарындағы шаруашылық кешендерді жоспарлау және басқару, өнеркәсіптік іс - әрекет дамуының өзекті мәселелерімен үздіксіз байланыста.
Қазақстандағы қалалардың әлеуметтік - демографиялық жағдайларының бағыттары мен факторларын талдау негізінде урбандалған аумақтардың аймақтық даму ерекшеліктерінің басым бағыттарын анықтау табылады.
Осыған байланысты мақсатқа сай, келесі нақты міндеттерді шешу алға қойылады:
- Ғаламдық урбандалу үдерісінің негізгі бағыттарын және оның Қазақстандағы ерекшеліктерін анықтау;
- Урбандалған аумақтардың әлеуметтік-демографиялық үдерістерін зерттеудің ғылыми-негіздемелік және географиялық амалдарын өңдеу;
- Әртүрлі категориядағы қалалардың заманауи демографиялық жағдайын факторлар мен даму жағдайларының кешенді экономикалық-географиялық талдау негізінде талдау және бағалау;
- қала түзуші қызметтерін және қоныстандырудың тірек қаңқасын нығайтумен байланысты урбандалған аумақтар дамуының өзарабайланысын анықтау;
- Республика аймағындағы урбандалудың әрі қарай дамуының ғылыми тұжырымдамасын өңдеу;
Зерттеу объектісі болып Қазақстанның урбандалған аумақтарындағы қала халқын қоныстандыру болып табылады.
Зерттеу пәні
Зерттеу әдістері. Жүйелі талдау, картографиялық, математикалық, статистикалық, ГАЖ, геокеңістіктік талдау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыста заманауи кезеңіндегі Қазақстан қала халқының әлеуметтік - демографиялық даму мәселелерін кешенді және жан - жақты зерттеуге алғаш қадам жасалады. Сонымен бірге, зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы болып, алғаш рет кешенді және жүйелі амалдар негізінде қалалар дамуының әлеуметтік - экономикалық және демографиялық негіздері зерттеліп, Қазақстан Республикасының аумақтық урбанистикалық құрылымын жетілдірудегі мәселелер мен басым бағыттары анықталды.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Жасалынған ғылыми зерттеу нәтижелері, карталар сериясы, тұжырымдамалар қоғам мүддесіндегі қала дамуы, қала және ауыл елдімекендерін орналастыру, тиімді демографиялық саясатты өңдеу және жүзеге асыру, урбандалу үдерісін оқу және зерттеуді мақсатқа сай пайдалануда қажетті болып табылады.
Жұмыстың сыннан өтуі. Зерттеу қорытындылары Современная экономическая, социальная и политическая география: проблемы и перспективы (Алматы, 2009), Мир и Россия: регионализм в условиях глобализации (Москва, 2010), VI Жандаев оқулары (Алматы, 2011) атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларында баяндалып, ғылыми басылымдарда жарық көрді. Зерттеудің негізгі нәтижелері көрініс тапқан 7 мақаланың 3-і ҚР БҒМ ғылым саласындағы бақылау комитеті тізіміне кіретін журналдарда және 1 мақала шетелдік импакт-факторы нөлден жоғары журналда басылған. Қазақстан қала халқының әлеуметтік - демографиялық даму мәселелерін кешенді және жан - жақты зерттеуге алғаш қадам жасалады. Сонымен бірге, зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы болып, алғаш рет кешенді және жүйелі амалдар негізінде қалалар дамуының әлеуметтік - экономикалық және демографиялық негіздері зерттеліп, Қазақстан Республикасының аумақтық урбанистикалық құрылымын жетілдірудегі мәселелер мен басым бағыттары анықталды. Қазақстандағы қала дамуы мен қала халқы санының өсуі тек оң үдеріс болып қана қоймай, кері салдары бар көпөлшемді үдеріс болып табылады. Қазақстандағы зерттеудің берілген бағыты елдегі қалыптасқан ішкі экономикалық және геосаяси жағдайда халықтың әлеуметтік - демографиялық мәселелерін шешуде жаңа міндеттер мен амалдарға негізделген жаңа мазмұнмен толықтырылуы тиіс.
Диссертациялық жұмыстың құрылым мен көлемі. Жұмыс 3 тараудан, кіріспе, қорытынды және қолданылған ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы мәтіндік бөлімі 126 беттен тұратын жұмыс құрамында 12 сурет, 21 кесте бар. Әдебиеттер саны 162.
1 УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ҮДЕРІСТЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ғаламдық урбандалу үдерісінің негізгі бағыттары мен оның Қазақстандағы ерекшеліктері
Урбандалу - қалалардың, қала халқының өсуінің, олардың қоғам дамуындағы рөлінің артуы және ірі қалаларға, басқа да халыққа тән белгілердің, ерекшеліктердің, өмір салтының таралуының әлеуметтік процесі. Урбандалу сөзінің кең мағынасы - жалпы қоғамның дамуындағы қалалардың рөлін көтеру, қала мәдениетін-тұрмыс жағдайын барша елді-мекендерге енгізу арқылы ел ресурстарын тиімді пайдалану үдерісі. Зерттеушілердің пікірлері бойынша, жоғары урбандалған арнайы ортаның қалыптасуы мен дамуы - нақты урбандалу үдерісінің мағынасын ашады. Жоғары урбандалған ортада ғана адамның еңбекке, тұрмысына, демалуына қойылатын негізгі талаптарының орындалу мүмкіндіктері шексіз. Сондықтан ірі қала төңірегінде агломерациялардың қалыптасуы заңды құбылыс. Қала агломерациялар тек ірі қаланың мүмкіндігін кеңінен пайдаланып қана қоймайды, олар оның инфрақұрылымының дамуына мағыналы әсерін тигізетіні сөзсіз, олардың қаладан гөрі белсенділігі басым, өзгеріске жылдамдығы өз ортасымен ғана шектелмейді, жанындағы аймақтың бәріне ықпалын тигізеді.
Урбандалу - латынның urbs - қала сөзінен шыққан. Негізінен қала халқы санының өсуін айтады. Қазіргі заманда бүкіл дүние жүзінде урбандалудың мынадай этаптарын байқауға болады:
1) Қала халқы санының өте үлкен қалыппен өсуі. 1900 жылдары қалада дүние жүзі халқының 14 % , ал ХХ ғасырдың орта шенінде 30 - ы, 1990 жылы 45 % , 2000 жылы 50 % - ы тұратын болды. ХХI ғасырдың басында қала мен ауыл тұрғындарының саны теңесті.
2) Үлкен қалалардың санының өсімі. Үлкен қалалар ішінде өте ірі миллионер қалалардың халқы 1 миллиард адамнан асып түсті. ХХ ғасырдың басында тек 70 -80 жж. ортасында дүние жүзіндегі миллионер қалалар 200 - ден, ал ғасыр соңында 400 - ден асты. Дүние жүзінде 2004 жылы әрқайсысы 10 млн халқы бар 25 гигант қала пайда болды. Ең бірінші жеті қалаға Токио (34 млн), Нью - Йорк (21 млн), Сеул (20 млн), Мехико (19,3), Бомбей (19 млн), Осака (18 млн), Сан Паулу (18,5 млн) жатады [36].
3) Қалалардың ерекшелігі бұрын қала нүкте сияқты болса, қазір олар ірі агломерация мен мегаполистерден тұрады. Қысқаша бұларға тоқтала кетейік. Агломерация деп негізгі ірі қаласы бөлініп тұратын, урбандалған ареалды айтады. Ал мегаполис деп кең урбандалған аймақтарды айтады 2.
Дүниежүзі елдерінің соңғы ғасырлардағы дамуына ой жүгіртсек, өндірісі дамып, экономикасы жетілген сайын урбандалу үдерісі де күшейе түсетінін ұғынуға болады. Дамыған елдерде қала халқының үлесі 75 - 80 % мұнда ең ірі агломерациялар мен мегаполистер орналасқан. Және де өнеркәсіп пен көліктің концентрациясы экологиялық жағдайды нашарлатуда. Бұл проблема субурбандалу деңгейін де жоғарылатты. Субурбандалу кері процесс, қаладан ауылға көшіп бару. Бірақ үлкен қалалардың негізгі проблемасы әлі шешілген жоқ.
Индустриялық қоғамда қалалық қоныстану басым болды; Мұның өзі шаруашылықтың басты саласы - өнеркәсіптің қалаларда шоғырлануы мен байланысты. Қазіргі кезде дүние жүзі бойынша қоныстардың екі түрі (қалалар мен ауылдар) деп жіктеледі. Соған қарамастан, елдер арасында қала және ауыл ұғымдарын анықтауда айырмашылықтар байқалады. Көбінесе қоныстану түрін анықтағанда тұрғындар саны ескеріледі, бірақ бұл көрсеткіш барлық елдерде бірдей емес. Исландия мен Данияда халықтың саны 250 - ден асқан елді мекендер қала деп есептелсе, Ресейде қала болу үшін тұрғындардың саны 12 мыңнан, Нидерландыда 20 мыңнан, ал Жапонияда 30 мыңнан артық болу қажет. Жалпы алғанда, қалалар қатарына ауыл шаруашылығынан басқа салалар басым болатын, көбінесе әкімшілік орталығы қызметін атқаратын салыстырмалы түрде ірі елді мекендер жатады. Қала дәрежесі берілмеген елді мекендердің барлығы ауылжық қоныстар деп аталады.
Урбандалудың аумақтық айырмашылықтары. Қалалардың өсуімен қалалық өмір салтының кеңінен таралуын, экономикалық қуаттың қалаларда шоғырлануы урбандалудың басты белгілері қатарына жатқызуға болады. Әдетте, урбандалуды сипаттау үшін салыстырмалы көрсеткіштер (халықтың жалпы санындағы қала тұрғындарының үлесі) алынады. Мысалы, Германияда қала халқының үлесі 86 % - ды, ал Үндістанда 28 % - ды құрайды. Соған қарамастан, абсолютті көрсеткіштер, қала халқының жалпы саны мүлде басқаша жағдайды көрсетеді: Германияда қалалықтардың жалпы саны 70,5 млн адам болса, Үндістанда 280,6 млн. Адам. Сонымен салыстырмалы көрсеткіштер урбандалудың деңгейін, ал абсолютті көрсеткіштер ауқымын нақты көрсетеді. Дүние жүзі бойынша урбандалудың ең жоғары деңгейі Солтүстік Америка, Еуропа және Аустралияда байқалады. Мұнда қала санының өсуі мен дамуы өнеркәсіптің өркендеуімен тығыз байланысты болды. ХХ ғасырдың басында бұл аймақтарда қала халқының саны күрт өсіп, дүние жүзіндегі қала халқы санының жартысын құрады. Соңғы онжылдықтарда дамыған аймақтардың үлесіне әлемдегі қала халқының 30 % - ы ғана тиесілі болды.
Урбандалудың даму кезеңдері деңгейі мен ауқымы жағынан ғана емес, даму дәрежесі жөнінен де айырмашылықтар жасайды. Урбандалу даму барысында бірнеше кезеңдерден өтеді.
Қазіргі заманғы урбандалу тән елдерде қалалар жүйесі қалыптасып біткен, мұнда қала халқының саны баяу өседі; жаңа қалалар мүлде пайда болмайды. АҚШ пен Канадада контурурбандалу, яғни қалада жұмыс істейтіндердің қала агломерациясынан тыс елді мекедерге қоныс аударуы жүруде. Бұл ауыл халқы санының артуына апарып соғады. Урбандалу бүгінгі күні дүниежүзін қамтыған үдеріс болып есептеледі. Урбандалу дегеніміз қала халқы санының өсуі, үлкен қалалардың пайда болуына себепкер болады.
Кемелденген урбандалу
Сипаты: субурбандалу, қазіргі заманғы урбандалу. Қала халқының үлесі 75 % - дан жоғары
Дамыған урбандалу
Сипаты: қала агломерациялары мен мегаполистері; миллионер қалалардың жедел өсуі. Қала халқының үлесі 50-75 % - құрайды
Қалыптасып жатқан урбандалу
Сипаты: қала санының артуы, ірі - қалалардың өсуі. Қала халқының үлесі 50 % - ға дейін.
Сурет 1 - Урбандалу үдерісінің даму кезеңдері
Бұл үдеріс бірнеше аспектіге тәуелді болады. Бүгінгі таңда барлық елдерде дерлік урбандалу үдерісі қарқынды жүре бастады, ол мемлекеттің әлеуметтік - экономикалық дамуына, географиялық орналасуына, демографиялық үдерістің жүру барысына байланысты.
Сурет 2 - Қала дамуының эволюциясы
Өтпелі кезең жағдайында елдің Үкіметі демографиялық саясатты қалыптастырудың жалпы ғылымдарды қамтыған, кешенді жүйеленген өзіндік концепциясын жүзеге асыруы тиісті. Демографиялық әлуеттің сипаттамасы және оны талдау өз кезегінде әлеуметтік сипаттағы нақты шешімдерді қабылдау мәселелерін бірегей зерттеу нысаны ретінде, ғылыми сараптау арқылы аумақтың урбандалу деңгейін болжауға, анықтауға жол ашады және де негізгі демографиялық көрсеткіштерді жүйелеп, шешуші буындарын айқындауға мүмкіндік береді. Осыған орай олардың шешімін жеке бағыттар ретінде ғана емес, өзара түбегейлі байланысқан сабақтас мәселелер ретінде қарастыру қажеттігі шығады. Бұдан басқа, урбандалу ортасына демографиялық құбылыстардың өзіндік ерекшеліктері де маңызды қызмет атқаратыны түсінікті. Урбандалу үдерісінің қалыптасуында адамзат өмірін ұдайы өндіру процесі шешуші рөл атқарады. Демографиялық процестер салауатты өмір салтының қалыптасуына мәнді ықпал етеді. Нағыз урбандалу - ұлтты өсіріп, елді көркейтеді.
Демографиялық дамудың бүтіндей динамикасын айқындау халықтың саны мен зерттеу уақытына сәйкес құрылымын анықтау көп мәнді күрделі мәселе. Бұл аймақтық та, ғаламдық та масштабта маңызды. Халық адамның қоршаған ортада жасаған өзгерістері мен сәйкес азаяды немесе көбейеді және демографиялық дамудың қазіргі қарқындары, өмір сүру үлгісі және халықтың жүріс - тұрысы олардың табиғи қысқаруына әкеле алады.
Сурет 3 - Агломерациялардың қалыптасу кезеңдері (Зайончковская бойынша) [37].
Қазақстанның ірі қалаларының (Астана және Алматы) бүгінгі таңдағы күрделі урбандалу үдерісінің мәселелері мен шешу жолдарын қарастыру қажет болып табылады. Қалаларда жүріп жатқан негізгі демографиялық процестерді реттеу орын алып келеді. Бірақ бүгінгі күнге дейін, қалалардағы демографиялық жағдайды анықтауға арналған арнайы әдебиеттер, оқулықтар қайнар көзі жеткіліксіз. Жүйелік-кешенді сипатта, қалалардың даму тарихын, демографиялық, географиялық даму ерекшеліктері мен қала құрылысы аспектілерін айқындау болып табылады.
Қазақстан өзінің тәуелсіздігіне қол жеткізіп, еңсесін көтерген шақта бүкіл Еуразия аумағына, тіпті ғаламға танылып, беделі артып, дамып келеді. Егемен мемлекет дамудың жаңа сатысына көтеріліп, толғаулы, түйінді, маңызды мәселелерді шешуді стратегиялық мақсаттарға сәйкес кезегімен күн тәртібіне қоюда. Сондай кемелді проблемалардың ішіндегі негізгілерінің бірі - халқымыздың демографиялық жағдайы болып отыр. Демографиялық мәселені шешу мақсатында отандастарымыздың қайта еліне оралып, тұрғындардың санын көбейтүді көздеген болатын. Бұл кезеңдегі көші-қондағы негізгі үдеріс - ауыл халқының қалаға ағылуы. Көші-қон бір жағынан ауылдың экономикалық және әлеуметтік жағдайының индикаторы іспеттес, сонымен бірге оның ерекшеліктерін зерттеу аграрлық секторда қалыптасқан жағдай туралы түсініктің тереңденуіне әкеледі. Екінші жағынан, ауыл халқының қалаға көші-қонын ауылдың жағдайының төмендеуі көрсеткіші ретінде қараймыз. Көші-қон ағымының нәтижесінде көшіп-қонушылар шыққан жерлер жұмыс қолы жетіспейтін аудандарға айнала бастады. Бұл көші-қон саласындағы жоспарлы жұмыстардың жүйесіздігін дәлелдейді. Тек қана 1971-1975 жж. республикааралық айырбас есебінен миграциялық сальдо 260 мың адамнан астам болып, 1979-1988 жж. 800 адамға жуықтады. Халық негізінен жұмысшы күші жетіспейтін аудандардан кетіп жатты. Эмигранттардың негізгі бөлігін Қазақстанға еңбек етуге келіп тұрақтай алмаған жұмысшылар мен мамандар құрады. Негізгі себептер: тұрғын үйдің, мәдени-тұрмыстық нысандардың жеткіліксіздігі, медициналық, сауда және тұрмыстық қызмет көрсетудің төмен деңгейі, табиғи климаттың және экологиялық жағдайға бейімдей алмау салдары және т.б. Қала халқының өсуімен бірге құрамындағы жұмысшылар мен қызметкерлердің үлесі өсті. Қалалар ең алдымен материалдық өндірістің орналасуы мен сол өндірісті жасаушы адамдардың қоныстануының бір формасы бола отырып, экономикалық дамудың, мәдени және әлеуметтік қатынастардың сипатты белгілерінің көрсеткіші болып та есептеледі. Қала кез-келген прогрессивтік қозғалыстың дамуының тірегі және орталығы, әрі қозғаушы күші де қызметін атқарады. Қазақстандағы урбандалу үрдiстерiндегі республика iшiндегi қазақтардың көшi-қоны туралы айтатын болсақ, 1926-1980 жж. аралығында қазақтар Солтүстiк және Солтүстiк Шығыстан оңтүстiк облыстарға көшсе, 80-жылдардың басынан бастап оңтүстiктен солтүстiк облыстарға көшiп-қона бастады.
Дүниежүзі елдерінің соңғы ғасырлардағы дамуына ой жүгіртсек, өндірісі дамып, экономикасы жетілген сайын урбандалу үдерісі де күшейе түсетінін ұғынуға болады. Басқаша айтқанда, феодалдық кезеңнен капиталистік формацияға ауысқанда өнеркәсіптің өркендеуіне орай елдердің қай-қайсысында болсын урбандалу үдерісі қарқын алады. Соған орай қала халқы күрт өсіп, олардың тірлігіне қолайлы жағдай туғызу, инфрақұрылымдар жасау қажетке айналады. Ал Қазақстан жағдайына үңілсек, Кеңес заманында қалалар өскенімен кәсіпорындарға қажет жұмыс қолы Қазақстаннан тыс жерлерден әкелініп, республика халқы негізінен ауылдық жерлерде қалып келді. Қазақстан аумағында қалалардың қайта дамуы мен пайда болуының ерекше кезеңінің бірі - ХІХ ғасырдың екінші жартысы - ХХ ғасырдың басы болып есептеледі. Олардың кейбіреулері ортағасырдағы орындарында қайта жанданса, көпшілігі жаңа жағдайда, жаңаша сипатта пайда болып дамыды. Ел тәуелсіздік алғаннан кейін қалалардағы өзге ұлт адамдарының тарихи Отанына қайтуы кенет күшеюмен және кәсіпорындардың жаппай тоқтап қалуымен байланысты 1991-1994 жылдары қала халқы күрт кеміді. Алайда 1995 жылдан бастап ауылдардан қалаға ағылған адамдардың есебінен, әсіресе, ірі қалалар Алматы мен Астана тұрғындарының саны арта бастады. Өкінішке қарай, бұл үдеріске әлі күнге дейін қарсы шығушылар бар. Шын мәнінде, бұл қазақ халқының өсіп-өркендеуіне аса қуатты серпін әкелетінін болжау қиын емес. Қазақтардың қалалы жерлерде де басым болуы елге толық иелік етуге жол ашады.
Кесте 1 - 1991-2009 жж. қала және ауыл халқының өзгеру серпіні жылдар
Жылдар
Жалпы халық саны
Соның ішінде:
Пайыз есебімен
қала
ауыл
қала
ауыл
1991
16 358,20
9 366,90
6991,3
57,3
42,7
1992
16 451,70
9 404
7047,7
57,2
42,8
1993
16 426,50
9 343,20
7083,3
56,9
43,1
1994
16 334,90
9 162,60
7172,3
56,1
43,9
1995
15 956,70
8 884,40
7072,3
55,7
44,3
1996
15 675,80
8 730,30
6945,5
55,7
44,3
1997
15 480,60
8 635,20
6845,4
55,8
44,2
1998
15 188,20
8 499,40
6688,8
56
44
1999
14 955,10
8 414,50
6540,6
56,3
43,7
2000
14 901,60
8 397,50
6504,1
56,4
43,6
2001
14 865,60
8 413,40
6452,2
56,6
43,4
2002
14 851,10
8 429,40
6421,7
56,8
43,2
2003
14 866,80
8 457,10
6409,7
56,9
43,1
2004
14 951,20
8 518,20
6433
57
43
2005
15 074,80
8 614,70
6460,1
57,1
42,9
2006
15 219,30
8 696,50
6522,8
57,1
42,9
2007
15 396,90
8 833,30
6563,6
57,4
42,6
2008
15 571,50
8 265,90
7305,6
53,1
46,9
2009
15778,2
8423,7
7354,5
53,4
46,6
Қазіргі күнде урбандалу үдерісі әртүрлі факторларға байланысты жүзеге асады, мысалы Шығыс дүние бөлігінде бұл үдеріс табиғи туу коэффициенті себепкер болса, Батыс дүние бөлігінде қала тұрғындарының санының артуы негізінен көші-қон үдерісінің (қалаға келушілер мен кетушілер арақатынасының) оң сальдосы қалыптасқан жағдайда арта түседі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 911.3:314 (574-25) Қолжазба құқығында
САРСЕНОВА ИНДИРА БАКИТЖАНОВНА
Қазақстан Республикасының урбандалған аумақтарындағы
әлеуметтік - демографиялық мәселелер
6D060900 - География
Философия докторы (PhD)
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшілері
география ғылымдарының
докторы Нюсупова Г.Н.
Зальцбург университетінің
профессоры
Josef Strobl.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2012
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР
3
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
4
КІРІСПЕ
5
1
УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ҮДЕРІСТЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
14
1.1
Ғаламдық урбандалу үдерісінің негізгі бағыттары мен оның Қазақстандағы ерекшеліктері
14
1.2.
Қазақстан Республикасы аумағындағы қала агломерацияларының негізгі шекараларының қалыптасуы
22
1.3
Қазақстан Республикасы урбандалған аумақтарын экономикалық географиялық зерттеудің теориялық негіздері
26
1.4
Урбандалған аумақтардың формасы ретінде қала агломерацияларын зерттеудің әдістемелік амалдары
32
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
41
2.1
Қала халқы санының серпіні мен урбанистикалық құрылымының қалыптасуы
41
2.2
Қала халқы табиғи қозғалысының ерекшеліктері
46
2.3
Қалалық елдімекендердегі халықтың көші қон қозғалысын талдау
61
2.4
Қала халқының жастық-жыныстық құрылымының өзгерісі
75
2.5
Еңбек ресурстарының қалыптасуы және жұмыспен қамтылуы
83
3
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ
90
3.1
Қазақстандағы қоныстандырудың агломерацияланған формасы дамуын реттеудің экономикалық-географиялық мәселелері
90
3.2
Қазақстан Республикасының урбандалған аумақтар дамуының тұжырымдамасы
99
3.3
Қазақстандағы қала агломерациялары дамуының негізгі бағыттары мен болашағы
107
ҚОРЫТЫНДЫ
113
ҚОЛДАНЫЛҒАН ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
117
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге анықтамалар қолданған:
Агломерация (латын сөзінен aggqlomero - қосамын) - қала халқының топтық формаларын білдіру үшін қолданылатын термин. Ірі қала базасында пайда болатын аумақтық-экономикалық құрылым және қаламен араласқан елді мекендерді қамтып, үлкен урбандалу зонасын құрайды. Өндіріс шоғырын, инфрақұрылым және халықтың жоғарғы тығыздығымен ерекшеленеді. Қала агломерцияларының негізгі шекарасы халықтың маятникті көші-қонның ақырғы пунктерімен анықталады.
Демография - халық дамуының жалпы заңдары туралы ғылым, ол халықтың сандық және сапалық сипаттамаларын, оның қозғалысы мен өзара байланысы дамуының үдерістерін, сондай-ақ халықты зерттеу әдістерін зерттейді.
Келушілер саны - есепті кезеңде белгілі бір аумаққа басқа аумақтан келуші адамдар саны.
Қала - өндірістік, ұйымдастырушы-шаруашылық, басқарушы, мәдени, көліктік және басқа функцияларды орындайтын ірі елді мекен. Қала ірілігі тұрғындар санымен өлшенеді.
Мегалополис - бірнеше қала агломерацияларының бірігуінен пайда болған жоғарғы урбандалған зона. Біріккен агломерациялар - бір транспорттық желімен байланысқан, толық қалалық құрылысты ауданы мен экономикалық әлеуеті жөнінен ірі зона.
Мигрант - көші-қон үдерісіне қатысушы адам. Әрбір мигрант кеткен аумаққа қарай аумақтан кетуші, келген аумаққа келуші болып табылады.
Табиғи өсім коэфициенті - туу мен өлімнің жалпы коэффициенттерінің айырмасы.
Урбандалу - қалалардың, қала халқының өсуі, олардың қоғам дамуындағы рөлінің артуы және ірі қалаларға, басқа да халыққа тән белгілер, ерекшеліктер, өмір салты таралуының әлеуметтік үдерісі. Урбандалу сөзінің кең мағынасы - қоғам дамуындағы қалалардың рөлін көтеру, қала мәдениетін-тұрмыс жағдайын барша елді-мекендерге енгізу арқылы ел ресурстарын тиімді пайдалану үдерісі.
Халықтың көші - қоны туралы мәліметтер халықтың тұрғылықты жерлері бойынша ішкі істер органдарының келіп түскен құжаттарды талдау нәтижесіндегі статистикалық есептеу жолымен алынады.
Халықтың табиғи қозғалысы - табиғи жолмен халық санын өзгертетін туу мен өлімнің жиынтығын қортып, талдау. Табиғи қозғалысқа, сондай - ақ некелесу мен ажырасу да жатады: оларда әрине халықтың санын өзгертпейді, соған орай туу және өлімді есепке алу тәртібімен есепке алынады. Негізгі демографиялық үдерістерге халықтың табиғи өсімі, туу, өлім-жітім, некелер мен ажырасулар жатады.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
қ. Қала
ГАЖ Геоақпараттық жүйелер
ГМБ Геомәліметтер базасы
ЖІӨ Жалпы ішкі өнім
жж. жылдар
МБ Мәліметтер базасы
Млн. миллион
ҚазҰУ әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ҚР БҒМ Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
ЭГЖ экономикалық-географиялық жағдайы
% пайыз
%. промилле
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан - 2030 атты халқына жолдауында біздің еліміздің дамуының түпкі мақсаты экономикалық өсім және ол бүгінгі таңда, болашақта және келесі жиырма жылдықта да маңызды басымдылықтардың бірі болып табылатынын атап айтты.
Аталған мақсатқа жетуде маңызды рөлде Қазақстан Республикасы халқын еңбекпен қамту және урбандалған аумақтардағы еңбек нарығын реттеу табылады. Ол дегеніміз, урбандалған аумақтардағы халықтың әлеуметтік - демографиялық мәселелеріне назар аударуды қажет етеді.
Зерттеу мәселесінің өзектілігі болып қала халқының саны, әлеуметтік, ұлттық, гендерлік, жастық - жыныстық құрылымын, өмір сүру деңгейі құрылымындағы бұрын болған және қазіргі өзгерістерді ғылыми - негіздемелік бағалау қажеттілігі заманауи өткір әлеуметтік - демографиялық мәселелерді шешу мақсатында негізгі фактор ретінде табылады.
Қалалар қоғам өмірінде бәрімізге белгілі үдемелі рөл ойнайды. Барлық заманауи мемлекеттерде қалалар халықтың өмірінде экономикалық, саяси және мәдени - рухани орталықтары болғанын айтуға болады. Тек қалаларда ғана үдемелі даму жүзеге асады. Қаланы қоғамдық өндірістің белгілі бір жүйесінде қоғамның ұйымдастыру әлеуметтік кеңістіктік формасын заңды ресімделген және шектелген аумақ ретінде анықтауға болады.
Қаланы күрделі және көпөлшемді ағза ретінде қарастыру керек, себебі мұнда әлеуметтік, экономикалық, демографиялық және т.б. құбылыстар қабаттасады. Қала экономикалық аймақтың бірлескен орталығы ретінде көрініс бере отырып, қоғамдық еңбек бөлінісінің жетекші звеносы болып табылады. Тек қалаларда барлық үдемелі инновациялар туылады, тек қалаларда ғана қоғам дамуының қозғаушы және тірек базасының өзіндік рөлі қалыптасады.
Заманауи кезең барлық әлемде урбандалу үдерісінің қатты дамуымен сипатталуда. Бұл үдеріс ХХ ғ. 50 - ші жылдың жартыжылдығына жедел түрде дамыса және бүгінде қоғамдағы адамзат дамуының негізгі векторын анықтайды. Қазақстанда дүниежүзілік үдерістен сыртта қалмай, сонымен қатар урбандалу үдерісіне қатысуда. Қазақстандағы урбандалу үдерісінің дамуы негізінен таза аграрлық өлкеден қала халқы басым республикасына айналуы басты дәлел болып табылады.
Қоғамның әлеуметтік - экономикалық дамуында маңызды рөлде халық болып табылады. Сондықтан да, қалалардың және басқа да қоныстардың дамуы, әсіресе оның әлеуметтік - экономикалық аспектісі халық пен оның әртүрлі демографиялық үдерістерімен тығыз байланыстылығын міндетті түрде қарастыру керек.
Кеңес кезеңі тарихында Қазақстанда қала түзілу мәселесіне, әсіресе қаланы орналастыру жүйесінің дамуына көп көңіл бөлінді. Бұл ол кезде ауыл қонысының басым болуымен түсіндірілді. Қалалар тек Қазақстан экономикасының аймақтық ерекшеліктерін теңестіруде ғана емес, сонымен бірге, елдің әлеуметтік - экономикалық, ғылыми - техникалық, мәдени дамуы үшін өзіндік тірек базасын қалыптастыру негізінде айтарлықтай маңызды рөл ойнауы қажет болды.
Қазақстандағы отандық және дүниежүзілік тәжірибедегі қалалардың барлық қызметтік және иерархиялық типтері де бар. Бұл экономикалық - демографиялық үдерістердің әсері негізінде өндіргіш күштердің орналасуымен, материалдық өндірістің және өндірістік емес сферасының дамуымен, сонымен қатар табиғи - климаттық жағдайларымен түсіндіріледі.
1989 ж. Бүкілодақтық халық санағының мәліметтері бойынша, Қазақстанда халық саны 50 мың адамнан жоғары 30 - ға жуық қалалар, халық саны 100 мыңнан астам 19 қала, халық саны 300 мыңнан астам 5 қалалар болды.
1970 ж. Қазақстандағы халықты орналастыру тарихында қала және ауыл тұрғындарының салмағы теңестірілді, ал 80-ші жылдардан бастап, республиканың халықтар құрамында қала тұрғындарының салмағы басым болды. 1991 жылдың басында 83 қала және 211 қала типтес жұмысшы кенттері Қазақстандағы барлық халықтың 57,7 % құрады [1]. Бүгінгі таңда статистика агенттігінің мәліметтері бойынша, 2010 жылы 86 қала мен 175 қала типтес аудандар Қазақстандағы барлық халықтың 53 % ғана құрады [2]. Сондықтан да, Қазақстан 80-ші жылдары қала халқы басым және үнемі өсіп отырған ел болды. Бұл бағыт қазіргі кезге дейін сақталып келуде.
80-ші республикада басты орында әрі қарай табиғи ресурстарды игерумен байланысты шағын қалаларды дамытуға назар аударылды, мұндағы қала халқының жалпы үлесі 62,6 % құрады. Оларды орналастыру көрінісі айтарлықтай әркелкі (мозаикалы) түрде болды: олар таулы және тауалды аудандарда, теміржол магистралінің маңында және аз шамада өзен жағалауында қоныс тепті. Бұл негізінен, кеңестік қала түзуші кезеңінде шаруашылықты белсенді игеруде аумаққа қоныстандыру үдерісімен байланысты.
Аталған қалалар пайда болған алғашқы күнінен бастап, аудантүзуші қызметтерін орындады. Олардың экономикалық - демографиялық дамуының талдауы көрсеткендей, ірі агломерацияда орналасқан қалалардың біршама бөлігі және екінші, үшінші ретті қалалар қызметін орындайтын қалалар айтарлықтай деңгейде өзінің шағын қала сапасын жоғалтады. Бұл, ең бірінші кезекте Алматы және Қарағанды агломерацияларының шағын қалаларына қатысты: қалалардың көбісі ауылшаруашылықтық аумақтарына жатқан ұйымдық - шаруашылықтық орталықтар қызметін орындады. Шағын қалалардың екінші бөлігіне келетін болсақ, олардың басым бөлігінде халықтың аз ғана бөлігі тұрады. Ол пайдалы қазбаларды өндіру және өңдеу көлемінің біртіндеп қысқаруымен, қиын табиғи - климаттық жағдайларымен, әлеуметтік - тұрмыстық сала дамуының төменгі деңгейімен байланысты болды.
Республикадағы халықты қоныстандыру жүйесіндегі маңызды рөлді орта және үлкен қалалар алады. Олардың экономикалық - демографиялық даму мәселелерін зерттей келе, келесі айғақты ескеруіміз қажет, яғни үлкен қалалардың қатты өсуі олардың экономикалық құрылымының өзгеруіне, олар өздеріне тән емес ранг бойынша біртіндеп босауына және де өндірістің орналасуы мен басқа да іс - әрекеттердің түріне сәйкес болуы керек. Аталған мәселенің шешілуі жан - жақты ойластырылған, ғылыми нәтижелерге сүйенген, яғни біздің көзқарасымыз бойынша, республиканың урбандалған аумақтарындағы әлеуметтік - экономикалық, этностық және демографиялық даму ерекшеліктерін ескеретін бірнеше шаралар қатарынан тұратын келесі онжылдыққа арналған әлеуметтік - демографиялық саясат негізінде жүзеге асуы мүмкін.
Сонымен, Қазақстандағы урбандалған аумақтардағы халықтар елдің әлеуметтік - экономикалық дамуында және көптеген салаларда жетекші рөлді алады және тек қана олар барлық қазақстандық қоғамның даму бағыттарын анықтайды. Сондықтан да, Қазақстан қала халқының әлеуметтік - демографиялық даму мәселелерін зерттеу тұтас алғанда, қоғамның даму деңгейі қаншалықты екені туралы саралауға, олардың мәселелік сұрақтарын анықтауға және әрі қарай даму болашағын болжауға рұқсат береді.
Жоғарыда аталғандардың барлығы, диссертацияның практикалық және болжамдық аспектілері үшін айтарлықтай маңызды екенін көрсетеді. Заманауи әлеуметтік - демографиялық жағдайды бағалау үшін оның түпкі даму тарихын білу өте маңызды, соған байланысты, әсіресе, өткен уақытпен байланысты ретроспективалы талдау міндетті. Қала халқын өнеркәсіп орындарында, көлікте, мәдени мен ғылыми орындарда қаншалықты жұмыспен қамтылғанын зерттеу барлық заманауи әлеуметтік - экономикалық, демографиялық, мәдени және т.б. мәселелерді шешумен тығыз байланысты. Қала және онда тұратын халықтың мәселелерін зерттемей, олардың болашақтағы дамуын болжау мүмкін емес.
Бүгінгі таңда міндеттерді шешудегі маңызды бағыттардың бірі болып, қоғам мүддесіндегі қала дамуы, қала және ауыл елді мекендерін орналастыру, тиімді демографиялық саясатты өңдеу және жүзеге асыру, урбандалу үдерісін оқу және зерттеулерді мақсатқа сай бағытталған реттеу болып табылады.
Қала дамуының аумақтық ерекшеліктерін және елді мекендер желісі мен урбандалудың мүмкін болатын аймақтық ерекшеліктерін тану ғылым мен практикада маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Әлеуметтік қайта құрылу және ғылыми - техникалық үдеріс жағдайында қала қоғам өмірінде өсу әсерін тигізе отырып, табиғатпен өзара әрекеттеседі.
Бәрімізге белгілі, қала күрделі көпөлшемді организм ретінде әлеуметтік, экономикалық және техникалық құбылыстары қабаттасқан кешен, экономикалық аудандардың бірлескен және командалық орталығы ретінде әрекет етеді және қоғамдық еңбектің аумақтық бөлінісінде жетекші звено болып табылады.
Қазақстандағы қала дамуының ерекшелігі аумақтық орналасуы тарихи қалыптасқан жеке үлкен емес шағын қалалар халықты қоныстандырудың бірыңғай жүйесінде өзіне сәйкес атқаратын қызметті орындай алмауымен түсіндіріледі. Бұл бірінші кезекте, Қазақстандағы үлкен, орта және шағын қалаларды халықтың әлеуметтік - демографиялық мәселелерімен байланысты.
Бұл міндетті шешу қазіргі қала елдімекендерін даму мәселесін облыс кескінінде республикадағы олардың өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, терең зерттеуді қажет етеді. Бұл мәселенің маңыздылығы урбандалу үдерісінің жалғасуымен шиеленісе түсуде.
Атап айтсақ, урбандалу үдерісі тек қала және ауыл халқы қатынасын өзгертіп қана қоймай, республикадағы ауыл халқының аумақтық таралуын да өзгертті.
Міне, сондықтан да жоғарыда аталғандарға сүйене отырып, ғылыми жұмыстың ғылыми өзектілігін айтуға негіз бар.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Мәселенің зерттелу деңгейін қарастырмас бұрын, біз өте бір маңызды аспектіге назар аударғанды жөн көрдік. Себебі, қала және қала халқының даму мәселелері айтарлықтай деңгейде экономистермен, демограф ғалымдармен жақсы зерттелген. Сонымен бірге, қала дамуының экономикалық және демографиялық мәселелері, олардың халықты қоныстандыру жүйесіндегі олардың рөлі кеңес ғалымдарының көптеген еңбектерінде көрініс тапқан. Дегенмен, Қазақстандағы қала халқының әлеуметтік - демографиялық дамуының арнайы кешенді зерттелуі әлі күнге дейін нашар зерттелген. Біз осы аталған мәселені ГАЖ технология көмегімен қала және қала халқының әлеуметтік - экономикалық және демографиялық мәселелерін кешенді тұрғыда және динамикада өзара байланыстылығын зерттелуін қарастырамыз. Урбандалу үдерісімен айналысатын белгілі кеңес ғалымдары еңбектерінде урбандалу үдерісі дамуының экономикалық негіздері зерттеліп, ғылыми - техникалық революция жағдайында урбандалудың басты бағыттары анықталған.
Егер де кеңес ғалымдарының еңбектерін қарастыратын болсақ, ресейлік ғалым Б:С.Хорев урбандалуды қоғамдық - аумақтық еңбек бөлінісіне, ең алдымен қала және ауыл арасындағы еңбек бөлінісіне негізделген көпжақты әлеуметтік - экономикалық және географиялық үдеріс ретінде қарастырса, отандық ғалым У.И.Искаковтың пікірі бойынша, урбандалу бұл тек қаланың аумақтық және сандық өсуі ғана емес, ол ең алдымен қала өмір сүру іс - әрекеті түрінің шоғыры ретінде, қала өмір сүру формасының таралуы, ел аумағы бойынша халықтың біркелкі таралуы, яғни таралу, түзілу және еңбек ресурстарынан тұрады деп түсінеді. Бірақ та, урбандалу анықтамасын мәнін ашу үшін кең шеңберде қарастырсақ та, бұл үдерісті анықтауда дәстүрлі амалды жоққа шығаруға болмайды, яғни оны анықтайтын көрсеткіштерден - ондағы қала саны мен қала тұрғындарының сандық өсімі, қоғам дамуындағы қалалардың рөлі мен орнынан бас тартпауымыз керек.
Бірақ, урбандалу - бұл тек қала халқы санының өсуі ғана емес, сонымен қатар адамның өмір сүру пішінін өзгертумен байланысты көпөлшемді іс - әрекеті. Елдің, аймақтың тұрғындары (адамдар, халық) материалдық байлықтың басты өндірушісі және сонымен бірге, біруақытта тұтынушы. Халық - зерттеудің өте маңызды және күрделі объектісі, оны көптеген ғылымдар зерттейді.
Қалалардың геодемография мәселелері - кешенді маңызды зерттеулердің бірі, ол әртүрлі аспектілерге ие: әлеуметтік - экономикалық, архитектуралық - құрылыс, демографиялық, географиялық, экологиялық, статистикалық және т.с.с.
Оны зерттеу көптеген ғылымдардың пәні болып табылады, оның әрқайсысы өзіне тән сұрақтарды қарастырып, оның ерекшелігін анықтайды. Сонымен, демография қала мәселесін қарастыра отырып, демографиялық құрылым түзілуін, халық санының өзгеруін және бір категориядан басқа бір категориялы елдімекендерге ауысуын зерттеп, көші - қон және т.б. үдерістеріне урбандалудың әсерін талдайды. Бірақта бірі бірімен тығыз байланысқан қала өмірін жан - жақты зерттеп, жалпы бір нәрсені танудағы ғылымдар жалпы заңдылықтарды зерттеуде де өзара тығыз байланысты. Халықты қоныстандыру - күрделі әлеуметтік - экономикалық үдеріс, сондықтан да, ол жоғарыда аталған барлық ғылымдардың зерттеу пәні болып табылады. Халықтың серпіні мен орналасуына табиғи жағдайлар, географиялық орта өз әсерін тигізеді. Ол адам өмірі мен өндіргіш күштер дамуын жеңілдетеді немесе қиындатады. Дегенмен, халық дамуындағы барлық қоғамның басты қозғаушы күші әрқашанда өндіріс тәсілі болады. Халықты орналастыру және даму заңдары тарихи үдеріспен сипатталады және олар өндіріс тәсілдеріне негізделіп, қоғам дамуымен бірге өзгеріп отырады. Әрбір қоғамдық - экономикалық түзілімге өзіндік заңдар тән, яғни олар халықтың ұдайы өсіп - өнуін, оның санын, құрылымын, жұмыспен қамтылуын, орналасуын және т.с.с. анықтайды, сондықтан да халықты зерттеу халықтың өміріндегі әлеуметтік - экономикалық жағдайларының өзіне тән ерекшеліктерімен қоғам дамуындағы ерекшеліктердегі білімге сүйене отырып, өндірістік қатынастардағы сипатта зерттеумен тығыз байланыста екендігін міндетті түрде зерттеу керек.
Қазіргі кездегі урбандалу үдерісінің дамуы әртүрлі ғылым саласындағы көптеген мамандармен зерттелуіне назар аударылуда: осы сұраққа арналған ғылыми еңбектер саны отандық әдебиеттермен қатар, шетел әдебиеттерінде де артып, зерттеу тақырыбының ауқымы кеңеюде.
Кеңес Одағында урбандалу географиялық, экономикалық, демографиялық, архитектуралық, экологиялық, әлеуметтану және т.б аспектілерде зерттелді. Ғылымның дамуына ең құнды үлес қосқан Ю.Л. Пивоваров [3-4], Б.С. Хорев [5-6], Г.М. Лаппоның [7-8] жеке еңбектерін айтуға болады. Бұл ғалымдар географиялық және қоныстандыру аспектілеріне үлкен назар аудара отырып, заманауи урбандалу сұрақтарын кең ауқымда оның бағыттарын, даму факторларын, аймақтық және елдер арасындағы айырмашылықтарын жоғары ғылыми деңгейде шешті.
Халықты орналастырудың теориялық - әдістемелік мәселелері О.Б. Лармин [9], А.Я. Кваши [10] және т.б. еңбектерінде зерттелді. Көптеген ғалымдардың назары демографиядағы жетекші бағыттардың бірі туу көрсеткішіне арналды. Туу мәселесі сонымен бірге Р.И. Сифман [11], В.А.Борисов [12], Г.А. Бондарская [13], А.И. Антонов [14], Д.К.Шелестов [15] және т.б. еңбектерінде қарастырылды.
Қала және қала халқының әлеуметтік даму мәселесі мен болашағы М.Г. Бархин [16], О.Н. Яницкий [17], А.В.Дмитрев пен М.Н. Межевич [18], Н.А. Аитов [19] және т.б. еңбектерінде зерттеліп, баяндалды.
Қазақстанда халықты зерттеу мәселелері 70-ші жылдардың басында жүйелі және көпжоспарлы сипатқа ие болды.
Қазақстандық экономисттердің бірнеше жұмыстары кеңес кезеңіндегі Қазақстанның демографиялық үдерістеріне арналды. Атап айтсақ, Л.Квон, Е.Гладышева және Л.Газархтың [20-22] мақаласында халық саны, табиғи өсім, әлеуметтік және ұлттық құрамы, өмір сүру ұзақтылығы мен өлім - жітімнің серпіні қарастырылды.
Республикадағы халықтың көші - қоны сұрақтарына Г.Москвина [23] және М.Мельдаханованың [24] мақаласы арналды. Мақалада урбандалу үдерісімен байланысты халықтың аумақтық қозғалысының ерекшеліктері зерттеледі.
Сонымен қатар Б.Я.Двоскиннің Қазақстанның экономикалық - географиялық аудандастыру атты еңбегін айтуға болады. Еңбекте Қазақстандағы жеке аудандардың мамандану бағыты мен аймақтық дамуы табиғи - климаттық және географиялық ерекшеліктері тәуелділігіне байланысты сұрақтарды көтереді [25]. Жұмыс географиялық аспектіде жазылып, елдің жеке аудандарының табиғи - климаттық жағдайларына назар аударады.
Тарихи демография мәселелерін зерттеуде М.Тәтімовтың құнды еңбектерін ескермеуге болмайды [25-28]. Аталған ғалымның еңбектері демографиялық мәселелерді зерттеуде даусыз және өзіндік бағытта сипатталатын айғақтарға толы статистикалық материалдарға сүйенеді.
Қазақстандағы халықты зерттеудің кейбір аспектілері Т.Б.Балакаев [29], Г.Ф.Дахшлейгер [30], К.Н.Нүрпейісов [31], С.Б. Нұрмұхамедов пен Б.Н. Әбішеваның [32] және т.б. авторлардың еңбектерінде баяндалады.
Қазақстандағы жұмысшылар табының қалыптасуы және өнеркәсіптің орналасуы мен дамуына қатысты мәселелерге арналған еңбектер келесі А.Н. Нусупбековтың [33], М.Х. Асылбековтың [34] және А.Ш. Алтаевтың [35] еңбектерінде көрсетіледі.
А.Ш. Алтаевтың Қазақстандағы жұмысшылардың әлеуметтік дамуы монографиясында (1970 - 1990) жаңа тұжырымдама тұрғысында Қазақстандағы өнеркәсіптік жұмысшылардың әлеуметтік дамуын сипаттайтын мәселелер кешені зерттеледі. Бұл жұмыс біз үшін үлкен қызығушылық туғызады, себебі тұрғылықты жеріне байланысты жұмысшы мен қала тұрғыны ұғымдары ұқсас.
Түйіндей келе, Қазақстанның қала халқы мәселелерін зерттеуде қазақстандық ғалымдармен белгілі бір нәтижелерге қол жеткізілді. Дегенмен, көптеген сұрақтар нақтылай зерттеудің тұжырымдамалық тұрғысында өз деңгейінде шешімін тапқан жоқ. Соның ішінде, қала дамуына әлеуметтік - экономикалық факторлар әсерінің аспектілері толықтай зерттелмеді. Сондықтан да, жоғарыда аталған мәселелер зерттелгелі отырған ғылыми жұмыстың зерттеу пәні болып табылады.
Экономикалық-демографиялық мектептің негізін қалаушылар демографиялық саясат мәселелері және халық өсуінің теориялық және практикалық сұрақтарына қатысты көптеген еңбектер арнады, бірақ та осыған қарамастан, урбандалу үдерісімен байланысты қаланың әлеуметтік - экономикалық дамуы ретінде қоныстандыруды жоспарлы қалыптастыру және Қазақстандағы қала дамуын реттеуге қатысты осындай күрделі мәселелерді зерттеуде айтарлықтай жетістікке қол жетті деп айтуға болмайды. Жеке үзінді зерттеулер бұл мәселені зерттеуде айтарлық өзіндік із қалдырмады. Практикалық жоспарлау үшін әрі қарай өңдеулер қажет, яғни әрбір аудан, қала, облысқа тән өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, нақты материалдарға сай негізделуі керек.
Аталған маңызды мәселелер терең зерттелуі тиіс және экономкалық жоспарлау іс - әрекетінің мүддесі негізінде өңделуі керек.
Урбандалудың күрделілігі мен көріну формасының алуантүрлілігі бұл үдеріс мәнін бір ғана мағыналы анықтамасының болмауымен түсіндіріледі және оның қоғам дамуындағы рөлін бағалау қала құрылысшыларымен, демографтарымен және т.с.с. негізделеді. Оны зерттеуде әртүрлі ғылымдар өкілдерінің арасындағы байланыстар әлі нашар. Урбандалу үдерісі кешенді мәселе ретінде зерттелу енді бастау ала бастады.
Елдегі немесе жеке аудандардағы еңбек ресурстарының саны, геодемографияның ерекшелігі олардың экономикалық әлеуетіне, сол немесе басқа бір аумақтың өндіргіш күштер дамуына үлкен әсерін тигізеді. Сол уақытта халықты аумақтық ұйымдастыру мәселесін шешу барлық халық шаруашылығын дамыту сияқты ең бірінші кезекте әлеуметтік мақсаттарға, адам қажеттілігі мен қызығушылық басымдылықтарына бағынуы тиіс.
Басқа сөзбен айтқанда, геодемографияның алуантүрлі аспектілерінің өзіндік ерекшеліктері мен барлық кешенін зерттеу керек: .физикалық - географиялық, этно - конфессиональды, тарихи - мәдени, демографиялық, саяси, әлеуметтік - экономикалық және экологиялық. Мұндай кешенді зертеу мен сипаттама елдің жалпы көрінісі мен аудандардың өзіндік даму ерекшеліктерін анықтауға көмектеседі. Мұндағы сипаттама экономика дамуының болашағын көруге рұқсат беретін элементтерден тұруы керек.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бәрімізге белгілі, ғылым практикалық қажеттілік пен қоғам сұранысымен тығыз қатынаста пайда болып, дамиды. Қазақстандағы өндірісті орналастыру мен дамыту сияқты халықтың әлеуметтік - демографиялық мәселелері теориясы мен әдістерінің конструктивті мәні тұтас алғанда, аймақтық экономика, елдің және оның аймақтарындағы шаруашылық кешендерді жоспарлау және басқару, өнеркәсіптік іс - әрекет дамуының өзекті мәселелерімен үздіксіз байланыста.
Қазақстандағы қалалардың әлеуметтік - демографиялық жағдайларының бағыттары мен факторларын талдау негізінде урбандалған аумақтардың аймақтық даму ерекшеліктерінің басым бағыттарын анықтау табылады.
Осыған байланысты мақсатқа сай, келесі нақты міндеттерді шешу алға қойылады:
- Ғаламдық урбандалу үдерісінің негізгі бағыттарын және оның Қазақстандағы ерекшеліктерін анықтау;
- Урбандалған аумақтардың әлеуметтік-демографиялық үдерістерін зерттеудің ғылыми-негіздемелік және географиялық амалдарын өңдеу;
- Әртүрлі категориядағы қалалардың заманауи демографиялық жағдайын факторлар мен даму жағдайларының кешенді экономикалық-географиялық талдау негізінде талдау және бағалау;
- қала түзуші қызметтерін және қоныстандырудың тірек қаңқасын нығайтумен байланысты урбандалған аумақтар дамуының өзарабайланысын анықтау;
- Республика аймағындағы урбандалудың әрі қарай дамуының ғылыми тұжырымдамасын өңдеу;
Зерттеу объектісі болып Қазақстанның урбандалған аумақтарындағы қала халқын қоныстандыру болып табылады.
Зерттеу пәні
Зерттеу әдістері. Жүйелі талдау, картографиялық, математикалық, статистикалық, ГАЖ, геокеңістіктік талдау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыста заманауи кезеңіндегі Қазақстан қала халқының әлеуметтік - демографиялық даму мәселелерін кешенді және жан - жақты зерттеуге алғаш қадам жасалады. Сонымен бірге, зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы болып, алғаш рет кешенді және жүйелі амалдар негізінде қалалар дамуының әлеуметтік - экономикалық және демографиялық негіздері зерттеліп, Қазақстан Республикасының аумақтық урбанистикалық құрылымын жетілдірудегі мәселелер мен басым бағыттары анықталды.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Жасалынған ғылыми зерттеу нәтижелері, карталар сериясы, тұжырымдамалар қоғам мүддесіндегі қала дамуы, қала және ауыл елдімекендерін орналастыру, тиімді демографиялық саясатты өңдеу және жүзеге асыру, урбандалу үдерісін оқу және зерттеуді мақсатқа сай пайдалануда қажетті болып табылады.
Жұмыстың сыннан өтуі. Зерттеу қорытындылары Современная экономическая, социальная и политическая география: проблемы и перспективы (Алматы, 2009), Мир и Россия: регионализм в условиях глобализации (Москва, 2010), VI Жандаев оқулары (Алматы, 2011) атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларында баяндалып, ғылыми басылымдарда жарық көрді. Зерттеудің негізгі нәтижелері көрініс тапқан 7 мақаланың 3-і ҚР БҒМ ғылым саласындағы бақылау комитеті тізіміне кіретін журналдарда және 1 мақала шетелдік импакт-факторы нөлден жоғары журналда басылған. Қазақстан қала халқының әлеуметтік - демографиялық даму мәселелерін кешенді және жан - жақты зерттеуге алғаш қадам жасалады. Сонымен бірге, зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы болып, алғаш рет кешенді және жүйелі амалдар негізінде қалалар дамуының әлеуметтік - экономикалық және демографиялық негіздері зерттеліп, Қазақстан Республикасының аумақтық урбанистикалық құрылымын жетілдірудегі мәселелер мен басым бағыттары анықталды. Қазақстандағы қала дамуы мен қала халқы санының өсуі тек оң үдеріс болып қана қоймай, кері салдары бар көпөлшемді үдеріс болып табылады. Қазақстандағы зерттеудің берілген бағыты елдегі қалыптасқан ішкі экономикалық және геосаяси жағдайда халықтың әлеуметтік - демографиялық мәселелерін шешуде жаңа міндеттер мен амалдарға негізделген жаңа мазмұнмен толықтырылуы тиіс.
Диссертациялық жұмыстың құрылым мен көлемі. Жұмыс 3 тараудан, кіріспе, қорытынды және қолданылған ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы мәтіндік бөлімі 126 беттен тұратын жұмыс құрамында 12 сурет, 21 кесте бар. Әдебиеттер саны 162.
1 УРБАНДАЛҒАН АУМАҚТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ҮДЕРІСТЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ғаламдық урбандалу үдерісінің негізгі бағыттары мен оның Қазақстандағы ерекшеліктері
Урбандалу - қалалардың, қала халқының өсуінің, олардың қоғам дамуындағы рөлінің артуы және ірі қалаларға, басқа да халыққа тән белгілердің, ерекшеліктердің, өмір салтының таралуының әлеуметтік процесі. Урбандалу сөзінің кең мағынасы - жалпы қоғамның дамуындағы қалалардың рөлін көтеру, қала мәдениетін-тұрмыс жағдайын барша елді-мекендерге енгізу арқылы ел ресурстарын тиімді пайдалану үдерісі. Зерттеушілердің пікірлері бойынша, жоғары урбандалған арнайы ортаның қалыптасуы мен дамуы - нақты урбандалу үдерісінің мағынасын ашады. Жоғары урбандалған ортада ғана адамның еңбекке, тұрмысына, демалуына қойылатын негізгі талаптарының орындалу мүмкіндіктері шексіз. Сондықтан ірі қала төңірегінде агломерациялардың қалыптасуы заңды құбылыс. Қала агломерациялар тек ірі қаланың мүмкіндігін кеңінен пайдаланып қана қоймайды, олар оның инфрақұрылымының дамуына мағыналы әсерін тигізетіні сөзсіз, олардың қаладан гөрі белсенділігі басым, өзгеріске жылдамдығы өз ортасымен ғана шектелмейді, жанындағы аймақтың бәріне ықпалын тигізеді.
Урбандалу - латынның urbs - қала сөзінен шыққан. Негізінен қала халқы санының өсуін айтады. Қазіргі заманда бүкіл дүние жүзінде урбандалудың мынадай этаптарын байқауға болады:
1) Қала халқы санының өте үлкен қалыппен өсуі. 1900 жылдары қалада дүние жүзі халқының 14 % , ал ХХ ғасырдың орта шенінде 30 - ы, 1990 жылы 45 % , 2000 жылы 50 % - ы тұратын болды. ХХI ғасырдың басында қала мен ауыл тұрғындарының саны теңесті.
2) Үлкен қалалардың санының өсімі. Үлкен қалалар ішінде өте ірі миллионер қалалардың халқы 1 миллиард адамнан асып түсті. ХХ ғасырдың басында тек 70 -80 жж. ортасында дүние жүзіндегі миллионер қалалар 200 - ден, ал ғасыр соңында 400 - ден асты. Дүние жүзінде 2004 жылы әрқайсысы 10 млн халқы бар 25 гигант қала пайда болды. Ең бірінші жеті қалаға Токио (34 млн), Нью - Йорк (21 млн), Сеул (20 млн), Мехико (19,3), Бомбей (19 млн), Осака (18 млн), Сан Паулу (18,5 млн) жатады [36].
3) Қалалардың ерекшелігі бұрын қала нүкте сияқты болса, қазір олар ірі агломерация мен мегаполистерден тұрады. Қысқаша бұларға тоқтала кетейік. Агломерация деп негізгі ірі қаласы бөлініп тұратын, урбандалған ареалды айтады. Ал мегаполис деп кең урбандалған аймақтарды айтады 2.
Дүниежүзі елдерінің соңғы ғасырлардағы дамуына ой жүгіртсек, өндірісі дамып, экономикасы жетілген сайын урбандалу үдерісі де күшейе түсетінін ұғынуға болады. Дамыған елдерде қала халқының үлесі 75 - 80 % мұнда ең ірі агломерациялар мен мегаполистер орналасқан. Және де өнеркәсіп пен көліктің концентрациясы экологиялық жағдайды нашарлатуда. Бұл проблема субурбандалу деңгейін де жоғарылатты. Субурбандалу кері процесс, қаладан ауылға көшіп бару. Бірақ үлкен қалалардың негізгі проблемасы әлі шешілген жоқ.
Индустриялық қоғамда қалалық қоныстану басым болды; Мұның өзі шаруашылықтың басты саласы - өнеркәсіптің қалаларда шоғырлануы мен байланысты. Қазіргі кезде дүние жүзі бойынша қоныстардың екі түрі (қалалар мен ауылдар) деп жіктеледі. Соған қарамастан, елдер арасында қала және ауыл ұғымдарын анықтауда айырмашылықтар байқалады. Көбінесе қоныстану түрін анықтағанда тұрғындар саны ескеріледі, бірақ бұл көрсеткіш барлық елдерде бірдей емес. Исландия мен Данияда халықтың саны 250 - ден асқан елді мекендер қала деп есептелсе, Ресейде қала болу үшін тұрғындардың саны 12 мыңнан, Нидерландыда 20 мыңнан, ал Жапонияда 30 мыңнан артық болу қажет. Жалпы алғанда, қалалар қатарына ауыл шаруашылығынан басқа салалар басым болатын, көбінесе әкімшілік орталығы қызметін атқаратын салыстырмалы түрде ірі елді мекендер жатады. Қала дәрежесі берілмеген елді мекендердің барлығы ауылжық қоныстар деп аталады.
Урбандалудың аумақтық айырмашылықтары. Қалалардың өсуімен қалалық өмір салтының кеңінен таралуын, экономикалық қуаттың қалаларда шоғырлануы урбандалудың басты белгілері қатарына жатқызуға болады. Әдетте, урбандалуды сипаттау үшін салыстырмалы көрсеткіштер (халықтың жалпы санындағы қала тұрғындарының үлесі) алынады. Мысалы, Германияда қала халқының үлесі 86 % - ды, ал Үндістанда 28 % - ды құрайды. Соған қарамастан, абсолютті көрсеткіштер, қала халқының жалпы саны мүлде басқаша жағдайды көрсетеді: Германияда қалалықтардың жалпы саны 70,5 млн адам болса, Үндістанда 280,6 млн. Адам. Сонымен салыстырмалы көрсеткіштер урбандалудың деңгейін, ал абсолютті көрсеткіштер ауқымын нақты көрсетеді. Дүние жүзі бойынша урбандалудың ең жоғары деңгейі Солтүстік Америка, Еуропа және Аустралияда байқалады. Мұнда қала санының өсуі мен дамуы өнеркәсіптің өркендеуімен тығыз байланысты болды. ХХ ғасырдың басында бұл аймақтарда қала халқының саны күрт өсіп, дүние жүзіндегі қала халқы санының жартысын құрады. Соңғы онжылдықтарда дамыған аймақтардың үлесіне әлемдегі қала халқының 30 % - ы ғана тиесілі болды.
Урбандалудың даму кезеңдері деңгейі мен ауқымы жағынан ғана емес, даму дәрежесі жөнінен де айырмашылықтар жасайды. Урбандалу даму барысында бірнеше кезеңдерден өтеді.
Қазіргі заманғы урбандалу тән елдерде қалалар жүйесі қалыптасып біткен, мұнда қала халқының саны баяу өседі; жаңа қалалар мүлде пайда болмайды. АҚШ пен Канадада контурурбандалу, яғни қалада жұмыс істейтіндердің қала агломерациясынан тыс елді мекедерге қоныс аударуы жүруде. Бұл ауыл халқы санының артуына апарып соғады. Урбандалу бүгінгі күні дүниежүзін қамтыған үдеріс болып есептеледі. Урбандалу дегеніміз қала халқы санының өсуі, үлкен қалалардың пайда болуына себепкер болады.
Кемелденген урбандалу
Сипаты: субурбандалу, қазіргі заманғы урбандалу. Қала халқының үлесі 75 % - дан жоғары
Дамыған урбандалу
Сипаты: қала агломерациялары мен мегаполистері; миллионер қалалардың жедел өсуі. Қала халқының үлесі 50-75 % - құрайды
Қалыптасып жатқан урбандалу
Сипаты: қала санының артуы, ірі - қалалардың өсуі. Қала халқының үлесі 50 % - ға дейін.
Сурет 1 - Урбандалу үдерісінің даму кезеңдері
Бұл үдеріс бірнеше аспектіге тәуелді болады. Бүгінгі таңда барлық елдерде дерлік урбандалу үдерісі қарқынды жүре бастады, ол мемлекеттің әлеуметтік - экономикалық дамуына, географиялық орналасуына, демографиялық үдерістің жүру барысына байланысты.
Сурет 2 - Қала дамуының эволюциясы
Өтпелі кезең жағдайында елдің Үкіметі демографиялық саясатты қалыптастырудың жалпы ғылымдарды қамтыған, кешенді жүйеленген өзіндік концепциясын жүзеге асыруы тиісті. Демографиялық әлуеттің сипаттамасы және оны талдау өз кезегінде әлеуметтік сипаттағы нақты шешімдерді қабылдау мәселелерін бірегей зерттеу нысаны ретінде, ғылыми сараптау арқылы аумақтың урбандалу деңгейін болжауға, анықтауға жол ашады және де негізгі демографиялық көрсеткіштерді жүйелеп, шешуші буындарын айқындауға мүмкіндік береді. Осыған орай олардың шешімін жеке бағыттар ретінде ғана емес, өзара түбегейлі байланысқан сабақтас мәселелер ретінде қарастыру қажеттігі шығады. Бұдан басқа, урбандалу ортасына демографиялық құбылыстардың өзіндік ерекшеліктері де маңызды қызмет атқаратыны түсінікті. Урбандалу үдерісінің қалыптасуында адамзат өмірін ұдайы өндіру процесі шешуші рөл атқарады. Демографиялық процестер салауатты өмір салтының қалыптасуына мәнді ықпал етеді. Нағыз урбандалу - ұлтты өсіріп, елді көркейтеді.
Демографиялық дамудың бүтіндей динамикасын айқындау халықтың саны мен зерттеу уақытына сәйкес құрылымын анықтау көп мәнді күрделі мәселе. Бұл аймақтық та, ғаламдық та масштабта маңызды. Халық адамның қоршаған ортада жасаған өзгерістері мен сәйкес азаяды немесе көбейеді және демографиялық дамудың қазіргі қарқындары, өмір сүру үлгісі және халықтың жүріс - тұрысы олардың табиғи қысқаруына әкеле алады.
Сурет 3 - Агломерациялардың қалыптасу кезеңдері (Зайончковская бойынша) [37].
Қазақстанның ірі қалаларының (Астана және Алматы) бүгінгі таңдағы күрделі урбандалу үдерісінің мәселелері мен шешу жолдарын қарастыру қажет болып табылады. Қалаларда жүріп жатқан негізгі демографиялық процестерді реттеу орын алып келеді. Бірақ бүгінгі күнге дейін, қалалардағы демографиялық жағдайды анықтауға арналған арнайы әдебиеттер, оқулықтар қайнар көзі жеткіліксіз. Жүйелік-кешенді сипатта, қалалардың даму тарихын, демографиялық, географиялық даму ерекшеліктері мен қала құрылысы аспектілерін айқындау болып табылады.
Қазақстан өзінің тәуелсіздігіне қол жеткізіп, еңсесін көтерген шақта бүкіл Еуразия аумағына, тіпті ғаламға танылып, беделі артып, дамып келеді. Егемен мемлекет дамудың жаңа сатысына көтеріліп, толғаулы, түйінді, маңызды мәселелерді шешуді стратегиялық мақсаттарға сәйкес кезегімен күн тәртібіне қоюда. Сондай кемелді проблемалардың ішіндегі негізгілерінің бірі - халқымыздың демографиялық жағдайы болып отыр. Демографиялық мәселені шешу мақсатында отандастарымыздың қайта еліне оралып, тұрғындардың санын көбейтүді көздеген болатын. Бұл кезеңдегі көші-қондағы негізгі үдеріс - ауыл халқының қалаға ағылуы. Көші-қон бір жағынан ауылдың экономикалық және әлеуметтік жағдайының индикаторы іспеттес, сонымен бірге оның ерекшеліктерін зерттеу аграрлық секторда қалыптасқан жағдай туралы түсініктің тереңденуіне әкеледі. Екінші жағынан, ауыл халқының қалаға көші-қонын ауылдың жағдайының төмендеуі көрсеткіші ретінде қараймыз. Көші-қон ағымының нәтижесінде көшіп-қонушылар шыққан жерлер жұмыс қолы жетіспейтін аудандарға айнала бастады. Бұл көші-қон саласындағы жоспарлы жұмыстардың жүйесіздігін дәлелдейді. Тек қана 1971-1975 жж. республикааралық айырбас есебінен миграциялық сальдо 260 мың адамнан астам болып, 1979-1988 жж. 800 адамға жуықтады. Халық негізінен жұмысшы күші жетіспейтін аудандардан кетіп жатты. Эмигранттардың негізгі бөлігін Қазақстанға еңбек етуге келіп тұрақтай алмаған жұмысшылар мен мамандар құрады. Негізгі себептер: тұрғын үйдің, мәдени-тұрмыстық нысандардың жеткіліксіздігі, медициналық, сауда және тұрмыстық қызмет көрсетудің төмен деңгейі, табиғи климаттың және экологиялық жағдайға бейімдей алмау салдары және т.б. Қала халқының өсуімен бірге құрамындағы жұмысшылар мен қызметкерлердің үлесі өсті. Қалалар ең алдымен материалдық өндірістің орналасуы мен сол өндірісті жасаушы адамдардың қоныстануының бір формасы бола отырып, экономикалық дамудың, мәдени және әлеуметтік қатынастардың сипатты белгілерінің көрсеткіші болып та есептеледі. Қала кез-келген прогрессивтік қозғалыстың дамуының тірегі және орталығы, әрі қозғаушы күші де қызметін атқарады. Қазақстандағы урбандалу үрдiстерiндегі республика iшiндегi қазақтардың көшi-қоны туралы айтатын болсақ, 1926-1980 жж. аралығында қазақтар Солтүстiк және Солтүстiк Шығыстан оңтүстiк облыстарға көшсе, 80-жылдардың басынан бастап оңтүстiктен солтүстiк облыстарға көшiп-қона бастады.
Дүниежүзі елдерінің соңғы ғасырлардағы дамуына ой жүгіртсек, өндірісі дамып, экономикасы жетілген сайын урбандалу үдерісі де күшейе түсетінін ұғынуға болады. Басқаша айтқанда, феодалдық кезеңнен капиталистік формацияға ауысқанда өнеркәсіптің өркендеуіне орай елдердің қай-қайсысында болсын урбандалу үдерісі қарқын алады. Соған орай қала халқы күрт өсіп, олардың тірлігіне қолайлы жағдай туғызу, инфрақұрылымдар жасау қажетке айналады. Ал Қазақстан жағдайына үңілсек, Кеңес заманында қалалар өскенімен кәсіпорындарға қажет жұмыс қолы Қазақстаннан тыс жерлерден әкелініп, республика халқы негізінен ауылдық жерлерде қалып келді. Қазақстан аумағында қалалардың қайта дамуы мен пайда болуының ерекше кезеңінің бірі - ХІХ ғасырдың екінші жартысы - ХХ ғасырдың басы болып есептеледі. Олардың кейбіреулері ортағасырдағы орындарында қайта жанданса, көпшілігі жаңа жағдайда, жаңаша сипатта пайда болып дамыды. Ел тәуелсіздік алғаннан кейін қалалардағы өзге ұлт адамдарының тарихи Отанына қайтуы кенет күшеюмен және кәсіпорындардың жаппай тоқтап қалуымен байланысты 1991-1994 жылдары қала халқы күрт кеміді. Алайда 1995 жылдан бастап ауылдардан қалаға ағылған адамдардың есебінен, әсіресе, ірі қалалар Алматы мен Астана тұрғындарының саны арта бастады. Өкінішке қарай, бұл үдеріске әлі күнге дейін қарсы шығушылар бар. Шын мәнінде, бұл қазақ халқының өсіп-өркендеуіне аса қуатты серпін әкелетінін болжау қиын емес. Қазақтардың қалалы жерлерде де басым болуы елге толық иелік етуге жол ашады.
Кесте 1 - 1991-2009 жж. қала және ауыл халқының өзгеру серпіні жылдар
Жылдар
Жалпы халық саны
Соның ішінде:
Пайыз есебімен
қала
ауыл
қала
ауыл
1991
16 358,20
9 366,90
6991,3
57,3
42,7
1992
16 451,70
9 404
7047,7
57,2
42,8
1993
16 426,50
9 343,20
7083,3
56,9
43,1
1994
16 334,90
9 162,60
7172,3
56,1
43,9
1995
15 956,70
8 884,40
7072,3
55,7
44,3
1996
15 675,80
8 730,30
6945,5
55,7
44,3
1997
15 480,60
8 635,20
6845,4
55,8
44,2
1998
15 188,20
8 499,40
6688,8
56
44
1999
14 955,10
8 414,50
6540,6
56,3
43,7
2000
14 901,60
8 397,50
6504,1
56,4
43,6
2001
14 865,60
8 413,40
6452,2
56,6
43,4
2002
14 851,10
8 429,40
6421,7
56,8
43,2
2003
14 866,80
8 457,10
6409,7
56,9
43,1
2004
14 951,20
8 518,20
6433
57
43
2005
15 074,80
8 614,70
6460,1
57,1
42,9
2006
15 219,30
8 696,50
6522,8
57,1
42,9
2007
15 396,90
8 833,30
6563,6
57,4
42,6
2008
15 571,50
8 265,90
7305,6
53,1
46,9
2009
15778,2
8423,7
7354,5
53,4
46,6
Қазіргі күнде урбандалу үдерісі әртүрлі факторларға байланысты жүзеге асады, мысалы Шығыс дүние бөлігінде бұл үдеріс табиғи туу коэффициенті себепкер болса, Батыс дүние бөлігінде қала тұрғындарының санының артуы негізінен көші-қон үдерісінің (қалаға келушілер мен кетушілер арақатынасының) оң сальдосы қалыптасқан жағдайда арта түседі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz