Телевизиялық жаңалықтар қызметі: жылдамдық және шынайылық
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Телевизиялық жаңалықтар қызметі: жылдамдық және шынайылық
1.1. Электрондық БАҚ.ғы жаңалық тарату мәселелерінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2. Жаңалық таратудың отандық және шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
ІІ тарау. Жаңалықтар қызметін ұйымдастырудың жаңа үрдістері
2.1. Қазақстандық телеарналардың жаңалықтар қызметі: ерекшеліктері мен даму бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2. Тікелей эфирде ұлттық және халықаралық жаңалықтар тарату талаптары, ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
І тарау. Телевизиялық жаңалықтар қызметі: жылдамдық және шынайылық
1.1. Электрондық БАҚ.ғы жаңалық тарату мәселелерінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2. Жаңалық таратудың отандық және шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
ІІ тарау. Жаңалықтар қызметін ұйымдастырудың жаңа үрдістері
2.1. Қазақстандық телеарналардың жаңалықтар қызметі: ерекшеліктері мен даму бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2. Тікелей эфирде ұлттық және халықаралық жаңалықтар тарату талаптары, ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Қазыналы да қатпарлы тарихымыздың тамыры тым тереңде. Сан ғасырлық тылсым да, сыршыл тарих өзінің құпиялы да беймәлім әлеміне сені де тарта отырып, ой тұңғиығына шомдырады. Халқымыздың жүріп өткен өмір жолында өнер есімді ұлылықтың орны тым шоқтықты әрі мөп-мөлдір. Бай ауыз әдебиеті мен жыршылығы, термешілігі, бояуы қанық поэзиясы, айшықты прозасы, әлемдік мәдениетке өз дауысы, өз үнімен келіп қосылды. Осы орайда, ауыз әдебиетінен бастау алып, сан алуан өнер тармақтарын өмірге әкелген, оның өркендеуіне, мәуелі бәйтерекке айналуына өлшеусіз үлес қосқан замана тұлғаларына айтар алғысы өлшеусіз. Өткенсіз бүгіннің, бүгінсіз ертеңнің жоқ екені әлімсақтан белгілі бола тұрса да, барымызды базарлап, етек-жеңімізді жинақтап, жоғалғанымыз бен жоғалтқанымызды іздей бастағанымыз да кеше ғана. «Барға қанағат, өткенге салауат» айтып ғана қою болашақ ұрпақ алдындағы өтелмеген парыз, мойындағы қарыз сияқты сезілетіні де жасырын емес. Ерте туып, кеш жетілгенімізге өкінгенімен ешнәрсе ұтпасымыз анық. Барды бағалап, жоқтың орнын толтыра отырып, ғасырлар додасына қосылған қалың көпір ішінен өз жолымыз бен орнымызды табу да заман талабы. Арман-қиялдың шындыққа айналып, есейе ержетіп, ақыл-ойдың толыса толығып, кемелдене кернеуленіп, биіктей шыңдалып, қанаттаса қауымдасып, шоғырланған кезеңінде, мөлдір бұлақтың тұма көзінің тым тереңде екендігі де айқындала, анық байқалады.
Халқымыздың кешегі жүріп өткен өмір жолы тарих атты ұлылықтың сарғайған беттерінде сайрап жатыр. Қуаныштары мен күйініштері де, шарықтаулары мен төмендеулері де айна –қаперсіз жазылуы. Олардың бәрін де уақыт кезеңінің өн бойындағы ұлы істермен бірлікте саралай отырып, салмақтау да бүгінгі заман талабы.Буырқанған қилы уақыт кезеңге сай өз перзенттеріне «ғасыр кереметтерін» сыйға тартуда. Десек те, ХХІ ғасырдың адамзат баласы ұрпағының өміріндегі орны тым қомақты. Жаңалыққа жағы құмар пенделер адам жанына керекті дүниелерді күнделікті өмірдің бір бөлшегіне айналдыруда. Солардың бәрінен де дерлік шоқтығы биік әрі «ғасыр жаңалығы» аталған –теледидар. Өмірге келу мерзімін ғасырмен салыстырсақ, оның тарих қойнауынан шығып, көпшіліктің қажетіне айналғанына да жарты ғасырдан сәл-ақ астам. Замана керуеніне көз қадап, айналаңа зер сала қарасаң қас-қағым ғана сәт. Алайда «көгілдір экран» уақыт уысынан шыға, әлем атты үлкен дүниеге әр қиырдан көз сала, өзіне өзгені табындыра, әрі таң қалдыра белгісіз биіктерге бет алуда. Құпиясы мол, сыршыл да сыншыл дүние «адами пендені» ағысы адуынды, иірімді дария сияқты өз тереңіне тарта жөнеліп, ой-қиялына кіріге орнығып, өз уысында тұтқындап ұстауда. Шығамын деп шамырқанғаныңмен шыға алмасың да анық. Жан–жүрегіңді баурай, ой-теңізіне үйіре тартып, шымырлана шиырланып, ширыға түскен сайын сені өз әлеміне тарта береді, тарта береді.Сыршыл әрі құпиялы, көгілдір экранның қазақ топырағындағы тарихына небәрі қырық жыл.
Халқымыздың кешегі жүріп өткен өмір жолы тарих атты ұлылықтың сарғайған беттерінде сайрап жатыр. Қуаныштары мен күйініштері де, шарықтаулары мен төмендеулері де айна –қаперсіз жазылуы. Олардың бәрін де уақыт кезеңінің өн бойындағы ұлы істермен бірлікте саралай отырып, салмақтау да бүгінгі заман талабы.Буырқанған қилы уақыт кезеңге сай өз перзенттеріне «ғасыр кереметтерін» сыйға тартуда. Десек те, ХХІ ғасырдың адамзат баласы ұрпағының өміріндегі орны тым қомақты. Жаңалыққа жағы құмар пенделер адам жанына керекті дүниелерді күнделікті өмірдің бір бөлшегіне айналдыруда. Солардың бәрінен де дерлік шоқтығы биік әрі «ғасыр жаңалығы» аталған –теледидар. Өмірге келу мерзімін ғасырмен салыстырсақ, оның тарих қойнауынан шығып, көпшіліктің қажетіне айналғанына да жарты ғасырдан сәл-ақ астам. Замана керуеніне көз қадап, айналаңа зер сала қарасаң қас-қағым ғана сәт. Алайда «көгілдір экран» уақыт уысынан шыға, әлем атты үлкен дүниеге әр қиырдан көз сала, өзіне өзгені табындыра, әрі таң қалдыра белгісіз биіктерге бет алуда. Құпиясы мол, сыршыл да сыншыл дүние «адами пендені» ағысы адуынды, иірімді дария сияқты өз тереңіне тарта жөнеліп, ой-қиялына кіріге орнығып, өз уысында тұтқындап ұстауда. Шығамын деп шамырқанғаныңмен шыға алмасың да анық. Жан–жүрегіңді баурай, ой-теңізіне үйіре тартып, шымырлана шиырланып, ширыға түскен сайын сені өз әлеміне тарта береді, тарта береді.Сыршыл әрі құпиялы, көгілдір экранның қазақ топырағындағы тарихына небәрі қырық жыл.
1.Барманқұлов М. «Телевидение: деньги или власть». Алматы.Қазақ универсиеті. 2008 ж.45 бет
2. Омашев Н. «Қазақ журналистикасы». І-ІІ том. Алматы, 2008 ж. 6 бет
3. Масғұтов С. «Көгілдір экран-өмір айнасы». Алматы, 2007 ж. 18 бет
4. Есжанов А. «Қазақ халқының ұлттық құндылықтары жайында». Білім. 2006. № 1.5-6 бет
5. Мекішов Б. «Әлемнің жеті кереметі». Алматы.Өнер,1982 ж.42-44 бет
6. Әбдіжәділқызы Ж. «Тікелей эфир табиғаты». Қазақ университеті. 2003 ж. 39 бет
7. Тұрсын Қ. «Көгілдір экран құпиясы». Алматы . Қазақ университеті.2007 ж.
8. Кузнецов Г. Юровский А.«Телевизионная журналистика». Мәскеу.Мәскеу университеті. 1994 ж. 12 бет
9. Молдабеков Ә. «Бес белес».Алматы.2008 ж. 23 бет
10.Сыздықова Р. «Сөз құдіреті»
11.Шахова Ю. «Тележүргізуші өзі жаза білу керек». Журналист. № 8. қараша. 2007 ж.
12. Мұхамедқали Қ. «Жүргізуші мәдениеті» .Дала мен қала. 2007. №8. 23 ақпан. 5 бет
13. Жексенбай Б. «Қазақ қыздарының мәдениеті үшін жұмыс істегім келеді» . Алтын Орда. 2006. №41. 6 қазан
14. Барманқұлов М. «Весь мир у вас в квартире».22 бет
15. З. Қабдолов «Сөз өнері». 13 бет
16. Сейітқұлова Х. «Тележүргізушілерде қазақтың қоңыр дауысы жоқ» . Айқын. 2008 ж . 22 мамыр №92. 11 бет
17. Омашев. Н. «Ақпарат әлемі» І-ІІ том. Қазығұрт баспасы. 2006 ж. 23 бет
18. Мұхтаров А. «Телевизия жаңалығының бәсекелестігі қандай?». Алаш айнасы. 2010 ж. 26 маусым.13 бет
19. Садық М. «Телевизия және талаптары» Жұлдыз 2009ж.№4. 188-191б.б.
20. Табылдиев Б. «Жаңалықтар жүйесі». Айқын 2007 ж. 1 қараша.№203. 12 бет
2. Омашев Н. «Қазақ журналистикасы». І-ІІ том. Алматы, 2008 ж. 6 бет
3. Масғұтов С. «Көгілдір экран-өмір айнасы». Алматы, 2007 ж. 18 бет
4. Есжанов А. «Қазақ халқының ұлттық құндылықтары жайында». Білім. 2006. № 1.5-6 бет
5. Мекішов Б. «Әлемнің жеті кереметі». Алматы.Өнер,1982 ж.42-44 бет
6. Әбдіжәділқызы Ж. «Тікелей эфир табиғаты». Қазақ университеті. 2003 ж. 39 бет
7. Тұрсын Қ. «Көгілдір экран құпиясы». Алматы . Қазақ университеті.2007 ж.
8. Кузнецов Г. Юровский А.«Телевизионная журналистика». Мәскеу.Мәскеу университеті. 1994 ж. 12 бет
9. Молдабеков Ә. «Бес белес».Алматы.2008 ж. 23 бет
10.Сыздықова Р. «Сөз құдіреті»
11.Шахова Ю. «Тележүргізуші өзі жаза білу керек». Журналист. № 8. қараша. 2007 ж.
12. Мұхамедқали Қ. «Жүргізуші мәдениеті» .Дала мен қала. 2007. №8. 23 ақпан. 5 бет
13. Жексенбай Б. «Қазақ қыздарының мәдениеті үшін жұмыс істегім келеді» . Алтын Орда. 2006. №41. 6 қазан
14. Барманқұлов М. «Весь мир у вас в квартире».22 бет
15. З. Қабдолов «Сөз өнері». 13 бет
16. Сейітқұлова Х. «Тележүргізушілерде қазақтың қоңыр дауысы жоқ» . Айқын. 2008 ж . 22 мамыр №92. 11 бет
17. Омашев. Н. «Ақпарат әлемі» І-ІІ том. Қазығұрт баспасы. 2006 ж. 23 бет
18. Мұхтаров А. «Телевизия жаңалығының бәсекелестігі қандай?». Алаш айнасы. 2010 ж. 26 маусым.13 бет
19. Садық М. «Телевизия және талаптары» Жұлдыз 2009ж.№4. 188-191б.б.
20. Табылдиев Б. «Жаңалықтар жүйесі». Айқын 2007 ж. 1 қараша.№203. 12 бет
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау. Телевизиялық жаңалықтар қызметі: жылдамдық және шынайылық
1.1. Электрондық БАҚ-ғы жаңалық тарату мәселелерінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2. Жаңалық таратудың отандық және шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
ІІ тарау. Жаңалықтар қызметін ұйымдастырудың жаңа үрдістері
2.1. Қазақстандық телеарналардың жаңалықтар қызметі: ерекшеліктері мен даму бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2. Тікелей эфирде ұлттық және халықаралық жаңалықтар тарату талаптары, ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
КІРІСПЕ
Қазыналы да қатпарлы тарихымыздың тамыры тым тереңде. Сан ғасырлық тылсым да, сыршыл тарих өзінің құпиялы да беймәлім әлеміне сені де тарта отырып, ой тұңғиығына шомдырады. Халқымыздың жүріп өткен өмір жолында өнер есімді ұлылықтың орны тым шоқтықты әрі мөп-мөлдір. Бай ауыз әдебиеті мен жыршылығы, термешілігі, бояуы қанық поэзиясы, айшықты прозасы, әлемдік мәдениетке өз дауысы, өз үнімен келіп қосылды. Осы орайда, ауыз әдебиетінен бастау алып, сан алуан өнер тармақтарын өмірге әкелген, оның өркендеуіне, мәуелі бәйтерекке айналуына өлшеусіз үлес қосқан замана тұлғаларына айтар алғысы өлшеусіз. Өткенсіз бүгіннің, бүгінсіз ертеңнің жоқ екені әлімсақтан белгілі бола тұрса да, барымызды базарлап, етек-жеңімізді жинақтап, жоғалғанымыз бен жоғалтқанымызды іздей бастағанымыз да кеше ғана. Барға қанағат, өткенге салауат айтып ғана қою болашақ ұрпақ алдындағы өтелмеген парыз, мойындағы қарыз сияқты сезілетіні де жасырын емес. Ерте туып, кеш жетілгенімізге өкінгенімен ешнәрсе ұтпасымыз анық. Барды бағалап, жоқтың орнын толтыра отырып, ғасырлар додасына қосылған қалың көпір ішінен өз жолымыз бен орнымызды табу да заман талабы. Арман-қиялдың шындыққа айналып, есейе ержетіп, ақыл-ойдың толыса толығып, кемелдене кернеуленіп, биіктей шыңдалып, қанаттаса қауымдасып, шоғырланған кезеңінде, мөлдір бұлақтың тұма көзінің тым тереңде екендігі де айқындала, анық байқалады.
Халқымыздың кешегі жүріп өткен өмір жолы тарих атты ұлылықтың сарғайған беттерінде сайрап жатыр. Қуаныштары мен күйініштері де, шарықтаулары мен төмендеулері де айна - қаперсіз жазылуы. Олардың бәрін де уақыт кезеңінің өн бойындағы ұлы істермен бірлікте саралай отырып, салмақтау да бүгінгі заман талабы. Буырқанған қилы уақыт кезеңге сай өз перзенттеріне ғасыр кереметтерін сыйға тартуда. Десек те, ХХІ ғасырдың адамзат баласы ұрпағының өміріндегі орны тым қомақты. Жаңалыққа жағы құмар пенделер адам жанына керекті дүниелерді күнделікті өмірдің бір бөлшегіне айналдыруда. Солардың бәрінен де дерлік шоқтығы биік әрі ғасыр жаңалығы аталған - теледидар. Өмірге келу мерзімін ғасырмен салыстырсақ, оның тарих қойнауынан шығып, көпшіліктің қажетіне айналғанына да жарты ғасырдан сәл-ақ астам. Замана керуеніне көз қадап, айналаңа зер сала қарасаң қас-қағым ғана сәт. Алайда көгілдір экран уақыт уысынан шыға, әлем атты үлкен дүниеге әр қиырдан көз сала, өзіне өзгені табындыра, әрі таң қалдыра белгісіз биіктерге бет алуда. Құпиясы мол, сыршыл да сыншыл дүние адами пендені ағысы адуынды, иірімді дария сияқты өз тереңіне тарта жөнеліп, ой-қиялына кіріге орнығып, өз уысында тұтқындап ұстауда. Шығамын деп шамырқанғаныңмен шыға алмасың да анық. Жан - жүрегіңді баурай, ой-теңізіне үйіре тартып, шымырлана шиырланып, ширыға түскен сайын сені өз әлеміне тарта береді, тарта береді. Сыршыл әрі құпиялы, көгілдір экранның қазақ топырағындағы тарихына небәрі қырық жыл. Нағыз өнер туындысы қысқа мерзім аралығында өнер атаулының өзгесінен оза шауып, бұқаралық ақпарат құралдарының ішінде өзіне лайықты орнын иемденсе де ол жайлы күні бүгінге дейін ана тілімізде жазылған еңбек некен-саяқ. Мұны өнер атаулының бәрін дерлік бойына жинақтаған синтезделген өнер десек те немесе ашылмаған құпиясы мол беймәлім әлем десек те қателеспесіміз анық. Газет, кино, радионың ізін ала өмірге кеш келсе де, бүгінде осылардың әрбірімен иық теңестіре оқ бойы озық шығып дараланған жеке әлем. ХХІ ғасырға саяхат жасай отырып, кино мен телевизияның болашағын басқа мәдениет құралдарының қалай, қаншалықты өзгертетінін көруге болады. Телевизияның түгелдей түрлі-түсті болатыны қазірден көрініп тұр. Барған сайын телевизияның экраны үлкейіп, тұтас қабырғаны алатын болады. Соған орай, берілетін бейненің айқындылығы, әсерлілігі де кино экранындағы қалыпқа жақын келеді. Одан кейін телевизия стереоскопиялық болады, яғни экрандағы бейнелер стереокинодағы сияқты жан-жақтан көрсетіледіп, көлемді, аумақты болып көрінеді. Бара-бара голография кинодан телевизияға да ауысып кетуі мүмкін. Арғы болашақты болжасақ, тек бейнені көзбен көретін, сөзін, музыкасын аулақтан еститін ғана емес, иіс, дәм сияқты сезімдерді де қабылдайтын боламыз [1].
Радио, газет, теледидар-барлық БАҚ біздің үйімізді толтыратын деп есептейік. Бірақ, М.Барманқұловтың айтуы бойынша, маңыздысы олардың бір-біріне қайшылық туғызбай, қайта бірлікте бір-бірін толықтыра жұмыс істеуі маңызды. Маған ең ұнағаны: Пресса - это как бы наши сверхрозкие глаза и сверхчуткие уши могут видеть и оценивать по-разному. Ленин считал, что прочный успех в агитаций, обеспечивает верное теоритическое решение деген ғалымның тұжырымдамасы [2]. Журналистке керек элементтерінің бірі - асыл сөздің асыл болатын заңдарын, шарттарын танытатын ғылым, сөздің келісті болатын заңдары, шарттары білу - тіл қисыны. Шығарма сөз өңді, ұнамды болу туралы толғаудың қоятын жалпы шарттары мынау:
1. Сөз дұрыстығы. Сөздің дұрыс айтылуы деп әр сөздің, сөйлемнің дұрыс күйінде жұмсалуы.
2. Тіл тазалығы. Ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау. Басқа тілден сөз тұтыну қажет болса, жұртқа сіңіп құлақтарына үйір болған, мағынасы халыққа түсінікті сөздерді алу.
3.Тіл анықтығы. Айтылған лебіз анық мағыналы, түсінуге жеңіл, көңілді күдіктендірмейтін болса - тіл анықтығы дегеніміз сол болады.
4. Тіл дәлдігі. Ойлаған ұғымға сөз мағынасының сәйкес келуі.
5. Тіл көрнектілігі. Сөздің дұрыс, таза, анық, дәл айтылуының үстінде толғау сөздердің көрнекті болуын да керек қылады [3].
Неге арналсаң соны істе! Әлеумет тұрғысындағы зор кемшіліктің бірі - әлеуметтік мүшесі, әр адам өз орнында қызмет етпеу. Адам - өзінің ыңғайымен, еркімен қызмет етеді. Кісі іштен туғаннан-ақ, белгілі бір өнерге, қызметке икем болып туады. Кімде-кім өзіне біткен ыңғайына қарай, өз жолымен жүріп, қызмет етсе, өз басында да, әлеуметке де үлкен пайда келтіреді. Өз орнында істеген адамның жұмысы да өнімді, берекелі болмақ. Ол үшін адам өзінде қандай талант, қандай қабілет, қандай зеректік, бір сөзбен қандай қасиет барлығын білу қажет. Дәлірек айтқанда, өзін-өзі тануы керек. Ал, өзін-өзі танымаған - өзгені де тануға шорқақ. Сонымен қатар, әр адам әлеуметке мүше болғандықтан, әлеумет ісіне көмектес болуға міндетті. Көмектес болу үшін мамандық таңдау керек. Әрбір өнер белгілі мінсіз қасиетін тілейді. Ондай қасиеті болмаса, қызмет жемісті болмайды. Бір нәрсені іздеп, зерттеп, соңына түскен адам, егер ынтасы, қабілеті, таланты болса, түптің-түбінде мақсатына жетпей қоймайды. Қуат пен ниет серіктесіп, бір жүреді. Бірі болмаса талап босқа кетеді. Адамның талабы іске асу үшін сыртқы шарттың жағымдылығы мен туысынан сүйегіне біткен қасиеті болу керек. Бұл қасиет нағыз тележурналист, журналисте болу қажет [4]. Сөз - әрбір журналист шеберханасындағы басты құрал. Ал, оның телевизияда алатын орнын айтпасаң да белгілі. Мұндай қаруды жақсы қолдана білу - журналистің басты міндеті. Телевизия тілі, сөз немесе бейне ұғымдар мағынасын аша түсетін бұл кітап әртүрлі телеарналар мен бұқаралық ақпарат құралдарында қолданылатын бағдарламалардың мысалында жазылған. Кітап барысында телевизияда көп етек алатын қиындықтардың бірі сөз бен бейненің үйлесімділігі жайлы мәлімет берілген. Яғни, сөз бен бейненің қатысы әртүрлі болғанымен, екеуінің де айтар ойы мақсаты мен идеясы үйлесу керек. Бастысы журналист аудиторияны ақпараттандырып ғана қоймай, халықтың сезіміне әсер етуі керек, тіпті белгілі іс-әрекеттерге итермелеуі де ғажап емес. Жүректен шыққан сөз ғана жүрекке жетеді демекші, сөйлеуші дайын мәтінді оқып шықпастан бұрын айтатын сөзін өзі сезіне, түсіне білуі керек деген ойға келдім [5].
Әдетте, жазушы тілі дегенде, ең алдымен, ойға оралатыны да, іздейтініміз де - оның суреттеу шеберлігі, көркемдік әдістері туралы әңгіме болмақ. Бұл заңды да. Өйткені, көркем әдебиет - сөз өнері. Ал, өнер шеберлікті қалайды. Бұл баршаға аян - ақиқат. М.Әуезов осы заңдылықты: Күндегі құлаққа сіңген тозыңқы сөзбен жазушының қашан сөйлейтіні болады. Әдейі өзінің тілін тақ-тұқ ғана тіл етпей, шеберлік көрік іздегісі келеді. Кенеулі ойды да көрікті, әсерлі етіп айтпаққа талпынады. Жазушының көркем әдебиеттегі тілі тек жабайы, жұпыны ұғымның тілі болып қоя алмайды. Ұғым, түсінікпен қатар, ой мен сезімге де бірдей әсер етерлік айшықты тілмен әсем сөйлеу шарт, - деп анықтап берді. Көркем шығармада сөз таңдауды туғызатын факторлардың бастысы - көркемдік-эстетикалық талапты өтеу. Ол үшін сөздің контекстік (ситуациялық) қызметін тану - негізгі міндет. Сөз таңдау әрекеті мәтін түзу, яғни колорит түзуші лексика шоғырын құрастыру дегенді алға қояды. Мәтін түзуде әр алуан стилизацияны, яғни тілдік элементтердің стильдік жүк әрқалай әдейі қолданылуын зерттеу қажеттігі туады [6].
Журналистикадағы жаңа кезең - ақпараттық кең арна мен ақпаратты алу және тарату еркіндігі. МГУ-дың профессоры Я.Н.Засурский мынадай тұжырым айтады: Ауқымды алатын болсақ, әлемде журналистика жаңа деңгейге көтерілуде. Ол бірнеше жағдайда:
1. Жаңа ақпараттық технологияның дамуына байланысты, өйткені журналистің қызметінде кең мүмкіндіктерге жол ашады, бұқаралық ақпарат және қарым-қатынас құралдарының ұдайы дамуына жеткізеді.
2. Ғаламдастырудан туындайды. Ал, технологиялық төңкерістің қозғаушы күш интернет желісінің дамып, кең таралуы және компьютердің есептеу қуаты шексіз өскендігі, бағдарламалардың кең ауқымдылығы болды. Интернет ақпарат өндіру, тарату мен тұтынудың құнын едәуір арзандатып, коммуникациялық ландшафтты түбегейлі өзгертті [7].
Қазақ теледидарының даму тарихына келсек:
* 1939 ж. Мәскеу телевизия орталығының бейнесі 343 жолға тарамданған бірінші хабарды берді. Бейне неғұрлым көп тарамданса, соғұрлым телевизор экранында анық, әрі дәл көрінеді. Бүгінде экрандағы бейне 625 жолға тарамданады.
* 1939 ж. наурызынан бастап Мәскеу телевизия орталығының тұрақты түрде телехабар бере бастады.
* 1951 ж. Мәскеуде күнделікті телевизия хабарларының беріле бастауы.
* 1954 ж. Орталық телевизия студиясында редакциялардың - өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, насихат, ғылым, спорт редакцияларының құрылуы.
* Шымкент қаласы тұрғындарының республика бойынша бірінші телекөрермендер атануы (1957 ж. 7 қараша).
* 1958 ж. 28 ақпанында Қарағанды, Шығыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан радио және телевизия хабарларының үш облыстық комитетінің, сондай-ақ 13 облыстық радио комитетінің құрылуы.
* 1958 ж. 8 наурызында Алматы қаласындағы 4000 және облыстардағы 100 шақты телевизор алдына жайғасқан көрермендердің Қазақ телевизиясының дикторлары мен көгілдір экран арқылы тұңғыш рет дидарласуы.
* 1958 ж. 16 наурызда Алматы телестудиясының өз жұмысын ресми бастауы.
* 1959 ж. Алматы телестудиясының жылжымалы телевизия станциясын алуы. Соның нәтижесінде Абай атындағы Ленин ордені Қазақ мемлекеттік академиялық опера және балет театрынан көрсетілген. А.Жұбанов пен Л.Хамидидің Абай операсы Қазақ телевизиясының тарихында студиядан тыс жерден берілген тұңғыш хабар атануы.
* 1960 ж. 1 мамырында астананың В.И.Ленин атындағы алаңынан Алматы еңбекшілерінің мерекелік шеруі жайлы тікелей репортаждың берілуі. Орталық телевизия Қызыл алаңнан тікелей репортаж беруді 1956 жылы бастаған.
* 1961 жылы алғашқы деректі телеочерктер мен тұңғыш фильм-концерт Алматы көктемінің түсірілуі.
* 1961 жылы Петропавл, Ақтөбе, 1964 жылы Орал, Балқаш, Целиноград, 1965 жылы Семей, Павлодар телевизия орталықтарының іске қосылып, жұмыс істей бастауы [8].
Қазір жер беті халықтарының телевизиялық өнімдерсіз өмір сүре алмайтындығы баршаға аян. Бүкіл әлемдегі телеарналардың қай-қайсысын алсаңыз да адамзат үшін аянбай қызмет ететін, мақсаты мен мүддесі айқын ғаламат идеологиялық күшке айналып барады. Сондықтан көгілдір экранның құпиясы көрерменнің лезде елітіп, баурап алуға дайын тұрады десек, оны телевизиялық көрсетілімдердің әр қырынан саралап беру қиынға соқпайды. Бірақ біздің айтпағымыз, сол рухани өнімдердің сипаты қазіргі адам тәрбиелеу ісіне керісінше тойтарыс беріп отыр десе де болғандай. Батыс - шытырық, айқай-шу мен анайылыққа негізделген, одан қалса адам нанғысыз айуандық сипатқа тән көрсетілімдері жайында бүгінгі БАҚ аз қозғап,бәсең айтып жүрген жоқ. Сол себепті Телевизиялық жаңалықтар форматы: жаһандық және ұлттық ерекшеліктер атты тақырыпты бітіру жұмысымызға арқау етуіміз осыдан кейін өздігінен түсінікті болса керек-ті. Өйткені, тақырып бұрын-соңды айтылып жүрген мәселелерді қайта тізбелеп шығуға емес, көтерілген мәселелерге қатысты отандық телевизиямыздың дәл қазіргі күйінде қандай қадамдарға баруын зерттеп көруге жетелейді. Бүгінгі жаһандану дәуірінің көшімен қатар жылжып бара жатқан төріміздегі көгілдір экранымыздың ұлттық жан-дүниесін әсер етер түрлі қауіп-қатерлерден сақтану жолын анықтап, нендей іс-қимылдар жасау керектігін ой елегімізден өткізу керек.
Күнделікті таңертеңнен қара кешке дейінгі өмірімізде талай ақпаратты қабылдап жатырмыз. Оның тең жартысынан астамы жадымызда берік жаталып та қалады. Солардың ішінде жаманы - жақсысы да, зияны - пайдалысы да аралас жүреді. Бір өкініштісі, сол ақпараттарды елеп-екшеп, артығын, яғни санамызға улысын ысырып тастау бізде жоқ әдет. Демек, қайтсек халқымыздың мақсат-мұратымен ұштасар, ұлттық құндылықтарын насихаттайтындай, адамзаттық санасына оң ықпал ете көрсетілімдерді талдап-таразылап, оны байытудың түрлі жолдарын қарастырамыз. Тележурналистика бұқаралық ақпарат құралдарының бір саласы, соның ішінде орасан зор мүмкіндіктерді иеленетін жүйе. ХХІ ғасыр адамзат игілігіне ұсынылған ұлы жаңалығы адам баласының көзқарасына, ой- санасына тікелей әсер ететін идеологиялық құрал. Рухани нәр мен эститикалық әсер беретін өнердің өзгеше бір түрі. Қазіргі таңдағы уақыт аясынан Ақпарат ғасыры деген ұғымды иеленіп отырған кезеңде тележурналистиканың ақпарат кеңістігінен алатын орны айрықша. Эфирдегі телехабардың берер тағылым мол. Ұлттық діл, ұлттық сезім, ұлттық рух, ұлттық тәрбие, ұлттық сана, ұлттық болмыс-бітім бойымызға ананың сүтімен, әженің тілімен, ата-бабамыздың салт-дәстүрімен қалыптасса, соны дүниежүзі халықтарына бар артықшылығымен танытуда телеэкранның атқаратын қызметі ұшаң-теңіз. Аға ұрпақтың өкілдері атасы мен әжесінің аңыз-ертегілерін тыңдап, олардың сөз саптау, ой құрау мәнерін көріп, таза қазақы ортада өсті. Ал, соңғы кездері ұлттық орта қалалық жерлерде жоқ деуге болады. Осы тұрғыдан, жас ұрпақтың мәңгүрттену бағдарының одан әрі жалғасуын тоқтату, оларды халқымыздың дүниетаным негіздерінен ажырап қалмау ісінде ақпарат құралдарының, соның ішінде теледидардың атқарар рөлі зор. Теледидар кеше де, бүгінде шын мәніндегі тәрбиешіге айналып отыр. Тек жастарымыздың ғана емес, ол күллі елдің тәрбиешісі болуда. Ақпарат құралдары арқылы халық санасына кез келген идеяны сіңіруге болатындығы дүниежүзілік тәжірибеде толық дәлелденді. Демек, қазақ халқының ұлттық нәсілін қайта жаңғыруы, оның бірігуі, ұйысуы, мемлекеттігін нығайуы сияқты аса күрделі құбылыстар ақпарат құралдары арқылы жете түсіндірілгені орынды. Осы бағытта теледидарға жүктелер мәдени-рухани шаралар ұшаң-теңіз. Соған орай, кезінде халық ықыласын өзіне еріксіз тартқан Шаңырақ, Алтын сақа сауықтық-тағылымдық көрсетулердің бергені мол. Бұлар бір жағынан қызықты ойын - тамаша ретінде қабылданса, екіншіден ойын-сауық ретінде көпшілікке, соның ішінде жас толқынға халық тарихынан, оның салт-дәстүрлері мен ұлттық рухына тән ұғым-түсініктерінен маңызды деректер беріп, оны ұрпақ санасына сіңіру арқылы қыруар тәрбиелік жұмыстарды жүргізеді. Мұндай бағдарламалар еңбектеген баладан, еңкейген қартқа дейін, үлкенді-кішіні белгілі бір бөлігінің ұлттық тәрбиелік ортадан тыс өмір сүруі, мәңгүрттенуі сияқты келеңсіз құбылыстармен қатар, қазақ отбасында халқымызға жат, жағымсыз құбылыстар жиі кездесетін болды, - дейді Ш.Битаева. Бүгінгі жас балдырған ертең еліміздің тұтқасын ұстайтын азамат болады. Көгілдір экран арқылы аудиторияға хабар таратудың маңыздылығы орасан зор. Жаңа ақпарат ғасыры кезеңінде жоғары дәрежеде дамыған технологияның көмегімен, қоғамдық көңіл-күйде, қарқынды түрде эволюциялық процесс жүріп жатыр. Сондықтан теледидар табиғаты, тележүргізушінің қызметі қандай деген мәселенің алдыңғы кезекке шығаруы заңды болып табылады. Жаңа ақпараттық ғасыр кезеңінде электрондық бұқаралық ақпарат құралдары көпшіліктің дүниетанымын, өзіндік көзқарасын қалыптастыруда ерекше белсенділік танытып отыр. Өйткені, бүгінде әлем тез өзгеріп, тез жаңаруда. Адамзат өркениетінің әлемдік даму эволюциясы жеке адамның сезіміне ақпараттың барлық түрімен әсер етуде. Теледидар өз бойына театр мен киноның, баспасөз бен радионың сан қырын тоғыстырған синкретті өнер түрі болғандықтан, оның табиғатының да күрделілігі өз-өзінен айқындала түседі. Ол тележурналистиканың негізгі бейнелеу элементтері жанды көрініс пен дыбыс, мәнерлі сөз арқылы аудиториямен байланыс орнату. Теледидарда көркемдік, публицистикалық сарын жалпы журналистиканың заңдылықтарынан туындайды. Телеэкрандағы хабарлардың көркемдік деңгейі, ішкі құрылымының қуаты, кіріспе сөздерден бастап шарықтау шегіне, шешім табуына дейінгі сыңарлар әрбір бағдарламаның өн бойынан көрініп отыруы тиіс. Мысалы, теледидардың әдеби-драмалық хабарларында әдебиетке тән көркемдік тәсілдер барынша еркін сақталып қолданылады. Эфирдегі көрініспен қатар естілетін не сөйленетін сөздің дыбыс мүмкіндіктеріне, дауыс ырғағына қарай құбылып, әсер, ықпалының арта түсетінін ескерсек, қойылымдардағы әдіс, тәсілдер сөздің реңін ашып, ойдың бейнелі түрде көрермендерге эстетикалық ләззат беріп, құлақтан кіріп, санаға сіңіп қалатындай көркем дүниелер ұсынуына мүмкіндік туғызады. Хабарлар тілінің шұрайлылығы, онда троптардың (эпитет, метафора, антитеза, теңеу, аллитерация, гипербола т.б.) мол қолданылуы бір мезгілде көрермендердің санасына ғана емес, сезіміне де әсер етеді. Сондай-ақ, теледидардың акустика мен бейнеге қатар ие екендігін ескерсек, хабардың көрерменді әсемдік әлемімен бірге тәрбиелік қасиеттерге үндейтіні ақиқат. Радиолампаны ойлап табушы, американдық Ли де Форестаның сөзімен айтсам: ...Сіздер менің балаларыма не істедіңіздер. Ол қоғамның дамуы, әрі әсем музыка мен мәдениетті насихаттаудың өткір қаруы түрінде ойластырылған болатын. Сіздер оларды көшеге шығарып, тобырдан ақша жинауға дейінгі дәрежеге дейін жеткіздіңіздер. Осыған орай, бүгінде теледидардың қоғамдық тәрбиешілік, әрі ағартушылық рөліндегі маңыздылығы баршамызды толғандырады. Көрермен сезімінде әлдеқайда көркем фильмнің қабылдануы кинотеатрдағыдан өзгеше. Талғамдық жағынан теледидарда көңіл-күйге әсер етушілік кинодағыдан үстем. Ол репродукция, фильмнің ішкі құрылымын өзгерту, көркем полотно, симфония, эстрадалық концертті қабылдау үрдісі кезінде оны қайта жасауға тіптен құдіретті. Теледидардың коммуникативтік міндеті, оның аудиториямен тікелей қатынас кезеңінде көрерменнің түрге деген қызығушылығын тудыратындығын осыдан байқауға болады. Олардың кейбіреулері мыналар: телеқабылдау кезеңінде көп сериялылықтың бұлдыр сағым түзуі, қабылдаудағы тұрақсыздығы, ұзақтығы, деректілігі, айдар тізбектің телефильмің әсер ету тетігіне сүйенуі. Айырмашылығы, тізбек әлде айдар тақырыбына біріккен кез келген хабарлама сюжеттік жағынан тұйық, әрі шексіз мүмкіндікке ие. Тәжірибеде телетізбек не айдардың ұзақтығы тақырыптың мазмұнына да қатысты. В.Вильчек, А.Вартанов, Ю.Богомолов, Р.Копылова т.б. зерттеушілер, теледидардың қайталампаздық әмбебаптығын, телехабарламаның өзіндік эстетикалық маңызды алғы шарты деп бағалап, әрі теледидарды өнердің өзінен бұрынғы түрлеріне мәнерлік әсерін сезінетіндігін мойындайды. Шын мәнінде, уақыт өткен сайын теледидар көпшілікпен бірте-бірте жақындасу сатысын бастан өткеруде. Сонымен бірге экранда көрермен, шығарма және суретшінің шынайы қатынасы іштей түсіністікке ұласып, ол өзара жымдаса түсуде. Осының нәтижесінде теледидардағы айшық әрбіріміздің сырбаздық сезімімізге күн сайын өзгеше бір айқындықпен әсер етуде.
Телевизионная журналиcтика оқулығында тележурналистиканың жеті түрлі функциясын атап көрсетеді. Олар: ақпараттық функция, үгітшілдік, насихатшылдық, ұйымдастырушылық функция, интегративтік функциясы, мәдени-ағартушылық функциясы, рекреативтік функциясы.
Сауық Жақанова: Дауыстың әр діріліне, дыбыстың әр үніне, сұлу сөздің сиқырлығына ғажап мән бере біл! Оған қоса өзіңнің табиғилығыңды таныта біл. Қазақтың шетсіз де шексіз дариядай толқын сөзінің нақышын, бай олқылығын, қорғасындай салмақтылығын, алмас қылыштай алғырлығын кәдеңе жарат.
І ТЕЛЕВИЗИЯЛЫҚ ЖАҢАЛЫҚТАР ҚЫЗМЕТІ: ЖЫЛДАМДЫҚ ЖӘНЕ ШЫНАЙЫЛЫҚ
0.1. Электрондық БАҚ-ғы жаңалық тарату мәселелерінің теориялық негіздері
Бүгінгі қоғамды ақпараттық құралдарсыз елестету қиын, өйткені олар халықпен, бүкіл қоғамдық өмірімен бірте қайнасып кеткен. Дүние жүзінде болып жатқан оқиғалар тек осы әр тілдердегі, әр бағыттағы ақпарат құралдары өкілдері арқылы таралып жатады. Журналистика - халық - қоғам деп аталатын үштік бірінсіз бірі қызмет етуі мүмкін емес. Әрине, қай қоғамда болмасын БАҚ өкілдеріне кімді, нені жақтаймын, қандай мәселені көтеремін десе де еріктері, өйткені демократиялық бағыттағы үкіметтің ұстанған саясаты осындай. Елбасы Н.Назарбаев: Қазақстан қоғамы жаһандану мен ұлттық капитал, өндіріс, шикізат, интеллект қозғалысы бір немесе бірнеше елдер ынтымақтастығы шеңберінен сыртқа шығып, глобалды қауымдастық шеңберінде қадамдар жасау жағдайын республикаға барынша жақындатады. Мақсат оның сыртында қалып қоймай, керісінше, тепе-теңдік құқығында ол процестің ішіне ену. Бұл елді дамытуға жаңаша көзқарасты талап етеді. Соған байланысты Қазақстан қоғамы тек экономиканы сандық, көлемді жағынан ғана көтеріп қоймай, ендігі жерде оны ғылымның, техниканың, технологиялардың, коммуникативтілік жүйелерінің озық жетістіктерімен үйлестіре отырып көрсетуге бағыт ұстайды. Осындай жауапты қадамдар мен міндеттер тек етек-жеңі жинақы, ұйымшыл, білімді, жоғары мәдениетті, интеллектуалды әрі адамгершілікті елмен, оның осыған сай азаматтары арқасында, олардың тиімді еңбегі арқылы ғана мүмкін болмақ. Батыс елдер тарихы мен әлеуметтік тәжірибесі жоғары рухани мәдениетсіз, терең тамыр жайған адамгершіліксіз ешқандай озық техника мен технология жекелеген елдерді, олардың азаматтарын да бақытты ете алмайтынын дәлелденді. Жоғары дамыған материалдық байлық қоғамдық ортада дамыған рухани кеңістікке жол ашады. Яғни, еліміздің табысты тіршілігі мен тәуелсіз, әрі бәсекеге төтеп беретін мемлекет болу кепілдігі - біздің адамдарымыз. Біз қазақстандықтар, сан жағынан шағын елміз. Алайда, басты мәселе тек халық санында ғана емес, алдымен, сапада, жоғары рухани мәдениеттілік, интеллект пен патриоттық үйлесімде. Қазіргі тарихи уақыт пен ғаламдық қауымдастыққа тепе-теңдік принципі негізінде тіршілік ету жаңа типті адам тәрбиелеуге алға қойды. Ол - білімді, тәрбиелі, коммуникативті қабілеті жоғары, биологиялық және психологиялық дені сау, әлеуметтік бағдары мен рухани мәдениеті қалыптасқан адам, - деген болатын. Яғни, елдің айнасы - бұқаралық ақпарат құралы, сол арқылы мемлекет мүддесі айқындалып отыруы тиіс [9].
Қазіргі кездегі әр түрлі партиялық, экономикалық үрдістер, дүниежүзілік қарым-қатынастың күшеюі, соғыс әрекеттері тәрізді жайлар ақпараттық тасқынды күшейтіп отыр. Оқырман ба, тыңдарман ба, көрермен бейнені оқып, нені тыңдап, нені көрермен мәселесіне халық аса талаппен қарайды. Осы тұрғыдан келгенде кез келген журналист өз өнімінің өтімді болуы, өз рейтингі жоғары болуы үшін күреседі. ХХІ және болашақ келер ғасырлар жоғары технологиялар дәуірі болмақ. Шағын, қолайлы құралдар тұрмысымыздан кең орын алып, адамның еңбегін ғылыми ұйымдастыруға үлкен ізденістермен жолға қойылуда. Бүгінгі ақпараттық тасқынның негізгі көзі болып отырған - радиотехнологиялар. Радиотехнологиялардың дамуының әсерінен телеақпаратқа, интернет ақпаратқа кең жол ашылуда. Космостық телевизия, видео, компьютерлердің қарқынды бұқаралық құралға айналуы сондай, тіпті шын мәнінде, оны толық бақылау мүмкін болмай барады. Әлемнің тұрғындарына мұндай технологияның әсері соншалықты, тіпті айтарлықтай психологиялық өзгерістерді тудыруда. Қазіргі кезде компьютерлік психология - деген термин де қолданысқа ене бастады. Ал бұған қосымша, видео және космостық байланысты біріктіріп, технопсихология - делінуде. Бұл жаңа психология тұрғысынан әлемді басқаша қабылдау, өзіне тән басқаша құндылықтар, тұлғалық қалыптасудың өзгеше бір бағыты болып отыр. Осы ретте қазақ тележурналистикасын ұлттық діл, дін, рух, сана бағытында дамытудың рөлі зор.
Қазақ телевизиясы және радиосы - қазақ журналистикасының, өнерінің, мәдениетінің көрнекті қайраткерлерін, қаламгерлерді, зиялы қауымды қалыптастыруда үлкен рөл атқаруда. Радиода жинақталған мол тәжірибе, қалыптасқан дәстүр, журналистік ізденіс пен шеберліктің кейіннен Қазақ теледидарының да жедел дамып, өркендеуіне жол ашты. Өзінің жарты ғасырлық мерекесін үлкен табыстармен қарсы алған Қазақ телевизиясы даму жолдарынан өтіп, халық көңілінен шығуда. Үнемі ізденіс үстінде жүретін жас журналистерден құралған ұжым әлі де талай асуларды алары анық. Телерадиожурналистер эфирде еркін сөйлейтін, ойын еркін жеткізетін дәрежеге жетті. Әлемдік және деңгейлес мемлекеттер тәжірибелерден үлгі ала отырып, қазақтың тележурналистикасының қадамын қарыштай түсуде. Оған мысал болатын - көптеген жаңа бағдарламалар легі, әрі жас журналистер тобы және олардың ізденіске толы еңбектері екендігін батыл айта аламыз.
Радио және телевизия - қазіргі заманғы қуатты бұқаралық ақпарат құралдары, тұрмыста кеңінен қолданылатын, адамдардың өмір сүруіне, ақпарат алуына жәрдемдесетін қалыптасқан жүйе. Егер радио - ақпаратты шұғыл таратып, жедел құлақтандырса, телевизия - оқиғаны, болмысты көрсетеді; газет-журнал - деректі, оқиғаны талдап, түсіндіреді. Интернет - ақпаратты сан қырынан көрсетеді. Жақсы ән мен әуенді танытуда радионың, телевизияның алдына ешбір ақпарат құралы шыға алмайды. Әрине, барлық БАҚ-тардың негізгі атқаратын міндеті - ақпарат тарату болса, электронды бұқаралық ақпарат құралдарының басты ерекшелігі сол дыбыстылығында, әуезділігінде жатыр. Бұқаралық ақпарат құралдарының өзара қарым - қатынасы мен байланысын айтқанда мына жайларға баса көңіл аударамыз:
1. Бірін - бірі мамандармен толықтырып отырады. Газет журналисі, теле болмаса радиожурналист деген мамандандар өмірде таза күйінде сирек кездеседі, көбіне кадрлар ауысып, бірін екіншісі байытып, жалғастырып кете береді. Көбіне радиода микрофонға төселген, сөйлеу машығын жетік меңгергендер кейіннен телеэкранда да жақсы хабарларымен танылады. Газет тілшісі телеарнаға ауысып, терең де салиқалы сараптамалық бағдарламаларға ұйытқы болады. Болмаса телевизиядан өзін таппағандар радиоға не газетке ауысады. Мұның барлығы заңды құбылыс, кәсіби шыңдалу жолындағы ізденістер. Дегенмен, білікті журналист қай салада істемесін ортақ ұстанымдар мен қағидаларды басшылыққа алып, қоғамдық дамуға, сананың өсуіне ықпал ететіндей еңбек еткені жөн. Оларға тән ортақ ерекшеліктер бар.
2. Ұдайы ақпараттық алмасу. Радиожурналист те баспасөздің, телеарна мен Интернеттің материалдарын тікелей немесе өңделген күйінде өз қызметінде пайдалануы мүмкін. Тіпті, радионың алғаш қалыптасуында газет мәтінін оқып тұруы. Радиогазет - деп аталған хабар пішіні осы газеттен алынған ақпараттар негізінде жүргізілетін. Радиоарналар қазір де баспасөзде жарияланған қызықты материалдарға шолу жасап, көпшіліктің назарын аударып отырады. Негізінен дерек көздері бір, мақсаты ортақ болғанымен, оны аудиторияға жеткізу технологиясы ғана өзгеше болып келеді. Мысалы, баспасөз мәслихатына газет тілшісі, радиожурналист, тележурналист, веб-редактор да бірдей қатыса береді.
3. БАҚ жүйесінде жанрлар мен пішіндер ортақ, бір - біріне ықпалдасып дамуы. Бүгінгі телевизиялық жанрлар да бастауын газеттен алады. Радионың пішіндері мен жанрлары да үлкен эволюциялық жолдан өтіп барып, қалыптасты, ол өз кезегінде телевизиядан тікелей көрініс тапты. Яғни, осының өзінен журналистік ізденістер мен әдіс-тәсілдердің ортақтығы аңғарылады.
4. Жалпы қоғамдық, саяси науқандарды, жарнама мен мәдени шараларды өткізу тәжірибесі. Билік органдарын сайлау болсын, музыкалық туындыны насихаттау болсын, белгілі бір тауарды жарнамалау болсын, БАҚ-тарға ортақ міндет - халықты ақпаратпен қамтамасыз ету міндетіне жұмылады. Әрқайсысы бір-бірін толықтырып, ортақ мүддеге қызмет етеді, тиісінше қаржы үлесін де алады [10].
Ал, бүгінгі егемендік, тәуелсіздік жағдайындағы радионың мүмкіндігі шексіз артып, бет-бейнесі өзгеріп, бұл ортада да бәсекелестік күшейді, таңдау мүмкіндігі пайда болды. Әр түрлі бағыт-бағдардағы, стиль мен мәнердегі, пішіндік құрылымы өзгерген радиостанциялар көбейді. Радиоарна өз қаржысын өзі тауып, дамитын жағдайға жетті, шығармашылық шексіз мүмкіндіктер ашылды. Бүгінгі радио адамның биологиялық, физиологиялық қасиеттерімен қоса, оның жан дүниесін, яғни психологиясын да ескертетін бұқаралық ақпарат құралдарының бірі бола алуда. Радионың көптеген табиғи қасиеттерінің, әсіресе жеделдігінің арқасында ақпарат жеткізуде көш бойы озық тұр. Радио тыңдарман үшін әмбебап ақпарат таратуымен де қолайлы. Ауа райынан бастап маңызды саяси оқиғалар, төтенше жағдайлар, экономикалық жаңалықтар, спорт әлеміндегі қызықты деректердің барлығы әуе толқынында тарап жатады. Бәсекелестік жағдайындағы радиостанциялар саны жылдан-жылға көбеюде, сондықтан да соңғы жылдары радионың хабар тарату бағыт-бағдары да өзгеріп, өз тыңдармандарын табу жолында солардың сұранысына орай маманданып, белгілі бір аудиторияға бейімделе бастады. Яғни, жастар, ересектер, балалар хабарларына қоса саясаткерлерге, экономистерге, заңгерлерге т.б. қоғамға қажетті, сұраныстағы мәселелерге арналып та бүкіл қоғамдық өмірді қамтитын хабарлар, бағдарламалар қатары өсті. Бір радио жедел ақпарат пен музыкаға көңіл аударса, екіншісі ескі әуендерді қайта жаңғырту арқылы тыңдарманын тартады, үшіншісі белгілі бір музыкалық бағытты ғана қолдайды, тағы бірі жасөспірімдер үшін хабар таратады, соған орай сөйлеу стилі мен әдісін де сақтайды. Осыған байланысты әр түрлі радио форматтары көбейді, радионың аудиториясы да түрлене түсті. Осыған орай электронды журналистиканың аудиториясы да барынша өзгерді. Тыңдармандар мен көрермендер талғамы арта түсуде. Электронды БАҚ технологиясында радио және телехабар таратудың міндеттері:
Радио және телехабарларын таратудың міндеттері дегенде бұқаралық ақпарат құралдарына ортақ жайлар туралы сөз болады. Радио және телехабар тарату ісі бір мезгілде бірнеше міндетті қатар атқарады, яғни ол көп функционалды: қоғамдық дамудың демократиялық жолын таңдаған егемен қазақстан жағдайында радио және телестанциялар сөз бостандығын алады, цензура жойылды, жеке меншіктік қатынас орнықты, бәсекелестік күшейді, ақпараттық саясат көбіне тыңдарман ықыласына қарай өзгерді. Енді радионың, телевизияның ақпараттық, демалыстық міндеттері алдыңғы қатарға шығып, ағартушылық қыры бәсеңдеді. БАҚ-тың ағартушылық қырын күн тәртібінен шығарып тастауға болмайды, әрине, заман талабына орай, батыстық өркениет әсеріне байланысты солай бағытталып жатқан радиолар, телеарналар саны артуда. Ал, осы үрдісін дамытып отырған тек Қазақ радиосы екенін мақтанышпен айтуға болады.
Радио және телехабар таратудың сан қырлы міндеттерін ғалымдар бірнеше топқа бөледі:
1. Ақпараттық: тыңдарманды, көрерменді ақпаратпен құлақтандыру міндеті. Бұған жарнаманы да қосамыз.
2. Қоғамды әлеуметтік топтастыру міндеті: интеграциялық міндет, қоғамдық пікірді жеткізу мен қалыптастыру, қарым-қатынас, тәрбие, үгіт-насихаттық және ұйымдастырушылық функциялары.
3. Мәдени-ағартушылық міндеттері: эстетикалық, ағартушылық және демалдыру - ойын-сауықтық функциялары.
Радиохабарларының міндеттерін білу, хабар тарату кестесін сауатты жасау, станцияның бағыт-бағдарын, форматын анықтау, бағдарламалардың ішкі мазмұнын айқындауға және тыңдарман, көрермен аудиториясының талап-тілектерін ескеру үшін қажет. Хабар тарату тәжірибесінде алға қойған мақсаттарына кері нәтиже беретін іс-әрекет орын алуы да мүмкін. Мысалы, жалған ақпараттың тарап кетуі немесе тексерілмеген жайды эфирге тарату кездесіп қалады. Демалыстық мақсатта талғамсыз берілген музыка тыңдармандардың көңіл күйін бұзуы ғажап емес. Болмаса, таңертеңгісін қайғылы оқиғаны таратса, оны тыңдаған адам күні бойы депрессиялық күй кешуі мүмкін. Сонымен қатар кез келген бұқаралық ақпарат құралы, соның ішінде радиохабар таратушылар да, әр түрлі үгіт-насихаттық ағымдар мен жарнамалық ықпалдан тыс қала алмайды, белгілі бір дәрежеде осындай науқандардың жетегінде кетеді. Енді аталған міндеттерге тоқталсақ:
1. Ақпараттық міндеті. Барлық ақпарат құралдарының ең негізгі басты міндеті жеке адам, қоғам және мемлекет мүддесіне сай ақпарттық сұранысын қанағаттандыру болып табылады. Радио, басқа бұқаралық ақпарат құралдарымен салыстырғанда, ақпаратты жедел, нақты және эмоциялық бояумен жеткізе алады. Ақпарат әр түрлі орналасуы мүмкін. Мысалы, бір топтамада - шетел, екіншісінде - ел жаңалықтарына назар аударылса, таңертеңгісін - ауа райы, жұлдыз жорамал, мәдениет, спорт жаңалықтары да тұрақты сұранысқа ие болады. Соңғы уақытта оқиғалар ортасынан тікелей репортаж жүргізу кең қолданысқа табуда. Мысалы, жапондықтар жиі болып тұратын жер сілкіністері жағдайында ең алдымен - NHK телерадиокорпорациясының хабарларына назар аударып, соған байланысты өз іс-әрекеттерін жоспарлап отыратын көрінеді. Жапондықтарда бұқаралық ақпарат құралдарына деген сенім мықты. Екінің бірінің телехабарларды ертеден кешке дейін көруге мүмкіндігі жоқ. Ал, радиоақпаратты басқа тірлікпен айналысып отырып та тыңдауға болады. Радиоақпараттың мақсат- мұраты - бағыт-бағдар беру, жаңа істерге жігерлендіру, кеңесші, көмекші болу. Солай екен деп, ақпаратқа үгіт-насихаттық сипат беруге, міндеттеуге, үндеуге болмайды. Радиожурналистің басты мақсаты - ақпаратты сол күйінде боямасыз, нақты жеткізу, ал оны тыңдарман өз білімі мен парасаты, тәжірибесіне сай қорытуы тиіс. Осыдан келіп, радионың жарнамалық міндеті шығады. Жарнамада ақпараттық міндетпен ұқсас, тек өзіндік ерекшелігі бар. Жарнаманың міндетін айқындау, ол - белгілі бір тауар, болмаса кәсіпорын туралы құрақдар ету, оның жағымды имиджін қалыптастыру және тұтынушы ретінде назарын аудару болып табылады. Қысқа уақытта тартымды сөзбен тыңдарманды баурап алу, айтқан уәжіне сендіру, тұтынуға итермелеу айрықша әдіс-тәсілдерді, ыждаһатты еңбекті қажет етеді. Радиожарнама соңғы 10-15 жылда ғана қалыптасты деген пікір айтылып қалады. Радиожарнаманың да тарихы тереңде жатыр, оның элементтері қай кезде де болған.Соның бірі - қоғамды әлеуметтік топтастыру міндеті. Тұрғындарға қолайлы ақпараттық қызмет көрсететін радио сол қоғам мүшелерін әлеуметтік басқарудың тетігі ретінде де бағаланады. Оның мәні таратылған ақпарат арқылы белгілі бір іс-әрекетке ұмтылдыру, жігерлендіруде болып тұр. Яғни, радио ақпарат тарату арқылы қоғамның дамуына ықпал ететін іс-әрекеттерге көпшілікті жұмылдыра алады. Әрине, ол үндеулер қоғамды ірітуге, белгілі бір топтарды арандатуға бағытталмауы тиіс. Радионың қоғамдық пікірді білдіру мен қалыптастыру міндеті көбіне саяси науқандар кезінде айқынырақ көрінеді. Сайлау мен референдум сияқты шараларда радио маңызды рөл атқарады және пәрменді құрал болып бағаланады.
2. Қоғамдық пікірді қалыптастырудағы маңызды буын - ақпараттандыру. Aқпарат неғұрлым көп болса, жиі берілсе және әр қырынан қамтылса, соған қызығушылық туындайды және ықпалды болады. Бірақ, оның үгіт-насихаттық сипаты күшейіп, бір жақты болғанын қолдау да журналистика ұстанымдарына қайшы келеді. Қоғамдық пікір өзгермелі құбылыс, өйткені өмірде шешімін таппаған жағдайлар көп, әркім өз көзқарасын білдіруге құқылы. Соңғы уақытта радиоарналар сол мәселелерді тікелей эфирде талқылау, оған телефон арқылы тыңдармандарды да қатыстыру тәжірибесінен дамытып келеді. Бұл құптарлық жай. Осыған байланысты радиохабар берудің пішіндері мен жанрлары да жетілдірілуде. Радио сұхбат, әңгімелесу енді сырласу пішініне ұласты, дөңгелек үстел ток-шоуға дейінгі спектр қамтылып жүр. Радио қызметінде қоғамдық пікірді сараптап, жүйелеп отыратын әлеуметтанудың рөлі артып отыр. Радионың бүгінде табысты дамуы хабарларының рейтингіне тікелей қатысты, соған қарай жарнама құны белгіленеді. Көптеген хабарларда аудиториямен тікелей байланыс орнату арқылы тыңдармандардың талап-тілегі, сұранысы ескеріледі. Радионың ендігі бір маңызды міндеттерінің бірі - ол адам мен адам арасында қарым-қатынас орнатуы, қарапайым әңгімелесу, шүйіркелесу. Радио бұл бағытта да өсу үстінде, соңғы жылдары авторлық бағдарламалардың қатары көбейді, тіпті журналистер бір арнаның келбеті, имиджін айқындайтын жағдайлар да кездеседі. Радио осындай тұлғалар арқылы тыңдарманына жақындай түсті. Яғни, автор мен тыңдарман арасында эфир арқылы жылы қарым-қатынастың орнауының өзі қажеттіліктен туындап отыр. Сөйлеу мәдениеті төмендеп кетті, кім болса соның тікелей эфирге шығуына жол ашылды, боссөздік, дөрекілік көбейді, тіпті жаргондар мен бас-бұзақылар лексикасына тосқауыл қойылмайтын болды. Ал, бір кездері радио сөйлеу мен мәдениеттіліктің эталоны саналатын, талап өте жоғары қойылушы еді. Аты аңызға айналған дикторларымызды тыңдап, соларға еліктеп мыңдар тәрбие, өнеге алуы қажет. Міне, осыдан келіп, радионың келесі бір тәрбиелік міндеті туындайды. Радио пәрменді тәрбие құралы екендігін айтып жатудың өзі артық. Тәрбие ісі табиғатынан күрделі әрі сан қырлы міндет, радиода да бұл процесс өз ерекшелігіне байланысты жүзеге асады. Көптеген хабарлар мен ақпараттар өздігінен тәрбиелік мәнге ие болады, әрі тыңдарманға жағымды әсер етеді. Құқықтық сананы қалыптастыру, заң бұзу жағдайларының алдын алу, сауатты кеңес беру, көкейдегі сұрақтарына жауап қайтару болып табылады. Сонымен қатар, жасөспірімдер мен балаларға арналған арнайы хабарлардың танымдық деңгейі жоғары болумен бірге, жас ұрпақтың тәрбиесіне де оң ықпал етуін естен шығармаған абзал. Жас жеткіншектердің бойында отаншылдық рухын қалыптастыру, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсетуге тәрбиелеу де күн тәртібінен түскен емес. Қысқа ғана ақпараттық хабар болсын, талдамалы үлкен бағдарлама болсын, мейлі шағын жарнама ролигі болсын, онда тәрбиелік пен талғам болуға міндетті. Онсыз біз кертартпа күштер мен құндылықтардың ықпалынан көп ұзамаймыз. Радионың маңызды үгіт-насихаттық және ұйымдастырушылық міндеттерін естен шығаруға болмайды. Кез келген ақпаратқа сәйкес іс-әрекет күтіледі. Радиохабар таратудың алдында нақты саяси, экономикалық және мәдени міндеттер тұрады. Мысалы, сайлау дауыс беруге, сөйтіп белгілі бір бағдарламалар мен көзқарастарды қолдауға шақырамыз, сенбілікті жариялау арқылы қоршаған ортаны күтуге, тазалыққа үндейміз, болмаса мәдени мұраны қорғауға жұмыламыз не болмаса жолдағы тосын апаттардан сақтандырамыз. Насихат нанымды қалыптастырады, үгіт сендіру арқылы іске жұмылдырады деген орнықты қағида бар. Насихат санаға әсер етеді, үгіт түйсікке күш салады. Дегенмен, екеуінің де түпкі мақсаты бір. Бұдан шығатын қорытынды қандай жағдай болмасын, қай хабар болмасын радио қоғамның жетілуіне, мәдениеттің өсуіне қолбасшы болуға тиісті.
3. Мәдени-ағартушылық міндеттері: радиохабар тарату көп қырлы мәдени-ағартушылық мақсатты жүзеге асыруда бірнеше кешенді міндеттерді қатар орындайды. Эстетикалық міндеті. Қазіргі заманғы хабар тарату ісіндегі оның 3 қыры назар аударуға тұрарлық.
А) Радиожурналистиканың үздік үлгілері эстетикалық талапқа жауап беріп, мәдениеттіліктің бір қыры болып табылады. Яғни, жүргізушінің жалынды сөзі, диалогтардың психологиялық ширығуы, жанды пікірталас, тосын қисын мен жаңа идеялардың айтылуы, тыңдарманның қиялын қозғап, оқиғаны көз алдына елестететін дыбыстық бояулар, өзін оқиға ортасында сезінуі, хабардың ішкі байланысы мен өрбу динамикасы, жып-жылмағай құрастырылуы, сөз, саз бен табиғи шулардың өзара үйлесімділігі - осының бәрі эстетикалық талғамды қалыптастыратын, сананы өсіретін әдіс-тәсілдер. Журналист неғұрлым радионың бейнелеуші құралдарын дұрыс қолдап, тыңдарман сананы күшті әсер ете алса, соғұрлым эмоциясын күшті тітіркендіреді және әдетте көңіл аудара бермейтін деректің өзі қатты тебірентеді. Қазіргі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау. Телевизиялық жаңалықтар қызметі: жылдамдық және шынайылық
1.1. Электрондық БАҚ-ғы жаңалық тарату мәселелерінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2. Жаңалық таратудың отандық және шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
ІІ тарау. Жаңалықтар қызметін ұйымдастырудың жаңа үрдістері
2.1. Қазақстандық телеарналардың жаңалықтар қызметі: ерекшеліктері мен даму бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2. Тікелей эфирде ұлттық және халықаралық жаңалықтар тарату талаптары, ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
КІРІСПЕ
Қазыналы да қатпарлы тарихымыздың тамыры тым тереңде. Сан ғасырлық тылсым да, сыршыл тарих өзінің құпиялы да беймәлім әлеміне сені де тарта отырып, ой тұңғиығына шомдырады. Халқымыздың жүріп өткен өмір жолында өнер есімді ұлылықтың орны тым шоқтықты әрі мөп-мөлдір. Бай ауыз әдебиеті мен жыршылығы, термешілігі, бояуы қанық поэзиясы, айшықты прозасы, әлемдік мәдениетке өз дауысы, өз үнімен келіп қосылды. Осы орайда, ауыз әдебиетінен бастау алып, сан алуан өнер тармақтарын өмірге әкелген, оның өркендеуіне, мәуелі бәйтерекке айналуына өлшеусіз үлес қосқан замана тұлғаларына айтар алғысы өлшеусіз. Өткенсіз бүгіннің, бүгінсіз ертеңнің жоқ екені әлімсақтан белгілі бола тұрса да, барымызды базарлап, етек-жеңімізді жинақтап, жоғалғанымыз бен жоғалтқанымызды іздей бастағанымыз да кеше ғана. Барға қанағат, өткенге салауат айтып ғана қою болашақ ұрпақ алдындағы өтелмеген парыз, мойындағы қарыз сияқты сезілетіні де жасырын емес. Ерте туып, кеш жетілгенімізге өкінгенімен ешнәрсе ұтпасымыз анық. Барды бағалап, жоқтың орнын толтыра отырып, ғасырлар додасына қосылған қалың көпір ішінен өз жолымыз бен орнымызды табу да заман талабы. Арман-қиялдың шындыққа айналып, есейе ержетіп, ақыл-ойдың толыса толығып, кемелдене кернеуленіп, биіктей шыңдалып, қанаттаса қауымдасып, шоғырланған кезеңінде, мөлдір бұлақтың тұма көзінің тым тереңде екендігі де айқындала, анық байқалады.
Халқымыздың кешегі жүріп өткен өмір жолы тарих атты ұлылықтың сарғайған беттерінде сайрап жатыр. Қуаныштары мен күйініштері де, шарықтаулары мен төмендеулері де айна - қаперсіз жазылуы. Олардың бәрін де уақыт кезеңінің өн бойындағы ұлы істермен бірлікте саралай отырып, салмақтау да бүгінгі заман талабы. Буырқанған қилы уақыт кезеңге сай өз перзенттеріне ғасыр кереметтерін сыйға тартуда. Десек те, ХХІ ғасырдың адамзат баласы ұрпағының өміріндегі орны тым қомақты. Жаңалыққа жағы құмар пенделер адам жанына керекті дүниелерді күнделікті өмірдің бір бөлшегіне айналдыруда. Солардың бәрінен де дерлік шоқтығы биік әрі ғасыр жаңалығы аталған - теледидар. Өмірге келу мерзімін ғасырмен салыстырсақ, оның тарих қойнауынан шығып, көпшіліктің қажетіне айналғанына да жарты ғасырдан сәл-ақ астам. Замана керуеніне көз қадап, айналаңа зер сала қарасаң қас-қағым ғана сәт. Алайда көгілдір экран уақыт уысынан шыға, әлем атты үлкен дүниеге әр қиырдан көз сала, өзіне өзгені табындыра, әрі таң қалдыра белгісіз биіктерге бет алуда. Құпиясы мол, сыршыл да сыншыл дүние адами пендені ағысы адуынды, иірімді дария сияқты өз тереңіне тарта жөнеліп, ой-қиялына кіріге орнығып, өз уысында тұтқындап ұстауда. Шығамын деп шамырқанғаныңмен шыға алмасың да анық. Жан - жүрегіңді баурай, ой-теңізіне үйіре тартып, шымырлана шиырланып, ширыға түскен сайын сені өз әлеміне тарта береді, тарта береді. Сыршыл әрі құпиялы, көгілдір экранның қазақ топырағындағы тарихына небәрі қырық жыл. Нағыз өнер туындысы қысқа мерзім аралығында өнер атаулының өзгесінен оза шауып, бұқаралық ақпарат құралдарының ішінде өзіне лайықты орнын иемденсе де ол жайлы күні бүгінге дейін ана тілімізде жазылған еңбек некен-саяқ. Мұны өнер атаулының бәрін дерлік бойына жинақтаған синтезделген өнер десек те немесе ашылмаған құпиясы мол беймәлім әлем десек те қателеспесіміз анық. Газет, кино, радионың ізін ала өмірге кеш келсе де, бүгінде осылардың әрбірімен иық теңестіре оқ бойы озық шығып дараланған жеке әлем. ХХІ ғасырға саяхат жасай отырып, кино мен телевизияның болашағын басқа мәдениет құралдарының қалай, қаншалықты өзгертетінін көруге болады. Телевизияның түгелдей түрлі-түсті болатыны қазірден көрініп тұр. Барған сайын телевизияның экраны үлкейіп, тұтас қабырғаны алатын болады. Соған орай, берілетін бейненің айқындылығы, әсерлілігі де кино экранындағы қалыпқа жақын келеді. Одан кейін телевизия стереоскопиялық болады, яғни экрандағы бейнелер стереокинодағы сияқты жан-жақтан көрсетіледіп, көлемді, аумақты болып көрінеді. Бара-бара голография кинодан телевизияға да ауысып кетуі мүмкін. Арғы болашақты болжасақ, тек бейнені көзбен көретін, сөзін, музыкасын аулақтан еститін ғана емес, иіс, дәм сияқты сезімдерді де қабылдайтын боламыз [1].
Радио, газет, теледидар-барлық БАҚ біздің үйімізді толтыратын деп есептейік. Бірақ, М.Барманқұловтың айтуы бойынша, маңыздысы олардың бір-біріне қайшылық туғызбай, қайта бірлікте бір-бірін толықтыра жұмыс істеуі маңызды. Маған ең ұнағаны: Пресса - это как бы наши сверхрозкие глаза и сверхчуткие уши могут видеть и оценивать по-разному. Ленин считал, что прочный успех в агитаций, обеспечивает верное теоритическое решение деген ғалымның тұжырымдамасы [2]. Журналистке керек элементтерінің бірі - асыл сөздің асыл болатын заңдарын, шарттарын танытатын ғылым, сөздің келісті болатын заңдары, шарттары білу - тіл қисыны. Шығарма сөз өңді, ұнамды болу туралы толғаудың қоятын жалпы шарттары мынау:
1. Сөз дұрыстығы. Сөздің дұрыс айтылуы деп әр сөздің, сөйлемнің дұрыс күйінде жұмсалуы.
2. Тіл тазалығы. Ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау. Басқа тілден сөз тұтыну қажет болса, жұртқа сіңіп құлақтарына үйір болған, мағынасы халыққа түсінікті сөздерді алу.
3.Тіл анықтығы. Айтылған лебіз анық мағыналы, түсінуге жеңіл, көңілді күдіктендірмейтін болса - тіл анықтығы дегеніміз сол болады.
4. Тіл дәлдігі. Ойлаған ұғымға сөз мағынасының сәйкес келуі.
5. Тіл көрнектілігі. Сөздің дұрыс, таза, анық, дәл айтылуының үстінде толғау сөздердің көрнекті болуын да керек қылады [3].
Неге арналсаң соны істе! Әлеумет тұрғысындағы зор кемшіліктің бірі - әлеуметтік мүшесі, әр адам өз орнында қызмет етпеу. Адам - өзінің ыңғайымен, еркімен қызмет етеді. Кісі іштен туғаннан-ақ, белгілі бір өнерге, қызметке икем болып туады. Кімде-кім өзіне біткен ыңғайына қарай, өз жолымен жүріп, қызмет етсе, өз басында да, әлеуметке де үлкен пайда келтіреді. Өз орнында істеген адамның жұмысы да өнімді, берекелі болмақ. Ол үшін адам өзінде қандай талант, қандай қабілет, қандай зеректік, бір сөзбен қандай қасиет барлығын білу қажет. Дәлірек айтқанда, өзін-өзі тануы керек. Ал, өзін-өзі танымаған - өзгені де тануға шорқақ. Сонымен қатар, әр адам әлеуметке мүше болғандықтан, әлеумет ісіне көмектес болуға міндетті. Көмектес болу үшін мамандық таңдау керек. Әрбір өнер белгілі мінсіз қасиетін тілейді. Ондай қасиеті болмаса, қызмет жемісті болмайды. Бір нәрсені іздеп, зерттеп, соңына түскен адам, егер ынтасы, қабілеті, таланты болса, түптің-түбінде мақсатына жетпей қоймайды. Қуат пен ниет серіктесіп, бір жүреді. Бірі болмаса талап босқа кетеді. Адамның талабы іске асу үшін сыртқы шарттың жағымдылығы мен туысынан сүйегіне біткен қасиеті болу керек. Бұл қасиет нағыз тележурналист, журналисте болу қажет [4]. Сөз - әрбір журналист шеберханасындағы басты құрал. Ал, оның телевизияда алатын орнын айтпасаң да белгілі. Мұндай қаруды жақсы қолдана білу - журналистің басты міндеті. Телевизия тілі, сөз немесе бейне ұғымдар мағынасын аша түсетін бұл кітап әртүрлі телеарналар мен бұқаралық ақпарат құралдарында қолданылатын бағдарламалардың мысалында жазылған. Кітап барысында телевизияда көп етек алатын қиындықтардың бірі сөз бен бейненің үйлесімділігі жайлы мәлімет берілген. Яғни, сөз бен бейненің қатысы әртүрлі болғанымен, екеуінің де айтар ойы мақсаты мен идеясы үйлесу керек. Бастысы журналист аудиторияны ақпараттандырып ғана қоймай, халықтың сезіміне әсер етуі керек, тіпті белгілі іс-әрекеттерге итермелеуі де ғажап емес. Жүректен шыққан сөз ғана жүрекке жетеді демекші, сөйлеуші дайын мәтінді оқып шықпастан бұрын айтатын сөзін өзі сезіне, түсіне білуі керек деген ойға келдім [5].
Әдетте, жазушы тілі дегенде, ең алдымен, ойға оралатыны да, іздейтініміз де - оның суреттеу шеберлігі, көркемдік әдістері туралы әңгіме болмақ. Бұл заңды да. Өйткені, көркем әдебиет - сөз өнері. Ал, өнер шеберлікті қалайды. Бұл баршаға аян - ақиқат. М.Әуезов осы заңдылықты: Күндегі құлаққа сіңген тозыңқы сөзбен жазушының қашан сөйлейтіні болады. Әдейі өзінің тілін тақ-тұқ ғана тіл етпей, шеберлік көрік іздегісі келеді. Кенеулі ойды да көрікті, әсерлі етіп айтпаққа талпынады. Жазушының көркем әдебиеттегі тілі тек жабайы, жұпыны ұғымның тілі болып қоя алмайды. Ұғым, түсінікпен қатар, ой мен сезімге де бірдей әсер етерлік айшықты тілмен әсем сөйлеу шарт, - деп анықтап берді. Көркем шығармада сөз таңдауды туғызатын факторлардың бастысы - көркемдік-эстетикалық талапты өтеу. Ол үшін сөздің контекстік (ситуациялық) қызметін тану - негізгі міндет. Сөз таңдау әрекеті мәтін түзу, яғни колорит түзуші лексика шоғырын құрастыру дегенді алға қояды. Мәтін түзуде әр алуан стилизацияны, яғни тілдік элементтердің стильдік жүк әрқалай әдейі қолданылуын зерттеу қажеттігі туады [6].
Журналистикадағы жаңа кезең - ақпараттық кең арна мен ақпаратты алу және тарату еркіндігі. МГУ-дың профессоры Я.Н.Засурский мынадай тұжырым айтады: Ауқымды алатын болсақ, әлемде журналистика жаңа деңгейге көтерілуде. Ол бірнеше жағдайда:
1. Жаңа ақпараттық технологияның дамуына байланысты, өйткені журналистің қызметінде кең мүмкіндіктерге жол ашады, бұқаралық ақпарат және қарым-қатынас құралдарының ұдайы дамуына жеткізеді.
2. Ғаламдастырудан туындайды. Ал, технологиялық төңкерістің қозғаушы күш интернет желісінің дамып, кең таралуы және компьютердің есептеу қуаты шексіз өскендігі, бағдарламалардың кең ауқымдылығы болды. Интернет ақпарат өндіру, тарату мен тұтынудың құнын едәуір арзандатып, коммуникациялық ландшафтты түбегейлі өзгертті [7].
Қазақ теледидарының даму тарихына келсек:
* 1939 ж. Мәскеу телевизия орталығының бейнесі 343 жолға тарамданған бірінші хабарды берді. Бейне неғұрлым көп тарамданса, соғұрлым телевизор экранында анық, әрі дәл көрінеді. Бүгінде экрандағы бейне 625 жолға тарамданады.
* 1939 ж. наурызынан бастап Мәскеу телевизия орталығының тұрақты түрде телехабар бере бастады.
* 1951 ж. Мәскеуде күнделікті телевизия хабарларының беріле бастауы.
* 1954 ж. Орталық телевизия студиясында редакциялардың - өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, насихат, ғылым, спорт редакцияларының құрылуы.
* Шымкент қаласы тұрғындарының республика бойынша бірінші телекөрермендер атануы (1957 ж. 7 қараша).
* 1958 ж. 28 ақпанында Қарағанды, Шығыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан радио және телевизия хабарларының үш облыстық комитетінің, сондай-ақ 13 облыстық радио комитетінің құрылуы.
* 1958 ж. 8 наурызында Алматы қаласындағы 4000 және облыстардағы 100 шақты телевизор алдына жайғасқан көрермендердің Қазақ телевизиясының дикторлары мен көгілдір экран арқылы тұңғыш рет дидарласуы.
* 1958 ж. 16 наурызда Алматы телестудиясының өз жұмысын ресми бастауы.
* 1959 ж. Алматы телестудиясының жылжымалы телевизия станциясын алуы. Соның нәтижесінде Абай атындағы Ленин ордені Қазақ мемлекеттік академиялық опера және балет театрынан көрсетілген. А.Жұбанов пен Л.Хамидидің Абай операсы Қазақ телевизиясының тарихында студиядан тыс жерден берілген тұңғыш хабар атануы.
* 1960 ж. 1 мамырында астананың В.И.Ленин атындағы алаңынан Алматы еңбекшілерінің мерекелік шеруі жайлы тікелей репортаждың берілуі. Орталық телевизия Қызыл алаңнан тікелей репортаж беруді 1956 жылы бастаған.
* 1961 жылы алғашқы деректі телеочерктер мен тұңғыш фильм-концерт Алматы көктемінің түсірілуі.
* 1961 жылы Петропавл, Ақтөбе, 1964 жылы Орал, Балқаш, Целиноград, 1965 жылы Семей, Павлодар телевизия орталықтарының іске қосылып, жұмыс істей бастауы [8].
Қазір жер беті халықтарының телевизиялық өнімдерсіз өмір сүре алмайтындығы баршаға аян. Бүкіл әлемдегі телеарналардың қай-қайсысын алсаңыз да адамзат үшін аянбай қызмет ететін, мақсаты мен мүддесі айқын ғаламат идеологиялық күшке айналып барады. Сондықтан көгілдір экранның құпиясы көрерменнің лезде елітіп, баурап алуға дайын тұрады десек, оны телевизиялық көрсетілімдердің әр қырынан саралап беру қиынға соқпайды. Бірақ біздің айтпағымыз, сол рухани өнімдердің сипаты қазіргі адам тәрбиелеу ісіне керісінше тойтарыс беріп отыр десе де болғандай. Батыс - шытырық, айқай-шу мен анайылыққа негізделген, одан қалса адам нанғысыз айуандық сипатқа тән көрсетілімдері жайында бүгінгі БАҚ аз қозғап,бәсең айтып жүрген жоқ. Сол себепті Телевизиялық жаңалықтар форматы: жаһандық және ұлттық ерекшеліктер атты тақырыпты бітіру жұмысымызға арқау етуіміз осыдан кейін өздігінен түсінікті болса керек-ті. Өйткені, тақырып бұрын-соңды айтылып жүрген мәселелерді қайта тізбелеп шығуға емес, көтерілген мәселелерге қатысты отандық телевизиямыздың дәл қазіргі күйінде қандай қадамдарға баруын зерттеп көруге жетелейді. Бүгінгі жаһандану дәуірінің көшімен қатар жылжып бара жатқан төріміздегі көгілдір экранымыздың ұлттық жан-дүниесін әсер етер түрлі қауіп-қатерлерден сақтану жолын анықтап, нендей іс-қимылдар жасау керектігін ой елегімізден өткізу керек.
Күнделікті таңертеңнен қара кешке дейінгі өмірімізде талай ақпаратты қабылдап жатырмыз. Оның тең жартысынан астамы жадымызда берік жаталып та қалады. Солардың ішінде жаманы - жақсысы да, зияны - пайдалысы да аралас жүреді. Бір өкініштісі, сол ақпараттарды елеп-екшеп, артығын, яғни санамызға улысын ысырып тастау бізде жоқ әдет. Демек, қайтсек халқымыздың мақсат-мұратымен ұштасар, ұлттық құндылықтарын насихаттайтындай, адамзаттық санасына оң ықпал ете көрсетілімдерді талдап-таразылап, оны байытудың түрлі жолдарын қарастырамыз. Тележурналистика бұқаралық ақпарат құралдарының бір саласы, соның ішінде орасан зор мүмкіндіктерді иеленетін жүйе. ХХІ ғасыр адамзат игілігіне ұсынылған ұлы жаңалығы адам баласының көзқарасына, ой- санасына тікелей әсер ететін идеологиялық құрал. Рухани нәр мен эститикалық әсер беретін өнердің өзгеше бір түрі. Қазіргі таңдағы уақыт аясынан Ақпарат ғасыры деген ұғымды иеленіп отырған кезеңде тележурналистиканың ақпарат кеңістігінен алатын орны айрықша. Эфирдегі телехабардың берер тағылым мол. Ұлттық діл, ұлттық сезім, ұлттық рух, ұлттық тәрбие, ұлттық сана, ұлттық болмыс-бітім бойымызға ананың сүтімен, әженің тілімен, ата-бабамыздың салт-дәстүрімен қалыптасса, соны дүниежүзі халықтарына бар артықшылығымен танытуда телеэкранның атқаратын қызметі ұшаң-теңіз. Аға ұрпақтың өкілдері атасы мен әжесінің аңыз-ертегілерін тыңдап, олардың сөз саптау, ой құрау мәнерін көріп, таза қазақы ортада өсті. Ал, соңғы кездері ұлттық орта қалалық жерлерде жоқ деуге болады. Осы тұрғыдан, жас ұрпақтың мәңгүрттену бағдарының одан әрі жалғасуын тоқтату, оларды халқымыздың дүниетаным негіздерінен ажырап қалмау ісінде ақпарат құралдарының, соның ішінде теледидардың атқарар рөлі зор. Теледидар кеше де, бүгінде шын мәніндегі тәрбиешіге айналып отыр. Тек жастарымыздың ғана емес, ол күллі елдің тәрбиешісі болуда. Ақпарат құралдары арқылы халық санасына кез келген идеяны сіңіруге болатындығы дүниежүзілік тәжірибеде толық дәлелденді. Демек, қазақ халқының ұлттық нәсілін қайта жаңғыруы, оның бірігуі, ұйысуы, мемлекеттігін нығайуы сияқты аса күрделі құбылыстар ақпарат құралдары арқылы жете түсіндірілгені орынды. Осы бағытта теледидарға жүктелер мәдени-рухани шаралар ұшаң-теңіз. Соған орай, кезінде халық ықыласын өзіне еріксіз тартқан Шаңырақ, Алтын сақа сауықтық-тағылымдық көрсетулердің бергені мол. Бұлар бір жағынан қызықты ойын - тамаша ретінде қабылданса, екіншіден ойын-сауық ретінде көпшілікке, соның ішінде жас толқынға халық тарихынан, оның салт-дәстүрлері мен ұлттық рухына тән ұғым-түсініктерінен маңызды деректер беріп, оны ұрпақ санасына сіңіру арқылы қыруар тәрбиелік жұмыстарды жүргізеді. Мұндай бағдарламалар еңбектеген баладан, еңкейген қартқа дейін, үлкенді-кішіні белгілі бір бөлігінің ұлттық тәрбиелік ортадан тыс өмір сүруі, мәңгүрттенуі сияқты келеңсіз құбылыстармен қатар, қазақ отбасында халқымызға жат, жағымсыз құбылыстар жиі кездесетін болды, - дейді Ш.Битаева. Бүгінгі жас балдырған ертең еліміздің тұтқасын ұстайтын азамат болады. Көгілдір экран арқылы аудиторияға хабар таратудың маңыздылығы орасан зор. Жаңа ақпарат ғасыры кезеңінде жоғары дәрежеде дамыған технологияның көмегімен, қоғамдық көңіл-күйде, қарқынды түрде эволюциялық процесс жүріп жатыр. Сондықтан теледидар табиғаты, тележүргізушінің қызметі қандай деген мәселенің алдыңғы кезекке шығаруы заңды болып табылады. Жаңа ақпараттық ғасыр кезеңінде электрондық бұқаралық ақпарат құралдары көпшіліктің дүниетанымын, өзіндік көзқарасын қалыптастыруда ерекше белсенділік танытып отыр. Өйткені, бүгінде әлем тез өзгеріп, тез жаңаруда. Адамзат өркениетінің әлемдік даму эволюциясы жеке адамның сезіміне ақпараттың барлық түрімен әсер етуде. Теледидар өз бойына театр мен киноның, баспасөз бен радионың сан қырын тоғыстырған синкретті өнер түрі болғандықтан, оның табиғатының да күрделілігі өз-өзінен айқындала түседі. Ол тележурналистиканың негізгі бейнелеу элементтері жанды көрініс пен дыбыс, мәнерлі сөз арқылы аудиториямен байланыс орнату. Теледидарда көркемдік, публицистикалық сарын жалпы журналистиканың заңдылықтарынан туындайды. Телеэкрандағы хабарлардың көркемдік деңгейі, ішкі құрылымының қуаты, кіріспе сөздерден бастап шарықтау шегіне, шешім табуына дейінгі сыңарлар әрбір бағдарламаның өн бойынан көрініп отыруы тиіс. Мысалы, теледидардың әдеби-драмалық хабарларында әдебиетке тән көркемдік тәсілдер барынша еркін сақталып қолданылады. Эфирдегі көрініспен қатар естілетін не сөйленетін сөздің дыбыс мүмкіндіктеріне, дауыс ырғағына қарай құбылып, әсер, ықпалының арта түсетінін ескерсек, қойылымдардағы әдіс, тәсілдер сөздің реңін ашып, ойдың бейнелі түрде көрермендерге эстетикалық ләззат беріп, құлақтан кіріп, санаға сіңіп қалатындай көркем дүниелер ұсынуына мүмкіндік туғызады. Хабарлар тілінің шұрайлылығы, онда троптардың (эпитет, метафора, антитеза, теңеу, аллитерация, гипербола т.б.) мол қолданылуы бір мезгілде көрермендердің санасына ғана емес, сезіміне де әсер етеді. Сондай-ақ, теледидардың акустика мен бейнеге қатар ие екендігін ескерсек, хабардың көрерменді әсемдік әлемімен бірге тәрбиелік қасиеттерге үндейтіні ақиқат. Радиолампаны ойлап табушы, американдық Ли де Форестаның сөзімен айтсам: ...Сіздер менің балаларыма не істедіңіздер. Ол қоғамның дамуы, әрі әсем музыка мен мәдениетті насихаттаудың өткір қаруы түрінде ойластырылған болатын. Сіздер оларды көшеге шығарып, тобырдан ақша жинауға дейінгі дәрежеге дейін жеткіздіңіздер. Осыған орай, бүгінде теледидардың қоғамдық тәрбиешілік, әрі ағартушылық рөліндегі маңыздылығы баршамызды толғандырады. Көрермен сезімінде әлдеқайда көркем фильмнің қабылдануы кинотеатрдағыдан өзгеше. Талғамдық жағынан теледидарда көңіл-күйге әсер етушілік кинодағыдан үстем. Ол репродукция, фильмнің ішкі құрылымын өзгерту, көркем полотно, симфония, эстрадалық концертті қабылдау үрдісі кезінде оны қайта жасауға тіптен құдіретті. Теледидардың коммуникативтік міндеті, оның аудиториямен тікелей қатынас кезеңінде көрерменнің түрге деген қызығушылығын тудыратындығын осыдан байқауға болады. Олардың кейбіреулері мыналар: телеқабылдау кезеңінде көп сериялылықтың бұлдыр сағым түзуі, қабылдаудағы тұрақсыздығы, ұзақтығы, деректілігі, айдар тізбектің телефильмің әсер ету тетігіне сүйенуі. Айырмашылығы, тізбек әлде айдар тақырыбына біріккен кез келген хабарлама сюжеттік жағынан тұйық, әрі шексіз мүмкіндікке ие. Тәжірибеде телетізбек не айдардың ұзақтығы тақырыптың мазмұнына да қатысты. В.Вильчек, А.Вартанов, Ю.Богомолов, Р.Копылова т.б. зерттеушілер, теледидардың қайталампаздық әмбебаптығын, телехабарламаның өзіндік эстетикалық маңызды алғы шарты деп бағалап, әрі теледидарды өнердің өзінен бұрынғы түрлеріне мәнерлік әсерін сезінетіндігін мойындайды. Шын мәнінде, уақыт өткен сайын теледидар көпшілікпен бірте-бірте жақындасу сатысын бастан өткеруде. Сонымен бірге экранда көрермен, шығарма және суретшінің шынайы қатынасы іштей түсіністікке ұласып, ол өзара жымдаса түсуде. Осының нәтижесінде теледидардағы айшық әрбіріміздің сырбаздық сезімімізге күн сайын өзгеше бір айқындықпен әсер етуде.
Телевизионная журналиcтика оқулығында тележурналистиканың жеті түрлі функциясын атап көрсетеді. Олар: ақпараттық функция, үгітшілдік, насихатшылдық, ұйымдастырушылық функция, интегративтік функциясы, мәдени-ағартушылық функциясы, рекреативтік функциясы.
Сауық Жақанова: Дауыстың әр діріліне, дыбыстың әр үніне, сұлу сөздің сиқырлығына ғажап мән бере біл! Оған қоса өзіңнің табиғилығыңды таныта біл. Қазақтың шетсіз де шексіз дариядай толқын сөзінің нақышын, бай олқылығын, қорғасындай салмақтылығын, алмас қылыштай алғырлығын кәдеңе жарат.
І ТЕЛЕВИЗИЯЛЫҚ ЖАҢАЛЫҚТАР ҚЫЗМЕТІ: ЖЫЛДАМДЫҚ ЖӘНЕ ШЫНАЙЫЛЫҚ
0.1. Электрондық БАҚ-ғы жаңалық тарату мәселелерінің теориялық негіздері
Бүгінгі қоғамды ақпараттық құралдарсыз елестету қиын, өйткені олар халықпен, бүкіл қоғамдық өмірімен бірте қайнасып кеткен. Дүние жүзінде болып жатқан оқиғалар тек осы әр тілдердегі, әр бағыттағы ақпарат құралдары өкілдері арқылы таралып жатады. Журналистика - халық - қоғам деп аталатын үштік бірінсіз бірі қызмет етуі мүмкін емес. Әрине, қай қоғамда болмасын БАҚ өкілдеріне кімді, нені жақтаймын, қандай мәселені көтеремін десе де еріктері, өйткені демократиялық бағыттағы үкіметтің ұстанған саясаты осындай. Елбасы Н.Назарбаев: Қазақстан қоғамы жаһандану мен ұлттық капитал, өндіріс, шикізат, интеллект қозғалысы бір немесе бірнеше елдер ынтымақтастығы шеңберінен сыртқа шығып, глобалды қауымдастық шеңберінде қадамдар жасау жағдайын республикаға барынша жақындатады. Мақсат оның сыртында қалып қоймай, керісінше, тепе-теңдік құқығында ол процестің ішіне ену. Бұл елді дамытуға жаңаша көзқарасты талап етеді. Соған байланысты Қазақстан қоғамы тек экономиканы сандық, көлемді жағынан ғана көтеріп қоймай, ендігі жерде оны ғылымның, техниканың, технологиялардың, коммуникативтілік жүйелерінің озық жетістіктерімен үйлестіре отырып көрсетуге бағыт ұстайды. Осындай жауапты қадамдар мен міндеттер тек етек-жеңі жинақы, ұйымшыл, білімді, жоғары мәдениетті, интеллектуалды әрі адамгершілікті елмен, оның осыған сай азаматтары арқасында, олардың тиімді еңбегі арқылы ғана мүмкін болмақ. Батыс елдер тарихы мен әлеуметтік тәжірибесі жоғары рухани мәдениетсіз, терең тамыр жайған адамгершіліксіз ешқандай озық техника мен технология жекелеген елдерді, олардың азаматтарын да бақытты ете алмайтынын дәлелденді. Жоғары дамыған материалдық байлық қоғамдық ортада дамыған рухани кеңістікке жол ашады. Яғни, еліміздің табысты тіршілігі мен тәуелсіз, әрі бәсекеге төтеп беретін мемлекет болу кепілдігі - біздің адамдарымыз. Біз қазақстандықтар, сан жағынан шағын елміз. Алайда, басты мәселе тек халық санында ғана емес, алдымен, сапада, жоғары рухани мәдениеттілік, интеллект пен патриоттық үйлесімде. Қазіргі тарихи уақыт пен ғаламдық қауымдастыққа тепе-теңдік принципі негізінде тіршілік ету жаңа типті адам тәрбиелеуге алға қойды. Ол - білімді, тәрбиелі, коммуникативті қабілеті жоғары, биологиялық және психологиялық дені сау, әлеуметтік бағдары мен рухани мәдениеті қалыптасқан адам, - деген болатын. Яғни, елдің айнасы - бұқаралық ақпарат құралы, сол арқылы мемлекет мүддесі айқындалып отыруы тиіс [9].
Қазіргі кездегі әр түрлі партиялық, экономикалық үрдістер, дүниежүзілік қарым-қатынастың күшеюі, соғыс әрекеттері тәрізді жайлар ақпараттық тасқынды күшейтіп отыр. Оқырман ба, тыңдарман ба, көрермен бейнені оқып, нені тыңдап, нені көрермен мәселесіне халық аса талаппен қарайды. Осы тұрғыдан келгенде кез келген журналист өз өнімінің өтімді болуы, өз рейтингі жоғары болуы үшін күреседі. ХХІ және болашақ келер ғасырлар жоғары технологиялар дәуірі болмақ. Шағын, қолайлы құралдар тұрмысымыздан кең орын алып, адамның еңбегін ғылыми ұйымдастыруға үлкен ізденістермен жолға қойылуда. Бүгінгі ақпараттық тасқынның негізгі көзі болып отырған - радиотехнологиялар. Радиотехнологиялардың дамуының әсерінен телеақпаратқа, интернет ақпаратқа кең жол ашылуда. Космостық телевизия, видео, компьютерлердің қарқынды бұқаралық құралға айналуы сондай, тіпті шын мәнінде, оны толық бақылау мүмкін болмай барады. Әлемнің тұрғындарына мұндай технологияның әсері соншалықты, тіпті айтарлықтай психологиялық өзгерістерді тудыруда. Қазіргі кезде компьютерлік психология - деген термин де қолданысқа ене бастады. Ал бұған қосымша, видео және космостық байланысты біріктіріп, технопсихология - делінуде. Бұл жаңа психология тұрғысынан әлемді басқаша қабылдау, өзіне тән басқаша құндылықтар, тұлғалық қалыптасудың өзгеше бір бағыты болып отыр. Осы ретте қазақ тележурналистикасын ұлттық діл, дін, рух, сана бағытында дамытудың рөлі зор.
Қазақ телевизиясы және радиосы - қазақ журналистикасының, өнерінің, мәдениетінің көрнекті қайраткерлерін, қаламгерлерді, зиялы қауымды қалыптастыруда үлкен рөл атқаруда. Радиода жинақталған мол тәжірибе, қалыптасқан дәстүр, журналистік ізденіс пен шеберліктің кейіннен Қазақ теледидарының да жедел дамып, өркендеуіне жол ашты. Өзінің жарты ғасырлық мерекесін үлкен табыстармен қарсы алған Қазақ телевизиясы даму жолдарынан өтіп, халық көңілінен шығуда. Үнемі ізденіс үстінде жүретін жас журналистерден құралған ұжым әлі де талай асуларды алары анық. Телерадиожурналистер эфирде еркін сөйлейтін, ойын еркін жеткізетін дәрежеге жетті. Әлемдік және деңгейлес мемлекеттер тәжірибелерден үлгі ала отырып, қазақтың тележурналистикасының қадамын қарыштай түсуде. Оған мысал болатын - көптеген жаңа бағдарламалар легі, әрі жас журналистер тобы және олардың ізденіске толы еңбектері екендігін батыл айта аламыз.
Радио және телевизия - қазіргі заманғы қуатты бұқаралық ақпарат құралдары, тұрмыста кеңінен қолданылатын, адамдардың өмір сүруіне, ақпарат алуына жәрдемдесетін қалыптасқан жүйе. Егер радио - ақпаратты шұғыл таратып, жедел құлақтандырса, телевизия - оқиғаны, болмысты көрсетеді; газет-журнал - деректі, оқиғаны талдап, түсіндіреді. Интернет - ақпаратты сан қырынан көрсетеді. Жақсы ән мен әуенді танытуда радионың, телевизияның алдына ешбір ақпарат құралы шыға алмайды. Әрине, барлық БАҚ-тардың негізгі атқаратын міндеті - ақпарат тарату болса, электронды бұқаралық ақпарат құралдарының басты ерекшелігі сол дыбыстылығында, әуезділігінде жатыр. Бұқаралық ақпарат құралдарының өзара қарым - қатынасы мен байланысын айтқанда мына жайларға баса көңіл аударамыз:
1. Бірін - бірі мамандармен толықтырып отырады. Газет журналисі, теле болмаса радиожурналист деген мамандандар өмірде таза күйінде сирек кездеседі, көбіне кадрлар ауысып, бірін екіншісі байытып, жалғастырып кете береді. Көбіне радиода микрофонға төселген, сөйлеу машығын жетік меңгергендер кейіннен телеэкранда да жақсы хабарларымен танылады. Газет тілшісі телеарнаға ауысып, терең де салиқалы сараптамалық бағдарламаларға ұйытқы болады. Болмаса телевизиядан өзін таппағандар радиоға не газетке ауысады. Мұның барлығы заңды құбылыс, кәсіби шыңдалу жолындағы ізденістер. Дегенмен, білікті журналист қай салада істемесін ортақ ұстанымдар мен қағидаларды басшылыққа алып, қоғамдық дамуға, сананың өсуіне ықпал ететіндей еңбек еткені жөн. Оларға тән ортақ ерекшеліктер бар.
2. Ұдайы ақпараттық алмасу. Радиожурналист те баспасөздің, телеарна мен Интернеттің материалдарын тікелей немесе өңделген күйінде өз қызметінде пайдалануы мүмкін. Тіпті, радионың алғаш қалыптасуында газет мәтінін оқып тұруы. Радиогазет - деп аталған хабар пішіні осы газеттен алынған ақпараттар негізінде жүргізілетін. Радиоарналар қазір де баспасөзде жарияланған қызықты материалдарға шолу жасап, көпшіліктің назарын аударып отырады. Негізінен дерек көздері бір, мақсаты ортақ болғанымен, оны аудиторияға жеткізу технологиясы ғана өзгеше болып келеді. Мысалы, баспасөз мәслихатына газет тілшісі, радиожурналист, тележурналист, веб-редактор да бірдей қатыса береді.
3. БАҚ жүйесінде жанрлар мен пішіндер ортақ, бір - біріне ықпалдасып дамуы. Бүгінгі телевизиялық жанрлар да бастауын газеттен алады. Радионың пішіндері мен жанрлары да үлкен эволюциялық жолдан өтіп барып, қалыптасты, ол өз кезегінде телевизиядан тікелей көрініс тапты. Яғни, осының өзінен журналистік ізденістер мен әдіс-тәсілдердің ортақтығы аңғарылады.
4. Жалпы қоғамдық, саяси науқандарды, жарнама мен мәдени шараларды өткізу тәжірибесі. Билік органдарын сайлау болсын, музыкалық туындыны насихаттау болсын, белгілі бір тауарды жарнамалау болсын, БАҚ-тарға ортақ міндет - халықты ақпаратпен қамтамасыз ету міндетіне жұмылады. Әрқайсысы бір-бірін толықтырып, ортақ мүддеге қызмет етеді, тиісінше қаржы үлесін де алады [10].
Ал, бүгінгі егемендік, тәуелсіздік жағдайындағы радионың мүмкіндігі шексіз артып, бет-бейнесі өзгеріп, бұл ортада да бәсекелестік күшейді, таңдау мүмкіндігі пайда болды. Әр түрлі бағыт-бағдардағы, стиль мен мәнердегі, пішіндік құрылымы өзгерген радиостанциялар көбейді. Радиоарна өз қаржысын өзі тауып, дамитын жағдайға жетті, шығармашылық шексіз мүмкіндіктер ашылды. Бүгінгі радио адамның биологиялық, физиологиялық қасиеттерімен қоса, оның жан дүниесін, яғни психологиясын да ескертетін бұқаралық ақпарат құралдарының бірі бола алуда. Радионың көптеген табиғи қасиеттерінің, әсіресе жеделдігінің арқасында ақпарат жеткізуде көш бойы озық тұр. Радио тыңдарман үшін әмбебап ақпарат таратуымен де қолайлы. Ауа райынан бастап маңызды саяси оқиғалар, төтенше жағдайлар, экономикалық жаңалықтар, спорт әлеміндегі қызықты деректердің барлығы әуе толқынында тарап жатады. Бәсекелестік жағдайындағы радиостанциялар саны жылдан-жылға көбеюде, сондықтан да соңғы жылдары радионың хабар тарату бағыт-бағдары да өзгеріп, өз тыңдармандарын табу жолында солардың сұранысына орай маманданып, белгілі бір аудиторияға бейімделе бастады. Яғни, жастар, ересектер, балалар хабарларына қоса саясаткерлерге, экономистерге, заңгерлерге т.б. қоғамға қажетті, сұраныстағы мәселелерге арналып та бүкіл қоғамдық өмірді қамтитын хабарлар, бағдарламалар қатары өсті. Бір радио жедел ақпарат пен музыкаға көңіл аударса, екіншісі ескі әуендерді қайта жаңғырту арқылы тыңдарманын тартады, үшіншісі белгілі бір музыкалық бағытты ғана қолдайды, тағы бірі жасөспірімдер үшін хабар таратады, соған орай сөйлеу стилі мен әдісін де сақтайды. Осыған байланысты әр түрлі радио форматтары көбейді, радионың аудиториясы да түрлене түсті. Осыған орай электронды журналистиканың аудиториясы да барынша өзгерді. Тыңдармандар мен көрермендер талғамы арта түсуде. Электронды БАҚ технологиясында радио және телехабар таратудың міндеттері:
Радио және телехабарларын таратудың міндеттері дегенде бұқаралық ақпарат құралдарына ортақ жайлар туралы сөз болады. Радио және телехабар тарату ісі бір мезгілде бірнеше міндетті қатар атқарады, яғни ол көп функционалды: қоғамдық дамудың демократиялық жолын таңдаған егемен қазақстан жағдайында радио және телестанциялар сөз бостандығын алады, цензура жойылды, жеке меншіктік қатынас орнықты, бәсекелестік күшейді, ақпараттық саясат көбіне тыңдарман ықыласына қарай өзгерді. Енді радионың, телевизияның ақпараттық, демалыстық міндеттері алдыңғы қатарға шығып, ағартушылық қыры бәсеңдеді. БАҚ-тың ағартушылық қырын күн тәртібінен шығарып тастауға болмайды, әрине, заман талабына орай, батыстық өркениет әсеріне байланысты солай бағытталып жатқан радиолар, телеарналар саны артуда. Ал, осы үрдісін дамытып отырған тек Қазақ радиосы екенін мақтанышпен айтуға болады.
Радио және телехабар таратудың сан қырлы міндеттерін ғалымдар бірнеше топқа бөледі:
1. Ақпараттық: тыңдарманды, көрерменді ақпаратпен құлақтандыру міндеті. Бұған жарнаманы да қосамыз.
2. Қоғамды әлеуметтік топтастыру міндеті: интеграциялық міндет, қоғамдық пікірді жеткізу мен қалыптастыру, қарым-қатынас, тәрбие, үгіт-насихаттық және ұйымдастырушылық функциялары.
3. Мәдени-ағартушылық міндеттері: эстетикалық, ағартушылық және демалдыру - ойын-сауықтық функциялары.
Радиохабарларының міндеттерін білу, хабар тарату кестесін сауатты жасау, станцияның бағыт-бағдарын, форматын анықтау, бағдарламалардың ішкі мазмұнын айқындауға және тыңдарман, көрермен аудиториясының талап-тілектерін ескеру үшін қажет. Хабар тарату тәжірибесінде алға қойған мақсаттарына кері нәтиже беретін іс-әрекет орын алуы да мүмкін. Мысалы, жалған ақпараттың тарап кетуі немесе тексерілмеген жайды эфирге тарату кездесіп қалады. Демалыстық мақсатта талғамсыз берілген музыка тыңдармандардың көңіл күйін бұзуы ғажап емес. Болмаса, таңертеңгісін қайғылы оқиғаны таратса, оны тыңдаған адам күні бойы депрессиялық күй кешуі мүмкін. Сонымен қатар кез келген бұқаралық ақпарат құралы, соның ішінде радиохабар таратушылар да, әр түрлі үгіт-насихаттық ағымдар мен жарнамалық ықпалдан тыс қала алмайды, белгілі бір дәрежеде осындай науқандардың жетегінде кетеді. Енді аталған міндеттерге тоқталсақ:
1. Ақпараттық міндеті. Барлық ақпарат құралдарының ең негізгі басты міндеті жеке адам, қоғам және мемлекет мүддесіне сай ақпарттық сұранысын қанағаттандыру болып табылады. Радио, басқа бұқаралық ақпарат құралдарымен салыстырғанда, ақпаратты жедел, нақты және эмоциялық бояумен жеткізе алады. Ақпарат әр түрлі орналасуы мүмкін. Мысалы, бір топтамада - шетел, екіншісінде - ел жаңалықтарына назар аударылса, таңертеңгісін - ауа райы, жұлдыз жорамал, мәдениет, спорт жаңалықтары да тұрақты сұранысқа ие болады. Соңғы уақытта оқиғалар ортасынан тікелей репортаж жүргізу кең қолданысқа табуда. Мысалы, жапондықтар жиі болып тұратын жер сілкіністері жағдайында ең алдымен - NHK телерадиокорпорациясының хабарларына назар аударып, соған байланысты өз іс-әрекеттерін жоспарлап отыратын көрінеді. Жапондықтарда бұқаралық ақпарат құралдарына деген сенім мықты. Екінің бірінің телехабарларды ертеден кешке дейін көруге мүмкіндігі жоқ. Ал, радиоақпаратты басқа тірлікпен айналысып отырып та тыңдауға болады. Радиоақпараттың мақсат- мұраты - бағыт-бағдар беру, жаңа істерге жігерлендіру, кеңесші, көмекші болу. Солай екен деп, ақпаратқа үгіт-насихаттық сипат беруге, міндеттеуге, үндеуге болмайды. Радиожурналистің басты мақсаты - ақпаратты сол күйінде боямасыз, нақты жеткізу, ал оны тыңдарман өз білімі мен парасаты, тәжірибесіне сай қорытуы тиіс. Осыдан келіп, радионың жарнамалық міндеті шығады. Жарнамада ақпараттық міндетпен ұқсас, тек өзіндік ерекшелігі бар. Жарнаманың міндетін айқындау, ол - белгілі бір тауар, болмаса кәсіпорын туралы құрақдар ету, оның жағымды имиджін қалыптастыру және тұтынушы ретінде назарын аудару болып табылады. Қысқа уақытта тартымды сөзбен тыңдарманды баурап алу, айтқан уәжіне сендіру, тұтынуға итермелеу айрықша әдіс-тәсілдерді, ыждаһатты еңбекті қажет етеді. Радиожарнама соңғы 10-15 жылда ғана қалыптасты деген пікір айтылып қалады. Радиожарнаманың да тарихы тереңде жатыр, оның элементтері қай кезде де болған.Соның бірі - қоғамды әлеуметтік топтастыру міндеті. Тұрғындарға қолайлы ақпараттық қызмет көрсететін радио сол қоғам мүшелерін әлеуметтік басқарудың тетігі ретінде де бағаланады. Оның мәні таратылған ақпарат арқылы белгілі бір іс-әрекетке ұмтылдыру, жігерлендіруде болып тұр. Яғни, радио ақпарат тарату арқылы қоғамның дамуына ықпал ететін іс-әрекеттерге көпшілікті жұмылдыра алады. Әрине, ол үндеулер қоғамды ірітуге, белгілі бір топтарды арандатуға бағытталмауы тиіс. Радионың қоғамдық пікірді білдіру мен қалыптастыру міндеті көбіне саяси науқандар кезінде айқынырақ көрінеді. Сайлау мен референдум сияқты шараларда радио маңызды рөл атқарады және пәрменді құрал болып бағаланады.
2. Қоғамдық пікірді қалыптастырудағы маңызды буын - ақпараттандыру. Aқпарат неғұрлым көп болса, жиі берілсе және әр қырынан қамтылса, соған қызығушылық туындайды және ықпалды болады. Бірақ, оның үгіт-насихаттық сипаты күшейіп, бір жақты болғанын қолдау да журналистика ұстанымдарына қайшы келеді. Қоғамдық пікір өзгермелі құбылыс, өйткені өмірде шешімін таппаған жағдайлар көп, әркім өз көзқарасын білдіруге құқылы. Соңғы уақытта радиоарналар сол мәселелерді тікелей эфирде талқылау, оған телефон арқылы тыңдармандарды да қатыстыру тәжірибесінен дамытып келеді. Бұл құптарлық жай. Осыған байланысты радиохабар берудің пішіндері мен жанрлары да жетілдірілуде. Радио сұхбат, әңгімелесу енді сырласу пішініне ұласты, дөңгелек үстел ток-шоуға дейінгі спектр қамтылып жүр. Радио қызметінде қоғамдық пікірді сараптап, жүйелеп отыратын әлеуметтанудың рөлі артып отыр. Радионың бүгінде табысты дамуы хабарларының рейтингіне тікелей қатысты, соған қарай жарнама құны белгіленеді. Көптеген хабарларда аудиториямен тікелей байланыс орнату арқылы тыңдармандардың талап-тілегі, сұранысы ескеріледі. Радионың ендігі бір маңызды міндеттерінің бірі - ол адам мен адам арасында қарым-қатынас орнатуы, қарапайым әңгімелесу, шүйіркелесу. Радио бұл бағытта да өсу үстінде, соңғы жылдары авторлық бағдарламалардың қатары көбейді, тіпті журналистер бір арнаның келбеті, имиджін айқындайтын жағдайлар да кездеседі. Радио осындай тұлғалар арқылы тыңдарманына жақындай түсті. Яғни, автор мен тыңдарман арасында эфир арқылы жылы қарым-қатынастың орнауының өзі қажеттіліктен туындап отыр. Сөйлеу мәдениеті төмендеп кетті, кім болса соның тікелей эфирге шығуына жол ашылды, боссөздік, дөрекілік көбейді, тіпті жаргондар мен бас-бұзақылар лексикасына тосқауыл қойылмайтын болды. Ал, бір кездері радио сөйлеу мен мәдениеттіліктің эталоны саналатын, талап өте жоғары қойылушы еді. Аты аңызға айналған дикторларымызды тыңдап, соларға еліктеп мыңдар тәрбие, өнеге алуы қажет. Міне, осыдан келіп, радионың келесі бір тәрбиелік міндеті туындайды. Радио пәрменді тәрбие құралы екендігін айтып жатудың өзі артық. Тәрбие ісі табиғатынан күрделі әрі сан қырлы міндет, радиода да бұл процесс өз ерекшелігіне байланысты жүзеге асады. Көптеген хабарлар мен ақпараттар өздігінен тәрбиелік мәнге ие болады, әрі тыңдарманға жағымды әсер етеді. Құқықтық сананы қалыптастыру, заң бұзу жағдайларының алдын алу, сауатты кеңес беру, көкейдегі сұрақтарына жауап қайтару болып табылады. Сонымен қатар, жасөспірімдер мен балаларға арналған арнайы хабарлардың танымдық деңгейі жоғары болумен бірге, жас ұрпақтың тәрбиесіне де оң ықпал етуін естен шығармаған абзал. Жас жеткіншектердің бойында отаншылдық рухын қалыптастыру, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсетуге тәрбиелеу де күн тәртібінен түскен емес. Қысқа ғана ақпараттық хабар болсын, талдамалы үлкен бағдарлама болсын, мейлі шағын жарнама ролигі болсын, онда тәрбиелік пен талғам болуға міндетті. Онсыз біз кертартпа күштер мен құндылықтардың ықпалынан көп ұзамаймыз. Радионың маңызды үгіт-насихаттық және ұйымдастырушылық міндеттерін естен шығаруға болмайды. Кез келген ақпаратқа сәйкес іс-әрекет күтіледі. Радиохабар таратудың алдында нақты саяси, экономикалық және мәдени міндеттер тұрады. Мысалы, сайлау дауыс беруге, сөйтіп белгілі бір бағдарламалар мен көзқарастарды қолдауға шақырамыз, сенбілікті жариялау арқылы қоршаған ортаны күтуге, тазалыққа үндейміз, болмаса мәдени мұраны қорғауға жұмыламыз не болмаса жолдағы тосын апаттардан сақтандырамыз. Насихат нанымды қалыптастырады, үгіт сендіру арқылы іске жұмылдырады деген орнықты қағида бар. Насихат санаға әсер етеді, үгіт түйсікке күш салады. Дегенмен, екеуінің де түпкі мақсаты бір. Бұдан шығатын қорытынды қандай жағдай болмасын, қай хабар болмасын радио қоғамның жетілуіне, мәдениеттің өсуіне қолбасшы болуға тиісті.
3. Мәдени-ағартушылық міндеттері: радиохабар тарату көп қырлы мәдени-ағартушылық мақсатты жүзеге асыруда бірнеше кешенді міндеттерді қатар орындайды. Эстетикалық міндеті. Қазіргі заманғы хабар тарату ісіндегі оның 3 қыры назар аударуға тұрарлық.
А) Радиожурналистиканың үздік үлгілері эстетикалық талапқа жауап беріп, мәдениеттіліктің бір қыры болып табылады. Яғни, жүргізушінің жалынды сөзі, диалогтардың психологиялық ширығуы, жанды пікірталас, тосын қисын мен жаңа идеялардың айтылуы, тыңдарманның қиялын қозғап, оқиғаны көз алдына елестететін дыбыстық бояулар, өзін оқиға ортасында сезінуі, хабардың ішкі байланысы мен өрбу динамикасы, жып-жылмағай құрастырылуы, сөз, саз бен табиғи шулардың өзара үйлесімділігі - осының бәрі эстетикалық талғамды қалыптастыратын, сананы өсіретін әдіс-тәсілдер. Журналист неғұрлым радионың бейнелеуші құралдарын дұрыс қолдап, тыңдарман сананы күшті әсер ете алса, соғұрлым эмоциясын күшті тітіркендіреді және әдетте көңіл аудара бермейтін деректің өзі қатты тебірентеді. Қазіргі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz