Оралхан Бөкейдің монологтары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 МОНОЛОГ . О. БӨКЕЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМ
МӘТІННІҢ АЖЫРАМАС КОМПОНЕНТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2 ОРАЛХАН БӨКЕЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ МОНОЛОГ
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
3 О.БӨКЕЙДІҢ МОНОЛОГТАРЫНДА ТІЛДІК БІРЛІКТЕРДІҢ
ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
1 МОНОЛОГ . О. БӨКЕЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМ
МӘТІННІҢ АЖЫРАМАС КОМПОНЕНТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2 ОРАЛХАН БӨКЕЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ МОНОЛОГ
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
3 О.БӨКЕЙДІҢ МОНОЛОГТАРЫНДА ТІЛДІК БІРЛІКТЕРДІҢ
ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Қазақ әдебиеті тарихынан елеулі орын алатын, есімі ерекше аталатын жазушының бірі – Оралхан Бөкей. Оның шығармалары зерттеп, кеңінен қарастыруды қажет ететін дүниелер. Қаламгердің шығармаларын жай ғана оқып өте шықпайтынын Оралханды ерекше ықыласпен оқитын кез келген оқырман біледі, қай туындысы болмасын бейжай қалдырмайды. Оралхан – сан қырлы талант. Оның тілдік қолданысы, қиялы, ой өрісі – бәрі бөлек дүние. О.Бөкейдің тағы бір ерек тұсы – шығармаларында монологты қолдануында. Оралханның монологтары үлкен, жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Осы зерттеу жұмысы Оралхан Бөкей шығармаларындағы монологтардың құрылымын зерттеуге арналады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі:Оралхан Бөкей сөз саптауымен, тілдік қолданысымен, шығармаларындағы оқиға желісінің ерекшелігімен, күрделілігімен біраз адамның назарын өзіне аударары сөзсіз. Жазушы осы уақытқа дейін әдебиет саласы бойынша да, тіл саласы бойынша да біраз зерттелінді. Ал шығармаларындағы монолог та, оның құрылымы да әлі қарала қоймаған.
Оралханның қай шығармасын оқымаңыз, әйтеуір бірнеше монолог қатары көзге ұшырасады. Кейіпкердің ішкі сөйленісі, автордың өз монологы, тіпті өзге құбылыс иесі атынан берілген монологтардың көптігі сонша, шығарманың өзі тұтас монологқа құрылғандай әсер қалдырады. Сондықтан да Оралханның монологтары үлкен бір әлем, тереңірек зерттеуді қажет етеді.
Көркем шығармадағы монологтық құрылымды қазақ тіл білімі саласында да, орыс линвистикасында да баса назар аударып зерттей қоймады. Көркем шығарма тілінің ең маңызды да, өзекті бөлімі – монологтар.
Монолог – белсенді сөйлеу қызметінің нәтижесінде тікелей қабылдауға арналған сөйлеу түрі. Монолог тек қана ауызша сөйлеу ыңғайында бола бермей, жазбаша түрде де кездеседі. Екі жағдайда да (ауызша және жазбаша) негізгі ерекшелігі – бір адамның сөйлеуі немесе бір адамның ойы. Монологтің өзіне тән байымдау, синтаксистік құрылым, лексикалық бірліктерді (единицаларды) таңдап жұмсау, біршама жинақы пікір сияқты өзгшеліктері болады. Бұл аталған пікірлердің сөйлеу немесе жазу жанрларына байланысты (көркем монолог, шешендік сөз, тұрмыстағы әңгіме, т.б.), функционалдық- коммуникативтік қызметіне қарай (сипаттау, баяндау, әңгімелеу, сендіру, т.б.) әртүрлі монологтар көрініс береді. Монологтың бір көрінісі ретінде көркем шығармада, әсіресе, прозалық дүниедегі авторлық баяндау, бір жағынан, әдеби тілді ауызекі сөйлеу тіліне біршама жақындатса, екінші жағынан, тыңдармандар мен оқырмандарды оқиғаға араластырып жіберетін ұлы сөз зергерлері де бар.
Көркем шығармада монолог тәсілін қолданудың ерекшеліктері өте көп. Автор монолог арқылы оқиғаны тереңінен аша алады. Монологтың шығармада (сөйлеуде) белсенді қолданылуы оның «диалогтандыра түсуі».
Осы зерттеу жұмысы Оралхан Бөкей шығармаларындағы монологтардың құрылымын зерттеуге арналады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі:Оралхан Бөкей сөз саптауымен, тілдік қолданысымен, шығармаларындағы оқиға желісінің ерекшелігімен, күрделілігімен біраз адамның назарын өзіне аударары сөзсіз. Жазушы осы уақытқа дейін әдебиет саласы бойынша да, тіл саласы бойынша да біраз зерттелінді. Ал шығармаларындағы монолог та, оның құрылымы да әлі қарала қоймаған.
Оралханның қай шығармасын оқымаңыз, әйтеуір бірнеше монолог қатары көзге ұшырасады. Кейіпкердің ішкі сөйленісі, автордың өз монологы, тіпті өзге құбылыс иесі атынан берілген монологтардың көптігі сонша, шығарманың өзі тұтас монологқа құрылғандай әсер қалдырады. Сондықтан да Оралханның монологтары үлкен бір әлем, тереңірек зерттеуді қажет етеді.
Көркем шығармадағы монологтық құрылымды қазақ тіл білімі саласында да, орыс линвистикасында да баса назар аударып зерттей қоймады. Көркем шығарма тілінің ең маңызды да, өзекті бөлімі – монологтар.
Монолог – белсенді сөйлеу қызметінің нәтижесінде тікелей қабылдауға арналған сөйлеу түрі. Монолог тек қана ауызша сөйлеу ыңғайында бола бермей, жазбаша түрде де кездеседі. Екі жағдайда да (ауызша және жазбаша) негізгі ерекшелігі – бір адамның сөйлеуі немесе бір адамның ойы. Монологтің өзіне тән байымдау, синтаксистік құрылым, лексикалық бірліктерді (единицаларды) таңдап жұмсау, біршама жинақы пікір сияқты өзгшеліктері болады. Бұл аталған пікірлердің сөйлеу немесе жазу жанрларына байланысты (көркем монолог, шешендік сөз, тұрмыстағы әңгіме, т.б.), функционалдық- коммуникативтік қызметіне қарай (сипаттау, баяндау, әңгімелеу, сендіру, т.б.) әртүрлі монологтар көрініс береді. Монологтың бір көрінісі ретінде көркем шығармада, әсіресе, прозалық дүниедегі авторлық баяндау, бір жағынан, әдеби тілді ауызекі сөйлеу тіліне біршама жақындатса, екінші жағынан, тыңдармандар мен оқырмандарды оқиғаға араластырып жіберетін ұлы сөз зергерлері де бар.
Көркем шығармада монолог тәсілін қолданудың ерекшеліктері өте көп. Автор монолог арқылы оқиғаны тереңінен аша алады. Монологтың шығармада (сөйлеуде) белсенді қолданылуы оның «диалогтандыра түсуі».
1 Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 147 б.
2 Майтанов Б. Монолог құрылымы. – Алматы: «Ценные бумаги», 2006. – 195 б.
3 Хализев В. Речь как предмет художественного изображения. Литературные направления и стили. – Москва, 1975. – 213 б.
4 Шалабаев Б. Көркем проза тілі. Алматы, 1994. – 81 б.
5 Қазақ совет энциклопедиясы. – Алматы: «Қазақ ССР Ғылым Академиясының Бас редакциясы», 1976. – 740 б.
6 Қазақ тілі энциклопедия. – Алматы: «IDO-TIPO», 1998. – 810 б.
7 Прәлиева Г. Ішкі монолог. Алматы, 1985. – 130 б.
8 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. Алматы: Ғылым, 1984. – 56 б.
9 Ысайлов Е. Әдебиет теориясының мәселелелері: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2011. – 288 б.
10 Страхов Н. Вопросы литературного творчества в курсе психологии. – Саратов, 1959. – 280 б.
11 Балақаев М. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Алматы: Арыс, 2008. – 310 б.
12 Оразәлиева Э. Когнитивті лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. Монография. Алматы, 2007.– 487 б.
13 Кеңесбаев І. Қос сөздің кейбір жасалу жолдары.// Учение записи КазГУ. – Алматы, 1946. – 310 б.
14 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1964. – 252 б.
15 Қаратаев М. Қазақтың тұңғыш эпопеясы (М.Әуезов туғанына 70 жыл). – Алматы: Жазушы, 1967. - 180 б.
16 Гвоздев А.Н. Очерки по стилистике русского языка. М., «Просвещение», 1965. – 408 с.
17 Ахметов Ә. Қазақ тіліндегі троптардың парадигматикалық және линго-стилистикалық негізі. Ғылым министирлігі ғылым академиясы хабарлары. Алматы, 1997. – №1
18 Сералиев М., Нұрғожина Ш. Эмоционально-экспрессивная лексика казахского разговорного языка. – Алматы: ПКО «Казснабобразования», КазНУ, 1995. – 131 с.
19 Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі. – Алматы: Қаз.мем.оқубас., 1962. – 456 б.
20 Өміралиев Қ. ХV-XIX ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі. – Алматы, 1976. – 269 б.
21 Балақаев М. Қазақ әдебиеті тілі және оның нормалары. – Алматы, 1984. – 182 б.
22 Ахметов З. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 384 б.
23 Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. – Алматы: Мектеп, 1978. – 192 б.
24 Сыздық Р.Ғ. Сөз құдіреті. – Алматы: Атамұра, 2005. – 32 б.
25 Мәшһүр Жүсіп Қ. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. – Павлодар: Павлодар Университеті баспасы, 1999. – 382 б.
26 Әлкебаева Д. Қазақ тілінің прагмастилистикасы. – Алматы, 2007. – 243б.
27 Ахметов З., Шаңбаев Т. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы, 1998. – т. 2. – 376 б.
28 Аханов К. Тіл білімдерінің негіздері. – Алматы: Санат, 2003. – 496 б.
29 Хасенов Ә. Тіл білімі. – Алматы, 2003. – 416 б.
30 Сәткенова Ж.Б. Б. Соқпақбаев шығармаларындағы метафораның танымдық сипаты: ҚазҰУ хабаршысы, Филология сериясы. – Алматы, 2005. - №4
31 Жанұзақов Т. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы, 2008. – 965
2 Майтанов Б. Монолог құрылымы. – Алматы: «Ценные бумаги», 2006. – 195 б.
3 Хализев В. Речь как предмет художественного изображения. Литературные направления и стили. – Москва, 1975. – 213 б.
4 Шалабаев Б. Көркем проза тілі. Алматы, 1994. – 81 б.
5 Қазақ совет энциклопедиясы. – Алматы: «Қазақ ССР Ғылым Академиясының Бас редакциясы», 1976. – 740 б.
6 Қазақ тілі энциклопедия. – Алматы: «IDO-TIPO», 1998. – 810 б.
7 Прәлиева Г. Ішкі монолог. Алматы, 1985. – 130 б.
8 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. Алматы: Ғылым, 1984. – 56 б.
9 Ысайлов Е. Әдебиет теориясының мәселелелері: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2011. – 288 б.
10 Страхов Н. Вопросы литературного творчества в курсе психологии. – Саратов, 1959. – 280 б.
11 Балақаев М. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Алматы: Арыс, 2008. – 310 б.
12 Оразәлиева Э. Когнитивті лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. Монография. Алматы, 2007.– 487 б.
13 Кеңесбаев І. Қос сөздің кейбір жасалу жолдары.// Учение записи КазГУ. – Алматы, 1946. – 310 б.
14 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1964. – 252 б.
15 Қаратаев М. Қазақтың тұңғыш эпопеясы (М.Әуезов туғанына 70 жыл). – Алматы: Жазушы, 1967. - 180 б.
16 Гвоздев А.Н. Очерки по стилистике русского языка. М., «Просвещение», 1965. – 408 с.
17 Ахметов Ә. Қазақ тіліндегі троптардың парадигматикалық және линго-стилистикалық негізі. Ғылым министирлігі ғылым академиясы хабарлары. Алматы, 1997. – №1
18 Сералиев М., Нұрғожина Ш. Эмоционально-экспрессивная лексика казахского разговорного языка. – Алматы: ПКО «Казснабобразования», КазНУ, 1995. – 131 с.
19 Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі. – Алматы: Қаз.мем.оқубас., 1962. – 456 б.
20 Өміралиев Қ. ХV-XIX ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі. – Алматы, 1976. – 269 б.
21 Балақаев М. Қазақ әдебиеті тілі және оның нормалары. – Алматы, 1984. – 182 б.
22 Ахметов З. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 384 б.
23 Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. – Алматы: Мектеп, 1978. – 192 б.
24 Сыздық Р.Ғ. Сөз құдіреті. – Алматы: Атамұра, 2005. – 32 б.
25 Мәшһүр Жүсіп Қ. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. – Павлодар: Павлодар Университеті баспасы, 1999. – 382 б.
26 Әлкебаева Д. Қазақ тілінің прагмастилистикасы. – Алматы, 2007. – 243б.
27 Ахметов З., Шаңбаев Т. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы, 1998. – т. 2. – 376 б.
28 Аханов К. Тіл білімдерінің негіздері. – Алматы: Санат, 2003. – 496 б.
29 Хасенов Ә. Тіл білімі. – Алматы, 2003. – 416 б.
30 Сәткенова Ж.Б. Б. Соқпақбаев шығармаларындағы метафораның танымдық сипаты: ҚазҰУ хабаршысы, Филология сериясы. – Алматы, 2005. - №4
31 Жанұзақов Т. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы, 2008. – 965
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 МОНОЛОГ - О. БӨКЕЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМ
МӘТІННІҢ АЖЫРАМАС КОМПОНЕНТІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2 ОРАЛХАН БӨКЕЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ МОНОЛОГ
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
3 О. БӨКЕЙДІҢ МОНОЛОГТАРЫНДА ТІЛДІК БІРЛІКТЕРДІҢ
ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 57
КІРІСПЕ
Қазақ әдебиеті тарихынан елеулі орын алатын, есімі ерекше аталатын жазушының бірі - Оралхан Бөкей. Оның шығармалары зерттеп, кеңінен қарастыруды қажет ететін дүниелер. Қаламгердің шығармаларын жай ғана оқып өте шықпайтынын Оралханды ерекше ықыласпен оқитын кез келген оқырман біледі, қай туындысы болмасын бейжай қалдырмайды. Оралхан - сан қырлы талант. Оның тілдік қолданысы, қиялы, ой өрісі - бәрі бөлек дүние. О. Бөкейдің тағы бір ерек тұсы - шығармаларында монологты қолдануында. Оралханның монологтары үлкен, жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Осы зерттеу жұмысы Оралхан Бөкей шығармаларындағы монологтардың құрылымын зерттеуге арналады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Оралхан Бөкей сөз саптауымен, тілдік қолданысымен, шығармаларындағы оқиға желісінің ерекшелігімен, күрделілігімен біраз адамның назарын өзіне аударары сөзсіз. Жазушы осы уақытқа дейін әдебиет саласы бойынша да, тіл саласы бойынша да біраз зерттелінді. Ал шығармаларындағы монолог та, оның құрылымы да әлі қарала қоймаған.
Оралханның қай шығармасын оқымаңыз, әйтеуір бірнеше монолог қатары көзге ұшырасады. Кейіпкердің ішкі сөйленісі, автордың өз монологы, тіпті өзге құбылыс иесі атынан берілген монологтардың көптігі сонша, шығарманың өзі тұтас монологқа құрылғандай әсер қалдырады. Сондықтан да Оралханның монологтары үлкен бір әлем, тереңірек зерттеуді қажет етеді.
Көркем шығармадағы монологтық құрылымды қазақ тіл білімі саласында да, орыс линвистикасында да баса назар аударып зерттей қоймады. Көркем шығарма тілінің ең маңызды да, өзекті бөлімі - монологтар.
Монолог - белсенді сөйлеу қызметінің нәтижесінде тікелей қабылдауға арналған сөйлеу түрі. Монолог тек қана ауызша сөйлеу ыңғайында бола бермей, жазбаша түрде де кездеседі. Екі жағдайда да (ауызша және жазбаша) негізгі ерекшелігі - бір адамның сөйлеуі немесе бір адамның ойы. Монологтің өзіне тән байымдау, синтаксистік құрылым, лексикалық бірліктерді (единицаларды) таңдап жұмсау, біршама жинақы пікір сияқты өзгшеліктері болады. Бұл аталған пікірлердің сөйлеу немесе жазу жанрларына байланысты (көркем монолог, шешендік сөз, тұрмыстағы әңгіме, т.б.), функционалдық- коммуникативтік қызметіне қарай (сипаттау, баяндау, әңгімелеу, сендіру, т.б.) әртүрлі монологтар көрініс береді. Монологтың бір көрінісі ретінде көркем шығармада, әсіресе, прозалық дүниедегі авторлық баяндау, бір жағынан, әдеби тілді ауызекі сөйлеу тіліне біршама жақындатса, екінші жағынан, тыңдармандар мен оқырмандарды оқиғаға араластырып жіберетін ұлы сөз зергерлері де бар.
Көркем шығармада монолог тәсілін қолданудың ерекшеліктері өте көп. Автор монолог арқылы оқиғаны тереңінен аша алады. Монологтың шығармада (сөйлеуде) белсенді қолданылуы оның диалогтандыра түсуі. Ішкі немесе сыртқы сөйленіс нәтижесінде болып жатқан оқиғаның жай-сипаты беріліп, кейіпкердің психологиясы ашыла түседі.
Оралхан Бөкей шығармаларындағы монологтар кейіпкер психологиясын жан-жақты ашып, персонаж образын қалыптастыруға қызмет етеді.
Оралхан шығармаларының соншалық сезімге құрылғандығы, оқырманның жандүниесімен астасып, жан түкпіріне тереңдеп кететіндігі де тұтас монологтардан тұратындығында болуы керек. Сондықтан да, жұмыстың өзектілігі болып шығармалардағы монологтарды жан-жақты ашу, монологтардың Оралхан шығармаларындағы рөлін айқындау болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Оралхан Бөкейдің шығармаларындағы монологтың құрылымын анықтап, жазушының идиостилін таныту. Осы мақсатқа орай зерттеу жұмысында мынадай міндеттер жүктеледі:
- шығармалардағы монологтарды жинақтап, топтастыру;
- шығармадағы монологтардың түрлерін талдау;
- монологтың құрылымына, құрылысына қарай ажырату;
- монологтардағы тілдік бірліктердің қолдану ерекшелігін анықтау;
Зерттеудің нысаны: Оралхан Бөкей шығармаларындағы монологтардың құрылымы және тілдік бірліктердің қолдану ерекшелігі.
Зерттеу жұмысының дереккөздері: Оралхан Бөкейдің бір романы (Атау-кере), үш повесі (Сайтан-көпір, Қайдасың, қасқа құлыным, Қар қызы), үш әңгімесі (Ардақ, Айпара-ана, Кербұғы).
Зерттеудің әдістері: сипаттау, жинақтап топтау, талдау.
Зерттеу жұмысында орыс тілінде жазылған Сопочкина Галина Алексеевнаның Система способов передачи чужой речи и ее реализация в идиостиле А. П. Чехова (2003) атты диссертациялық жұмысы және көркем әдебиет стилистикасының мәселелерін қарастырған В. В. Виноградов, Б. Шалабай, Г. Прәлиева, Б. Майтанов т.б. ғалымдарының тұжырымдары басшылыққа алынды.
Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспе, негізгі, қорытынды бөлімнен тұрады. Негізгі бөлім үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда монолог Оралхан Бөкей шығармаларының ажырамас компоненті екендігі дәлелденсе, екінші тарауда көркем шығармалардан алынған монологтардың түрлері анықталады. Ал үшінші тарауда монолотардың құрылымына барып, тілдік бірліктердің қолдан ерекшелігі кеңінен қаралады.
1 МОНОЛОГ - ОРАЛХАН БӨКЕЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМ МӘТІННІҢ АЖЫРАМАС КОМПОНЕНТІ
70 жылдардағы қазақ әдеби толқының ірі өкілдерінің бірі Оралхан Бөкеев шығармалары қазақ әдебиеті тарихында көрнекті орын алады. Автордың қазақ әдебиеті классикалық үлгілері қатарына қосылған небір жаухар туындылары Ә.Кекілбаевтың сөзімен айтқанда: Дүние жүзі әдебиетінің тұнығынан жүзіп ішкен орыс, ағылшын, француз, неміс, жапон, араб һәм басқа да ұлы халықтар тіліне аударылып, өркениеттік бүкіл дүние оқырмандарының талғам таразысынан өтті, шынайы рухани сұранысына айналды [1, 99].
Қаламгер туындылары сыншылардың қырағы назарынан тыс қалмады, мұның өзі нәзік сезімталдық пен мұңға, мазмұнды ойға мол Оралхан шығармаларының бір оқыған адамын бейтарап қалдыра алмас қуатында еді. О.Бөкеев шығармаларының көркемдік қасиеті, қаламгер шеберлігі, тіл айшығы жайында байыпты толғамдарды М. Қаратаев, С. Қирабаев, Р. Нұрғалиев, Н. Ғабдуллин, Ә. Кекілбаев, Д. Исабеков, Р. Сыздықова, Б. Ыбырайымов және Б. Кәрібаева, Е. Аманшев, Т. Ахметжанов еңбектерінен кездестіреміз. Әдебиет әлеміне өзіндік үнімен келген О. Бөкеев шығармашылығы сыншылар қауымын бей-жай қалдырмады. Оның әрбір жаңа шығармасы ерекше құбылыс ретінде бағаланды да, мерзімді баспасөз бетінде, жекелеген еңбектерде сан қилы пікір таластар объектісіне айналды. Атап айтсақ, Т. Тоқбергенов Қос ағыс (1981), Б. Ғабдуллиннің Тоска по материнскому греву (1992), Е. Әмірханның Мәңгілікпен межелеу, Б. Әлімжановтың Идея мен шешім, Д. Әшімхановтың Мұзтау, Ә. Мәмесейіттегінің Парасат жыры, Ә. Қодаровтың Романтизм вчера и сегодня атты мақалалары мен зерттеу еңбектері қаламгер шығармаларын әр қырынан қарастырды. О.Бөкеев шығармашылығын арнайы зерттеген ғылыми жұмыстардан Ө. Көзбековтың О.Бөкеев прозасының поэтикасы, Г. Жәлелованың Концепция личности в прозе Бокеева, Қ. Жанұзақованың Оралхан Бөкеев прозасындағы романтизм, Ж. Нұрсұлтанқызының О.Бөкеев шығармаларындағы бейвербалды амалдар атты диссертациялары жазылды.
Сондай-ақ, Оралхан Бөкей әлеміне аяқ басып, зерттеп, зерделеген бірнеше дипломдық жұмыстарға шолу жасап көрейік: О. Бөкеев, Д. Исабеков повестеріндегі подтекст мәселесі деген тақырыпта жазылған дипломдық жұмыста Оралхан творчествосын сөз етіп, ондағы терең философиялық іздер, адам мен табиғат жаратылысының берілуіне кеңінен тоқталған. Сонымен бірге Оралхан Бөкей повесттеріндегі психологизм дипломдық жұмыспен қатар Қ.О. Қамзинаның О. Бөкей шығармаларындағы психологиялық параллелизм және пейзаж деген мақала бар. Мұнда: О. Бөкей пейзажды қаһарман жанының нәзік қылын шертудегі басты перне етеді. Табиғат суретінсіз кейіпкердің жан диалектикасына бойлай алмайсыз. Кейіпкерінің болмысын танытып, характерін айқындау үшін О. Бөкей табиғатты басты нысанға алып, адам болмысымен, оның жан дүниесіндегі құбылыстармен егіздей суреттейді - деп келіп, жазушының қаламынан туған туындылардан адам мен табиғат егіздігін ашуға ұмтылады.
Оралхан Бөкейдің қай шығармасын алып қарамайық, онда әлемдік деңгейде қаралатын мәселелер, сан адамдың санасын сансыратқан сауал жауабын іздеуге ұмтылған талпыныс байқалады. Осы айтылғандар туралы Оралхан Бөкейдің Атау-кере повесінің проблематикасы дипломдық жұмысында қаралған. Жоғарыда аталған жұмыстардың барлығы әдебиет саласына тиесілі. Ал Оралхан Бөкей тілдік тұрғыдан қаралды ма деген сауал қоятын болсақ, оған Оралхан Бөкей шығармаларындағы бейвербалды амалдар дипломдық жұмысы дәлел бола алады.
Қазақ әдебиетіне жаңа леп, өзгеше сарын әкелген О. Бөкей жазушы, драматург, публицист ретіндегі шығармашылық шеберлігі көркемдік, тілдік стильдік ерекшеліктерге бай, сан тақырыпқа сауал боларлық құнды мәселелердің бірі.
О. Бөкеев шығармаларын зерттеу қажеттілігі - оның шығармаларының көркемдік жетістігі мен өзектілігінде, бүгінгі күн өмір құбылыстарын шынайы бейнелей алғандығында, туындыларының күрделі философиялық ойлары мен шұрайлы тілі, ерекше стилінде.
Бөкеев прозасы мен драматургиясының, публицистикасы мен өнер, әдебиет жайындағы ой толғауларының тарихи, теориялық жағынан ғана емес, тілдік тұрғыда да қарастырылатын мәселелері жетерлік. Олардың әрқайсысы жеке зерттеу тақырыбы болуға лайық.
Бөкеев ұлттық өмірімізден тарихи психологиялық, әлеуметтік шығармалар жазып, қазақ әдебиетінде ерекше із қалдырған бірегей суреткер. Оралхан қашан да уақыт алға қойған өзекті мәселелерді шығармаларына арқау еткен. Ойы да, қаламы да ұшқыр қаламгер. Жазушы қаламынан туған шағын әңгімелерінің өзі мәңгілік мәселелерді көтерген әлемдік әдебиеттегі озық шығармалармен деңгейлес, иықтас туындылар.
Жазушы шығармаларына байланысты әдеби сын мақалалар мен көлемді еңбектерде қайсыбір туындылары ара тұра сөз болғанымен, қаламгер мұрасының монологтар тілдік тұрғыда арнайы толық зерттелген жоқ.
Қазақ жазушыларының ішінде монолог тәсілін кең қолданған жазушының бірі - Оралхан Бөкей. Оның қай шығармасында болмасын монолог арқылы кейіпкер психологиясын керемет ашқан. Кейіпкерлері өз-өзімен жай ғана іштей сөйлесе салмайды, олар проблемалық, әлеуметтік жағдайды сөз етеді, философиялық ой қозғайды. Монолог арқылы көп мәселені көтереді. Оралханның монологтары бір сөйлемнен бірнеше бетке созылуы мүмкін. Сонымен қатар бірінде айтылған дүние екіншісінде мүлде қайталанбайды.
Көркем шығармада авторлық идеяның жазушы еркінен тыс, сәл өзгеше түрде жүзеге асуы жиі кездеседі. Мұндай процесте композициялық элементтер қарым-қатынасының рөлі зор. Дүние жүзі әдебиеті корифейлерінің тәжірибесі кеңес классикасында заңды жалғасын тауып, дами түскені мәлім. М. Горький, М. Шолохов, А. Фадеев, Л. Леонов, А. Толстой, К. Федин, Л. Андреев туындылары күрделі дәуір қаһармандарының азапты толғаныстары, сана эволюциясын өмір шындығына сай бейнелеуде ішкі сөздер, құпия қымбат ойлар ағымына жоспарлы мақсатпен, типтік жағдайлардағы характер даралағын ашу үшін үңіле көз салғаны белгілі.
Көркемдік зерделеуден өтетін өмір шындығының сенімділігіне айқын кепілдердің бірі - кейіпкер сөздері. Қаһарманның тек өзіне хас дара характері оның сөйлеу мәнерінен көрінеді. Бұл, әрине, диалогтың эстетикалық мәнін анықтайды. Монолог арқылы да мінездер ерекшелігі, ойлау сипаттары, образдың дүниетанымдық арналары өрнектеледі. Шығарма идеясының небір нәзік тұстары, кейде автор мақсатының басты дәні көп ретте ішкі сөздер ағымымен бедерленеді. Ашық тілдесулердегі тәрізді үнсіз ойлауда да образдың даму логикасына сәйкес психологиялық дәлелдемені керек қылатын сюжеттік-композициялық бастаулар шешімі жатады [2. 6].
В. Е. Хализев: Кейіпкер монологтарында (әсіресе ішкі монологтарда), ортақ төл сөздерде, лирикалық медитацияларда интеллект қызметімен байланысы жоқ және ақыл-ес бақылауынан тыс көңіл-күй әуендері қамтыла түседі. Айтылар ойлар адамның сол сәттегі толғанысынан көшірме емес, сөзсіз, пікірсіз жан қозғалыстарының шартты көрінісі [3. 105], - дейді.
Жалпы көркем шығарманың тілі - сезімнің, толғаныстың, сөздің, ойдың бірыңғай ағыны әспеттес әсер қалдырады.
Монолог, автор сөзі, ортақ төл сөз сияқты баяндау бөлшектері бірімен-бірі араласып келіп, бірінен-біріне білінбей ауысуы арқылы автор баяндауын кейіпкерлердің сөйлеу мәнеріне жақындату, ой-сезім дүниесін жан-жақты ашу көзделеді. Әсіресе көркем шығарма тілін талдағанда монолог арқылы мәтінді ашудың маңызы зор [4, 81].
Монолог - көркем мәтіннің ең маңызды бөлшегі іспетті. Монолог ұғымына сөздіктерде бірнеше анықтама берілген, олардың келтірген тұжырымдамаларының барлығы дерлік бірдей. Бұрын жазылған Қазақ совет энциклопедиясында төмендегідей: Монолог - 1) драмалық шығармада кейіпкердің өзіне немесе көрерменге арнаған сөзі; 2) проза немесе поэзияда қаһарманның өзі туралы сипаттамасы немесе өсиет-уағызы; 3) автордың сыр-сезімін білдіретін лирикалық толғанысы. Бір ғана кейіпкермен шектелетін пьеса немесе эстрадалық арнау сөз монолог делінеді. Мысалы, Әбділда Тәжібаевтің Монологтар поэтикалық драмасы, т.б. [5, 134] деп қысқа ғана мағлұмат берілген болса, ал кейіннен басылып шыққан Қазақ тілі энциклопедиясында монологқа кеңінен ақпарат келтірілген: Монолог - белсенді сөйлеу қызметінің нәтижесінде тікелей қабылдауға арналған сөйлеу түрі. Монолог тек қана ауызша сөйлеу ыңғайында бола бермей, жазбаша түрде де кездеседі. Екі жағдайда да (ауызша және жазбаша) негізгі ерекшелігі - бір адамның сөйлеуі немесе бір адамның ойы. Монологтің өзіне тән байымдау, синтаксистік құрылым, лексикалық бірліктерді (единицаларды) таңдап жұмсау, біршама жинақы пікір сияқты өзгешеліктері болады. Бұл аталған пікірлердің сөйлеу немесе жазу жанрларына байланысты (көркем монолог, шешендік сөз, тұрмыстағы әңгіме,
т.б.), функционалдық- коммуникативтік қызметіне қарай (сипаттау, баяндау, әңгімелеу, сендіру, т.б.) әртүрлі монологтар көрініс береді. Жанрішіндік айырмашылықтар (автор сөзі, кейіпкерлер тілі, ғылыми баяндама, үгіт-насихат мақсатындағы сөз, т.б.) монологтің стилистикалық ерекшеліктерін танытады. Кейбір ғалымдардың пікірінше, монологтың белсенді болуы (риторикалық сұрақтардың жиі ұшырасуы, аудиторияға тікелей қарата сөйлеу дәстүрі, т.б.) оны диалогтандыра түседі, яғни адресаттарды (тыңдаушылар мен оқырмандарды) сөйлеуші немесе жазушы өзінің ойына етене араластыра алады. Монологтың бір көрінісі ретінде көркем шығармада, әсіресе, прозалық дүниедегі авторлық баяндау, бір жағынан, әдеби тілді ауызекі сөйлеу тіліне біршама жақындатса, екінші жағынан, тыңдармандар мен оқырмандарды оқиғаға араластырып жіберетін ұлы сөз зергерлері де бар. Демек, монолог туралы сөз болғанда тек көркем әдебиеттегі мысалдарды келтіру біржақты болады. Ғылыми баяндамада да, көпшілік алдында сөйлегенде де, екеу, үшеуара сөйлескенде де, монологтың шебер құрылуы арқылы тыңдармандарымен диалог құрып кететін шешендер де болады [6, 279].
Көркем шығармада монологты қолданудың мақсаты - қаламгер мәтін ішінде монологқа жүгіне отырып, кейіпкердің психологиясын, ішкі жай-күйін, тебіреніс-толғанысын ашады. Оқырман кейіпкердің өз-өзімен сөйлескен, өз-өзімен сырласқан тұстарын оқи отырып әсерленеді, шығарма кейіпкерінің ішкі сезімінен хабардар болады. Бүгінгі таңға дейін қазақ тіл білімі саласында монолог жайлы зерттеулер де, көркем мәтіндегі монологтік талдау да сирек кездеседі. Көркем шығармадағы ішкі монолог: тілдік түзілімі, стилистикасы (Ә. Кекілбаевтің Үркер, Елең-алаң романдары бойынша) деген тақырыпта дипломдық жұмыс қорғалған. Бұл зерттеу жұмысында көркем шығармадағы ішкі монологтің зерттеу нысандары, қос үнді сөздің ішкі монологты қалыптастырудағы қызметі мен ерекшелігі турасында қаралған. Сонымен қатар Көркем шығармадағы ішкі монологтың зерттеу нысандары деген дипломдық жұмыс та жазылған. Сондай-ақ орыс тіл білімі саласында да монологтың құрылымына, олардың қолданылу аясына аса көп назар аударылмай келген. Көркем мәтінде монологтың берілу тәсіліне, олардың өзара байланысу түрлерін зерттеген ғалымдар В.Н. Волошинова (1929) және Г.М. Чумакова (1975) болды. Бұлардың қатарына Соколова (1968), Чумаков (1977), Жовнирук (1986), Давыдова (1986), Карич (1986), Аманалиева (1989), Шакирова (1990), Китайгородская (1993) монологтың берілу тәсілдерінің функционалды-стилистикалық ерекшеліктеріне сипаттама жасаған зерттеу жұмыстарын қосуымызға болады. Монологтың ерекшелігі және функционалды әртүрлілігі туралы сұрақ орыс тіл білімінде толық қарастырылмаған. Бұл сауал төңірегінде Н.Д.Арутюновой (1986), Н.М.Гуриной (1993), С.В.Коростовой (1994), И.В.Труфановой (1994) ғалымдар шолулар жасап кеткен.
Ал қазақ ғалымдарының ішінде монолог жайында Г. Прәлиева Ішкі монолог деген еңбек жазып шықты: Қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымында көркем прозадағы бейнелеу тәсілдерінің бірі - ішкі монолог (іштей ойлау,
кейіпкердің ішінен айтатын сөзі, өзін-өзі іштей саралау, ойлау ағымы, т.б.) көрінісі жан-жақты қарастырылып, арнайы зерттеу нысанына айнала қойған жоқ. Ал, ішкі монолог жалпы психологиялық талдау өнерін жан-жақты зерттемейінше қазіргі әдеби даму заңдылықтарын түсіну мүмкін емес [7, 3]. Сондай-ақ, Б.Майтановтың Монолог құрылымы атты еңбегі бар. Бұл кітапта ғалым монологтың шығарадағы рөліне тоқтап, оның драматизм, психологизммен байланысын қатар талдайды.
Монолог деген терминді пайдалана отырып, оның тарихи-гентикалық ерекшеліктер мен даму эволюциясы туралы алғашқылардың бірі болып пікір айтқан Қ.Жұмалиев болды. Оның Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі деген зерттеуіндегі Абай - қазақтың бірінші психолог ақыны атты мақаласының маңыздылығы ауыз әдебиетіндегі монологқа, олардың көркемділік ерекшеліктеріне жасаған ғылыми талдауы төл әдебиетіміздегі психологизм мәселесін зерттеудегі игі бастама болды. Қ.Жұмалиевтің осы мақаласындағы пікір кейін С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектерінде теориялық тұрғыдан дәлелденіп, өзінің өміршеңдігін көрсетті. Бүгінгі көркем прозада жан-жақты толысып өсіп-өркендеген монологтың түп тамыры тереңде, сонау көне ғасырда, мифтерде, бертін келе фольклорда жатыр деген белгілі фольклорист ғалым С.Қасқабасов өзінің Қазақтың халық прозасы атты монографиялық еңбегінде айтылған пікірлер тірек бола алады. Адам жаратылыстан өзін бөлмей тұрған кезде туған көптеген мифологиялық символдар, жануарға немесе табиғат объектісіне арнап сөйлеуге, олармен сырласып, тілдесуге болады деген түсінік кейін көркем фольклорға ауысып, басқа бейнелеуіштік сипат алған - деп батыл тұжырым жасайды [8, 56].
Монолог - геройдың жалғыз өзінің сөзі; ол, көбінесе, өзінің жанында басқа персонаждар жоқта, не болмаса топ ішінде жалғыз өзінің ұзақ сөйлеуі [9, 223].
Кез келген көркемдік тәсіл, бейнелеу құралдары жеке-дара тұрғанда ешқандай көркемдік қызмет атқармайтындығы белгілі. Шығарма поэтикасының өзі сөз өнеріндегі түрлі көркемдік тәсілдер мен бейнелеу құралдарының жиынтығы екендігін естен шығармаған жөн.
Әлем әдебиетіндегі алдынғы қатарда жүрген монолог, ой ағысы сияқты көркемдік тәсілдер енді біздің ұлттық әдебиетте де көрініп, көркемдік ойлау жүйесін кеңейтті.
Ұлттық әдебиетімізде 60-80 жылдар аралығында бой көрсеткен шығармаларда қаһарман мінезін дәріптеудің еркін өсу мәселесін кеңінен өрістетудің ашық түрі әдебиетімізге монолог тәсілін алып келген болатын. Қазақ прозасында да оқиғаны қызықтау, тек баяндаушылық, сюжет қуушылық секілді сипаттан гөрі, психологиялық тереңдік, образды ойлау, іштей өсу-түлеу айрықша орын алады.
Оралхан Бөкей шығармаларында баяндаушылық сипаттан гөрі, образды ойлауға, оқырманын психологиялық тереңдікке бойлатуға мүмкіндік береді.
Қаламгердің бірнеше шығармасында монолог тәсілі жоғары деңгейде шебер қолданылған.
Оралхан Бөкей кейіпкердің жандүниесін ашу үшін, оқырманға әсерлі болу үшін монологтарды пайдаланып отырды. Сол арқылы кейіпкердің образын таныта түсті. Қаламгердің қай шығармасын алып оқып қарамаңыз, әр әңгімесінде, әр повесінде кем дегенде төрт-бес монолог тізбегін кездестіреміз. Монологтар шығарманы қуаттандырып тұрады. Соның ішінде осы зерттеу
жұмысымыздың нысаны етіп, көлемді әрі монологтар жиі ұшырасады деген мақсатпен бір роман: Атау-кере және үш повест: Сайтан көпір, Қайдасың, қасқа құлыным, Қар қызы, үш әңгіме: Кербұғы, Айпара-ана, Ардақ алынды. Жоғарыда тізімделген шығармалардан алынған монологтар санын келтіретін болсақ, 460 монолог жинақталды. Оралхан Бөкейдің Айпара-ана деп аталатын туындысы шағын ғана әңгіме болғанымен бүкіл бір ғасырдың жүгін арқалап тұрған дүние. Әңгіме формасы монолог тәрізді құрылымдық телімге кең өріс ашқан. Бас қаһарманның жан әлемі, ой дүниесіндегі нақыштар анық көрінеді. Шығарма Айпара ананың елге, жиналған жамиғатқа арналған монологынан басталады:
Жыла, азып-тозуға жаралған жамиғат! Көз жастарың ендігі елдігіңе себі тиіп, қас дұшпаныңа қарсы тұрар қауқар - сел болып қаптаса, кешегі өткен дәуреніңді қайтып берер ме қолыңа. Жыла, жыла, бірақ келмеске кеткен заманың алдымнан айым болып туар ма, - деп көксеме, сойыңдағы бақастығың - бүгінгі тірлігіңнің ырзығын рәсуалап отырған жоқ па?
Осылай бүкіл елдің анасына айналған Айпара-ананың мұң-зарынан, жоңғарлар шауып, шаңырағын ортасына түсірген қалың жұртын көріп көзінен қанды жас аққан аяулы ананың өзекті өртер, сай-сүйегінді сырқытар сөздері жалын болып сыртқа атылған ойларынан әңгіменің шымылдығы ашылады. Одан әрі Айпара ананың жетімге, жесірге, өзіне, кең далаға, еріне, баласына арналған монологтарымен жалғасын табады. Ананың монологтар тізбегі күйініштен, өкініштен тұрады, мамыражай күн кетіп, ынтымақ-берекенің таусылғанын тілге тиек етеді. Келер ұрпақтың болашағаны алаңдап, біз көрген жақсылық сендерге бұйырар ма екен деп қайғы жейді:
Жыла, жыла, ей, жетім! Біз көрген көркем елдің сән-салтанатын, біз шомылған боз биенің сүтін сен түсіңде де көрмессің. Ал, күндердің-күні сен душар болатын қылбұрау мойынға түспей тұрғанда әз өліммен аттанып кетсек, аты жақсы Алланың жарылқағаны да.
Шығарма тұтас кейіпкер монологына құрылған. Монолог құдіретіне аса көп көңіл бөлінген. Көркем туындыдағы монологта қолданылған қайталалаулар, эмоционалды-экспрессивті сөздер, адамның ішкі толғанысын білдіретін лепті сөйлемдер шығарманың табиғатын қуаттандыра түседі. Кейіпкердің монологтағы ой-пікір, сезім, ең ауыр да түпкілікті сұрақтарға жауап іздейтін сәтті елестетеді. Сол кездегі ел басына туған нәубетті жаны қайыса зар етеді.
Қайдасың қасқа құлыным повесі - екі адамның монологынан тұрады.
Шығармадағы бүкіл оқиға желісі осы екі адамның, әке мен баланың ішкі ойы - монологы арқылы өрбиді. Негізгі әңгімелеуші бала - Орал, кейде бүкіл билікті қолына алған ол әкесі - Бөкешке де кеңшілік жасап, ішкі монологына да ерік беріп қояды. Кейде екі кейіпкердің монологтары кезектесіп беріліп отырады.
...Маған әкем: найзалы шың, жақпар-жақпар тас қоржындаған кәрі таудың, табиғаттың тағы құбылыстарының қалтарысында оқыстан туып қалған, жез топшылы қаршығаға тым ұқсасатын: маған әкем...
Жас бала Оралдың монологы, әкесі жайлы ішкі сыры осылай жалғаса береді. Мұнда әкесі арқылы өмірді тани бастаған бала санасы нанымды берілген. Енді әке Бөкештің ішкі монологына тоқсалсақ, ол көбіне өткен өмір сабақтарын баласына өсиет етем бе деген ойдан өрбіп жатады:
Әкем: Мынау қара тастың құпиясын ұлыма айтудың керегі бола қояр ма екен? Дүниедегі ең жаман нәрсе - жүрегіңді жастай жаралау. Жүрегін жастай жаралаған адамның оңғанын көргенім жоқ...
Кейіпкердің ішкі сөйленістері мол көрініс тапқан.
Ұлғайтылған ішкі сөздер ситуацияның жауаптылығы, ой мазмұнының күрделілігі, қарастырылатын мәселенің сонылығы, қиындылығымен дайындалады. Олар тыңғылықты пайымдауларды керек қылатындықтан, ойлау процесі лексикалық, синтаксистік орайда кеңейтіле өрістейтін [10,8].
Ұлттық сөз өнеріміздің зергері, қаламгер Оралхан Бөкейдің соңғы жазылған туындысы - Атау-кере. Атының өзі елең еткізетін бұл романда монолог арқылы басты қаһарманның образын кеңінен аша түскен. Басты кейіпкер Тағанның тыңдаушысы жоқ лекциялары НЕГЕ БІЗ ОСЫ..? деп басталып келіп, кесекті мәселелерді қозғайды:
Неге біз осы өтірік сөйлейміз, өтірік күлеміз, қысқасы - өтірік өмір сүреміз, а? Неге біз осы өзіміздің бұл әлемге артық, түкке де керегіміз жоқ бейшара мүскін екенімізді мойындамаймыз... неге біз осы қатыгез де, қасиетсіз болып кеттік?
Қатал өмірдің таяғы мұның да басына келіп тиген аспиранттың түсіне алмайтын, ал түсінгенін айналасына жеткізгісі келетін түйткілдері көп-ақ. Таған - қандай қоғамның болмасын ажырамас бөлшегін құрайтын зиялы қауым өкілі, соның ішінде жеке бастық пасық мүддеден мүлде биік тұрған, елін, ұлтын алға бастырсам дейтін адал, таза, озық ойдың адамы, біз айтып отырған романдағы үш арнаның прогрестік, дамушылық, қазіргі тілмен айтқанда демократиялық мазмұнын білдіреді. Бірақ әркімге еңбегіне қарай, әркімге қабілетіне қарай дейтін әдемі ұранды жариялағанымен, ең алдымен саналы, қабілетті деген мүшелерінің көзін құртуға тырысқан тоталитарлық жүйеде Тағандар азшылық, Тағандар әлсіз, ең бастысы қауіпті санатқа жатады. Оларды құртудың, қудалаудың сан-түрлі амал-тәсілі ойлап табылғаны мәлім, соның бірі атау кере аталып, талай жақсы мен жайсаңның түбіне жеткен арақ болатын. Әйтпесе, бір партияның диктатындағы барған сайын құлдырап бара жатқан тоталитарлық қоғамда ең алдымен ұлттық қасиеттердің, адамгершілік болмыстың жоғалып бара жатқанына қарсы дауыс көтерген Тағандардың: біздер тарих-ананы қатты ренжіттік, өз ұлтымыздың тарихын кісенде ұстадық, киесі ұрады деп білмедік. Шала-жансар оқулыққа сендік, шала сауаттыларға сендік, шабына от түссе де айтайық: өкімет басында отырғандардың бар-барлығына сендік, олардың ақ дегені - алғыс, қара дегені - қарғыс болды. Міне сондықтан да халық адасты... адам жадынан, есіне айрылды, - деп келетін батыл лекциялары тыңдаушыларға мемлекеттік жүйенің тоқырағандығын, басқару тетіктерінің тозғандығын айқара ақтарып беретіні белгілі.
Романда Тағанмен қатар Еріктің де, оның анасы Нүрке кемпірдің де монологтары кездеседі. Әсіресе Таған мен Ерік туып өскен ат төбеліндей ауыл тайлы-таяғы қалмай маскүнемге айналып, ертеңгі күні не боларына алаңдаған Нүрке кемпірдің аузымен айтылған: ел азарда ер-азаматы - атақ қуғыш тақ құмар, қыз-келіншегі дүние қуғыш бақ құмар келеді - деген авторлық тұжырымның әлеуметтік мәні уақыт өткен сайын өзекті бола түскендігін көз жетуде.
Қаламгердің Қар қызы атты повесінде де монологтар жақсы берілген. Шығармадағы кейіпкерлердің ішкі сөйленісі арқылы жазушы көп нәрсені жеткізеді. Айдалада, шеті-шегі көрінбейтін айнала аппақ қардың ортасында қалған Нұржанның монологтарында философия ой, тұжырым жатыр. Сондай-ақ автор монологтары арқылы кейіпкердің психологиялық мінездемесін қалыптастырады:
Алыса-алыса әбден дымы құрып, амалы таусылғандай үш жігіт енді өлмес күннің қамын ойлаған. Ішкері жақтың түкірік қатып түсер сақылдаған саря аязы буып, аппақ дүниенің... жалмауыз түні иектей бастады. От жағып жылынайын десе, жуық маңайда тіс шұқыр ағаш жоқ, өңкей бір жұп-жұмыр тақыр тауларға қарап тұрып қарның ашып, қасқырша ұлығың немесе ботадай боздап жылағың келеді. Әлемнің осыншалық қатыгез, жанға жат, тәнге салқын сезілуі - жиырмадан жаңа ғана асқан үш бойдақты ал дегенде жасытып тастады. (Қар қызы, 323-б.)
Жұмыр жер аппақ қар: суық әлем, сол суық әлемнің бір пұшпағында өлім мен өмірдің қақпалына айналып, шыбын жаны шырқыраған жиырмадан жаңа асқан үш бойдақ; қолында қаруы, алдында атысар жауы жоқ, өз-өзінен жынданған, өз-өзімен майдандасқан мақтаулы бейбіт күннің үш солдаты... үш қояншық, үш есалаң - үш батыр...(Қар қызы, 354-б.)
Шығармаларын монолог тәсілі арқылы жеткізу Оралханға тән қасиет.
Бөкеев шығармаларына әдеби тұрғыда әртүрлі бағалар берілуі мүмкін. Әдебиет теориясы талаптарына сай мінсіз шығарма жазу деген салыстырмалы нәрсе. Ол барлық жағдайда мүмкін бола бермейді. Бірақ барлық сыншылар мен ғалымдар, оқырмандар мен әдеби ортаның мойындайтыны автордың тіл шеберлігі , сөз саптауындағы ерекшелігі, оның сезімнің эмоцияның жазушысы екендігі.
Жазушы тілінің байлығы оның дүниетанымына байланысты. Бөкеев үйірімді тілі, иірімді ойы бар, сөздік қоры мен тазалығы, табиғилығы жағынан ерекше жазушы. Тілдік жағынан оның шығармаларындағы осы ерекшілікті де арнайы атап кеткен орынды.
Автор қай шығармаларында болмасын кез келген кейіпкерлерінің сыртқы пішінін, ішкі сезім дүниесін, бүкіл психологиялық болмысын нақтылай көрсетіп алып, соның ішінде айрықша бір өзіне ғана тән белгілері мен ерекше қасиеттерін екшеп алады. Жазушы кейіпкердің мінез құлқына, ой дүниесіне, іс әрекетіне сай жалпы халықтық лесиканың өзін эмоционалды мәнде, экспрессивті бояумен жұмсайды. О. Бөкеев әдеби тілдің барынша қалыптасып, толысқан, оқырмандар танымы мен талғамының өсе түскен кезінде әдебиетке келген. Өз теориялық білімі мен ішкі дайындығы жеткілікті қаламгер. Бұл пікірді оның шығармаларының тілдік ерекшілігі жөнінде де осы ерекшелікті айтуға болады. Жалпы қаламгер мен олардың шығармаларының лексикасын талдауда дайын тұрған бағыттың, қалыптасқан бірізді зерттеу әдісінінің жоқ екені мәлім.
Көркем шығармада сөздер мен сөз тіркестері, тілдік тұлғалар мен категориялар тура мағынасында қолданыла бермейді. Ешбір қаламгер қолына грамматикалық оқулықтар алып отырып шығарма жазбайтыны белгілі.
Көркем әдебиет тілінің негізгі қызметі өзара қарым-қатынас жасауға емес, эстетикалық рухани дамуға бағытталатыны белгілі. Соған орай жазушылар тілінің бейнелі құралдарға, сезім-күйді білдіретін эмоционалдық пен экспрессивтілік сөздерді қолдануға көп жүгінетіні де сондықтан. Ал сол эмоционалды-экспрессивті лексиканы әр қаламгер өз шеберлігі мен интеллектуалдық деңгейіне, тіпті, жеке басының болмысы мен тіл мәдениетіне қарай әр түрлі дәрежеде (біреуі мол, біреуі аз, біреуі дайын тұрғанын, енді біреуі жаңадан жасап ) қолданары сөзсіз.
Сондықтан да жазушының тіл шеберлігін талдауға тек тілдік тұлғалар
мен категориялар тұрғысынан келсек, ондағы ішкі сұлулық пен стильдік ерекшелікті аңғара алмай қалар едік.
Тілші де, сыншы да емес қарапайым оқырманның көңіліне ұялап қалатын, жеңіл қабылданатын шығарма болу оның мазмұны мен тіліне байланысты екені сөзсіз. Жалпы қай қаламгер болмасын өзіндік тіл жасамайтыны, тіпті жаңадан сөз қоса бермейтіні, оларға ондай талап та қойылмайтыны белгілі.
Оралхан Бөкей монологтар арқылы кейіпкер мінезін қалыптастырады, кейіпкер болмысын ашады, кейіпкер психологиясын танытады. Монологтарда салмағы қара тастан ауыр түйінді мәселелер сөз болады. Жазушы шығармаларының өтімділігі, өткірлігі монологтарды шебер пайдалана алғандығында дсек артық етпес.
2 ОРАЛХАН БӨКЕЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ МОНОЛОГ ТҮРЛЕРІ
Жазушы роман, новелла жазғанда бірнеше түрменен сөйлейді, кейде өз аузынан, кейде екінші адамның, кейде хат есебінде сөйлеп отырады.
Әсіресе, көп кездесетін сөйлеу - жазушы өзі қатыспай, бөгде түрде айтып отыру. Жазушы адамды, жағдайды, болған оқиғаны біртіндеп жазып отырады.
Мұнда қаламгер бұл уақиғаны өзі қайдан білді, қалай білді, ол туралы түсінік бермейді.
Сөйлеудің бұл түрі Толстой, Горький, Бальзак сияқты ірі классиктерде көп кездеседі.
Сөйлеу, басты геройдың өз аузынан айтылады. Болған уақиғаны герой тәптіштеп, өз аузынан сөйлеп береді. Бұл түрменен Пушкиннің Капитан қызы жазылған. Сәбиттің Адасқандары жазылған.
Хат және күнделік дәптер арқылы болған уақиғаны сөйлеу бар. Екі кісі бір-біріне хат жазып, сол хат арқылы болған уақиғаны, жүрек сырын ашып отырады.
Достоевскийдің Бейшаралар деген романы осы түрде жазылған.
Кейде уақиғаны сөйлеп отырған герой екінші бір адамның аузынан естіген болып әңгімелейді.
Пушкиннің Станция қараушысы осы түрмен жазылған. Жазудың бұл сияқты түрлері әдебиетте көп кездеседі. Жазушы шығармада біресе әңгімелеп, біресе суреттеп отырады. Оқиға тартысты жазғанда жазушы әңгімелеп отырады [9, 225].
Ерекше бітім-болмысымен, өр мінезімен, кестелі тілімен, ешкімге ұқсамайтын жазушылық стилімен, ойшылдығы-сыршылдығымен дараланған талантты жазушы - Оралхан Бөкей қазақ әдебиеті тарихы төрінен ойып тұрып орын алады. Оралхан Бөкей - сан қырлы талант, көркем сөздің зергері!
Оралхан Бөкейді өзге жазушылардан ерекшелейтін бір қыры - оның терең мазмұнға ие монологтары, сондай-ақ Оралхан шеберханасынан соғылған монологтардың құрылымдары да бір-біріне ұқсамайтын сан түрлі.
Кейіпкер монологы және автор монологы. Көркем шығарма ішінде монологтар жанрішілік ерекшелігіне қарай: кейіпкер монологы және автор монологы болып бөлінеді.
Кейіпкер тілі - лингвистикалық стилистиканың зерттеу нысанына жатады. Кейіпкер тілін талдауда монолог, диалог, полилогтердің қызметі
айрықша. Әсіресе, монологтың табиғаты ерекше. Монолог арқылы шығарманың идеясы мен кейіпкердің бейнесі көрінеді.
В. Виноградов айтып өткендей, персонаж болмысына екі нәрсе әсер етеді: қаһарманның әлемді танудағы субъективті көзқарасы және өздері тиесілі сол нақты әлем. Автордың сөйленісі мәтінде араласқанда, кейіпкерлер көркем шығарманың бір бөлшегі болып қана шеткері қалып қояды [11, 208-209].
Шығарма құрылымындағы прозалық мәтіндерде субъекті-монологтың екі жақтылығы, яғни кейіпкер монологы мен автор монологы прозада сөз еркіндігін көрсетеді. Бұл дегеніміз автор сөзі кез-келген кейіпкер сөзімен байланысты [12, 371]. Нәтижесінде көркем шығарманың мәтіндік құрылымы күрделі гетерогенді түзіліс, онда автор және кейіпкерлердің сөздері семантикалық жағынан тұтасып, жақындасып келіп, субъективті және объективті факторларға өз әсерлерін тигізіп отырады [13, 154].
Кейіпкер болмысының жан-жақты ашылып, дамуына әдеби туындыда екі сөйлеушінің де құрылымын қалыптастыру қажет: автор және кейіпкер. Сонымен
қатар осылардың әрқайсысының суреттеліп отырған нәрсеге қатысты өзіндік тілдік аспектілері болуы тиіс.
Авторға қатысты мәтіннің барлығында да автор оқырмандарына өзге кейіпкерлерді сөйлету арқылы емес, өзі сөйлеп, өз көзқарасын, пікірін өзі жеткізетін әдеби бөлім [14, 387].
Көркем шығармадағы кейіпкер монологы - жазушы еңбегінің жемісі, кейіпкер сөзін жасайтын автор, бірақ ол одан бөлек болады. Автордың жеке басына қатысты болмай, бөгде адамның пікірі болады. Кейіпкер сөзін жеке сөйлеу жүйесі ретінде зерттеу қажет [15, 33].
Кейіпкер тілі көркем шығармада кейіпкер бейнесін жасауға ықпалды. Кейіпкер тіліндегі лексикалық элементтер: диалектизмдер, қаратпа және одағай сөздер, қарапайым және жарго сөздер мен варваризмдердің қолданылуына талдау барысында үлкен мән беріледі. Бұл жөнінде Р.Сыздық: Дөрекі, қарапайым элементтер, бөгде тілдік сөздер, әсіресе макоронизмдер кейіпкердің мінез - құлқын, алған тәлім - тәрбиесін, білім, мәдениет дәрежесін көрсету үшін келтіріліп, оның образын жасауға көмектеседі. Бұл - стильдік тәсіл. Тәсілдің дұрыс қолданылуы жазушының сөз құдіретін тану шеберлігіне алып барады - дейді. Сондай - ақ шығармадағы кейіпкерлер бейнесін жан - жақты суреттеуде әлеуметтік тілдік құбылыстың қатысы бар. Бұл қазақ тіл білімінде соңғы кезде ғана айтыла бастады. Тілдік ортада әлеуметтік тілдік бөліністің болуы факт. Ендеше мұндай жағдайлар әдеби тілде өз ізін қалдыратынын көркем шығармада кейіпкерлер тілін талдауда кездесетін және бар, бола беретін құбылыс екенін мойындауға тура келеді.
Оралхан Бөкей монологты беруде кейіпкер тілінің ерекшелігіне аса мән берген. Жазушының шығармаларын оқи отырып ондағы монологтың аса талғампаздықпен берілгеніне куә боламыз. Автор монологқа ерік беру арқылы
кейіпкердің ішкі психологиясы мен дүниетанымын, ментальді дүниесін дәл көрсетуді мақсат еткен.
Айпара-ана әңгімесінде Айпара ананың елге, жиналған жамиғатқа арналған монологынан басталады. Шығармадан үзінді:
Жыла, азып-тозуға жаралған жамиғат! Көз жастарың ендігі елдігіңе себі тиіп, қас дұшпаныңа қарсы тұрар қауқар - сел болып қаптаса, кешегі өткен дәуреніңді қайтып берер ме қолыңа. Жыла, жыла, бірақ келмеске кеткен заманың алдымнан айым болып туар ма, - деп көксеме, сойыңдағы бақастығың - бүгінгітірлігіңнің ырзығын рәсуалап отырған жоқ па?
Көркем шығарма одан әрі Айпара ананың жетімге, жесірге, өзіне, кең далаға, еріне, баласына арналған монологтарымен жалғасын табады. Автордың бұл еңбегі бастан-аяқ кейіпкердің монологынан тұрады. Әңгіме ортасында Айпара ананың ұлы Жандостың да монологын кездестіреміз.
Шығармада Айпара-ананың он алты монологы берілген. Сонымен қатар ұлы Жандостың екі монологы көрініс табады. Жандостың ішкі толғанысында өзінің шешесінің даналығын, кемеңгерлігін керемет жеткізеді:
Сен әулиесің, анашым, мен осындай екіталай кезеңге тап болып, кіріптар
болып жатқан күйімде әлдеқашан болжай білген шығарсың. Апырай, сол жылғы қыс қандай қатты болып еді, сәуір айында тізеден жауып қалған қараспанда пайда болған зауалдай шошысып, ұлардай шулаған жұртқа кеңес айтып, қамқор болған өзің едің. Осындай алапат жұт болатынын күздің қара басында-ақ бағамдасаң керек.
Ұлының монологынан Айпара-ананың тағы бір тұсын аша түсеміз. Айпара-ана сол кездегі елдің Анасы болған адам. Жандосты жоңғар тақымында кеткен Бөкенші мен Борсақты алып келуге жұмсағанда да, оның аман-есен қайта оралатындығын сезіп ерекше көрегенділік танытты. Ұлының осы батылдығына сүйсініп, келер ұрпақтың ержүрек, намысшыл, батыл болатындығына кәміл сенді:
Менің ұрпақтарым намысын қолдан бермейтін, ожданы таза, діні берік күйде баз кешпек. Менің ұрпақтарым бірер сүрініп барып, үшінші рет жігер отын жағар.
Монологпен басталған туындының нүктесін де монологпен тамамдайды жазушы:
Айпара-ана: Ей, Алла! Барша ғаламның арманына жеткені сияқты, ақ ниетті күнәсіз елдің мүскінін есіркеп, біздей пақырлардың арманына рахымыңыз түсеберсін, уа, ұрпағымыз қарам-пиғыл істен, пәле-жаладан аман болғай. О дүние, бұ дүниенің иесіне әмин!
Адам қай кезде өз-өзімен тілдеседі? Әрине өзге жұрттан бөлініп, жалғыз қалған сәттерде ішкі ойымызға, жандүниемізге жүгініп, іштей тілдесеміз, іштей сөйлесеміз. Оралханның кейіпкерлері де өз ойымен өзі оңаша қалып, өз қиялымен тілдеседі. Кейіпкерлердің монологында бүкіл бір әлеуметті толғандыратын мәселелер де, өмір жайлы түйіндер де табылып жатады. Қасқыр ұлыған түнде әңгімесінде жас журналист жігіттің монологы
арқылы осы уақытқа дейін өмір жайлы түйсінгенімізді тағы бір ой елегенінен өткіземіз:
Өмір деген - ғажап дейді, түк те ғажап емес, әншейін осындай автобусқа мініп, белгілі бір аялдамада түсіп қалу, біреудің тойып секіруі, біреудің тоңып секіруі. Әлдекімдер көрер таңды көзімен атқызып, ой қажап ұйықтамайды; әлдекімдер ішігіне тарс бүркеніп уайымсыз тоқ ұйқыға басады. Сайып келгенде, өмір дегеніміз - өзгенің бақытына қызығып өту ғана...
Өмір-сахнасындағы адамдардың рөлін осылай көрсетсе, Қайдасың, қасқа құлыным повесінде әкесінің монологы арқылы:
Дүниедегі ең жаман нәрсе - жүрегіңді жастай жаралау. Жүрегін жастай жаралаған адамның оңғанын көргенім жоқ. Бір бітеу жара жарылмай сыздап, еңсеңді еңсеріп басады да жүреді. Біз балалықты тым-тым ерте жоғалттық. Ал қазіргі жас сол балалықтан арыла алмай дал. Біз балалықтың бар еншісін осыларға сыйладық па екен, - өмір, тағдыр жайлы қозғап өтеді.
Автор өз шығармаларындағы кейіпкерлердің өздерін сөйлету арқылы кейіпкерлерінің ішкі толғанысын, ойын, өзіндік сезімдерін нақтылап көрсетіп
отырады. Әр кейіпкердің өздеріне тән мінездері мен өмірге деген көз қарастарын ашуда тілдік бірліктерді орынды қолданған.
Жалғыз үйдің ес болар иті де жоқ екен. Итсіз үй көңіліне одан әрі қаяу салатындай, бір түрлі жетім, бір түрлі қоңылтақ та мұңлы екен. Аяйсың... айдалада - аппақ қардың тұтқыны болып, адасқан балапандай бүрісіп, жер бауырлап жатқан мүсәпір кескінін көріп жаның ашиды. Бүгінде, адам айға ұшып жатқан заманда мәңгі мылқау тақыр таулар бар. Кісі аяғы жете бермес жерлер бар; елден де, ұлы шулы өмірден де жеріп, саяқ жүрер адам барына илану да қиын. Бірақ бар екен... Киіздей тұтасқан цивилизациялы өмірімізде, осындайлық қалтарыста ұрланып қалған тағы табиғат, жұмбақты үйлер қалғанына шүкіршілік жасайсың. Әттең, қазіргі заманда адасып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 МОНОЛОГ - О. БӨКЕЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМ
МӘТІННІҢ АЖЫРАМАС КОМПОНЕНТІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2 ОРАЛХАН БӨКЕЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ МОНОЛОГ
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
3 О. БӨКЕЙДІҢ МОНОЛОГТАРЫНДА ТІЛДІК БІРЛІКТЕРДІҢ
ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 57
КІРІСПЕ
Қазақ әдебиеті тарихынан елеулі орын алатын, есімі ерекше аталатын жазушының бірі - Оралхан Бөкей. Оның шығармалары зерттеп, кеңінен қарастыруды қажет ететін дүниелер. Қаламгердің шығармаларын жай ғана оқып өте шықпайтынын Оралханды ерекше ықыласпен оқитын кез келген оқырман біледі, қай туындысы болмасын бейжай қалдырмайды. Оралхан - сан қырлы талант. Оның тілдік қолданысы, қиялы, ой өрісі - бәрі бөлек дүние. О. Бөкейдің тағы бір ерек тұсы - шығармаларында монологты қолдануында. Оралханның монологтары үлкен, жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Осы зерттеу жұмысы Оралхан Бөкей шығармаларындағы монологтардың құрылымын зерттеуге арналады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Оралхан Бөкей сөз саптауымен, тілдік қолданысымен, шығармаларындағы оқиға желісінің ерекшелігімен, күрделілігімен біраз адамның назарын өзіне аударары сөзсіз. Жазушы осы уақытқа дейін әдебиет саласы бойынша да, тіл саласы бойынша да біраз зерттелінді. Ал шығармаларындағы монолог та, оның құрылымы да әлі қарала қоймаған.
Оралханның қай шығармасын оқымаңыз, әйтеуір бірнеше монолог қатары көзге ұшырасады. Кейіпкердің ішкі сөйленісі, автордың өз монологы, тіпті өзге құбылыс иесі атынан берілген монологтардың көптігі сонша, шығарманың өзі тұтас монологқа құрылғандай әсер қалдырады. Сондықтан да Оралханның монологтары үлкен бір әлем, тереңірек зерттеуді қажет етеді.
Көркем шығармадағы монологтық құрылымды қазақ тіл білімі саласында да, орыс линвистикасында да баса назар аударып зерттей қоймады. Көркем шығарма тілінің ең маңызды да, өзекті бөлімі - монологтар.
Монолог - белсенді сөйлеу қызметінің нәтижесінде тікелей қабылдауға арналған сөйлеу түрі. Монолог тек қана ауызша сөйлеу ыңғайында бола бермей, жазбаша түрде де кездеседі. Екі жағдайда да (ауызша және жазбаша) негізгі ерекшелігі - бір адамның сөйлеуі немесе бір адамның ойы. Монологтің өзіне тән байымдау, синтаксистік құрылым, лексикалық бірліктерді (единицаларды) таңдап жұмсау, біршама жинақы пікір сияқты өзгшеліктері болады. Бұл аталған пікірлердің сөйлеу немесе жазу жанрларына байланысты (көркем монолог, шешендік сөз, тұрмыстағы әңгіме, т.б.), функционалдық- коммуникативтік қызметіне қарай (сипаттау, баяндау, әңгімелеу, сендіру, т.б.) әртүрлі монологтар көрініс береді. Монологтың бір көрінісі ретінде көркем шығармада, әсіресе, прозалық дүниедегі авторлық баяндау, бір жағынан, әдеби тілді ауызекі сөйлеу тіліне біршама жақындатса, екінші жағынан, тыңдармандар мен оқырмандарды оқиғаға араластырып жіберетін ұлы сөз зергерлері де бар.
Көркем шығармада монолог тәсілін қолданудың ерекшеліктері өте көп. Автор монолог арқылы оқиғаны тереңінен аша алады. Монологтың шығармада (сөйлеуде) белсенді қолданылуы оның диалогтандыра түсуі. Ішкі немесе сыртқы сөйленіс нәтижесінде болып жатқан оқиғаның жай-сипаты беріліп, кейіпкердің психологиясы ашыла түседі.
Оралхан Бөкей шығармаларындағы монологтар кейіпкер психологиясын жан-жақты ашып, персонаж образын қалыптастыруға қызмет етеді.
Оралхан шығармаларының соншалық сезімге құрылғандығы, оқырманның жандүниесімен астасып, жан түкпіріне тереңдеп кететіндігі де тұтас монологтардан тұратындығында болуы керек. Сондықтан да, жұмыстың өзектілігі болып шығармалардағы монологтарды жан-жақты ашу, монологтардың Оралхан шығармаларындағы рөлін айқындау болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Оралхан Бөкейдің шығармаларындағы монологтың құрылымын анықтап, жазушының идиостилін таныту. Осы мақсатқа орай зерттеу жұмысында мынадай міндеттер жүктеледі:
- шығармалардағы монологтарды жинақтап, топтастыру;
- шығармадағы монологтардың түрлерін талдау;
- монологтың құрылымына, құрылысына қарай ажырату;
- монологтардағы тілдік бірліктердің қолдану ерекшелігін анықтау;
Зерттеудің нысаны: Оралхан Бөкей шығармаларындағы монологтардың құрылымы және тілдік бірліктердің қолдану ерекшелігі.
Зерттеу жұмысының дереккөздері: Оралхан Бөкейдің бір романы (Атау-кере), үш повесі (Сайтан-көпір, Қайдасың, қасқа құлыным, Қар қызы), үш әңгімесі (Ардақ, Айпара-ана, Кербұғы).
Зерттеудің әдістері: сипаттау, жинақтап топтау, талдау.
Зерттеу жұмысында орыс тілінде жазылған Сопочкина Галина Алексеевнаның Система способов передачи чужой речи и ее реализация в идиостиле А. П. Чехова (2003) атты диссертациялық жұмысы және көркем әдебиет стилистикасының мәселелерін қарастырған В. В. Виноградов, Б. Шалабай, Г. Прәлиева, Б. Майтанов т.б. ғалымдарының тұжырымдары басшылыққа алынды.
Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспе, негізгі, қорытынды бөлімнен тұрады. Негізгі бөлім үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда монолог Оралхан Бөкей шығармаларының ажырамас компоненті екендігі дәлелденсе, екінші тарауда көркем шығармалардан алынған монологтардың түрлері анықталады. Ал үшінші тарауда монолотардың құрылымына барып, тілдік бірліктердің қолдан ерекшелігі кеңінен қаралады.
1 МОНОЛОГ - ОРАЛХАН БӨКЕЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМ МӘТІННІҢ АЖЫРАМАС КОМПОНЕНТІ
70 жылдардағы қазақ әдеби толқының ірі өкілдерінің бірі Оралхан Бөкеев шығармалары қазақ әдебиеті тарихында көрнекті орын алады. Автордың қазақ әдебиеті классикалық үлгілері қатарына қосылған небір жаухар туындылары Ә.Кекілбаевтың сөзімен айтқанда: Дүние жүзі әдебиетінің тұнығынан жүзіп ішкен орыс, ағылшын, француз, неміс, жапон, араб һәм басқа да ұлы халықтар тіліне аударылып, өркениеттік бүкіл дүние оқырмандарының талғам таразысынан өтті, шынайы рухани сұранысына айналды [1, 99].
Қаламгер туындылары сыншылардың қырағы назарынан тыс қалмады, мұның өзі нәзік сезімталдық пен мұңға, мазмұнды ойға мол Оралхан шығармаларының бір оқыған адамын бейтарап қалдыра алмас қуатында еді. О.Бөкеев шығармаларының көркемдік қасиеті, қаламгер шеберлігі, тіл айшығы жайында байыпты толғамдарды М. Қаратаев, С. Қирабаев, Р. Нұрғалиев, Н. Ғабдуллин, Ә. Кекілбаев, Д. Исабеков, Р. Сыздықова, Б. Ыбырайымов және Б. Кәрібаева, Е. Аманшев, Т. Ахметжанов еңбектерінен кездестіреміз. Әдебиет әлеміне өзіндік үнімен келген О. Бөкеев шығармашылығы сыншылар қауымын бей-жай қалдырмады. Оның әрбір жаңа шығармасы ерекше құбылыс ретінде бағаланды да, мерзімді баспасөз бетінде, жекелеген еңбектерде сан қилы пікір таластар объектісіне айналды. Атап айтсақ, Т. Тоқбергенов Қос ағыс (1981), Б. Ғабдуллиннің Тоска по материнскому греву (1992), Е. Әмірханның Мәңгілікпен межелеу, Б. Әлімжановтың Идея мен шешім, Д. Әшімхановтың Мұзтау, Ә. Мәмесейіттегінің Парасат жыры, Ә. Қодаровтың Романтизм вчера и сегодня атты мақалалары мен зерттеу еңбектері қаламгер шығармаларын әр қырынан қарастырды. О.Бөкеев шығармашылығын арнайы зерттеген ғылыми жұмыстардан Ө. Көзбековтың О.Бөкеев прозасының поэтикасы, Г. Жәлелованың Концепция личности в прозе Бокеева, Қ. Жанұзақованың Оралхан Бөкеев прозасындағы романтизм, Ж. Нұрсұлтанқызының О.Бөкеев шығармаларындағы бейвербалды амалдар атты диссертациялары жазылды.
Сондай-ақ, Оралхан Бөкей әлеміне аяқ басып, зерттеп, зерделеген бірнеше дипломдық жұмыстарға шолу жасап көрейік: О. Бөкеев, Д. Исабеков повестеріндегі подтекст мәселесі деген тақырыпта жазылған дипломдық жұмыста Оралхан творчествосын сөз етіп, ондағы терең философиялық іздер, адам мен табиғат жаратылысының берілуіне кеңінен тоқталған. Сонымен бірге Оралхан Бөкей повесттеріндегі психологизм дипломдық жұмыспен қатар Қ.О. Қамзинаның О. Бөкей шығармаларындағы психологиялық параллелизм және пейзаж деген мақала бар. Мұнда: О. Бөкей пейзажды қаһарман жанының нәзік қылын шертудегі басты перне етеді. Табиғат суретінсіз кейіпкердің жан диалектикасына бойлай алмайсыз. Кейіпкерінің болмысын танытып, характерін айқындау үшін О. Бөкей табиғатты басты нысанға алып, адам болмысымен, оның жан дүниесіндегі құбылыстармен егіздей суреттейді - деп келіп, жазушының қаламынан туған туындылардан адам мен табиғат егіздігін ашуға ұмтылады.
Оралхан Бөкейдің қай шығармасын алып қарамайық, онда әлемдік деңгейде қаралатын мәселелер, сан адамдың санасын сансыратқан сауал жауабын іздеуге ұмтылған талпыныс байқалады. Осы айтылғандар туралы Оралхан Бөкейдің Атау-кере повесінің проблематикасы дипломдық жұмысында қаралған. Жоғарыда аталған жұмыстардың барлығы әдебиет саласына тиесілі. Ал Оралхан Бөкей тілдік тұрғыдан қаралды ма деген сауал қоятын болсақ, оған Оралхан Бөкей шығармаларындағы бейвербалды амалдар дипломдық жұмысы дәлел бола алады.
Қазақ әдебиетіне жаңа леп, өзгеше сарын әкелген О. Бөкей жазушы, драматург, публицист ретіндегі шығармашылық шеберлігі көркемдік, тілдік стильдік ерекшеліктерге бай, сан тақырыпқа сауал боларлық құнды мәселелердің бірі.
О. Бөкеев шығармаларын зерттеу қажеттілігі - оның шығармаларының көркемдік жетістігі мен өзектілігінде, бүгінгі күн өмір құбылыстарын шынайы бейнелей алғандығында, туындыларының күрделі философиялық ойлары мен шұрайлы тілі, ерекше стилінде.
Бөкеев прозасы мен драматургиясының, публицистикасы мен өнер, әдебиет жайындағы ой толғауларының тарихи, теориялық жағынан ғана емес, тілдік тұрғыда да қарастырылатын мәселелері жетерлік. Олардың әрқайсысы жеке зерттеу тақырыбы болуға лайық.
Бөкеев ұлттық өмірімізден тарихи психологиялық, әлеуметтік шығармалар жазып, қазақ әдебиетінде ерекше із қалдырған бірегей суреткер. Оралхан қашан да уақыт алға қойған өзекті мәселелерді шығармаларына арқау еткен. Ойы да, қаламы да ұшқыр қаламгер. Жазушы қаламынан туған шағын әңгімелерінің өзі мәңгілік мәселелерді көтерген әлемдік әдебиеттегі озық шығармалармен деңгейлес, иықтас туындылар.
Жазушы шығармаларына байланысты әдеби сын мақалалар мен көлемді еңбектерде қайсыбір туындылары ара тұра сөз болғанымен, қаламгер мұрасының монологтар тілдік тұрғыда арнайы толық зерттелген жоқ.
Қазақ жазушыларының ішінде монолог тәсілін кең қолданған жазушының бірі - Оралхан Бөкей. Оның қай шығармасында болмасын монолог арқылы кейіпкер психологиясын керемет ашқан. Кейіпкерлері өз-өзімен жай ғана іштей сөйлесе салмайды, олар проблемалық, әлеуметтік жағдайды сөз етеді, философиялық ой қозғайды. Монолог арқылы көп мәселені көтереді. Оралханның монологтары бір сөйлемнен бірнеше бетке созылуы мүмкін. Сонымен қатар бірінде айтылған дүние екіншісінде мүлде қайталанбайды.
Көркем шығармада авторлық идеяның жазушы еркінен тыс, сәл өзгеше түрде жүзеге асуы жиі кездеседі. Мұндай процесте композициялық элементтер қарым-қатынасының рөлі зор. Дүние жүзі әдебиеті корифейлерінің тәжірибесі кеңес классикасында заңды жалғасын тауып, дами түскені мәлім. М. Горький, М. Шолохов, А. Фадеев, Л. Леонов, А. Толстой, К. Федин, Л. Андреев туындылары күрделі дәуір қаһармандарының азапты толғаныстары, сана эволюциясын өмір шындығына сай бейнелеуде ішкі сөздер, құпия қымбат ойлар ағымына жоспарлы мақсатпен, типтік жағдайлардағы характер даралағын ашу үшін үңіле көз салғаны белгілі.
Көркемдік зерделеуден өтетін өмір шындығының сенімділігіне айқын кепілдердің бірі - кейіпкер сөздері. Қаһарманның тек өзіне хас дара характері оның сөйлеу мәнерінен көрінеді. Бұл, әрине, диалогтың эстетикалық мәнін анықтайды. Монолог арқылы да мінездер ерекшелігі, ойлау сипаттары, образдың дүниетанымдық арналары өрнектеледі. Шығарма идеясының небір нәзік тұстары, кейде автор мақсатының басты дәні көп ретте ішкі сөздер ағымымен бедерленеді. Ашық тілдесулердегі тәрізді үнсіз ойлауда да образдың даму логикасына сәйкес психологиялық дәлелдемені керек қылатын сюжеттік-композициялық бастаулар шешімі жатады [2. 6].
В. Е. Хализев: Кейіпкер монологтарында (әсіресе ішкі монологтарда), ортақ төл сөздерде, лирикалық медитацияларда интеллект қызметімен байланысы жоқ және ақыл-ес бақылауынан тыс көңіл-күй әуендері қамтыла түседі. Айтылар ойлар адамның сол сәттегі толғанысынан көшірме емес, сөзсіз, пікірсіз жан қозғалыстарының шартты көрінісі [3. 105], - дейді.
Жалпы көркем шығарманың тілі - сезімнің, толғаныстың, сөздің, ойдың бірыңғай ағыны әспеттес әсер қалдырады.
Монолог, автор сөзі, ортақ төл сөз сияқты баяндау бөлшектері бірімен-бірі араласып келіп, бірінен-біріне білінбей ауысуы арқылы автор баяндауын кейіпкерлердің сөйлеу мәнеріне жақындату, ой-сезім дүниесін жан-жақты ашу көзделеді. Әсіресе көркем шығарма тілін талдағанда монолог арқылы мәтінді ашудың маңызы зор [4, 81].
Монолог - көркем мәтіннің ең маңызды бөлшегі іспетті. Монолог ұғымына сөздіктерде бірнеше анықтама берілген, олардың келтірген тұжырымдамаларының барлығы дерлік бірдей. Бұрын жазылған Қазақ совет энциклопедиясында төмендегідей: Монолог - 1) драмалық шығармада кейіпкердің өзіне немесе көрерменге арнаған сөзі; 2) проза немесе поэзияда қаһарманның өзі туралы сипаттамасы немесе өсиет-уағызы; 3) автордың сыр-сезімін білдіретін лирикалық толғанысы. Бір ғана кейіпкермен шектелетін пьеса немесе эстрадалық арнау сөз монолог делінеді. Мысалы, Әбділда Тәжібаевтің Монологтар поэтикалық драмасы, т.б. [5, 134] деп қысқа ғана мағлұмат берілген болса, ал кейіннен басылып шыққан Қазақ тілі энциклопедиясында монологқа кеңінен ақпарат келтірілген: Монолог - белсенді сөйлеу қызметінің нәтижесінде тікелей қабылдауға арналған сөйлеу түрі. Монолог тек қана ауызша сөйлеу ыңғайында бола бермей, жазбаша түрде де кездеседі. Екі жағдайда да (ауызша және жазбаша) негізгі ерекшелігі - бір адамның сөйлеуі немесе бір адамның ойы. Монологтің өзіне тән байымдау, синтаксистік құрылым, лексикалық бірліктерді (единицаларды) таңдап жұмсау, біршама жинақы пікір сияқты өзгешеліктері болады. Бұл аталған пікірлердің сөйлеу немесе жазу жанрларына байланысты (көркем монолог, шешендік сөз, тұрмыстағы әңгіме,
т.б.), функционалдық- коммуникативтік қызметіне қарай (сипаттау, баяндау, әңгімелеу, сендіру, т.б.) әртүрлі монологтар көрініс береді. Жанрішіндік айырмашылықтар (автор сөзі, кейіпкерлер тілі, ғылыми баяндама, үгіт-насихат мақсатындағы сөз, т.б.) монологтің стилистикалық ерекшеліктерін танытады. Кейбір ғалымдардың пікірінше, монологтың белсенді болуы (риторикалық сұрақтардың жиі ұшырасуы, аудиторияға тікелей қарата сөйлеу дәстүрі, т.б.) оны диалогтандыра түседі, яғни адресаттарды (тыңдаушылар мен оқырмандарды) сөйлеуші немесе жазушы өзінің ойына етене араластыра алады. Монологтың бір көрінісі ретінде көркем шығармада, әсіресе, прозалық дүниедегі авторлық баяндау, бір жағынан, әдеби тілді ауызекі сөйлеу тіліне біршама жақындатса, екінші жағынан, тыңдармандар мен оқырмандарды оқиғаға араластырып жіберетін ұлы сөз зергерлері де бар. Демек, монолог туралы сөз болғанда тек көркем әдебиеттегі мысалдарды келтіру біржақты болады. Ғылыми баяндамада да, көпшілік алдында сөйлегенде де, екеу, үшеуара сөйлескенде де, монологтың шебер құрылуы арқылы тыңдармандарымен диалог құрып кететін шешендер де болады [6, 279].
Көркем шығармада монологты қолданудың мақсаты - қаламгер мәтін ішінде монологқа жүгіне отырып, кейіпкердің психологиясын, ішкі жай-күйін, тебіреніс-толғанысын ашады. Оқырман кейіпкердің өз-өзімен сөйлескен, өз-өзімен сырласқан тұстарын оқи отырып әсерленеді, шығарма кейіпкерінің ішкі сезімінен хабардар болады. Бүгінгі таңға дейін қазақ тіл білімі саласында монолог жайлы зерттеулер де, көркем мәтіндегі монологтік талдау да сирек кездеседі. Көркем шығармадағы ішкі монолог: тілдік түзілімі, стилистикасы (Ә. Кекілбаевтің Үркер, Елең-алаң романдары бойынша) деген тақырыпта дипломдық жұмыс қорғалған. Бұл зерттеу жұмысында көркем шығармадағы ішкі монологтің зерттеу нысандары, қос үнді сөздің ішкі монологты қалыптастырудағы қызметі мен ерекшелігі турасында қаралған. Сонымен қатар Көркем шығармадағы ішкі монологтың зерттеу нысандары деген дипломдық жұмыс та жазылған. Сондай-ақ орыс тіл білімі саласында да монологтың құрылымына, олардың қолданылу аясына аса көп назар аударылмай келген. Көркем мәтінде монологтың берілу тәсіліне, олардың өзара байланысу түрлерін зерттеген ғалымдар В.Н. Волошинова (1929) және Г.М. Чумакова (1975) болды. Бұлардың қатарына Соколова (1968), Чумаков (1977), Жовнирук (1986), Давыдова (1986), Карич (1986), Аманалиева (1989), Шакирова (1990), Китайгородская (1993) монологтың берілу тәсілдерінің функционалды-стилистикалық ерекшеліктеріне сипаттама жасаған зерттеу жұмыстарын қосуымызға болады. Монологтың ерекшелігі және функционалды әртүрлілігі туралы сұрақ орыс тіл білімінде толық қарастырылмаған. Бұл сауал төңірегінде Н.Д.Арутюновой (1986), Н.М.Гуриной (1993), С.В.Коростовой (1994), И.В.Труфановой (1994) ғалымдар шолулар жасап кеткен.
Ал қазақ ғалымдарының ішінде монолог жайында Г. Прәлиева Ішкі монолог деген еңбек жазып шықты: Қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымында көркем прозадағы бейнелеу тәсілдерінің бірі - ішкі монолог (іштей ойлау,
кейіпкердің ішінен айтатын сөзі, өзін-өзі іштей саралау, ойлау ағымы, т.б.) көрінісі жан-жақты қарастырылып, арнайы зерттеу нысанына айнала қойған жоқ. Ал, ішкі монолог жалпы психологиялық талдау өнерін жан-жақты зерттемейінше қазіргі әдеби даму заңдылықтарын түсіну мүмкін емес [7, 3]. Сондай-ақ, Б.Майтановтың Монолог құрылымы атты еңбегі бар. Бұл кітапта ғалым монологтың шығарадағы рөліне тоқтап, оның драматизм, психологизммен байланысын қатар талдайды.
Монолог деген терминді пайдалана отырып, оның тарихи-гентикалық ерекшеліктер мен даму эволюциясы туралы алғашқылардың бірі болып пікір айтқан Қ.Жұмалиев болды. Оның Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі деген зерттеуіндегі Абай - қазақтың бірінші психолог ақыны атты мақаласының маңыздылығы ауыз әдебиетіндегі монологқа, олардың көркемділік ерекшеліктеріне жасаған ғылыми талдауы төл әдебиетіміздегі психологизм мәселесін зерттеудегі игі бастама болды. Қ.Жұмалиевтің осы мақаласындағы пікір кейін С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектерінде теориялық тұрғыдан дәлелденіп, өзінің өміршеңдігін көрсетті. Бүгінгі көркем прозада жан-жақты толысып өсіп-өркендеген монологтың түп тамыры тереңде, сонау көне ғасырда, мифтерде, бертін келе фольклорда жатыр деген белгілі фольклорист ғалым С.Қасқабасов өзінің Қазақтың халық прозасы атты монографиялық еңбегінде айтылған пікірлер тірек бола алады. Адам жаратылыстан өзін бөлмей тұрған кезде туған көптеген мифологиялық символдар, жануарға немесе табиғат объектісіне арнап сөйлеуге, олармен сырласып, тілдесуге болады деген түсінік кейін көркем фольклорға ауысып, басқа бейнелеуіштік сипат алған - деп батыл тұжырым жасайды [8, 56].
Монолог - геройдың жалғыз өзінің сөзі; ол, көбінесе, өзінің жанында басқа персонаждар жоқта, не болмаса топ ішінде жалғыз өзінің ұзақ сөйлеуі [9, 223].
Кез келген көркемдік тәсіл, бейнелеу құралдары жеке-дара тұрғанда ешқандай көркемдік қызмет атқармайтындығы белгілі. Шығарма поэтикасының өзі сөз өнеріндегі түрлі көркемдік тәсілдер мен бейнелеу құралдарының жиынтығы екендігін естен шығармаған жөн.
Әлем әдебиетіндегі алдынғы қатарда жүрген монолог, ой ағысы сияқты көркемдік тәсілдер енді біздің ұлттық әдебиетте де көрініп, көркемдік ойлау жүйесін кеңейтті.
Ұлттық әдебиетімізде 60-80 жылдар аралығында бой көрсеткен шығармаларда қаһарман мінезін дәріптеудің еркін өсу мәселесін кеңінен өрістетудің ашық түрі әдебиетімізге монолог тәсілін алып келген болатын. Қазақ прозасында да оқиғаны қызықтау, тек баяндаушылық, сюжет қуушылық секілді сипаттан гөрі, психологиялық тереңдік, образды ойлау, іштей өсу-түлеу айрықша орын алады.
Оралхан Бөкей шығармаларында баяндаушылық сипаттан гөрі, образды ойлауға, оқырманын психологиялық тереңдікке бойлатуға мүмкіндік береді.
Қаламгердің бірнеше шығармасында монолог тәсілі жоғары деңгейде шебер қолданылған.
Оралхан Бөкей кейіпкердің жандүниесін ашу үшін, оқырманға әсерлі болу үшін монологтарды пайдаланып отырды. Сол арқылы кейіпкердің образын таныта түсті. Қаламгердің қай шығармасын алып оқып қарамаңыз, әр әңгімесінде, әр повесінде кем дегенде төрт-бес монолог тізбегін кездестіреміз. Монологтар шығарманы қуаттандырып тұрады. Соның ішінде осы зерттеу
жұмысымыздың нысаны етіп, көлемді әрі монологтар жиі ұшырасады деген мақсатпен бір роман: Атау-кере және үш повест: Сайтан көпір, Қайдасың, қасқа құлыным, Қар қызы, үш әңгіме: Кербұғы, Айпара-ана, Ардақ алынды. Жоғарыда тізімделген шығармалардан алынған монологтар санын келтіретін болсақ, 460 монолог жинақталды. Оралхан Бөкейдің Айпара-ана деп аталатын туындысы шағын ғана әңгіме болғанымен бүкіл бір ғасырдың жүгін арқалап тұрған дүние. Әңгіме формасы монолог тәрізді құрылымдық телімге кең өріс ашқан. Бас қаһарманның жан әлемі, ой дүниесіндегі нақыштар анық көрінеді. Шығарма Айпара ананың елге, жиналған жамиғатқа арналған монологынан басталады:
Жыла, азып-тозуға жаралған жамиғат! Көз жастарың ендігі елдігіңе себі тиіп, қас дұшпаныңа қарсы тұрар қауқар - сел болып қаптаса, кешегі өткен дәуреніңді қайтып берер ме қолыңа. Жыла, жыла, бірақ келмеске кеткен заманың алдымнан айым болып туар ма, - деп көксеме, сойыңдағы бақастығың - бүгінгі тірлігіңнің ырзығын рәсуалап отырған жоқ па?
Осылай бүкіл елдің анасына айналған Айпара-ананың мұң-зарынан, жоңғарлар шауып, шаңырағын ортасына түсірген қалың жұртын көріп көзінен қанды жас аққан аяулы ананың өзекті өртер, сай-сүйегінді сырқытар сөздері жалын болып сыртқа атылған ойларынан әңгіменің шымылдығы ашылады. Одан әрі Айпара ананың жетімге, жесірге, өзіне, кең далаға, еріне, баласына арналған монологтарымен жалғасын табады. Ананың монологтар тізбегі күйініштен, өкініштен тұрады, мамыражай күн кетіп, ынтымақ-берекенің таусылғанын тілге тиек етеді. Келер ұрпақтың болашағаны алаңдап, біз көрген жақсылық сендерге бұйырар ма екен деп қайғы жейді:
Жыла, жыла, ей, жетім! Біз көрген көркем елдің сән-салтанатын, біз шомылған боз биенің сүтін сен түсіңде де көрмессің. Ал, күндердің-күні сен душар болатын қылбұрау мойынға түспей тұрғанда әз өліммен аттанып кетсек, аты жақсы Алланың жарылқағаны да.
Шығарма тұтас кейіпкер монологына құрылған. Монолог құдіретіне аса көп көңіл бөлінген. Көркем туындыдағы монологта қолданылған қайталалаулар, эмоционалды-экспрессивті сөздер, адамның ішкі толғанысын білдіретін лепті сөйлемдер шығарманың табиғатын қуаттандыра түседі. Кейіпкердің монологтағы ой-пікір, сезім, ең ауыр да түпкілікті сұрақтарға жауап іздейтін сәтті елестетеді. Сол кездегі ел басына туған нәубетті жаны қайыса зар етеді.
Қайдасың қасқа құлыным повесі - екі адамның монологынан тұрады.
Шығармадағы бүкіл оқиға желісі осы екі адамның, әке мен баланың ішкі ойы - монологы арқылы өрбиді. Негізгі әңгімелеуші бала - Орал, кейде бүкіл билікті қолына алған ол әкесі - Бөкешке де кеңшілік жасап, ішкі монологына да ерік беріп қояды. Кейде екі кейіпкердің монологтары кезектесіп беріліп отырады.
...Маған әкем: найзалы шың, жақпар-жақпар тас қоржындаған кәрі таудың, табиғаттың тағы құбылыстарының қалтарысында оқыстан туып қалған, жез топшылы қаршығаға тым ұқсасатын: маған әкем...
Жас бала Оралдың монологы, әкесі жайлы ішкі сыры осылай жалғаса береді. Мұнда әкесі арқылы өмірді тани бастаған бала санасы нанымды берілген. Енді әке Бөкештің ішкі монологына тоқсалсақ, ол көбіне өткен өмір сабақтарын баласына өсиет етем бе деген ойдан өрбіп жатады:
Әкем: Мынау қара тастың құпиясын ұлыма айтудың керегі бола қояр ма екен? Дүниедегі ең жаман нәрсе - жүрегіңді жастай жаралау. Жүрегін жастай жаралаған адамның оңғанын көргенім жоқ...
Кейіпкердің ішкі сөйленістері мол көрініс тапқан.
Ұлғайтылған ішкі сөздер ситуацияның жауаптылығы, ой мазмұнының күрделілігі, қарастырылатын мәселенің сонылығы, қиындылығымен дайындалады. Олар тыңғылықты пайымдауларды керек қылатындықтан, ойлау процесі лексикалық, синтаксистік орайда кеңейтіле өрістейтін [10,8].
Ұлттық сөз өнеріміздің зергері, қаламгер Оралхан Бөкейдің соңғы жазылған туындысы - Атау-кере. Атының өзі елең еткізетін бұл романда монолог арқылы басты қаһарманның образын кеңінен аша түскен. Басты кейіпкер Тағанның тыңдаушысы жоқ лекциялары НЕГЕ БІЗ ОСЫ..? деп басталып келіп, кесекті мәселелерді қозғайды:
Неге біз осы өтірік сөйлейміз, өтірік күлеміз, қысқасы - өтірік өмір сүреміз, а? Неге біз осы өзіміздің бұл әлемге артық, түкке де керегіміз жоқ бейшара мүскін екенімізді мойындамаймыз... неге біз осы қатыгез де, қасиетсіз болып кеттік?
Қатал өмірдің таяғы мұның да басына келіп тиген аспиранттың түсіне алмайтын, ал түсінгенін айналасына жеткізгісі келетін түйткілдері көп-ақ. Таған - қандай қоғамның болмасын ажырамас бөлшегін құрайтын зиялы қауым өкілі, соның ішінде жеке бастық пасық мүддеден мүлде биік тұрған, елін, ұлтын алға бастырсам дейтін адал, таза, озық ойдың адамы, біз айтып отырған романдағы үш арнаның прогрестік, дамушылық, қазіргі тілмен айтқанда демократиялық мазмұнын білдіреді. Бірақ әркімге еңбегіне қарай, әркімге қабілетіне қарай дейтін әдемі ұранды жариялағанымен, ең алдымен саналы, қабілетті деген мүшелерінің көзін құртуға тырысқан тоталитарлық жүйеде Тағандар азшылық, Тағандар әлсіз, ең бастысы қауіпті санатқа жатады. Оларды құртудың, қудалаудың сан-түрлі амал-тәсілі ойлап табылғаны мәлім, соның бірі атау кере аталып, талай жақсы мен жайсаңның түбіне жеткен арақ болатын. Әйтпесе, бір партияның диктатындағы барған сайын құлдырап бара жатқан тоталитарлық қоғамда ең алдымен ұлттық қасиеттердің, адамгершілік болмыстың жоғалып бара жатқанына қарсы дауыс көтерген Тағандардың: біздер тарих-ананы қатты ренжіттік, өз ұлтымыздың тарихын кісенде ұстадық, киесі ұрады деп білмедік. Шала-жансар оқулыққа сендік, шала сауаттыларға сендік, шабына от түссе де айтайық: өкімет басында отырғандардың бар-барлығына сендік, олардың ақ дегені - алғыс, қара дегені - қарғыс болды. Міне сондықтан да халық адасты... адам жадынан, есіне айрылды, - деп келетін батыл лекциялары тыңдаушыларға мемлекеттік жүйенің тоқырағандығын, басқару тетіктерінің тозғандығын айқара ақтарып беретіні белгілі.
Романда Тағанмен қатар Еріктің де, оның анасы Нүрке кемпірдің де монологтары кездеседі. Әсіресе Таған мен Ерік туып өскен ат төбеліндей ауыл тайлы-таяғы қалмай маскүнемге айналып, ертеңгі күні не боларына алаңдаған Нүрке кемпірдің аузымен айтылған: ел азарда ер-азаматы - атақ қуғыш тақ құмар, қыз-келіншегі дүние қуғыш бақ құмар келеді - деген авторлық тұжырымның әлеуметтік мәні уақыт өткен сайын өзекті бола түскендігін көз жетуде.
Қаламгердің Қар қызы атты повесінде де монологтар жақсы берілген. Шығармадағы кейіпкерлердің ішкі сөйленісі арқылы жазушы көп нәрсені жеткізеді. Айдалада, шеті-шегі көрінбейтін айнала аппақ қардың ортасында қалған Нұржанның монологтарында философия ой, тұжырым жатыр. Сондай-ақ автор монологтары арқылы кейіпкердің психологиялық мінездемесін қалыптастырады:
Алыса-алыса әбден дымы құрып, амалы таусылғандай үш жігіт енді өлмес күннің қамын ойлаған. Ішкері жақтың түкірік қатып түсер сақылдаған саря аязы буып, аппақ дүниенің... жалмауыз түні иектей бастады. От жағып жылынайын десе, жуық маңайда тіс шұқыр ағаш жоқ, өңкей бір жұп-жұмыр тақыр тауларға қарап тұрып қарның ашып, қасқырша ұлығың немесе ботадай боздап жылағың келеді. Әлемнің осыншалық қатыгез, жанға жат, тәнге салқын сезілуі - жиырмадан жаңа ғана асқан үш бойдақты ал дегенде жасытып тастады. (Қар қызы, 323-б.)
Жұмыр жер аппақ қар: суық әлем, сол суық әлемнің бір пұшпағында өлім мен өмірдің қақпалына айналып, шыбын жаны шырқыраған жиырмадан жаңа асқан үш бойдақ; қолында қаруы, алдында атысар жауы жоқ, өз-өзінен жынданған, өз-өзімен майдандасқан мақтаулы бейбіт күннің үш солдаты... үш қояншық, үш есалаң - үш батыр...(Қар қызы, 354-б.)
Шығармаларын монолог тәсілі арқылы жеткізу Оралханға тән қасиет.
Бөкеев шығармаларына әдеби тұрғыда әртүрлі бағалар берілуі мүмкін. Әдебиет теориясы талаптарына сай мінсіз шығарма жазу деген салыстырмалы нәрсе. Ол барлық жағдайда мүмкін бола бермейді. Бірақ барлық сыншылар мен ғалымдар, оқырмандар мен әдеби ортаның мойындайтыны автордың тіл шеберлігі , сөз саптауындағы ерекшелігі, оның сезімнің эмоцияның жазушысы екендігі.
Жазушы тілінің байлығы оның дүниетанымына байланысты. Бөкеев үйірімді тілі, иірімді ойы бар, сөздік қоры мен тазалығы, табиғилығы жағынан ерекше жазушы. Тілдік жағынан оның шығармаларындағы осы ерекшілікті де арнайы атап кеткен орынды.
Автор қай шығармаларында болмасын кез келген кейіпкерлерінің сыртқы пішінін, ішкі сезім дүниесін, бүкіл психологиялық болмысын нақтылай көрсетіп алып, соның ішінде айрықша бір өзіне ғана тән белгілері мен ерекше қасиеттерін екшеп алады. Жазушы кейіпкердің мінез құлқына, ой дүниесіне, іс әрекетіне сай жалпы халықтық лесиканың өзін эмоционалды мәнде, экспрессивті бояумен жұмсайды. О. Бөкеев әдеби тілдің барынша қалыптасып, толысқан, оқырмандар танымы мен талғамының өсе түскен кезінде әдебиетке келген. Өз теориялық білімі мен ішкі дайындығы жеткілікті қаламгер. Бұл пікірді оның шығармаларының тілдік ерекшілігі жөнінде де осы ерекшелікті айтуға болады. Жалпы қаламгер мен олардың шығармаларының лексикасын талдауда дайын тұрған бағыттың, қалыптасқан бірізді зерттеу әдісінінің жоқ екені мәлім.
Көркем шығармада сөздер мен сөз тіркестері, тілдік тұлғалар мен категориялар тура мағынасында қолданыла бермейді. Ешбір қаламгер қолына грамматикалық оқулықтар алып отырып шығарма жазбайтыны белгілі.
Көркем әдебиет тілінің негізгі қызметі өзара қарым-қатынас жасауға емес, эстетикалық рухани дамуға бағытталатыны белгілі. Соған орай жазушылар тілінің бейнелі құралдарға, сезім-күйді білдіретін эмоционалдық пен экспрессивтілік сөздерді қолдануға көп жүгінетіні де сондықтан. Ал сол эмоционалды-экспрессивті лексиканы әр қаламгер өз шеберлігі мен интеллектуалдық деңгейіне, тіпті, жеке басының болмысы мен тіл мәдениетіне қарай әр түрлі дәрежеде (біреуі мол, біреуі аз, біреуі дайын тұрғанын, енді біреуі жаңадан жасап ) қолданары сөзсіз.
Сондықтан да жазушының тіл шеберлігін талдауға тек тілдік тұлғалар
мен категориялар тұрғысынан келсек, ондағы ішкі сұлулық пен стильдік ерекшелікті аңғара алмай қалар едік.
Тілші де, сыншы да емес қарапайым оқырманның көңіліне ұялап қалатын, жеңіл қабылданатын шығарма болу оның мазмұны мен тіліне байланысты екені сөзсіз. Жалпы қай қаламгер болмасын өзіндік тіл жасамайтыны, тіпті жаңадан сөз қоса бермейтіні, оларға ондай талап та қойылмайтыны белгілі.
Оралхан Бөкей монологтар арқылы кейіпкер мінезін қалыптастырады, кейіпкер болмысын ашады, кейіпкер психологиясын танытады. Монологтарда салмағы қара тастан ауыр түйінді мәселелер сөз болады. Жазушы шығармаларының өтімділігі, өткірлігі монологтарды шебер пайдалана алғандығында дсек артық етпес.
2 ОРАЛХАН БӨКЕЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ МОНОЛОГ ТҮРЛЕРІ
Жазушы роман, новелла жазғанда бірнеше түрменен сөйлейді, кейде өз аузынан, кейде екінші адамның, кейде хат есебінде сөйлеп отырады.
Әсіресе, көп кездесетін сөйлеу - жазушы өзі қатыспай, бөгде түрде айтып отыру. Жазушы адамды, жағдайды, болған оқиғаны біртіндеп жазып отырады.
Мұнда қаламгер бұл уақиғаны өзі қайдан білді, қалай білді, ол туралы түсінік бермейді.
Сөйлеудің бұл түрі Толстой, Горький, Бальзак сияқты ірі классиктерде көп кездеседі.
Сөйлеу, басты геройдың өз аузынан айтылады. Болған уақиғаны герой тәптіштеп, өз аузынан сөйлеп береді. Бұл түрменен Пушкиннің Капитан қызы жазылған. Сәбиттің Адасқандары жазылған.
Хат және күнделік дәптер арқылы болған уақиғаны сөйлеу бар. Екі кісі бір-біріне хат жазып, сол хат арқылы болған уақиғаны, жүрек сырын ашып отырады.
Достоевскийдің Бейшаралар деген романы осы түрде жазылған.
Кейде уақиғаны сөйлеп отырған герой екінші бір адамның аузынан естіген болып әңгімелейді.
Пушкиннің Станция қараушысы осы түрмен жазылған. Жазудың бұл сияқты түрлері әдебиетте көп кездеседі. Жазушы шығармада біресе әңгімелеп, біресе суреттеп отырады. Оқиға тартысты жазғанда жазушы әңгімелеп отырады [9, 225].
Ерекше бітім-болмысымен, өр мінезімен, кестелі тілімен, ешкімге ұқсамайтын жазушылық стилімен, ойшылдығы-сыршылдығымен дараланған талантты жазушы - Оралхан Бөкей қазақ әдебиеті тарихы төрінен ойып тұрып орын алады. Оралхан Бөкей - сан қырлы талант, көркем сөздің зергері!
Оралхан Бөкейді өзге жазушылардан ерекшелейтін бір қыры - оның терең мазмұнға ие монологтары, сондай-ақ Оралхан шеберханасынан соғылған монологтардың құрылымдары да бір-біріне ұқсамайтын сан түрлі.
Кейіпкер монологы және автор монологы. Көркем шығарма ішінде монологтар жанрішілік ерекшелігіне қарай: кейіпкер монологы және автор монологы болып бөлінеді.
Кейіпкер тілі - лингвистикалық стилистиканың зерттеу нысанына жатады. Кейіпкер тілін талдауда монолог, диалог, полилогтердің қызметі
айрықша. Әсіресе, монологтың табиғаты ерекше. Монолог арқылы шығарманың идеясы мен кейіпкердің бейнесі көрінеді.
В. Виноградов айтып өткендей, персонаж болмысына екі нәрсе әсер етеді: қаһарманның әлемді танудағы субъективті көзқарасы және өздері тиесілі сол нақты әлем. Автордың сөйленісі мәтінде араласқанда, кейіпкерлер көркем шығарманың бір бөлшегі болып қана шеткері қалып қояды [11, 208-209].
Шығарма құрылымындағы прозалық мәтіндерде субъекті-монологтың екі жақтылығы, яғни кейіпкер монологы мен автор монологы прозада сөз еркіндігін көрсетеді. Бұл дегеніміз автор сөзі кез-келген кейіпкер сөзімен байланысты [12, 371]. Нәтижесінде көркем шығарманың мәтіндік құрылымы күрделі гетерогенді түзіліс, онда автор және кейіпкерлердің сөздері семантикалық жағынан тұтасып, жақындасып келіп, субъективті және объективті факторларға өз әсерлерін тигізіп отырады [13, 154].
Кейіпкер болмысының жан-жақты ашылып, дамуына әдеби туындыда екі сөйлеушінің де құрылымын қалыптастыру қажет: автор және кейіпкер. Сонымен
қатар осылардың әрқайсысының суреттеліп отырған нәрсеге қатысты өзіндік тілдік аспектілері болуы тиіс.
Авторға қатысты мәтіннің барлығында да автор оқырмандарына өзге кейіпкерлерді сөйлету арқылы емес, өзі сөйлеп, өз көзқарасын, пікірін өзі жеткізетін әдеби бөлім [14, 387].
Көркем шығармадағы кейіпкер монологы - жазушы еңбегінің жемісі, кейіпкер сөзін жасайтын автор, бірақ ол одан бөлек болады. Автордың жеке басына қатысты болмай, бөгде адамның пікірі болады. Кейіпкер сөзін жеке сөйлеу жүйесі ретінде зерттеу қажет [15, 33].
Кейіпкер тілі көркем шығармада кейіпкер бейнесін жасауға ықпалды. Кейіпкер тіліндегі лексикалық элементтер: диалектизмдер, қаратпа және одағай сөздер, қарапайым және жарго сөздер мен варваризмдердің қолданылуына талдау барысында үлкен мән беріледі. Бұл жөнінде Р.Сыздық: Дөрекі, қарапайым элементтер, бөгде тілдік сөздер, әсіресе макоронизмдер кейіпкердің мінез - құлқын, алған тәлім - тәрбиесін, білім, мәдениет дәрежесін көрсету үшін келтіріліп, оның образын жасауға көмектеседі. Бұл - стильдік тәсіл. Тәсілдің дұрыс қолданылуы жазушының сөз құдіретін тану шеберлігіне алып барады - дейді. Сондай - ақ шығармадағы кейіпкерлер бейнесін жан - жақты суреттеуде әлеуметтік тілдік құбылыстың қатысы бар. Бұл қазақ тіл білімінде соңғы кезде ғана айтыла бастады. Тілдік ортада әлеуметтік тілдік бөліністің болуы факт. Ендеше мұндай жағдайлар әдеби тілде өз ізін қалдыратынын көркем шығармада кейіпкерлер тілін талдауда кездесетін және бар, бола беретін құбылыс екенін мойындауға тура келеді.
Оралхан Бөкей монологты беруде кейіпкер тілінің ерекшелігіне аса мән берген. Жазушының шығармаларын оқи отырып ондағы монологтың аса талғампаздықпен берілгеніне куә боламыз. Автор монологқа ерік беру арқылы
кейіпкердің ішкі психологиясы мен дүниетанымын, ментальді дүниесін дәл көрсетуді мақсат еткен.
Айпара-ана әңгімесінде Айпара ананың елге, жиналған жамиғатқа арналған монологынан басталады. Шығармадан үзінді:
Жыла, азып-тозуға жаралған жамиғат! Көз жастарың ендігі елдігіңе себі тиіп, қас дұшпаныңа қарсы тұрар қауқар - сел болып қаптаса, кешегі өткен дәуреніңді қайтып берер ме қолыңа. Жыла, жыла, бірақ келмеске кеткен заманың алдымнан айым болып туар ма, - деп көксеме, сойыңдағы бақастығың - бүгінгітірлігіңнің ырзығын рәсуалап отырған жоқ па?
Көркем шығарма одан әрі Айпара ананың жетімге, жесірге, өзіне, кең далаға, еріне, баласына арналған монологтарымен жалғасын табады. Автордың бұл еңбегі бастан-аяқ кейіпкердің монологынан тұрады. Әңгіме ортасында Айпара ананың ұлы Жандостың да монологын кездестіреміз.
Шығармада Айпара-ананың он алты монологы берілген. Сонымен қатар ұлы Жандостың екі монологы көрініс табады. Жандостың ішкі толғанысында өзінің шешесінің даналығын, кемеңгерлігін керемет жеткізеді:
Сен әулиесің, анашым, мен осындай екіталай кезеңге тап болып, кіріптар
болып жатқан күйімде әлдеқашан болжай білген шығарсың. Апырай, сол жылғы қыс қандай қатты болып еді, сәуір айында тізеден жауып қалған қараспанда пайда болған зауалдай шошысып, ұлардай шулаған жұртқа кеңес айтып, қамқор болған өзің едің. Осындай алапат жұт болатынын күздің қара басында-ақ бағамдасаң керек.
Ұлының монологынан Айпара-ананың тағы бір тұсын аша түсеміз. Айпара-ана сол кездегі елдің Анасы болған адам. Жандосты жоңғар тақымында кеткен Бөкенші мен Борсақты алып келуге жұмсағанда да, оның аман-есен қайта оралатындығын сезіп ерекше көрегенділік танытты. Ұлының осы батылдығына сүйсініп, келер ұрпақтың ержүрек, намысшыл, батыл болатындығына кәміл сенді:
Менің ұрпақтарым намысын қолдан бермейтін, ожданы таза, діні берік күйде баз кешпек. Менің ұрпақтарым бірер сүрініп барып, үшінші рет жігер отын жағар.
Монологпен басталған туындының нүктесін де монологпен тамамдайды жазушы:
Айпара-ана: Ей, Алла! Барша ғаламның арманына жеткені сияқты, ақ ниетті күнәсіз елдің мүскінін есіркеп, біздей пақырлардың арманына рахымыңыз түсеберсін, уа, ұрпағымыз қарам-пиғыл істен, пәле-жаладан аман болғай. О дүние, бұ дүниенің иесіне әмин!
Адам қай кезде өз-өзімен тілдеседі? Әрине өзге жұрттан бөлініп, жалғыз қалған сәттерде ішкі ойымызға, жандүниемізге жүгініп, іштей тілдесеміз, іштей сөйлесеміз. Оралханның кейіпкерлері де өз ойымен өзі оңаша қалып, өз қиялымен тілдеседі. Кейіпкерлердің монологында бүкіл бір әлеуметті толғандыратын мәселелер де, өмір жайлы түйіндер де табылып жатады. Қасқыр ұлыған түнде әңгімесінде жас журналист жігіттің монологы
арқылы осы уақытқа дейін өмір жайлы түйсінгенімізді тағы бір ой елегенінен өткіземіз:
Өмір деген - ғажап дейді, түк те ғажап емес, әншейін осындай автобусқа мініп, белгілі бір аялдамада түсіп қалу, біреудің тойып секіруі, біреудің тоңып секіруі. Әлдекімдер көрер таңды көзімен атқызып, ой қажап ұйықтамайды; әлдекімдер ішігіне тарс бүркеніп уайымсыз тоқ ұйқыға басады. Сайып келгенде, өмір дегеніміз - өзгенің бақытына қызығып өту ғана...
Өмір-сахнасындағы адамдардың рөлін осылай көрсетсе, Қайдасың, қасқа құлыным повесінде әкесінің монологы арқылы:
Дүниедегі ең жаман нәрсе - жүрегіңді жастай жаралау. Жүрегін жастай жаралаған адамның оңғанын көргенім жоқ. Бір бітеу жара жарылмай сыздап, еңсеңді еңсеріп басады да жүреді. Біз балалықты тым-тым ерте жоғалттық. Ал қазіргі жас сол балалықтан арыла алмай дал. Біз балалықтың бар еншісін осыларға сыйладық па екен, - өмір, тағдыр жайлы қозғап өтеді.
Автор өз шығармаларындағы кейіпкерлердің өздерін сөйлету арқылы кейіпкерлерінің ішкі толғанысын, ойын, өзіндік сезімдерін нақтылап көрсетіп
отырады. Әр кейіпкердің өздеріне тән мінездері мен өмірге деген көз қарастарын ашуда тілдік бірліктерді орынды қолданған.
Жалғыз үйдің ес болар иті де жоқ екен. Итсіз үй көңіліне одан әрі қаяу салатындай, бір түрлі жетім, бір түрлі қоңылтақ та мұңлы екен. Аяйсың... айдалада - аппақ қардың тұтқыны болып, адасқан балапандай бүрісіп, жер бауырлап жатқан мүсәпір кескінін көріп жаның ашиды. Бүгінде, адам айға ұшып жатқан заманда мәңгі мылқау тақыр таулар бар. Кісі аяғы жете бермес жерлер бар; елден де, ұлы шулы өмірден де жеріп, саяқ жүрер адам барына илану да қиын. Бірақ бар екен... Киіздей тұтасқан цивилизациялы өмірімізде, осындайлық қалтарыста ұрланып қалған тағы табиғат, жұмбақты үйлер қалғанына шүкіршілік жасайсың. Әттең, қазіргі заманда адасып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz