Зейнетақы жинақтарын құру және инвестициялау тәртібі
КІРІСПЕ
1. ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖИНАҚТАРЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Зейнетақымен қамтамасыз етудің әлеуметтік.экономикалық мәні
1.2. Зейнетақы жинақтарын құру және инвестициялаудың институционалдық факторлары
1.3. Халықтың зейнетақы жинақтарын басқарудағы шетелдік тәжірибесі
2. ҚР.ДА ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖИНАҚТАРЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛАУ ЖҮЙЕСІНЕ ТАЛДАУ («АСТАНА» ЖЗҚ МЫСАЛЫНДА)
2.1. Қазақстанның 1997.2012 жж. зейнетақы жүйесі: басқару эволюциясы, жетістіктері мен кемшіліктері және ағымдағы жағдайы
2.2. «Астана» ЖЗҚ.ға жалпы сипаттама «Астана» ЖЗҚ.дағы зейнетақы жинақтарын құру
2.3. Жинақтарды инвестициялау көлеміне құрылымдық.динамикалық талдау
3. ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖИНАҚТАРЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛАУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Жинақтаушы зейнетақы қорларының комиссиялық сыйақыларын есептеу әдістемелерін жетілдіру
3.2. Зейнетақы жинақтарының тұрақтандырушы резервтік қорын құру
1. ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖИНАҚТАРЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Зейнетақымен қамтамасыз етудің әлеуметтік.экономикалық мәні
1.2. Зейнетақы жинақтарын құру және инвестициялаудың институционалдық факторлары
1.3. Халықтың зейнетақы жинақтарын басқарудағы шетелдік тәжірибесі
2. ҚР.ДА ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖИНАҚТАРЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛАУ ЖҮЙЕСІНЕ ТАЛДАУ («АСТАНА» ЖЗҚ МЫСАЛЫНДА)
2.1. Қазақстанның 1997.2012 жж. зейнетақы жүйесі: басқару эволюциясы, жетістіктері мен кемшіліктері және ағымдағы жағдайы
2.2. «Астана» ЖЗҚ.ға жалпы сипаттама «Астана» ЖЗҚ.дағы зейнетақы жинақтарын құру
2.3. Жинақтарды инвестициялау көлеміне құрылымдық.динамикалық талдау
3. ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖИНАҚТАРЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛАУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Жинақтаушы зейнетақы қорларының комиссиялық сыйақыларын есептеу әдістемелерін жетілдіру
3.2. Зейнетақы жинақтарының тұрақтандырушы резервтік қорын құру
Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» 2012 жылғы жолдауында «Қазақстан посткеңестік кеңістікте бірінші болып жинақтау жүйесін табысты енгізді. Салымшылар саны 8 миллион адамды құрайды. Жиналымдар көлемі 17 миллиард АҚШ долларынан асады. Сонымен бірге, бүгінде салымшылардың зейнетақы қорларының инвестициялық саясатына ықпал ету мүмкіндіктері жоқ. Сондықтан да зейнетақы аударымдарына алымға қарағандай қарау қалыптасқан. Ал жекелеген зейнетақы қорларының басшылығы оларды өзінікіндей көріп, көбіне-көп шығындарын жабу арқылы акционерлердің мүдделеріне қызмет істейді. Үкімет Ұлттық банкпен бірлесіп бірінші жартыжылдықтың соңына дейін зейнетақы жүйесін жетілдіру жөнінде ұсыныстар қалыптастыруы керек» деп көрсетілген. Қаржы-экономикалық дағдарыс әлемнің барлық елдерінің экономикасына әсерін тигізді. Ол жалпы əлемдік ауқымдағы жəне сол сияқты ұлттық деңгейдегі қаржылық қатынастардың қолданыстағы үлгілерінің, мемлекеттік реттеу құрылымындағы жəне қаржы институттарының қызметіндегі кемшіліктерді анықтауға мүмкіндік берді. Қаржы институттарының проблемалары тəуекелдерді басқару жүйелерінің жетілмеуімен, корпоративтік басқару деңгейінің төмен болуымен, айқындылықтың жеткіліксіздігімен байланысты.
Қазақстанның қазіргі зейнетақы жүйесі – әлеуметтік қамтамасыз етудің маңызды компоненттерінің бірі және республиканың экономикасын инвестициялаудың маңызды құралы болып табылады. Зейнетақылық қамтамасыз ету жүйесінің реформалары нарықтық экономика талаптарымен шартталған болатын. Оның бағыты халықты зейнетақылық қамтамасыз ету шығындарындағы мемлекет үлесін барынша төмендетуге негізделген. Қазақстанда зейнетақы жүйесін реформалау ТМД елдерінің ішінде ең бірінші жүргізілгендіктен, бірыңғай зейнетақы жүйесінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне ауысуда жүргізілген іс-шаралар көптеген елдер үшін үлгі бола алады. Дегенмен, енгізілген өзгерістерді іс жүзінде пайдаланушылар әлі зейнеткерлік жасына толмағандықтан, бұл жүйенің қаншалықты оң нәтиже беретіндігін бағалау әлі мүмкін болмай отыр. Бүгінгі таңда зейнеткерлік жасына жеткендер 1998 жылға дейін жұмыс стажы бар азаматтар болып табылатындықтан, олар бірыңғай және жинақтаушы зейнетқы жүйелері бойынша зейнеткерлер ретінде қарастырылады.
Қазақстанның қазіргі зейнетақы жүйесі – әлеуметтік қамтамасыз етудің маңызды компоненттерінің бірі және республиканың экономикасын инвестициялаудың маңызды құралы болып табылады. Зейнетақылық қамтамасыз ету жүйесінің реформалары нарықтық экономика талаптарымен шартталған болатын. Оның бағыты халықты зейнетақылық қамтамасыз ету шығындарындағы мемлекет үлесін барынша төмендетуге негізделген. Қазақстанда зейнетақы жүйесін реформалау ТМД елдерінің ішінде ең бірінші жүргізілгендіктен, бірыңғай зейнетақы жүйесінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне ауысуда жүргізілген іс-шаралар көптеген елдер үшін үлгі бола алады. Дегенмен, енгізілген өзгерістерді іс жүзінде пайдаланушылар әлі зейнеткерлік жасына толмағандықтан, бұл жүйенің қаншалықты оң нәтиже беретіндігін бағалау әлі мүмкін болмай отыр. Бүгінгі таңда зейнеткерлік жасына жеткендер 1998 жылға дейін жұмыс стажы бар азаматтар болып табылатындықтан, олар бірыңғай және жинақтаушы зейнетқы жүйелері бойынша зейнеткерлер ретінде қарастырылады.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
Қаржы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Протокол № ___ 2012ж.
Кафедра меңгерушісі
Арзаева М.Ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы:
Зейнетақы жинақтарын құру және инвестициялау тәртібі (ЖЗҚ мысалында)
050509 - Қаржы
Орындаған:
Ф08К3 тобының 4 курс студенті _____________ Калиева М. Е.___________
Ғылыми жетекшісі:
Аға оқытушы ____________________Кукиев А. Д.___________________
Нормоконтролер: ______________Садыханова А. Д._____________________
Алматы 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖИНАҚТАРЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Зейнетақымен қамтамасыз етудің әлеуметтік-экономикалық мәні
1.2. Зейнетақы жинақтарын құру және инвестициялаудың институционалдық факторлары
1.3. Халықтың зейнетақы жинақтарын басқарудағы шетелдік тәжірибесі
2. ҚР-ДА ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖИНАҚТАРЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛАУ ЖҮЙЕСІНЕ ТАЛДАУ (АСТАНА ЖЗҚ МЫСАЛЫНДА)
2.1. Қазақстанның 1997-2012 жж. зейнетақы жүйесі: басқару эволюциясы, жетістіктері мен кемшіліктері және ағымдағы жағдайы
2.2. Астана ЖЗҚ-ға жалпы сипаттама Астана ЖЗҚ-дағы зейнетақы жинақтарын құру
2.3. Жинақтарды инвестициялау көлеміне құрылымдық-динамикалық талдау
3. ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖИНАҚТАРЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛАУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Жинақтаушы зейнетақы қорларының комиссиялық сыйақыларын есептеу әдістемелерін жетілдіру
3.2. Зейнетақы жинақтарының тұрақтандырушы резервтік қорын құру
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты 2012 жылғы жолдауында Қазақстан посткеңестік кеңістікте бірінші болып жинақтау жүйесін табысты енгізді. Салымшылар саны 8 миллион адамды құрайды. Жиналымдар көлемі 17 миллиард АҚШ долларынан асады. Сонымен бірге, бүгінде салымшылардың зейнетақы қорларының инвестициялық саясатына ықпал ету мүмкіндіктері жоқ. Сондықтан да зейнетақы аударымдарына алымға қарағандай қарау қалыптасқан. Ал жекелеген зейнетақы қорларының басшылығы оларды өзінікіндей көріп, көбіне-көп шығындарын жабу арқылы акционерлердің мүдделеріне қызмет істейді. Үкімет Ұлттық банкпен бірлесіп бірінші жартыжылдықтың соңына дейін зейнетақы жүйесін жетілдіру жөнінде ұсыныстар қалыптастыруы керек деп көрсетілген. Қаржы-экономикалық дағдарыс әлемнің барлық елдерінің экономикасына әсерін тигізді. Ол жалпы əлемдік ауқымдағы жəне сол сияқты ұлттық деңгейдегі қаржылық қатынастардың қолданыстағы үлгілерінің, мемлекеттік реттеу құрылымындағы жəне қаржы институттарының қызметіндегі кемшіліктерді анықтауға мүмкіндік берді. Қаржы институттарының проблемалары тəуекелдерді басқару жүйелерінің жетілмеуімен, корпоративтік басқару деңгейінің төмен болуымен, айқындылықтың жеткіліксіздігімен байланысты.
Қазақстанның қазіргі зейнетақы жүйесі - әлеуметтік қамтамасыз етудің маңызды компоненттерінің бірі және республиканың экономикасын инвестициялаудың маңызды құралы болып табылады. Зейнетақылық қамтамасыз ету жүйесінің реформалары нарықтық экономика талаптарымен шартталған болатын. Оның бағыты халықты зейнетақылық қамтамасыз ету шығындарындағы мемлекет үлесін барынша төмендетуге негізделген. Қазақстанда зейнетақы жүйесін реформалау ТМД елдерінің ішінде ең бірінші жүргізілгендіктен, бірыңғай зейнетақы жүйесінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне ауысуда жүргізілген іс-шаралар көптеген елдер үшін үлгі бола алады. Дегенмен, енгізілген өзгерістерді іс жүзінде пайдаланушылар әлі зейнеткерлік жасына толмағандықтан, бұл жүйенің қаншалықты оң нәтиже беретіндігін бағалау әлі мүмкін болмай отыр. Бүгінгі таңда зейнеткерлік жасына жеткендер 1998 жылға дейін жұмыс стажы бар азаматтар болып табылатындықтан, олар бірыңғай және жинақтаушы зейнетқы жүйелері бойынша зейнеткерлер ретінде қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы жүйесi қызметінің ұйымдастырушылық-экономикалық тетігін теориялық тұрғыдан қарастыру және нақты бір жинақтаушы зейнетақы қоры мысалында зейнетақы жинақтарын қалыптастыру мен инвестициялау үрдісін талдау болып табылады. Осы қойылған мақсатқа байланысты келесідей міндеттерді қарастыру қажеттілігі қойылған:
oo тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудің әлеуметтiк-экономикалық мәнін нақтылау және теориялық негіздеу;
oo экономикасы дамыған елдердегi зейнетақымен қамтамасыз етудің тәжiрибелеріне ғылыми шолу жасап, отандық зейнетақы жүйесімен салыстыра зерттеу;
oo тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етуді реттеудегі мемлекеттің
мүмкіндіктерін зерттеу және талдау;
oo жинақтаушы зейнетақы жүйесінің тиімділігін арттырудың факторлары мен көрсеткіштерін жүйелендіру;
oo жинақтаушы зейнетақы жүйесінің жинақтарды қалыптастыру және инвестициялау тәріптерін қарастыру;
oo зейнетақы жүйесін жетілдіру бойынша ұйымдастырушылық - экономикалық тетіктерін зерттеу;
oo зейнетақы жүйесінің тиімді әрекет етуін қамтамасыз ету бойынша ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы жүйесінің халықты зейнетақымен қамтамасыз ету үрдісінде пайда болатын ұйымдастырушылық-экономикалық қатынастар қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдiстемелiк негiздерi: Қазақстандық және шет елдiк ғалымдардың ғылыми зерттеулері; халықты зейнетақымен қамтамасыз ету қатынастарын реттейтiн заңнамалық және нормативтік актілер, зейнетақы жүйесін дамытудың мемлекеттік бағдарламалары табылады.
Дипломдық жұмыста мемлекеттiк статистикалық Агенттіктердің, жинақтаушы зейнетақы қорларының iс-әрекетiн реттеу жөнiндегi Комитетiнің, ҚР-ның қаржы нарығы және ұйымдарын реттеу мен қадағалау Комитетiнің деректері, жинақтаушы зейнетақы қорларының анықтамалық, статистикалық материалдары және есеп беру мәлiметтерi, мерзiмдi басылымдардың материалдары, рейтинг агенттіктерінің есептік мәліметтері, халықты жинақтаушы зейнетақымен қаматамасыз ету мәселелерiне арналған конференциялардың материалдары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен және кіріспе, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. Бірінші бөлімде жинақтаушы зейнетақы жүйесінің зейнетақы жинақтарын қалыптастыру мен инвестициялаудың теориялық аспектілері мен шетелдік тәжірибе қарастырылған. Екінші бөлімде нақты жинақтаушы зейнетақы қоры мысалында оның қаржылық жағдайы, зейнетақы жинақтарының құрылымы мен оларды инвестициялаудың тиімділігі, уәкілетті орган тарапынан пруденциалды нормативтерді орындауы қарастырылса, үшінші бөлімде жинақтаушы зейнетақы жүйесінің зейнетақы жинақтарына қатысты үрдістерді жетілдіру ұсыныстары мен негізгі бағыттарын қарастыру көзделген.
1. ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖИНАҚТАРЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Зейнетақымен қамтамасыз етудің әлеуметтік-экономикалық мәні
Зейнетақымен қамтамасыз ету қоғамның көпшiлiк мүшелерiнiң өмiрiнде айтарлықтай орын алады. Зейнетақымен қамтамасыз ету бұл, әдетте, әр түрлi себептердiң (мүгедектiк, асыраушысын жоғалту, кәрiлiк) әсерiмен еңбекке қабiлетсiз болып қалған адамдар үшiн материалдық қамтамасыз етудің ақшалай түрi. Жасы келгендерге берілетін қамқорлық қандай түрде болса да ежелгі уақыттан берi жүргiзiледi. Экономикалық әдебиетте зейнетақымен қамтамасыз етудің анықтамасы қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерін қамтамасыз етуге бағытталған ұлттық табыстың оқшауландырылған бөлігі ретінде беріледі. Бұл анықтамада зейнетақымен қамтамасыз етудің тек сыртқы сипаттамасы ғана беріліп, оның экономикалық мазмұны ретінде мәні ашылмаған деген ой туындайды. Мұны орындау үшін зейнетақымен қамтамасыз етуді берілген экономикалық қатынастардың суьбектісі тұрғысынан қарастырып, оның обьектілерін бөліп көрсету керек. Барлық еңбекке жарамсыздарды үш топқа бөлуге болады.
oo тиiмдi жұмыс iстеген және аман-есен зейнеткерлiк жасқа дейiн жеткен жекелеген адамдар;
oo еңбектiк және қоғамдық мiндеттемелердi орындау үрдісінде еңбекке жарамдылығын жоғалтқан адамдар;
oo жастайынан мүгедектер, сонымен қатар еңбекке жарамды жастағы жұмыс iстемейтiн (еңбектiк зейнетақы алуға құқығы жоқ) азаматтар.
Жастайынан мүгедектер үшiн материалдық және моральдық шығынды аз көлемде орнын толықтырудың мүмкiндiгi бар. Еңбекке жарамды жастағы жұмыс iстемейтiн азаматтарға келер болсақ, олардың шағымдары қолдағы бар мүмкiндiктерге қарай (минималды) аз көлемде қамтамасыз ету шеңберiмен шектелуi мүмкiн. Жеке меншiк билiгін құрған әр түрлi елдерде мемлекеттiң әлеуметтiк рөлi әр түрлi деңгейде болады. Мысалы, швед үлгісі американдық үлгіге қарағанда мемлекеттiң барынша дамыған әлеуметтiк қызметіне ие. Кәрiлiк жағдайлар үшiн жеке жинақтардың үлкен мәнi бар. Бұл жұмыскерлердiң табысы ең аз мөлшерден шамалы жоғары болатын мемлекеттерде байқалады. [14].
Қазақстанда жүргізіліп жатқан зейнетақыны қайта құру өзара алмасу тәртібінде өтіп жатыр. Әлемдік тәжірибе өз қоғамының қатынастарына өзге әлеуметтік тетіктерді ендіру имплантация жасау ғылыми - техникалық және экономикалық алмасуды қолдануға қарағанда тиімді екендігін көрсетіп отыр. Айырмашылығы тек қоғамдық тетіктің белгілі бір кері реакциясын көрсетуінде ғана болуы мүмкін. Экономистер нарықтық қайта құрулар жасау кезеңінде ерте ме, кеш пе бейімделудің нақ осы деңгейі қайта құруға теріс өзгерістерге ұласуын көрсететіндігін айтқан болатын [15,16].
Зейнетақының екi жақтамалы мағынасы бар. Бiр жағынан, зейнетақы - бұл қоғамның еңбекке қабiлетсiз мүшелерiнiң еңбекке жарамдылығын жоғалту шамасы бойынша пайда болған қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн материалдық негiз болса, екiншi жағынан, зейнетақыны еңбекке жарамсыздардың қоғамдық өндiрiске қосқан еңбектiк үлесiнiң шамасы ретiнде қарастыруға да болады. Оған негіз әлеуметтік қамсыздандыру елімізде 1995 жылы қабылданған ҚР Конститутциясында жалпыға бірдей зейнетақымен қамтамасыз ету және мемлекетпен ең төмен әлеуметтік кепіл беруі ресми тіркелген. Зейнеткерлер - бұлар жасы бойынша, мүгедектiгi бойынша еңбекке жарамсыздар және олардың қажеттiлiктерiн қоғам маңызды деп қабылдап қанағаттандыруға мәжбүр болып танылғандар. Зейнетақымен қамтамасыз ету әлеуметтік қамсыздандырудың құраушы бөлігі ретінде танылады және әлеуметтік төлемнен айырмашылығы төменде көрсетілген (Кесте 1).
Кесте 1. Зейнетақы төлемдерінің әлеуметтік төлемдерден ерекшеліктері
Зейнетақы төлемдері
Әлеуметтік төлемдер
Өмір бойы төленеді және тұрақты сипатта болады
Уақытша жұмыс істеу қабілеттілігін жоғалтқандарға төлем
Қоғамның еңбекке қабілетсіз мүшелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін материалдық негіз
Жүктілігі мен босанғаны жөніндегі төлем
Еңбекке жарамсыздардың қоғамдық өндіріске қосқан еңбектік үлесінің шамасы
Белгіленген жас пен мерзімге байланыссыз төленетін төлем
Белгіленген жасы бойынша тағайындалады (ҚР әйел-58 жас, еркек-63 жас)
Индексацияланып мемлекетпен төленетін төлем
Жеке адамның атқарған еңбегімен негізделеді және оның көлемі мен сапасына тығыз байланысты
Жекеленген мақсатта нақты зейнеткерге төленеді
Әрдайым ақшалай түрде белгіленеді, яғни зейнетақы жалақының жинақталған бір бөлігі екенін растайды.
Ескерту - Теориялық материалдарды қорытындылау негізінде автормен құрастырылған
Зейнетақымен қамтамасыз ету әр түрлi әлеуметтiк жәрдемақылардан ерекшелiнедi, себебi әлеуметтiк жәрдемақы алатын адамдар әр түрлi себептермен уақытша жұмыс iстеу қабiлеттiлiгiн жоғалтқандар Осыған сәйкес зейнетақы берiлген адамдардың санаттары бойынша берілген нақты құқығы болып табылады және бүкiл қоғамға таратылмайды. Зейнетақының келесi ерекшелiнетiн белгiсi оның жеке адамның атқарған еңбегiмен барынша тығыз байланыста болуы. Еңбектiк салым өткен және мiндеттi болып екiге бөлiнедi. Тиiмдi жұмыс iстеп жатқан және зейнеткерлiк жасқа дейiн аман-есен жеткен тұлғалар өздерiнiң ең қажеттi және ең аз қажеттiлiктерiн ғана емес, сонымен қатар зейнеткердiң әлеуметтiк санатын сақтап қалуды қамтитын өмiр сүру қалпын сақтап қалуға үміттенеді.
Зейнеткерлiк жасқа келу шектерi биологтармен, психологтармен, экономистермен, әлеуметтанушылармен әр түрлi бағаланатын шартты түрде кәрiлiктiң басталуы деп санауға болады. Сонымен бiрге қартаю үрдісі халықтың әр түрлі топтарында бiрдей болмайтындығын айта кету керек: бiреулерде ерте, бiреулерде кеш басталады. Зейнеткерлердiң еңбектiк салымдарының экономикалық және әлеуметтiк тұрғыдан үлкен құндылығы бар. Егде жастағы адамның жалпы жылдамдығы мен физикалық жылдамдығының төмендеуi сөзсiз, бiрақ, бiлiмi, кәсiпқойлығы сақталады; жасының ұлғаюына байланысты шығындары көп жағдайда білімінің және тәжiрибесiнiң жоғары сапалылығымен жабылады. Зерттеулер бойынша 60-69 аралығындағы адамдардың барлық өмiрлiк тәжiрибесi 16-19 жастағылардың балама көрсеткiшiнен 19,8 рет жоғары; 20-24 жастағылардан - 4,34 рет, 25-29 жастағылардан - 2,74 рет, 30-34 жастағылардан - 1,83 рет жоғары екен. Егер әлемдегі барлық зейнеткерлердiң арасындағы жұмыс iстейтiндердiң үлесi 1965 жылы 12% құраса, 1975 жылы - 20,3%, 1995 жылы - 19,2 %, 2005 жылы - 15%, 2008 жылы-13% , ал 2011 жылы - 7,9%құрайды. Бұл мәлiметтер үлкен жастағы адамдардың шын мәнiнде қоғамның еңбек резервi болып табылатындығын куәләндырады. Жанұялық ортада олар әлеуметтiк-биологиялық, шаруашылық-тұрмыстық және өнегелiк сияқты қызметтерді орындайды. [21].
Экономикалық әдебиеттерде зейнетақымен қамтамасыз етудің атқаратын келесі қызметтерін бөлiп көрсетедi:
oo бөлу;
oo ұдайы өндiрушiлiк;
oo зейнеткерлiкке кәрiлiгi бойынша шыққан қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерiнiң әдеттегiдей өмiр сүру деңгейiмен қамтамасыз ету;
oo еңбектiк және қоғамдық мiндеттемелерiн орындау кезiнде еңбекке қабiлеттiлiгiн жоғалтқан, қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерiнiң зардаптарының орнын толықтыру;
oo еңбегi бойынша зейнетақы алуға құқығы жоқ қоғам мүшелерi мен бала кезiнен мүгедектердiң ең төменгi өмiр сүру деңгейiн қамтамасыз ету.
Зейнетақы қоры - бұл ақшалай құралдарды шоғырландыру және оларды қорға қатысушыларға жәрдем ақы мен зейнетақы төлеу үшiн пайдаланатын, әр түрлi iс-әрекетпен айналысатын ұйым. Әрбiр зейнетақы қоры меншiктi ережелерiне (жарғысына) сәйкес жұмыс iстейдi және халықты зейнетақымен қамтамасыз етудің мемлекеттiк жүйесiмен байланысы жоқ өзiндiк заңды және қаржылық ұйым болып табылады. Барлық айтылғандардан кейiн біздің ойымызша зейнетақының жалпы анықтамасын беруге болады. Зейнетақымен қамтамасыз ету экономикалық санат ретiнде - қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерiн қамтамасыз етуге қажеттi ақшалай түрдегi қайта қалыптастырылған өнiмiң бiр бөлiгiн өндiру және бөлуге байланысты экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады. Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін жіктеу зейнетақымен қамтамасыз етудің экономикалық мәнін айқындауға мүмкіндік береді (Сурет 1).
Зейнетақымен қамсыздандыру
Қаржы-ландыру бағыт-тары бойынша
Меншік түрі
бойынша
Есепке алу түрі бойынша
Ынтымақ-тастық дәрежесі
бойынша
Қаржы-ландыру қағидасы
бойынша
Ынтымақтастық
Ынтымақтастық
Жеке
Жинақтаушы
Сақтандырушылар-дың зейнетақы құқықтарын есепке алу жүйесі
Мемлекеттік бюджет, әскери қызмет, әлеуметтік зейнетақы
Зейнетақыны сақтандырудың мемлекеттік жүйесі
Зейнетақы міндеттемелерінің арнайы есепке алу жүйесі
Зейнетақымен қамтамасыз ететін мекеме
Қаржыны жинақтаудың еріксіз жүйесі
Зейнетақымен қамсыздандыру тәсілі бйынша
Мемлекеттік емес
Мемлекеттік
Зейнетақы шотындағы қаржы таусылғанша зейнетақы төлемдер жүйесі
Белгіленген уақыт бойынша төлемдер төлемдер жүйесі 10 жыл
Өмір бойы зейнетақы төлемдер жүйесі
Сурет 1. Зейнетақымен қамсыздандырудың жіктемесі
Сурет 1-де тұрғындарды зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі меншік түрі, қаржыландыру бағыттары, қаржыландыру қағидасы, ынтымақтастық дәрежесі, есепке алу түрі, зейнетақымен қамсыздандыру тәсілі бойынша жіктелген. Зейнетақы қоры өзi құрылған және оның қызметтеріне қызмет ететiн мекеменiң мiндеттемелерi бойынша жауап бередi. Зейнетақы қорларының басым бөлiгiнiң негiзiне зейнетақымен толық өздiгiнше қаржыландыру (қорландыру) қағидасы қойылған.
Еңбектiк және қоғамдық мiндеттемелердi орындау үрдісінде еңбекке қабiлеттiлiгiн жоғалтқан адамдардың көзқарастары субъектiлердiң бiрiншi тобымен өте маңызды өмiрлiк қажеттiлiктерiн қанағаттандыру тұрғысынан бiрдей болады. Мiндеттi түрдегi еңбектiк салым, еңбектiң ағымдағы шығындарын (сол мерзiмдегi шығындарды) бiлдiредi және еңбегi бойынша бөлудiң шарты болып қызмет атқарады. Өткен еңбектiк салымдар экономистердiң пікірі бойынша, бұл еңбекшiнiң қызмет етуiндегi еңбек нәтижелелерін, санын, сапасын және оның шарттарын ескергендігiн білдіреді. Өткен еңбектiк салымдарға қоғамдық пайдалы әрекет етуiнiң кейбiр түрлерi теңестiрiлуi мүмкiн: жанұяның еңбекке жарамсыз мүшелерiн күту, бала тәрбиесi, әскери қызмет ету.
Өндiрiстiк зейнетақы қорында және зейнетақыны жеке сақтандыру кезiнде әртүрлi дәрежедегi сақтандыру қағидалары пайдаланылады. Дегенмен, олардың арасында айырмашылықтар да бар. Олардың iшiндегi маңыздысы, жеке компаниялар мен мекемелерден құрылған зейнетақы қорларында кәсiпкерлiк пайданың болмауы. Еркiн (бос) құралдардың инвестициясынан алынған табыс, мүшелерге арналады. Зейнетақыны сақтандыру ұйымдарында сақтандыру кезiнде компанияның қарамағына түсетiн қандай да бiр кәсiпкерлiк табыс қарастырылады (егер бұл акционерлiк қоғам болса, онда бұл пайданың бiр бөлiгi акционерлер арасында бөлiнедi). Мұндай жағдайлар сақтандырушы зейнетақылық қорларда жүзеге асады. Мысалы, өндiрiстiк зейнетақы қорында зейнетақымен қамтамасыз етудің көлемi мен жарналар сомасының арасында қатаң байланыстың жоқтығы. Зейнетақы деңгейi еңбектік салым мен орташа еңбек ақыға байланысты. Жеке сақтандыруда жарна деңгейi сақтандырылатын зейнетақы көлемiмен анықталады және алатын еңбек ақы деңгейiмен байланысы болмайды.
Соңғы кездерi шет мемлекеттерде бiрқатар факторлармен түсiндiрiлетiн, өндiрiстiк қорлардың жылдам дамуы байқалады. Ең алдымен, қызметкерлердің компаниялар мен кәсiпорындардың қорларына қатысуына ынталандыратын факторларды бөлiп қарастырайық. Негiзгi мұндай фактор болып жұмыс берушiнiң зейнетақыны жеке қаржыландыруы (кейде толық болуы да мүмкiн) саналады. Осыған байланысты зейнетақы қорының мүшесiне зейнетақысын жеке сақтандыру жолымен, меншiктi жарнасымен зейнетақысын толық қаржыландыру әлдеқайда арзанға түседi. Кәсiпкерге келетiн болсақ, зейнетақылық қорды құру және оған қатысу мамандардың ағымын қысқартуға мүмкiндiк бередi. Бұл бәсекеге қабiлеттiлiктi және алатын пайданы жоғарылату үшiн барынша бiлiктi жұмысшы күшiн бекiтудiң тәсiлi. Жұмыс берушiнің тағы да бiр ыңғайлы факторы - зейнетақылық қорда жинақталған қордың есебiнен қорға өзiнiң меншiктi акцияларын сату түрiнде меншiктi несиелеу мүмкiндiгiнің болуы.
1.2. Зейнетақы жинақтарын құру және инвестициялаудың институционалдық факторлары
Институтционалдық талдау отандық зейнетақы жүйесін нарықтық экономиканың шарттарына сәйкес дамытудың жағдайын көрсетеді. Қазақстанда зейнетақымен қамтамасыз етудің базалық, жинақтаушы және сақтандырушылық бөлімдерін қалыптастырумен айналысатын жаңа зейнетақылық институттардың құрылуы жүргізілуде. Бұл институттар келесі қағидалар мен тетіктерді орындауға арналған: кедейшілікке тосқауыл қою (базалық бөлігі), жалақының орнына зейнетақы алу құқығына ие болу үшін жеке және ұжымдық күштерді біріктіру (жинақтау бөлігі), қартайған кездегі материалдық қамтамасыз ету үшін жеке жауапкершілікті жоғарылату.
Келтірілген институттар нақты теориялық негізделген және мінездеме берілген. Әлемдік қоғамдастықта берілген институттарды пайдаланудың үлкен тәжірибесі қалыптасқан Зейнетақы саласында орын алған мәселелердің көлемі зейнетақымен қамтамсыздандырудың жаңа үлгісін құруды, оның теориялық базасын нығайтуды, әлеуметтік серіктестіктерді, жұмыс берушіні, жұмыскерді, мемлекетті, азаматтарды міндетті өкілеттіліктерді бекітуді талап етеді. Зейнетақылық қайта құруды талдай отырып, жаңа бағытты жасаудың қажеттілігін байқауға болады. Қазақстандағы әрекеттегі зейнетақымен қамтамасыз етуді жаңғыртудағы негізгі мәселе зейнетақымен қамтамасыз ету институттарын дамытудың ұтымды қатынастарын анықтауда болып табылады. Оның тиімді үйлесуі үшін:
oo зейнетақымен қамтамасыздандырудың ерікті - жеке үлгісін жасау;
oo әлеуметтік тәуелділіктерді бағалау мен негіздеу бойынша ғылыми құралдар жасау;
oo әлеуметтік зейнетақы мен зейнетақылық сақтандырулардың ұйымдастырушылық, қаржылық, құқықтық формалары, зейнетақының әлеуметтік және сақтандырушылық мәнін, әлеуметтік көмек пен әлеуметтік сақтандыру сегменттері арасында ұтымды қатынасты қалыптастыру;
oo зейнетақы жүйесінің негізгі әлеуметтік субъектілерінің тең деңгейде қатысуының (жарналарды төлеушілер, алушылар үшін де көзқарастарының теңгермешілігіне қол жеткізу) жаңа тәртібін орнату;
oo халықты зейнетақымен қамтамасыз етуді қаржыландырудың ерікті жеке және тетігін жасау;
oo сақтандырушының құқығы мен жауапкершілігін теңестіруге мүмкіндік беретін сақтандыру жарналары мен зейнетақы төлемдері арасында өзара байланысын орнату;
oo барынша зейнетақы жүйесінің әлеуметтік тиімділігі, бір жағынан қартайғандағы кедейлікті жою, бүкіл халықты әлеуметтік қорғау, екінші жағынан - сақтандырушыларды зейнеткерлікке шығу кезінде еңбек еткен мерзіміне сәйкес табыс деңгейін сақтап қалу.
Қазіргі еліміздегі зейнетақымен қамтамасыз ету нарығы өзінің даму кезеңінде. Қазақстандағы зейнетақымен қамтамасыз етуді қайта құруда оны жекелеп жетілдіру емес, түбегейлі өзгертуді талап етілді. Зейнетақымен қамтамасыз ету мақсатында бүгінгі таңда азаматтардың зейнетақы жүйесінің қай бөлігіне жататыны және қандай мөлшерде зейнетақы тағайындалатыны туралы түсініксіздігі тұрғындардың арасында жаңа ақпараттармен қамту қажеттілігін айқындайды. (Сурет 2).
Зейнеткерлер
Б санаты
С санаты
А санаты
1998 жылдың 1 қаңтарына дейін 6 ай немесе одан көп жұмыс істегендер
1998 жылдың 1 қаңтарына дейін зейнетақы алушылар
Еңбек ету мерзімі 1998 жылдың 1 қаңтарынан кейін басталғандар
Базалық + Жинақтаушы
Базалық + Ынтымақтастық
+ Жинақтаушы
Базалық + Ынтымақтастық
Ескерту - Автормен құрастырылған
Сурет 2. Зейнетақымен қамсыздандырудағы зейнетақы төлеу жүйесі
Халықты зейнетақымен қамтамасыз етудің жаңа үлгісі зейнетақымен қамтамасыз етудегі зейнетақылық қатынастардың негізгі субъектілерінің теңеспелі қатысуын ұсынады. Зейнетақымен қаржыландыру міндетті түрде келесі экономикалық тетік бойынша: жинақтаушы зейнетақы қорындағы жеке зейнетақылық жарналардың арнайы есебі мен жұмыс берушілердің өзінің жалдамалы жұмыскерлері үшін төлеген зейнетақылық жарналарының арнайы емес есебі бойынша жұмыс берушілер мен жұмыскерлердің өзімен жүзеге асырылады. Берiлген есебiнен зейнетақы қоры салымшыларының зейнетақы жинақтары қалыптасады. Салымшылар немесе олардың жұмыс берушiлерi мiндеттi зейнетақы жарналарға көлемi шектеусiз қосымша өз ерiктерiмен салынған зейнетақы жарналарын салуына болады; олар бiр реттiк немесе көп реттi, реттелген немесе реттелмеген тәртiппен, қолма-қол ақшамен немесе аудару арқылы жүргiзiледi.
А санатты зейнеткерлерді және соңғы 10 жыл ішінде осындай болатындарды зейнетақымен қамтамасыз етуді, ай сайын өз уақытында зейнетақы қаржысын төлеп тұру келесідей қаржы тетігін пайдалануды қажет етеді яғни: халықтың атаулы әлеуметтік жарналары, сонымен қатар мемлекет үшін дәстүрге айналмаған қаржыландыру көздері, бұрынғы жылдары еңбек еткендігін дәлелдейтін зейнеткерлік құқығы. А санатты зейнеткерлерге зейнетақының төлеу мемлекеттік бюджет тарапынан реттеліп отырады. Яғни елдегі жұмыс істеуші қауым зейнеткерлерге зейнетақысын төлеп, ұрпақтар сабақтастығы қағидасы орын алған.
Б санаттты зейнеткерлер зейнетақы жүйесінің ынтымақтасық та, жинақтаушы жүйеслерінен де қатар зейнетақы алуға мүмкіндіктері бар. Қазақстандағы болашақ зейнеткерлерді жалғыз жеке (мемлекеттік емес) жинақтау тетігіне арқа сүйенген зейнетақымен қамтамсыз ету барлық мүмкіндіктерді шектейді және барынша тәуелділігі жоғары іс-шара болып табылады. Осыған орай зейнетақымен қамтамасыз етудің үлгісін таңдау әсіресе жауапты болып табылады. Зейнетақымен қамтамасыз етуді нақты басқару сәйкесінше әлеуметтік серіктестік дамығанда ғана мұмкін болады, ал орындалатын бағдарламалардың тиімділігі мемлекеттік институттардың (биліктің барлық деңгейлері мен тармақтарының), қоғамдық ұйымдардың және кәсіпкерлік құрылымдардың бірлескен іс-әрекеттерімен анықталады. Бұлай болғанда зейнетақымен қамтудың жаңа үлгісі ұйымдастырушылық құрылымдарды реттеудің ұтымды түрлерін іздеуді ұйғарады.Өзінің толықтылығы бойынша Б-санатты зейнеткерлердің зейнетақысы үш деңгейлі болуы тиіс: кепілдемелі әлеуметтік, міндетті және өз еркімен. Бүгінде бұл қатынастар әлеуметтік тәуекелділіктердің жоғары деңгейін (қартайған кезіндегі, мүгедек болғандағы, асыраушысынан айырылғанда) материалдық қамтылмағандығын сипаттайды.
Ал С санатына жататын болашақ зейнеткерлер жинақтаушы зейнетақы жүйесінің нақты әрі толыққанды қатысушлары болып табылады. Яғни аталған жүйе әрекет етуші елдерде сияқты С санатты зейнеткерлер өздерінің жинақтаған немесе сақтандырып қойған қаражатары есебінен зейнетақысын қалыптастырады.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне өтудің басты ерекшелігі - инвестициялық қызметтің орын алуы. Зейнетақы қорының iс-әрекетiн инвестициялық үрдіс ретiнде екi кезеңдi бөлiп көрсетуге болады. Бiрiншi кезеңде мерзiмдiк жарналар есебiнен қор құрылады және құралдардың жиналуы жылдам жүредi. Себебi, алынған ақшалар табыс табу үшiн инвестицияланады. Екiншi кезеңде (инвестициядан қайтым) - құралдарды зейнетақы төлеу үшiн шығындайды. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінде ЖЗҚ-лардың табыс көзі капитал нарығындағы инвестициялау болғандықтан, инвестицялық саясатты оңтайлы, әрі нәтижелі қалыптастыру ЖЗҚ-ның басым бағыты болуы қажет (Сурет 6).
Сурет 6. Зейнетақы активтерін инвестициялау үрдісі
Зейнетақы нарығы субъектілеріне шектеулер қою көптеген көсеткіштер мен заңнама арқылы реттеледі. Институтционалды инвесторлар (оның ішінде, ЖЗҚ) өздерінің жеке мүдделеріне байланысты инвестициялық портфельдерді таңдайды. Бұндай мүдделерге салықтық дәреже, өтімділік талаптары, инвестициялық портфель табыстылығының ағымы, сондай-ақ, заңнамалық сипаттағы шектеулер жатады. Әртүрлі мақсаттар мен шектеулер жиынтығы ЖЗҚ-ға нақты бір инвестициялық саясатты жасауды мәжбүрлейді. ЖЗҚ-ның инвестициялық саясатты таңдаудағы негізгі бес шектеуді қарастырайық:
oo өтімділік - инвестициялық активтің тез арада және оңай жолмен ақшаға айналуы. Өтімділік уақыт және баға өлшемдері арасындағы байланысты сипаттайды. Атап айтқанда, инвестициялық активті сату үшін қанша уақыт қажет болады және нарықтық бағадан қаншаға ауытқиды сұрақтарына жауап береді. Зейнетақы нарығындағы өтімділіктің өлшемін анықтауда активтің шұғыл сатылуы жеңілдігінің мөлшері болып табылады.
oo инвестициялық көкжиек - инвестиция қызмет етуінің жоба бойынша аяқталу мерзімі, яғни оның жойылуы. Инвестициялық көкжиек активтер жиынтығының әртүрлі өтелу мерзімдерін анықтау үшін қажет. Мысалы, ЖЗҚ-ға облигация түріндегі инвестициялық активтің өтелу мерзімі ЖЗҚ-ға қолма-қол ақша қажет болған мерзіммен сәйкес келсе, онда аталған актив ЖЗҚ үшін тиімді болып табылады.
oo тәжірибелі инвестордың парасатты мінез-құлқы заңы (немесе фидуциалды) - инвесторлар мен институтционалды қаржы ұйымдары арасындағы сенім негізіндегі операциялары. Яғни, ЖЗҚ инвестициялық активті саналы инвестор сияқты қаржы құралдарына салады. Аталған заң айқынсыз сипатқа ие. Шетелдік тәжірибеде әрбір инвестор өзінің инвестициялық саясатын кез-келген уақытта сотта қорғай алуы тиіс.
oo салықтық шешімдер инвестициялық саясатты қабылдауда маңызды орынды алады. Кез-келген инвестициялық стратегияның нәтижелілігі салықтық төлемдерден кейінгі айқындылықпен анықталуы қажет. Жеке немес институтционалды инвесторлар үшін салықтық қойылымдармен кездеседі, сондықтан, инвестициялық стратегияның бірінші мезетті әрекеті ретінде салықтық төлемнің көлемі мен мерзімінің шектерін заңды түрде төмендету болып келеді.
oo ерекше қажеттілік. Кез-келген инвестор тек өзіне тән жағдайларға тап болады. Мысалы, ЖЗҚ-ның инвестициялық саясаты оның салымшыларының орташа жасымен анықталуы мүмкін. ЖЗҚ актуарийлер болжаған қойылымдарға негізделеді. Әлемнің көптеген елдерінде ЖЗҚ-ның қызмет етуі, оның ішінде, инвестициялық қызмет қатаң ұлттық заңдармен реттеледі. Аталған заңдар әлеуметтік заңнаманың негізгі элементі болып табылады.
Зейнетақы активтерінің қозғалу жүйесіне жинақтаушы зейнетақы қорларының салымшылары, Зейнетақы төлемдері жөніндегі мемлекеттік орталық, жинақтаушы зейнетақы қорлары, зейнетақы активтеріне инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдар, кастодиан-банкілер жатады. Жүйенің барлық элементтері Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңның баптары мен ҚР Үкіметінің қаулыларына сәйкес құрылған. Бұл аспектінің маңыздылығын ескере отырып, зейнетақы қорлары салымшыларының ақша қаражат айналымы төменде көрсетілген (Сурет 7).
Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық
Бүкіл ел зейнетақы салымшылары
1
2
3
Кастодиан-банк
9
6
7
4
Зейнетақылық активтерге инветициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйым
5
Жинақтаушы зейнетақы қоры
8
Шартты белгілер: 1-транзиттік шотқа зейнетақы жарналарын аудару; 2-қор шоттарына аудару; 3- қор активтерінің есебі және сақтау; 4- шоттардың күй-жайы және зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымның қызметі жөніндегі ақпарат; 5 -жинақтаушы зейнетақы қорларының активтері; 6- қор қаражатын орналастыруға тапсырмалар; 7- қор активтерінің мақсатқа сай орналасуына бақылау; 8- инвестициялық табыс; 9- кіріс салығы ұсталғаннан кейінгі зейнетақылық төлемдер
Сурет 7 - Жинақтаушы зейнетақы қорлары салымшыларының
ақша қаражаттарының қозғалыстары
2012 жылдан бастап жүйе қатысушыларының жинақталған зейнетақы қаражаты ҚР заңнамасында белгіленген шектеулерді ескере отырып, қалыпты және консервативті инвестициялық портфельдерге аударылды. Тәуекелге бейімділік ЖЗҚ-ның күтілетін жоғары табыстылықты қамтамасыз етуші жоғары тәуекелге бел бууы. ЖЗҚ-ның инвестицияларды таңдауы тәуекелдерді төмендету мақсатында аз табыстылық арқылы сипатталады. 2015 жылдан бастап (ҚР-ның кейбір заңнамалық актілеріне банк қызметін және қаржы ұйымдарын тәуекелдерді азайту тұрғысынан реттеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР Заң жобасына сәйкес) портфельдің үшінші түрі - агрессивті портфельді енгізу жоспарланып отыр, ал салымшыларға инвестициялық портфельдерді өздігінен таңдау құқығы беріледі, аталған портфельдерде жас бойынша шектеулер бар (Кесте 2).
Кесте 2. Инвестициялық мультипортфельдің құрылымы
Портфельдің атауы
Портфельдің сипаттамасы
Консервативті инвестициялық портфель
1. Зейнетақы қорларында міндетті түрде қалыптастырылуы тиіс.
2. Инфляцияны ескере отырып, зейнетақы түсімдерін сақтау бойынша мемлекеттік кепілі бар.
3. Кірістілігі шамалы және залал шегу тәуекелі аз сенімді қаржы құралдарынан тұрады. Акцияларға инвестициялауға тыйым салынған.
4. Портфелдің барлық түрлері арасында ең аз тәуекелі кезінде ең аз болжамды кірістілікті білдіреді.
Қалыпты инвестициялық портфель
1. Зейнетақы қорларында міндетті түрде қалыптастырылуы тиіс.
2. Инфляцияны ескере отырып, зейнетақы түсімдерін сақтау бойынша мемлекеттік кепілі бар.
3. Кірістілігі шамалы және залал тәуекелі қалыптықаржы құралдарынан тұрады. Барлық портфель активтерінің 30%-нан асырмай акцияларға инвестициялау.
4. Қаржы нарықтарындағы жағдайға байланысты орташа ауытқуларда кірістілік пен тәуекелділікті шамалайды.
Агрессивті инвестициялық портфель (2015 жылдан бастап енгізіледі)
1. Зейнетақы қорларында қалыптастырылуы міндетті емес.
2. Инфляцияны ескере отырып, зейнетақы түсімдерін сақтау бойынша мемлекеттік кепілі жоқ.
3. Кірістілігі шамалы және залал тәуекелі қалыптықаржы құралдарынан тұрады. Барлық портфель активтерінің 80%-нан асырмай акцияларға инвестициялау.
4. Қаржы нарықтарындағы жағдайға байланысты орташа ауытқуларда кірістілік пен тәуекелділікті шамалайды.
Дерек көзі:
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінін негізгі идеяларының бірі зейнетақы жарналардың қорлануы мен инвестициялық табысты алуы есебінен тұрақты болашақты қамтамасыз ету. Бұл көрсеткіш зейнеткерлермен қатар, ЖЗҚ өздері үшін де маңызды, себебі олардың табысы инвестициялық портфельдің табысымен байланысты. Тәуекелдерді басқару жөніндегі бөлімшесі жинақтаушы зейнетақы қоры қызметінің мониторингін жүзеге асырады, тәуекелдерді бағалауды жүргізеді және тәуекелдердің деңгейін төмендету бойынша іс-шараларды әзірлеуге қатысады. Зейнетақы активтерін инвестициялау және басқару кезінде келесідей тәуекелдер орын алуы мүмкін: баға тәуекелі, валюталық тәуекел, елдiң (трансферт) тәуекелi, операциялық тәуекелi, өтiмдiлiктi жоғалту тәуекелi, т.б.
Жинақтаушы зейнетақы қорының тәуекелдерді басқару жөніндегі бөлімшесі зейнетақы активтеріне ықпал етуді бағалау методикасын, қаржылық активтердің сыртқы және ішкі нарығының теріс динамикасы жағдайындағы кірістілігі мен өтімділігін пайдаланады. Зейнетақы активтерін басқару бойынша компаниялардың қызметінің объективті және нақты тиімділік көрсеткіштері болып басқарылатын зейнетақы активтерінің табыстылығы, ЖЗҚ инвестициялық портфелінің әртараптандыру деңгейі табылады.
Инвестициялық декларация - активтері инвестициялық басқаруда болатын жинақтаушы зейнетақы қорының директорлар кеңесі бекіткен және Қазақстан Республикасының барлық аумағында он бес мыңнан кем емес данамен таратылатын мерзімді баспасөз басылымдарында басылған инвестициялау объектілерінің тізбесін, мақсатын, стратегияларын, шарттарын және зейнетақы активтеріне қатысты инвестициялық қызметтің шектеулерін, хеджирлеу және әртараптандыру талаптарын белгілейтін құжат. Тәуекелдерді басқару жөніндегі бөлімше стресс-тестинг өткізуді ұйымдастырады және оның нәтижелерін нарықта теріс факторлар көбейген кезде шұғыл әрекет жоспарында пайдаланады. Жинақтаушы зейнетақы қорлары өзіндік лицензия негізінде немесе басқару компаниясы мен зейнетақы активтерін инвестициялау және басқару кезінде мүмкін тәуекелдерге қарсы шаралары:
oo әртараптандыру - ЖЗҚ активтерін олардың құнын азайтудың тәуекелін төмендету мақсатында Қазақстан Республикасы заңнамасымен рұқсат берілген әр түрлі қаржы құралдарына орналастыру;
oo бэк-тестинг - ЖЗҚ бойынша тарихи деректерді пайдалану арқылы және есептелген нәтижелерді көрсетілген операцияларды жасаудың ағымдағы нәтижелерімен салыстырып тәуекелдердің тиімділігін тексеру әдісі;
oo гэп - сыйақы қойылымдарының өзгерiсiне ұшыраған немесе белгiлi бiр мерзiм iшiнде өтеуге жататын жинақтаушы зейнетақы қорының активтерi мен мiндеттемелерiнiң көлемiн салыстыру негiзiнде пайыздық тәуекелiн және өтiмдiлiктi жоғалту тәуекелiн өлшеу әдiстерi;
oo стресс-тестинг - жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық жай-күйіне ерекше, бірақ жинақтаушы зейнетақы қорының қызметіне әсер етуі мүмкін ықтимал оқиғалардың нақты әсер етуін өлшеу әдісі;
oo тәуекелдердi басқару жүйесi - бұл үрдіске төрт негiзгi элемент кiредi: тәуекелдi бағалау, тәуекелдi өлшеу, бақылау және тәуекел мониторингi;
oo хеджирлеу - ЖЗҚ-ның инвестициялық қоржындағы хеджирлеу нысанының әділ құнының немесе бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес анықталған, онымен байланысты ақша түсімінің өзгеруін ішінара немесе толық өтеу үшін бір немесе бірнеше хеджирлеу құралын пайдалану. Хеджирлеу құралдары - базалық активтері зейнетақылық активтердің есебінен алуға рұқсат берілген туынды қаржылық құралдар: фьючерстер, опциондар, своптар, форвардтар;
oo stop-loss - лимиттерді белгілеу саясаты, қаржы құралдарымен жасалатын операциялар бойынша залалдың шекті деңгейі.
Инвестициялық портфельде бағасы түскен акцияны иеленуге және залалды көрсетпеуге болатын болды, сонымен қатар бағасы көтерілген акцияны да иленуге болады. Көптеген зерттеушілердің пікірі бойынша, ЖЗҚ-лардың табыстылық және тәуекел арасындағы оңтайлы қатынасы зейнетақы активтерін әртараптандыру арқылы жүзеге асырылады. Зейнетақы нарығы субъектілерінің инвестициялық мақсаттары ЖЗҚ, ЗАИБЖАҰ, банк-кастодиан және реттеуші өкілетті орган арқылы анықталады. ЗНС-ке қатысты тәуекел және күтілетін табыстылық түсініктерін анықтау күрделі үрдіс болып табылады. ЖЗҚ-ға көптеген инвестициялық активтерді қарастыру керек, себебі, әрбір активке қатысты тәуекел мен табыстылық кешені тән.
4.1. Халықтың зейнетақы жинақтарын басқарудағы шетелдік тәжірибесі
Ұлттық зейнетақымен қамтамасыз етуді құруға байланысты мәселелерді шешу басқа мемлекеттердегі орын алған зейнетақымен қамтамасыз ету жүйелерін зерттеусіз мүмкін емес. Оның бар болуы қалыптасқан тәжірибені пайдалану мүмкіндігін, табыстылығы төмендеу отандық жүйені жетілдірілген, тәжірибесі мол жүйелермен ауыстыруға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн құру зейнетақы жүйесі оң нәтиже берген нарықты экономикасы дамыған мемлекеттердің тәжірибесіне сүйенуді талап етеді. Әлеуметтiк қамсыздандыру, соның iшiнде зейнетақымен қамтамасыз ету қазiргi түсiнiктеме бойынша тек XІX ғасырдың соңында ғана қалыптасқан. Ең алғашқы мемлекеттiк зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесi XІX ғасырдың соңында Германияда тосын жағдайлардан және науқастығы жөнiнде сақтандыру, қарттығы мен мүгедектiгi бойынша зейнетақы енгiзу туралы, сонан соң Канадада, Францияда, Италияда, Ұлыбританияда және басқа да мемлекеттерде заңдарды қабылдауға байланысты құрылған. Аталмыш заңдардың қабылданған жылдары әр елде әрқалай (Кесте 3).
Кесте 3. Әлемдегі зейнетақы жүйесін реттеу мен зейнетақы қорларын
толтырудағы қабылданған заңдар
Елдер
Зейнетақы
Науқастығы туралы сақтандыру
Сәтсіз оқиғадан сақтандыру
Германия
1889
1883
1884
Канада
1927
1971
1930
Франция
19051919
1930
18981946
Италия
1919
19281943
1898
Ұлыбритания
1908
1911
18871906
Швеция
1913
1910
1901
Испания
1921
19311942
19001932
Ескеру - ДДБ статистикалық мәліметтері негізінде автор құрастырған
Қазіргі уақытта Бүкіл әлемдік банктің Қартаю дағдарысын жою: жасы ұлғайғандарды қорғау саясаты және экономикалық өсуге ықпал жасау (Мадрид, 1994 ж.) тақырыбында жасалған баяндамасында кәрілікті қорғаудың үш жақтамалы үлгісі ұсынылуда. Көптеген елдер тап болған зейнетақы жүйесін реформалау қажеттілігіне негізделген бірнеше қағидаларды атап өтуге болады:
oo халықтың қарқынды түрде қартаюы (бала туу деңгейінің төмендеуі және халықтың өмір сүру ұзақтығының артуы);
oo халықтың жұмысқа араласу ауқымындағы, құрылымындағы және сипатындағы өзгерістер (жұмысқа толық емес және бей ресми түрде араласудың, үйде жұмыс істеудің және өз бетінше жұмыс басты болудың, сондай-ақ жұмыссыздықтың көптеп таралуы). [23].
Міндетті зейнетақы жарналарын салуға және салымшылардың шоттарындағы жинақтарының жеке-жеке есепке алынуына, сондай-ақ активтерді инвестициялық басқаруға негізделген Чилидегі жинақтаушы зейнетақылық қоры қолданысқа 1981 жылы енгізілген. Міндетті жарналарды төлеумен қатар, әрбір салымшы ерікті тәртіпте қосымша өз еңбекақысының 10%-ын салу мүмкіндігіне ие. Міндетті түрде болса да, ерікті түрде болса да төленген жарналарға салық салынбайды. Чили заңдарына сәйкес зейнетақылық қорларының ұйымдастырушылары (ары қарай ЗҚҰ) атауына ие болған ұйымдар құрылды. Реформа басталған кезде олардың саны 11 еді, кейінірек олардың саны 23-ке дейін өсті. Қазіргі уақытта мұндай компаниялардың алтауы қалды, және олар барынша ірі қаржы мекемелері болып табылады. Соңғы ЗҚҰ 2010 жылы құрылған болатын, бұл зейнетақы жүйесіндегі бәсекелестіктің қызуын арттырады. Чилиде зейнетке шығу жасы заң жүзінде анықталған: ерлер үшін 65 жас және әйелдер үшін 60 жас. Алайда егер зейнетақы шотында зейнетке мерзімнен бұрын шығуға болады. Зейнетақылық шотындағы зейнетақылық жинақтары қаражаттарының сомасы жеткіліктілігін екі нұсқаумен анықтауға болады, оларға сәйкес зейнетақы жинақтары қаражаттарының сомасы өмірлік аннуитетті қамтамасыз етуі тиіс, ол мынадан кем болмауға тиісті:
1. салымшының еңбек жолының соңғы он жылындағы орташа еңбекақысының 50%-ынан;
2. мемлекетпен кепілденген ең төменгі зейнетақының 110%-ынан.
Чилидің зейнетақы жүйесінің айырықша ерекшелігі - зейнетақы төлеу жолдарының сан алуан түрлерінің болуы. Салымшының қалауына қарай зейнетақы төлеудің үш нұсқасы ұсынылады.
Біріншісі - бұл жағдайда салымшы жекеменшік сақтандыру компаниясында қалауына қарай өзінің жеке зейнетақы шотында жиналған қаражаттарына өмірлік аннуитет алады. Төлемнің аталған нұсқасын заң бойынша мемлекет кепілдендіретін ең төменгі зейнетақының 110%-ынан төмен болмайтын көлемдегі төлемді қамтамасыз ететін аннуитет алуға мүмкіндік беретін соманы жинаған салымшылар ғана пайдалана алады.
Екіншісі - ЗҚҰ -ындағы зейнетақы жинақтарын бағдарламалы түрде қайтару. Бұл жағдайда зейнетақы жинақтарының қаражаттары зейнеткерге оның қалған өмірінің есептелінген мерзіміне сүйене отырып төленеді. Төленетін сома жеке зейнетақы шотындағы жинақтардың құбылмалы нарықтық құнын ескере отырып жыл сайын тексеріліп отырады.
Үшіншісі - алғашқы екі тәсілдердің қосындысы болып табылатын кейінге қалдырылған аннуитет (оны 10%-дан төмен етіп таңдайды). Салымшы кейінге қалдырылған аннуитет туралы сақтандыру компаниясымен келісім-шартқа отырады. Салымшы бір мезетте қор басқармасына белгілі бір соманы қалдырады. Қор сақтандыру компаниясы аннуитетті төлеуін бастаған сәтке дейін салымшыға зейнетақы төлейді. Қордың төлемдері зейнетақылық жинақтарын бағдарламалы түрде қайтару тәртібінде жүзеге асырылады.
Ал Қазақстан Чилилік тәжірибені алмасып жаңа қарқын жасауда. Бірақ, жаңа әлемдік қарқындарды қазірден білу қажет. Бұл әлеуметтік қамтамасыз етудің өзіндік жеке үлгісін жасауға және өзінің зейнеткерлік болашағын анықтауға мүмкіндік береді. (Кесте 4).
Кесте 4. Чили және Қазақстан зейнетақы жүйелерінің ерекшеліктері
ЧИЛИ
ҚАЗАҚСТАН
Чилиде мемлекеттің орны жүйеде кеңейген, өйткені барлық тәуекелге жауапкершілікті мемлекет алады. Чили мемлекеті зейнетақы аннуитеттердің төлемдерін сақтандыру компаниялары шығынға ұшырау барысындада және төленбеген қордан жүйе (соңғы 3 жыл) бойынша орташа табыстың қысқаратынына кепілдік береді
Қазақстанда мемлекет зейнетақы аннуитеттеріне кепілдік бермейді, сонымен ҚР зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңы 6 бабына сәйкес, мемлекет міндетті зейнеткерлік төлемдерінің ЖЗҚ нақты жасалған міндетті зейнетақы төлемдердің зейнеткерлік төлемді алу құқығына ие болғаннан бастап инфляция деңгейі есебінде сақталатынына кепілдік береді.
Зейнетақы қорынан зейнетақы төлем түрлері
Чилиде қаражаты жеткен жағдайда немесе егер оның зейнетақысы 70 % аз болмаса соңғы 10 жыл табысында, зейнеткерлік жасты күтпей-ақ, алдын ала зейнеткерлікке шығуға құқығы бар.
Қазақстанда адам алдын ала зейнеткерлікке шығуы мүмкін тек сақтандыру компаниялары арқылы 55 жасқа жеткенде және орташа зейнетақы мөлшерінен төмен емес төлемді қатамасыз ету үшін жеткілікті зейнеткерлік жинағы болуы керек.
Төлемдерді құжаттау мен таңдау
Зейнеткерлік жасқа жеткенде салушы зейнеткер төлем нысанын таңдауға құқығы бар. Егер бір нұсқалардың біреуіде оны қанағаттандырмаса, ол кез келген, Чилидің зейнеткерлік нарығында қызмет етуші 6 ЖЗҚ-дан таңдай алады. Нәтижесінде салушы өзінің уақытын үнемдейді.
Қазақстанда, жинақтаушы зейнетақы қорын немесе сақтандыру компанияларын таңдау үшін, салушы бұл мекемелерге өзі барады. Сонымен қатар жинақтаушы зейнетақы қорына немесе сақтандыру компанияларын таңдау жасырын қаматамасыз етілмейді.
Дерек көзі.
Чилийлік тәржірибиедегі зейнетақы жүйесін құру ортасы көптеген зеттеушілер мысал ретінде өте табысты және тиімді қайта құру деп санайды. Мысалы Чили әлемнің көптеген елдеріне сүйенді: Аргентина, Уругвай, Боливия, Перу, Ресей, Мексика, Прибалтикалық мемлекеттер. Қазақстан ТМД елдер арасында болмады, 1998 жылы чилилік жолды таңдап зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін қайта құруды.
Швеция. Қазақстан үшін ЕЭЫДҰ елдері арасында Швеция мемлекетінің тәжірибесі. Швеция өзінің зейнетақы реформаларын он жыл бұрын бастаған. Көптеген ЕЭЫДУ елдерінде сияқты Швеция ынтымақтастықты жүйеден міндетті және ерікті негіздегі жинақтаушы зейнетақы жүйесіне ауысты. Швеция зейнетақы жүйесінің ерекшелігі әйелдер үшін де, ер адамдар үшін де 65 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
Қаржы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Протокол № ___ 2012ж.
Кафедра меңгерушісі
Арзаева М.Ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы:
Зейнетақы жинақтарын құру және инвестициялау тәртібі (ЖЗҚ мысалында)
050509 - Қаржы
Орындаған:
Ф08К3 тобының 4 курс студенті _____________ Калиева М. Е.___________
Ғылыми жетекшісі:
Аға оқытушы ____________________Кукиев А. Д.___________________
Нормоконтролер: ______________Садыханова А. Д._____________________
Алматы 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖИНАҚТАРЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Зейнетақымен қамтамасыз етудің әлеуметтік-экономикалық мәні
1.2. Зейнетақы жинақтарын құру және инвестициялаудың институционалдық факторлары
1.3. Халықтың зейнетақы жинақтарын басқарудағы шетелдік тәжірибесі
2. ҚР-ДА ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖИНАҚТАРЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛАУ ЖҮЙЕСІНЕ ТАЛДАУ (АСТАНА ЖЗҚ МЫСАЛЫНДА)
2.1. Қазақстанның 1997-2012 жж. зейнетақы жүйесі: басқару эволюциясы, жетістіктері мен кемшіліктері және ағымдағы жағдайы
2.2. Астана ЖЗҚ-ға жалпы сипаттама Астана ЖЗҚ-дағы зейнетақы жинақтарын құру
2.3. Жинақтарды инвестициялау көлеміне құрылымдық-динамикалық талдау
3. ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖИНАҚТАРЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛАУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Жинақтаушы зейнетақы қорларының комиссиялық сыйақыларын есептеу әдістемелерін жетілдіру
3.2. Зейнетақы жинақтарының тұрақтандырушы резервтік қорын құру
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты 2012 жылғы жолдауында Қазақстан посткеңестік кеңістікте бірінші болып жинақтау жүйесін табысты енгізді. Салымшылар саны 8 миллион адамды құрайды. Жиналымдар көлемі 17 миллиард АҚШ долларынан асады. Сонымен бірге, бүгінде салымшылардың зейнетақы қорларының инвестициялық саясатына ықпал ету мүмкіндіктері жоқ. Сондықтан да зейнетақы аударымдарына алымға қарағандай қарау қалыптасқан. Ал жекелеген зейнетақы қорларының басшылығы оларды өзінікіндей көріп, көбіне-көп шығындарын жабу арқылы акционерлердің мүдделеріне қызмет істейді. Үкімет Ұлттық банкпен бірлесіп бірінші жартыжылдықтың соңына дейін зейнетақы жүйесін жетілдіру жөнінде ұсыныстар қалыптастыруы керек деп көрсетілген. Қаржы-экономикалық дағдарыс әлемнің барлық елдерінің экономикасына әсерін тигізді. Ол жалпы əлемдік ауқымдағы жəне сол сияқты ұлттық деңгейдегі қаржылық қатынастардың қолданыстағы үлгілерінің, мемлекеттік реттеу құрылымындағы жəне қаржы институттарының қызметіндегі кемшіліктерді анықтауға мүмкіндік берді. Қаржы институттарының проблемалары тəуекелдерді басқару жүйелерінің жетілмеуімен, корпоративтік басқару деңгейінің төмен болуымен, айқындылықтың жеткіліксіздігімен байланысты.
Қазақстанның қазіргі зейнетақы жүйесі - әлеуметтік қамтамасыз етудің маңызды компоненттерінің бірі және республиканың экономикасын инвестициялаудың маңызды құралы болып табылады. Зейнетақылық қамтамасыз ету жүйесінің реформалары нарықтық экономика талаптарымен шартталған болатын. Оның бағыты халықты зейнетақылық қамтамасыз ету шығындарындағы мемлекет үлесін барынша төмендетуге негізделген. Қазақстанда зейнетақы жүйесін реформалау ТМД елдерінің ішінде ең бірінші жүргізілгендіктен, бірыңғай зейнетақы жүйесінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне ауысуда жүргізілген іс-шаралар көптеген елдер үшін үлгі бола алады. Дегенмен, енгізілген өзгерістерді іс жүзінде пайдаланушылар әлі зейнеткерлік жасына толмағандықтан, бұл жүйенің қаншалықты оң нәтиже беретіндігін бағалау әлі мүмкін болмай отыр. Бүгінгі таңда зейнеткерлік жасына жеткендер 1998 жылға дейін жұмыс стажы бар азаматтар болып табылатындықтан, олар бірыңғай және жинақтаушы зейнетқы жүйелері бойынша зейнеткерлер ретінде қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы жүйесi қызметінің ұйымдастырушылық-экономикалық тетігін теориялық тұрғыдан қарастыру және нақты бір жинақтаушы зейнетақы қоры мысалында зейнетақы жинақтарын қалыптастыру мен инвестициялау үрдісін талдау болып табылады. Осы қойылған мақсатқа байланысты келесідей міндеттерді қарастыру қажеттілігі қойылған:
oo тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудің әлеуметтiк-экономикалық мәнін нақтылау және теориялық негіздеу;
oo экономикасы дамыған елдердегi зейнетақымен қамтамасыз етудің тәжiрибелеріне ғылыми шолу жасап, отандық зейнетақы жүйесімен салыстыра зерттеу;
oo тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етуді реттеудегі мемлекеттің
мүмкіндіктерін зерттеу және талдау;
oo жинақтаушы зейнетақы жүйесінің тиімділігін арттырудың факторлары мен көрсеткіштерін жүйелендіру;
oo жинақтаушы зейнетақы жүйесінің жинақтарды қалыптастыру және инвестициялау тәріптерін қарастыру;
oo зейнетақы жүйесін жетілдіру бойынша ұйымдастырушылық - экономикалық тетіктерін зерттеу;
oo зейнетақы жүйесінің тиімді әрекет етуін қамтамасыз ету бойынша ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы жүйесінің халықты зейнетақымен қамтамасыз ету үрдісінде пайда болатын ұйымдастырушылық-экономикалық қатынастар қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдiстемелiк негiздерi: Қазақстандық және шет елдiк ғалымдардың ғылыми зерттеулері; халықты зейнетақымен қамтамасыз ету қатынастарын реттейтiн заңнамалық және нормативтік актілер, зейнетақы жүйесін дамытудың мемлекеттік бағдарламалары табылады.
Дипломдық жұмыста мемлекеттiк статистикалық Агенттіктердің, жинақтаушы зейнетақы қорларының iс-әрекетiн реттеу жөнiндегi Комитетiнің, ҚР-ның қаржы нарығы және ұйымдарын реттеу мен қадағалау Комитетiнің деректері, жинақтаушы зейнетақы қорларының анықтамалық, статистикалық материалдары және есеп беру мәлiметтерi, мерзiмдi басылымдардың материалдары, рейтинг агенттіктерінің есептік мәліметтері, халықты жинақтаушы зейнетақымен қаматамасыз ету мәселелерiне арналған конференциялардың материалдары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен және кіріспе, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. Бірінші бөлімде жинақтаушы зейнетақы жүйесінің зейнетақы жинақтарын қалыптастыру мен инвестициялаудың теориялық аспектілері мен шетелдік тәжірибе қарастырылған. Екінші бөлімде нақты жинақтаушы зейнетақы қоры мысалында оның қаржылық жағдайы, зейнетақы жинақтарының құрылымы мен оларды инвестициялаудың тиімділігі, уәкілетті орган тарапынан пруденциалды нормативтерді орындауы қарастырылса, үшінші бөлімде жинақтаушы зейнетақы жүйесінің зейнетақы жинақтарына қатысты үрдістерді жетілдіру ұсыныстары мен негізгі бағыттарын қарастыру көзделген.
1. ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖИНАҚТАРЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Зейнетақымен қамтамасыз етудің әлеуметтік-экономикалық мәні
Зейнетақымен қамтамасыз ету қоғамның көпшiлiк мүшелерiнiң өмiрiнде айтарлықтай орын алады. Зейнетақымен қамтамасыз ету бұл, әдетте, әр түрлi себептердiң (мүгедектiк, асыраушысын жоғалту, кәрiлiк) әсерiмен еңбекке қабiлетсiз болып қалған адамдар үшiн материалдық қамтамасыз етудің ақшалай түрi. Жасы келгендерге берілетін қамқорлық қандай түрде болса да ежелгі уақыттан берi жүргiзiледi. Экономикалық әдебиетте зейнетақымен қамтамасыз етудің анықтамасы қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерін қамтамасыз етуге бағытталған ұлттық табыстың оқшауландырылған бөлігі ретінде беріледі. Бұл анықтамада зейнетақымен қамтамасыз етудің тек сыртқы сипаттамасы ғана беріліп, оның экономикалық мазмұны ретінде мәні ашылмаған деген ой туындайды. Мұны орындау үшін зейнетақымен қамтамасыз етуді берілген экономикалық қатынастардың суьбектісі тұрғысынан қарастырып, оның обьектілерін бөліп көрсету керек. Барлық еңбекке жарамсыздарды үш топқа бөлуге болады.
oo тиiмдi жұмыс iстеген және аман-есен зейнеткерлiк жасқа дейiн жеткен жекелеген адамдар;
oo еңбектiк және қоғамдық мiндеттемелердi орындау үрдісінде еңбекке жарамдылығын жоғалтқан адамдар;
oo жастайынан мүгедектер, сонымен қатар еңбекке жарамды жастағы жұмыс iстемейтiн (еңбектiк зейнетақы алуға құқығы жоқ) азаматтар.
Жастайынан мүгедектер үшiн материалдық және моральдық шығынды аз көлемде орнын толықтырудың мүмкiндiгi бар. Еңбекке жарамды жастағы жұмыс iстемейтiн азаматтарға келер болсақ, олардың шағымдары қолдағы бар мүмкiндiктерге қарай (минималды) аз көлемде қамтамасыз ету шеңберiмен шектелуi мүмкiн. Жеке меншiк билiгін құрған әр түрлi елдерде мемлекеттiң әлеуметтiк рөлi әр түрлi деңгейде болады. Мысалы, швед үлгісі американдық үлгіге қарағанда мемлекеттiң барынша дамыған әлеуметтiк қызметіне ие. Кәрiлiк жағдайлар үшiн жеке жинақтардың үлкен мәнi бар. Бұл жұмыскерлердiң табысы ең аз мөлшерден шамалы жоғары болатын мемлекеттерде байқалады. [14].
Қазақстанда жүргізіліп жатқан зейнетақыны қайта құру өзара алмасу тәртібінде өтіп жатыр. Әлемдік тәжірибе өз қоғамының қатынастарына өзге әлеуметтік тетіктерді ендіру имплантация жасау ғылыми - техникалық және экономикалық алмасуды қолдануға қарағанда тиімді екендігін көрсетіп отыр. Айырмашылығы тек қоғамдық тетіктің белгілі бір кері реакциясын көрсетуінде ғана болуы мүмкін. Экономистер нарықтық қайта құрулар жасау кезеңінде ерте ме, кеш пе бейімделудің нақ осы деңгейі қайта құруға теріс өзгерістерге ұласуын көрсететіндігін айтқан болатын [15,16].
Зейнетақының екi жақтамалы мағынасы бар. Бiр жағынан, зейнетақы - бұл қоғамның еңбекке қабiлетсiз мүшелерiнiң еңбекке жарамдылығын жоғалту шамасы бойынша пайда болған қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн материалдық негiз болса, екiншi жағынан, зейнетақыны еңбекке жарамсыздардың қоғамдық өндiрiске қосқан еңбектiк үлесiнiң шамасы ретiнде қарастыруға да болады. Оған негіз әлеуметтік қамсыздандыру елімізде 1995 жылы қабылданған ҚР Конститутциясында жалпыға бірдей зейнетақымен қамтамасыз ету және мемлекетпен ең төмен әлеуметтік кепіл беруі ресми тіркелген. Зейнеткерлер - бұлар жасы бойынша, мүгедектiгi бойынша еңбекке жарамсыздар және олардың қажеттiлiктерiн қоғам маңызды деп қабылдап қанағаттандыруға мәжбүр болып танылғандар. Зейнетақымен қамтамасыз ету әлеуметтік қамсыздандырудың құраушы бөлігі ретінде танылады және әлеуметтік төлемнен айырмашылығы төменде көрсетілген (Кесте 1).
Кесте 1. Зейнетақы төлемдерінің әлеуметтік төлемдерден ерекшеліктері
Зейнетақы төлемдері
Әлеуметтік төлемдер
Өмір бойы төленеді және тұрақты сипатта болады
Уақытша жұмыс істеу қабілеттілігін жоғалтқандарға төлем
Қоғамның еңбекке қабілетсіз мүшелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін материалдық негіз
Жүктілігі мен босанғаны жөніндегі төлем
Еңбекке жарамсыздардың қоғамдық өндіріске қосқан еңбектік үлесінің шамасы
Белгіленген жас пен мерзімге байланыссыз төленетін төлем
Белгіленген жасы бойынша тағайындалады (ҚР әйел-58 жас, еркек-63 жас)
Индексацияланып мемлекетпен төленетін төлем
Жеке адамның атқарған еңбегімен негізделеді және оның көлемі мен сапасына тығыз байланысты
Жекеленген мақсатта нақты зейнеткерге төленеді
Әрдайым ақшалай түрде белгіленеді, яғни зейнетақы жалақының жинақталған бір бөлігі екенін растайды.
Ескерту - Теориялық материалдарды қорытындылау негізінде автормен құрастырылған
Зейнетақымен қамтамасыз ету әр түрлi әлеуметтiк жәрдемақылардан ерекшелiнедi, себебi әлеуметтiк жәрдемақы алатын адамдар әр түрлi себептермен уақытша жұмыс iстеу қабiлеттiлiгiн жоғалтқандар Осыған сәйкес зейнетақы берiлген адамдардың санаттары бойынша берілген нақты құқығы болып табылады және бүкiл қоғамға таратылмайды. Зейнетақының келесi ерекшелiнетiн белгiсi оның жеке адамның атқарған еңбегiмен барынша тығыз байланыста болуы. Еңбектiк салым өткен және мiндеттi болып екiге бөлiнедi. Тиiмдi жұмыс iстеп жатқан және зейнеткерлiк жасқа дейiн аман-есен жеткен тұлғалар өздерiнiң ең қажеттi және ең аз қажеттiлiктерiн ғана емес, сонымен қатар зейнеткердiң әлеуметтiк санатын сақтап қалуды қамтитын өмiр сүру қалпын сақтап қалуға үміттенеді.
Зейнеткерлiк жасқа келу шектерi биологтармен, психологтармен, экономистермен, әлеуметтанушылармен әр түрлi бағаланатын шартты түрде кәрiлiктiң басталуы деп санауға болады. Сонымен бiрге қартаю үрдісі халықтың әр түрлі топтарында бiрдей болмайтындығын айта кету керек: бiреулерде ерте, бiреулерде кеш басталады. Зейнеткерлердiң еңбектiк салымдарының экономикалық және әлеуметтiк тұрғыдан үлкен құндылығы бар. Егде жастағы адамның жалпы жылдамдығы мен физикалық жылдамдығының төмендеуi сөзсiз, бiрақ, бiлiмi, кәсiпқойлығы сақталады; жасының ұлғаюына байланысты шығындары көп жағдайда білімінің және тәжiрибесiнiң жоғары сапалылығымен жабылады. Зерттеулер бойынша 60-69 аралығындағы адамдардың барлық өмiрлiк тәжiрибесi 16-19 жастағылардың балама көрсеткiшiнен 19,8 рет жоғары; 20-24 жастағылардан - 4,34 рет, 25-29 жастағылардан - 2,74 рет, 30-34 жастағылардан - 1,83 рет жоғары екен. Егер әлемдегі барлық зейнеткерлердiң арасындағы жұмыс iстейтiндердiң үлесi 1965 жылы 12% құраса, 1975 жылы - 20,3%, 1995 жылы - 19,2 %, 2005 жылы - 15%, 2008 жылы-13% , ал 2011 жылы - 7,9%құрайды. Бұл мәлiметтер үлкен жастағы адамдардың шын мәнiнде қоғамның еңбек резервi болып табылатындығын куәләндырады. Жанұялық ортада олар әлеуметтiк-биологиялық, шаруашылық-тұрмыстық және өнегелiк сияқты қызметтерді орындайды. [21].
Экономикалық әдебиеттерде зейнетақымен қамтамасыз етудің атқаратын келесі қызметтерін бөлiп көрсетедi:
oo бөлу;
oo ұдайы өндiрушiлiк;
oo зейнеткерлiкке кәрiлiгi бойынша шыққан қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерiнiң әдеттегiдей өмiр сүру деңгейiмен қамтамасыз ету;
oo еңбектiк және қоғамдық мiндеттемелерiн орындау кезiнде еңбекке қабiлеттiлiгiн жоғалтқан, қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерiнiң зардаптарының орнын толықтыру;
oo еңбегi бойынша зейнетақы алуға құқығы жоқ қоғам мүшелерi мен бала кезiнен мүгедектердiң ең төменгi өмiр сүру деңгейiн қамтамасыз ету.
Зейнетақы қоры - бұл ақшалай құралдарды шоғырландыру және оларды қорға қатысушыларға жәрдем ақы мен зейнетақы төлеу үшiн пайдаланатын, әр түрлi iс-әрекетпен айналысатын ұйым. Әрбiр зейнетақы қоры меншiктi ережелерiне (жарғысына) сәйкес жұмыс iстейдi және халықты зейнетақымен қамтамасыз етудің мемлекеттiк жүйесiмен байланысы жоқ өзiндiк заңды және қаржылық ұйым болып табылады. Барлық айтылғандардан кейiн біздің ойымызша зейнетақының жалпы анықтамасын беруге болады. Зейнетақымен қамтамасыз ету экономикалық санат ретiнде - қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерiн қамтамасыз етуге қажеттi ақшалай түрдегi қайта қалыптастырылған өнiмiң бiр бөлiгiн өндiру және бөлуге байланысты экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады. Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін жіктеу зейнетақымен қамтамасыз етудің экономикалық мәнін айқындауға мүмкіндік береді (Сурет 1).
Зейнетақымен қамсыздандыру
Қаржы-ландыру бағыт-тары бойынша
Меншік түрі
бойынша
Есепке алу түрі бойынша
Ынтымақ-тастық дәрежесі
бойынша
Қаржы-ландыру қағидасы
бойынша
Ынтымақтастық
Ынтымақтастық
Жеке
Жинақтаушы
Сақтандырушылар-дың зейнетақы құқықтарын есепке алу жүйесі
Мемлекеттік бюджет, әскери қызмет, әлеуметтік зейнетақы
Зейнетақыны сақтандырудың мемлекеттік жүйесі
Зейнетақы міндеттемелерінің арнайы есепке алу жүйесі
Зейнетақымен қамтамасыз ететін мекеме
Қаржыны жинақтаудың еріксіз жүйесі
Зейнетақымен қамсыздандыру тәсілі бйынша
Мемлекеттік емес
Мемлекеттік
Зейнетақы шотындағы қаржы таусылғанша зейнетақы төлемдер жүйесі
Белгіленген уақыт бойынша төлемдер төлемдер жүйесі 10 жыл
Өмір бойы зейнетақы төлемдер жүйесі
Сурет 1. Зейнетақымен қамсыздандырудың жіктемесі
Сурет 1-де тұрғындарды зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі меншік түрі, қаржыландыру бағыттары, қаржыландыру қағидасы, ынтымақтастық дәрежесі, есепке алу түрі, зейнетақымен қамсыздандыру тәсілі бойынша жіктелген. Зейнетақы қоры өзi құрылған және оның қызметтеріне қызмет ететiн мекеменiң мiндеттемелерi бойынша жауап бередi. Зейнетақы қорларының басым бөлiгiнiң негiзiне зейнетақымен толық өздiгiнше қаржыландыру (қорландыру) қағидасы қойылған.
Еңбектiк және қоғамдық мiндеттемелердi орындау үрдісінде еңбекке қабiлеттiлiгiн жоғалтқан адамдардың көзқарастары субъектiлердiң бiрiншi тобымен өте маңызды өмiрлiк қажеттiлiктерiн қанағаттандыру тұрғысынан бiрдей болады. Мiндеттi түрдегi еңбектiк салым, еңбектiң ағымдағы шығындарын (сол мерзiмдегi шығындарды) бiлдiредi және еңбегi бойынша бөлудiң шарты болып қызмет атқарады. Өткен еңбектiк салымдар экономистердiң пікірі бойынша, бұл еңбекшiнiң қызмет етуiндегi еңбек нәтижелелерін, санын, сапасын және оның шарттарын ескергендігiн білдіреді. Өткен еңбектiк салымдарға қоғамдық пайдалы әрекет етуiнiң кейбiр түрлерi теңестiрiлуi мүмкiн: жанұяның еңбекке жарамсыз мүшелерiн күту, бала тәрбиесi, әскери қызмет ету.
Өндiрiстiк зейнетақы қорында және зейнетақыны жеке сақтандыру кезiнде әртүрлi дәрежедегi сақтандыру қағидалары пайдаланылады. Дегенмен, олардың арасында айырмашылықтар да бар. Олардың iшiндегi маңыздысы, жеке компаниялар мен мекемелерден құрылған зейнетақы қорларында кәсiпкерлiк пайданың болмауы. Еркiн (бос) құралдардың инвестициясынан алынған табыс, мүшелерге арналады. Зейнетақыны сақтандыру ұйымдарында сақтандыру кезiнде компанияның қарамағына түсетiн қандай да бiр кәсiпкерлiк табыс қарастырылады (егер бұл акционерлiк қоғам болса, онда бұл пайданың бiр бөлiгi акционерлер арасында бөлiнедi). Мұндай жағдайлар сақтандырушы зейнетақылық қорларда жүзеге асады. Мысалы, өндiрiстiк зейнетақы қорында зейнетақымен қамтамасыз етудің көлемi мен жарналар сомасының арасында қатаң байланыстың жоқтығы. Зейнетақы деңгейi еңбектік салым мен орташа еңбек ақыға байланысты. Жеке сақтандыруда жарна деңгейi сақтандырылатын зейнетақы көлемiмен анықталады және алатын еңбек ақы деңгейiмен байланысы болмайды.
Соңғы кездерi шет мемлекеттерде бiрқатар факторлармен түсiндiрiлетiн, өндiрiстiк қорлардың жылдам дамуы байқалады. Ең алдымен, қызметкерлердің компаниялар мен кәсiпорындардың қорларына қатысуына ынталандыратын факторларды бөлiп қарастырайық. Негiзгi мұндай фактор болып жұмыс берушiнiң зейнетақыны жеке қаржыландыруы (кейде толық болуы да мүмкiн) саналады. Осыған байланысты зейнетақы қорының мүшесiне зейнетақысын жеке сақтандыру жолымен, меншiктi жарнасымен зейнетақысын толық қаржыландыру әлдеқайда арзанға түседi. Кәсiпкерге келетiн болсақ, зейнетақылық қорды құру және оған қатысу мамандардың ағымын қысқартуға мүмкiндiк бередi. Бұл бәсекеге қабiлеттiлiктi және алатын пайданы жоғарылату үшiн барынша бiлiктi жұмысшы күшiн бекiтудiң тәсiлi. Жұмыс берушiнің тағы да бiр ыңғайлы факторы - зейнетақылық қорда жинақталған қордың есебiнен қорға өзiнiң меншiктi акцияларын сату түрiнде меншiктi несиелеу мүмкiндiгiнің болуы.
1.2. Зейнетақы жинақтарын құру және инвестициялаудың институционалдық факторлары
Институтционалдық талдау отандық зейнетақы жүйесін нарықтық экономиканың шарттарына сәйкес дамытудың жағдайын көрсетеді. Қазақстанда зейнетақымен қамтамасыз етудің базалық, жинақтаушы және сақтандырушылық бөлімдерін қалыптастырумен айналысатын жаңа зейнетақылық институттардың құрылуы жүргізілуде. Бұл институттар келесі қағидалар мен тетіктерді орындауға арналған: кедейшілікке тосқауыл қою (базалық бөлігі), жалақының орнына зейнетақы алу құқығына ие болу үшін жеке және ұжымдық күштерді біріктіру (жинақтау бөлігі), қартайған кездегі материалдық қамтамасыз ету үшін жеке жауапкершілікті жоғарылату.
Келтірілген институттар нақты теориялық негізделген және мінездеме берілген. Әлемдік қоғамдастықта берілген институттарды пайдаланудың үлкен тәжірибесі қалыптасқан Зейнетақы саласында орын алған мәселелердің көлемі зейнетақымен қамтамсыздандырудың жаңа үлгісін құруды, оның теориялық базасын нығайтуды, әлеуметтік серіктестіктерді, жұмыс берушіні, жұмыскерді, мемлекетті, азаматтарды міндетті өкілеттіліктерді бекітуді талап етеді. Зейнетақылық қайта құруды талдай отырып, жаңа бағытты жасаудың қажеттілігін байқауға болады. Қазақстандағы әрекеттегі зейнетақымен қамтамасыз етуді жаңғыртудағы негізгі мәселе зейнетақымен қамтамасыз ету институттарын дамытудың ұтымды қатынастарын анықтауда болып табылады. Оның тиімді үйлесуі үшін:
oo зейнетақымен қамтамасыздандырудың ерікті - жеке үлгісін жасау;
oo әлеуметтік тәуелділіктерді бағалау мен негіздеу бойынша ғылыми құралдар жасау;
oo әлеуметтік зейнетақы мен зейнетақылық сақтандырулардың ұйымдастырушылық, қаржылық, құқықтық формалары, зейнетақының әлеуметтік және сақтандырушылық мәнін, әлеуметтік көмек пен әлеуметтік сақтандыру сегменттері арасында ұтымды қатынасты қалыптастыру;
oo зейнетақы жүйесінің негізгі әлеуметтік субъектілерінің тең деңгейде қатысуының (жарналарды төлеушілер, алушылар үшін де көзқарастарының теңгермешілігіне қол жеткізу) жаңа тәртібін орнату;
oo халықты зейнетақымен қамтамасыз етуді қаржыландырудың ерікті жеке және тетігін жасау;
oo сақтандырушының құқығы мен жауапкершілігін теңестіруге мүмкіндік беретін сақтандыру жарналары мен зейнетақы төлемдері арасында өзара байланысын орнату;
oo барынша зейнетақы жүйесінің әлеуметтік тиімділігі, бір жағынан қартайғандағы кедейлікті жою, бүкіл халықты әлеуметтік қорғау, екінші жағынан - сақтандырушыларды зейнеткерлікке шығу кезінде еңбек еткен мерзіміне сәйкес табыс деңгейін сақтап қалу.
Қазіргі еліміздегі зейнетақымен қамтамасыз ету нарығы өзінің даму кезеңінде. Қазақстандағы зейнетақымен қамтамасыз етуді қайта құруда оны жекелеп жетілдіру емес, түбегейлі өзгертуді талап етілді. Зейнетақымен қамтамасыз ету мақсатында бүгінгі таңда азаматтардың зейнетақы жүйесінің қай бөлігіне жататыны және қандай мөлшерде зейнетақы тағайындалатыны туралы түсініксіздігі тұрғындардың арасында жаңа ақпараттармен қамту қажеттілігін айқындайды. (Сурет 2).
Зейнеткерлер
Б санаты
С санаты
А санаты
1998 жылдың 1 қаңтарына дейін 6 ай немесе одан көп жұмыс істегендер
1998 жылдың 1 қаңтарына дейін зейнетақы алушылар
Еңбек ету мерзімі 1998 жылдың 1 қаңтарынан кейін басталғандар
Базалық + Жинақтаушы
Базалық + Ынтымақтастық
+ Жинақтаушы
Базалық + Ынтымақтастық
Ескерту - Автормен құрастырылған
Сурет 2. Зейнетақымен қамсыздандырудағы зейнетақы төлеу жүйесі
Халықты зейнетақымен қамтамасыз етудің жаңа үлгісі зейнетақымен қамтамасыз етудегі зейнетақылық қатынастардың негізгі субъектілерінің теңеспелі қатысуын ұсынады. Зейнетақымен қаржыландыру міндетті түрде келесі экономикалық тетік бойынша: жинақтаушы зейнетақы қорындағы жеке зейнетақылық жарналардың арнайы есебі мен жұмыс берушілердің өзінің жалдамалы жұмыскерлері үшін төлеген зейнетақылық жарналарының арнайы емес есебі бойынша жұмыс берушілер мен жұмыскерлердің өзімен жүзеге асырылады. Берiлген есебiнен зейнетақы қоры салымшыларының зейнетақы жинақтары қалыптасады. Салымшылар немесе олардың жұмыс берушiлерi мiндеттi зейнетақы жарналарға көлемi шектеусiз қосымша өз ерiктерiмен салынған зейнетақы жарналарын салуына болады; олар бiр реттiк немесе көп реттi, реттелген немесе реттелмеген тәртiппен, қолма-қол ақшамен немесе аудару арқылы жүргiзiледi.
А санатты зейнеткерлерді және соңғы 10 жыл ішінде осындай болатындарды зейнетақымен қамтамасыз етуді, ай сайын өз уақытында зейнетақы қаржысын төлеп тұру келесідей қаржы тетігін пайдалануды қажет етеді яғни: халықтың атаулы әлеуметтік жарналары, сонымен қатар мемлекет үшін дәстүрге айналмаған қаржыландыру көздері, бұрынғы жылдары еңбек еткендігін дәлелдейтін зейнеткерлік құқығы. А санатты зейнеткерлерге зейнетақының төлеу мемлекеттік бюджет тарапынан реттеліп отырады. Яғни елдегі жұмыс істеуші қауым зейнеткерлерге зейнетақысын төлеп, ұрпақтар сабақтастығы қағидасы орын алған.
Б санаттты зейнеткерлер зейнетақы жүйесінің ынтымақтасық та, жинақтаушы жүйеслерінен де қатар зейнетақы алуға мүмкіндіктері бар. Қазақстандағы болашақ зейнеткерлерді жалғыз жеке (мемлекеттік емес) жинақтау тетігіне арқа сүйенген зейнетақымен қамтамсыз ету барлық мүмкіндіктерді шектейді және барынша тәуелділігі жоғары іс-шара болып табылады. Осыған орай зейнетақымен қамтамасыз етудің үлгісін таңдау әсіресе жауапты болып табылады. Зейнетақымен қамтамасыз етуді нақты басқару сәйкесінше әлеуметтік серіктестік дамығанда ғана мұмкін болады, ал орындалатын бағдарламалардың тиімділігі мемлекеттік институттардың (биліктің барлық деңгейлері мен тармақтарының), қоғамдық ұйымдардың және кәсіпкерлік құрылымдардың бірлескен іс-әрекеттерімен анықталады. Бұлай болғанда зейнетақымен қамтудың жаңа үлгісі ұйымдастырушылық құрылымдарды реттеудің ұтымды түрлерін іздеуді ұйғарады.Өзінің толықтылығы бойынша Б-санатты зейнеткерлердің зейнетақысы үш деңгейлі болуы тиіс: кепілдемелі әлеуметтік, міндетті және өз еркімен. Бүгінде бұл қатынастар әлеуметтік тәуекелділіктердің жоғары деңгейін (қартайған кезіндегі, мүгедек болғандағы, асыраушысынан айырылғанда) материалдық қамтылмағандығын сипаттайды.
Ал С санатына жататын болашақ зейнеткерлер жинақтаушы зейнетақы жүйесінің нақты әрі толыққанды қатысушлары болып табылады. Яғни аталған жүйе әрекет етуші елдерде сияқты С санатты зейнеткерлер өздерінің жинақтаған немесе сақтандырып қойған қаражатары есебінен зейнетақысын қалыптастырады.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне өтудің басты ерекшелігі - инвестициялық қызметтің орын алуы. Зейнетақы қорының iс-әрекетiн инвестициялық үрдіс ретiнде екi кезеңдi бөлiп көрсетуге болады. Бiрiншi кезеңде мерзiмдiк жарналар есебiнен қор құрылады және құралдардың жиналуы жылдам жүредi. Себебi, алынған ақшалар табыс табу үшiн инвестицияланады. Екiншi кезеңде (инвестициядан қайтым) - құралдарды зейнетақы төлеу үшiн шығындайды. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінде ЖЗҚ-лардың табыс көзі капитал нарығындағы инвестициялау болғандықтан, инвестицялық саясатты оңтайлы, әрі нәтижелі қалыптастыру ЖЗҚ-ның басым бағыты болуы қажет (Сурет 6).
Сурет 6. Зейнетақы активтерін инвестициялау үрдісі
Зейнетақы нарығы субъектілеріне шектеулер қою көптеген көсеткіштер мен заңнама арқылы реттеледі. Институтционалды инвесторлар (оның ішінде, ЖЗҚ) өздерінің жеке мүдделеріне байланысты инвестициялық портфельдерді таңдайды. Бұндай мүдделерге салықтық дәреже, өтімділік талаптары, инвестициялық портфель табыстылығының ағымы, сондай-ақ, заңнамалық сипаттағы шектеулер жатады. Әртүрлі мақсаттар мен шектеулер жиынтығы ЖЗҚ-ға нақты бір инвестициялық саясатты жасауды мәжбүрлейді. ЖЗҚ-ның инвестициялық саясатты таңдаудағы негізгі бес шектеуді қарастырайық:
oo өтімділік - инвестициялық активтің тез арада және оңай жолмен ақшаға айналуы. Өтімділік уақыт және баға өлшемдері арасындағы байланысты сипаттайды. Атап айтқанда, инвестициялық активті сату үшін қанша уақыт қажет болады және нарықтық бағадан қаншаға ауытқиды сұрақтарына жауап береді. Зейнетақы нарығындағы өтімділіктің өлшемін анықтауда активтің шұғыл сатылуы жеңілдігінің мөлшері болып табылады.
oo инвестициялық көкжиек - инвестиция қызмет етуінің жоба бойынша аяқталу мерзімі, яғни оның жойылуы. Инвестициялық көкжиек активтер жиынтығының әртүрлі өтелу мерзімдерін анықтау үшін қажет. Мысалы, ЖЗҚ-ға облигация түріндегі инвестициялық активтің өтелу мерзімі ЖЗҚ-ға қолма-қол ақша қажет болған мерзіммен сәйкес келсе, онда аталған актив ЖЗҚ үшін тиімді болып табылады.
oo тәжірибелі инвестордың парасатты мінез-құлқы заңы (немесе фидуциалды) - инвесторлар мен институтционалды қаржы ұйымдары арасындағы сенім негізіндегі операциялары. Яғни, ЖЗҚ инвестициялық активті саналы инвестор сияқты қаржы құралдарына салады. Аталған заң айқынсыз сипатқа ие. Шетелдік тәжірибеде әрбір инвестор өзінің инвестициялық саясатын кез-келген уақытта сотта қорғай алуы тиіс.
oo салықтық шешімдер инвестициялық саясатты қабылдауда маңызды орынды алады. Кез-келген инвестициялық стратегияның нәтижелілігі салықтық төлемдерден кейінгі айқындылықпен анықталуы қажет. Жеке немес институтционалды инвесторлар үшін салықтық қойылымдармен кездеседі, сондықтан, инвестициялық стратегияның бірінші мезетті әрекеті ретінде салықтық төлемнің көлемі мен мерзімінің шектерін заңды түрде төмендету болып келеді.
oo ерекше қажеттілік. Кез-келген инвестор тек өзіне тән жағдайларға тап болады. Мысалы, ЖЗҚ-ның инвестициялық саясаты оның салымшыларының орташа жасымен анықталуы мүмкін. ЖЗҚ актуарийлер болжаған қойылымдарға негізделеді. Әлемнің көптеген елдерінде ЖЗҚ-ның қызмет етуі, оның ішінде, инвестициялық қызмет қатаң ұлттық заңдармен реттеледі. Аталған заңдар әлеуметтік заңнаманың негізгі элементі болып табылады.
Зейнетақы активтерінің қозғалу жүйесіне жинақтаушы зейнетақы қорларының салымшылары, Зейнетақы төлемдері жөніндегі мемлекеттік орталық, жинақтаушы зейнетақы қорлары, зейнетақы активтеріне инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдар, кастодиан-банкілер жатады. Жүйенің барлық элементтері Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңның баптары мен ҚР Үкіметінің қаулыларына сәйкес құрылған. Бұл аспектінің маңыздылығын ескере отырып, зейнетақы қорлары салымшыларының ақша қаражат айналымы төменде көрсетілген (Сурет 7).
Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық
Бүкіл ел зейнетақы салымшылары
1
2
3
Кастодиан-банк
9
6
7
4
Зейнетақылық активтерге инветициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйым
5
Жинақтаушы зейнетақы қоры
8
Шартты белгілер: 1-транзиттік шотқа зейнетақы жарналарын аудару; 2-қор шоттарына аудару; 3- қор активтерінің есебі және сақтау; 4- шоттардың күй-жайы және зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымның қызметі жөніндегі ақпарат; 5 -жинақтаушы зейнетақы қорларының активтері; 6- қор қаражатын орналастыруға тапсырмалар; 7- қор активтерінің мақсатқа сай орналасуына бақылау; 8- инвестициялық табыс; 9- кіріс салығы ұсталғаннан кейінгі зейнетақылық төлемдер
Сурет 7 - Жинақтаушы зейнетақы қорлары салымшыларының
ақша қаражаттарының қозғалыстары
2012 жылдан бастап жүйе қатысушыларының жинақталған зейнетақы қаражаты ҚР заңнамасында белгіленген шектеулерді ескере отырып, қалыпты және консервативті инвестициялық портфельдерге аударылды. Тәуекелге бейімділік ЖЗҚ-ның күтілетін жоғары табыстылықты қамтамасыз етуші жоғары тәуекелге бел бууы. ЖЗҚ-ның инвестицияларды таңдауы тәуекелдерді төмендету мақсатында аз табыстылық арқылы сипатталады. 2015 жылдан бастап (ҚР-ның кейбір заңнамалық актілеріне банк қызметін және қаржы ұйымдарын тәуекелдерді азайту тұрғысынан реттеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР Заң жобасына сәйкес) портфельдің үшінші түрі - агрессивті портфельді енгізу жоспарланып отыр, ал салымшыларға инвестициялық портфельдерді өздігінен таңдау құқығы беріледі, аталған портфельдерде жас бойынша шектеулер бар (Кесте 2).
Кесте 2. Инвестициялық мультипортфельдің құрылымы
Портфельдің атауы
Портфельдің сипаттамасы
Консервативті инвестициялық портфель
1. Зейнетақы қорларында міндетті түрде қалыптастырылуы тиіс.
2. Инфляцияны ескере отырып, зейнетақы түсімдерін сақтау бойынша мемлекеттік кепілі бар.
3. Кірістілігі шамалы және залал шегу тәуекелі аз сенімді қаржы құралдарынан тұрады. Акцияларға инвестициялауға тыйым салынған.
4. Портфелдің барлық түрлері арасында ең аз тәуекелі кезінде ең аз болжамды кірістілікті білдіреді.
Қалыпты инвестициялық портфель
1. Зейнетақы қорларында міндетті түрде қалыптастырылуы тиіс.
2. Инфляцияны ескере отырып, зейнетақы түсімдерін сақтау бойынша мемлекеттік кепілі бар.
3. Кірістілігі шамалы және залал тәуекелі қалыптықаржы құралдарынан тұрады. Барлық портфель активтерінің 30%-нан асырмай акцияларға инвестициялау.
4. Қаржы нарықтарындағы жағдайға байланысты орташа ауытқуларда кірістілік пен тәуекелділікті шамалайды.
Агрессивті инвестициялық портфель (2015 жылдан бастап енгізіледі)
1. Зейнетақы қорларында қалыптастырылуы міндетті емес.
2. Инфляцияны ескере отырып, зейнетақы түсімдерін сақтау бойынша мемлекеттік кепілі жоқ.
3. Кірістілігі шамалы және залал тәуекелі қалыптықаржы құралдарынан тұрады. Барлық портфель активтерінің 80%-нан асырмай акцияларға инвестициялау.
4. Қаржы нарықтарындағы жағдайға байланысты орташа ауытқуларда кірістілік пен тәуекелділікті шамалайды.
Дерек көзі:
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінін негізгі идеяларының бірі зейнетақы жарналардың қорлануы мен инвестициялық табысты алуы есебінен тұрақты болашақты қамтамасыз ету. Бұл көрсеткіш зейнеткерлермен қатар, ЖЗҚ өздері үшін де маңызды, себебі олардың табысы инвестициялық портфельдің табысымен байланысты. Тәуекелдерді басқару жөніндегі бөлімшесі жинақтаушы зейнетақы қоры қызметінің мониторингін жүзеге асырады, тәуекелдерді бағалауды жүргізеді және тәуекелдердің деңгейін төмендету бойынша іс-шараларды әзірлеуге қатысады. Зейнетақы активтерін инвестициялау және басқару кезінде келесідей тәуекелдер орын алуы мүмкін: баға тәуекелі, валюталық тәуекел, елдiң (трансферт) тәуекелi, операциялық тәуекелi, өтiмдiлiктi жоғалту тәуекелi, т.б.
Жинақтаушы зейнетақы қорының тәуекелдерді басқару жөніндегі бөлімшесі зейнетақы активтеріне ықпал етуді бағалау методикасын, қаржылық активтердің сыртқы және ішкі нарығының теріс динамикасы жағдайындағы кірістілігі мен өтімділігін пайдаланады. Зейнетақы активтерін басқару бойынша компаниялардың қызметінің объективті және нақты тиімділік көрсеткіштері болып басқарылатын зейнетақы активтерінің табыстылығы, ЖЗҚ инвестициялық портфелінің әртараптандыру деңгейі табылады.
Инвестициялық декларация - активтері инвестициялық басқаруда болатын жинақтаушы зейнетақы қорының директорлар кеңесі бекіткен және Қазақстан Республикасының барлық аумағында он бес мыңнан кем емес данамен таратылатын мерзімді баспасөз басылымдарында басылған инвестициялау объектілерінің тізбесін, мақсатын, стратегияларын, шарттарын және зейнетақы активтеріне қатысты инвестициялық қызметтің шектеулерін, хеджирлеу және әртараптандыру талаптарын белгілейтін құжат. Тәуекелдерді басқару жөніндегі бөлімше стресс-тестинг өткізуді ұйымдастырады және оның нәтижелерін нарықта теріс факторлар көбейген кезде шұғыл әрекет жоспарында пайдаланады. Жинақтаушы зейнетақы қорлары өзіндік лицензия негізінде немесе басқару компаниясы мен зейнетақы активтерін инвестициялау және басқару кезінде мүмкін тәуекелдерге қарсы шаралары:
oo әртараптандыру - ЖЗҚ активтерін олардың құнын азайтудың тәуекелін төмендету мақсатында Қазақстан Республикасы заңнамасымен рұқсат берілген әр түрлі қаржы құралдарына орналастыру;
oo бэк-тестинг - ЖЗҚ бойынша тарихи деректерді пайдалану арқылы және есептелген нәтижелерді көрсетілген операцияларды жасаудың ағымдағы нәтижелерімен салыстырып тәуекелдердің тиімділігін тексеру әдісі;
oo гэп - сыйақы қойылымдарының өзгерiсiне ұшыраған немесе белгiлi бiр мерзiм iшiнде өтеуге жататын жинақтаушы зейнетақы қорының активтерi мен мiндеттемелерiнiң көлемiн салыстыру негiзiнде пайыздық тәуекелiн және өтiмдiлiктi жоғалту тәуекелiн өлшеу әдiстерi;
oo стресс-тестинг - жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық жай-күйіне ерекше, бірақ жинақтаушы зейнетақы қорының қызметіне әсер етуі мүмкін ықтимал оқиғалардың нақты әсер етуін өлшеу әдісі;
oo тәуекелдердi басқару жүйесi - бұл үрдіске төрт негiзгi элемент кiредi: тәуекелдi бағалау, тәуекелдi өлшеу, бақылау және тәуекел мониторингi;
oo хеджирлеу - ЖЗҚ-ның инвестициялық қоржындағы хеджирлеу нысанының әділ құнының немесе бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес анықталған, онымен байланысты ақша түсімінің өзгеруін ішінара немесе толық өтеу үшін бір немесе бірнеше хеджирлеу құралын пайдалану. Хеджирлеу құралдары - базалық активтері зейнетақылық активтердің есебінен алуға рұқсат берілген туынды қаржылық құралдар: фьючерстер, опциондар, своптар, форвардтар;
oo stop-loss - лимиттерді белгілеу саясаты, қаржы құралдарымен жасалатын операциялар бойынша залалдың шекті деңгейі.
Инвестициялық портфельде бағасы түскен акцияны иеленуге және залалды көрсетпеуге болатын болды, сонымен қатар бағасы көтерілген акцияны да иленуге болады. Көптеген зерттеушілердің пікірі бойынша, ЖЗҚ-лардың табыстылық және тәуекел арасындағы оңтайлы қатынасы зейнетақы активтерін әртараптандыру арқылы жүзеге асырылады. Зейнетақы нарығы субъектілерінің инвестициялық мақсаттары ЖЗҚ, ЗАИБЖАҰ, банк-кастодиан және реттеуші өкілетті орган арқылы анықталады. ЗНС-ке қатысты тәуекел және күтілетін табыстылық түсініктерін анықтау күрделі үрдіс болып табылады. ЖЗҚ-ға көптеген инвестициялық активтерді қарастыру керек, себебі, әрбір активке қатысты тәуекел мен табыстылық кешені тән.
4.1. Халықтың зейнетақы жинақтарын басқарудағы шетелдік тәжірибесі
Ұлттық зейнетақымен қамтамасыз етуді құруға байланысты мәселелерді шешу басқа мемлекеттердегі орын алған зейнетақымен қамтамасыз ету жүйелерін зерттеусіз мүмкін емес. Оның бар болуы қалыптасқан тәжірибені пайдалану мүмкіндігін, табыстылығы төмендеу отандық жүйені жетілдірілген, тәжірибесі мол жүйелермен ауыстыруға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн құру зейнетақы жүйесі оң нәтиже берген нарықты экономикасы дамыған мемлекеттердің тәжірибесіне сүйенуді талап етеді. Әлеуметтiк қамсыздандыру, соның iшiнде зейнетақымен қамтамасыз ету қазiргi түсiнiктеме бойынша тек XІX ғасырдың соңында ғана қалыптасқан. Ең алғашқы мемлекеттiк зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесi XІX ғасырдың соңында Германияда тосын жағдайлардан және науқастығы жөнiнде сақтандыру, қарттығы мен мүгедектiгi бойынша зейнетақы енгiзу туралы, сонан соң Канадада, Францияда, Италияда, Ұлыбританияда және басқа да мемлекеттерде заңдарды қабылдауға байланысты құрылған. Аталмыш заңдардың қабылданған жылдары әр елде әрқалай (Кесте 3).
Кесте 3. Әлемдегі зейнетақы жүйесін реттеу мен зейнетақы қорларын
толтырудағы қабылданған заңдар
Елдер
Зейнетақы
Науқастығы туралы сақтандыру
Сәтсіз оқиғадан сақтандыру
Германия
1889
1883
1884
Канада
1927
1971
1930
Франция
19051919
1930
18981946
Италия
1919
19281943
1898
Ұлыбритания
1908
1911
18871906
Швеция
1913
1910
1901
Испания
1921
19311942
19001932
Ескеру - ДДБ статистикалық мәліметтері негізінде автор құрастырған
Қазіргі уақытта Бүкіл әлемдік банктің Қартаю дағдарысын жою: жасы ұлғайғандарды қорғау саясаты және экономикалық өсуге ықпал жасау (Мадрид, 1994 ж.) тақырыбында жасалған баяндамасында кәрілікті қорғаудың үш жақтамалы үлгісі ұсынылуда. Көптеген елдер тап болған зейнетақы жүйесін реформалау қажеттілігіне негізделген бірнеше қағидаларды атап өтуге болады:
oo халықтың қарқынды түрде қартаюы (бала туу деңгейінің төмендеуі және халықтың өмір сүру ұзақтығының артуы);
oo халықтың жұмысқа араласу ауқымындағы, құрылымындағы және сипатындағы өзгерістер (жұмысқа толық емес және бей ресми түрде араласудың, үйде жұмыс істеудің және өз бетінше жұмыс басты болудың, сондай-ақ жұмыссыздықтың көптеп таралуы). [23].
Міндетті зейнетақы жарналарын салуға және салымшылардың шоттарындағы жинақтарының жеке-жеке есепке алынуына, сондай-ақ активтерді инвестициялық басқаруға негізделген Чилидегі жинақтаушы зейнетақылық қоры қолданысқа 1981 жылы енгізілген. Міндетті жарналарды төлеумен қатар, әрбір салымшы ерікті тәртіпте қосымша өз еңбекақысының 10%-ын салу мүмкіндігіне ие. Міндетті түрде болса да, ерікті түрде болса да төленген жарналарға салық салынбайды. Чили заңдарына сәйкес зейнетақылық қорларының ұйымдастырушылары (ары қарай ЗҚҰ) атауына ие болған ұйымдар құрылды. Реформа басталған кезде олардың саны 11 еді, кейінірек олардың саны 23-ке дейін өсті. Қазіргі уақытта мұндай компаниялардың алтауы қалды, және олар барынша ірі қаржы мекемелері болып табылады. Соңғы ЗҚҰ 2010 жылы құрылған болатын, бұл зейнетақы жүйесіндегі бәсекелестіктің қызуын арттырады. Чилиде зейнетке шығу жасы заң жүзінде анықталған: ерлер үшін 65 жас және әйелдер үшін 60 жас. Алайда егер зейнетақы шотында зейнетке мерзімнен бұрын шығуға болады. Зейнетақылық шотындағы зейнетақылық жинақтары қаражаттарының сомасы жеткіліктілігін екі нұсқаумен анықтауға болады, оларға сәйкес зейнетақы жинақтары қаражаттарының сомасы өмірлік аннуитетті қамтамасыз етуі тиіс, ол мынадан кем болмауға тиісті:
1. салымшының еңбек жолының соңғы он жылындағы орташа еңбекақысының 50%-ынан;
2. мемлекетпен кепілденген ең төменгі зейнетақының 110%-ынан.
Чилидің зейнетақы жүйесінің айырықша ерекшелігі - зейнетақы төлеу жолдарының сан алуан түрлерінің болуы. Салымшының қалауына қарай зейнетақы төлеудің үш нұсқасы ұсынылады.
Біріншісі - бұл жағдайда салымшы жекеменшік сақтандыру компаниясында қалауына қарай өзінің жеке зейнетақы шотында жиналған қаражаттарына өмірлік аннуитет алады. Төлемнің аталған нұсқасын заң бойынша мемлекет кепілдендіретін ең төменгі зейнетақының 110%-ынан төмен болмайтын көлемдегі төлемді қамтамасыз ететін аннуитет алуға мүмкіндік беретін соманы жинаған салымшылар ғана пайдалана алады.
Екіншісі - ЗҚҰ -ындағы зейнетақы жинақтарын бағдарламалы түрде қайтару. Бұл жағдайда зейнетақы жинақтарының қаражаттары зейнеткерге оның қалған өмірінің есептелінген мерзіміне сүйене отырып төленеді. Төленетін сома жеке зейнетақы шотындағы жинақтардың құбылмалы нарықтық құнын ескере отырып жыл сайын тексеріліп отырады.
Үшіншісі - алғашқы екі тәсілдердің қосындысы болып табылатын кейінге қалдырылған аннуитет (оны 10%-дан төмен етіп таңдайды). Салымшы кейінге қалдырылған аннуитет туралы сақтандыру компаниясымен келісім-шартқа отырады. Салымшы бір мезетте қор басқармасына белгілі бір соманы қалдырады. Қор сақтандыру компаниясы аннуитетті төлеуін бастаған сәтке дейін салымшыға зейнетақы төлейді. Қордың төлемдері зейнетақылық жинақтарын бағдарламалы түрде қайтару тәртібінде жүзеге асырылады.
Ал Қазақстан Чилилік тәжірибені алмасып жаңа қарқын жасауда. Бірақ, жаңа әлемдік қарқындарды қазірден білу қажет. Бұл әлеуметтік қамтамасыз етудің өзіндік жеке үлгісін жасауға және өзінің зейнеткерлік болашағын анықтауға мүмкіндік береді. (Кесте 4).
Кесте 4. Чили және Қазақстан зейнетақы жүйелерінің ерекшеліктері
ЧИЛИ
ҚАЗАҚСТАН
Чилиде мемлекеттің орны жүйеде кеңейген, өйткені барлық тәуекелге жауапкершілікті мемлекет алады. Чили мемлекеті зейнетақы аннуитеттердің төлемдерін сақтандыру компаниялары шығынға ұшырау барысындада және төленбеген қордан жүйе (соңғы 3 жыл) бойынша орташа табыстың қысқаратынына кепілдік береді
Қазақстанда мемлекет зейнетақы аннуитеттеріне кепілдік бермейді, сонымен ҚР зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңы 6 бабына сәйкес, мемлекет міндетті зейнеткерлік төлемдерінің ЖЗҚ нақты жасалған міндетті зейнетақы төлемдердің зейнеткерлік төлемді алу құқығына ие болғаннан бастап инфляция деңгейі есебінде сақталатынына кепілдік береді.
Зейнетақы қорынан зейнетақы төлем түрлері
Чилиде қаражаты жеткен жағдайда немесе егер оның зейнетақысы 70 % аз болмаса соңғы 10 жыл табысында, зейнеткерлік жасты күтпей-ақ, алдын ала зейнеткерлікке шығуға құқығы бар.
Қазақстанда адам алдын ала зейнеткерлікке шығуы мүмкін тек сақтандыру компаниялары арқылы 55 жасқа жеткенде және орташа зейнетақы мөлшерінен төмен емес төлемді қатамасыз ету үшін жеткілікті зейнеткерлік жинағы болуы керек.
Төлемдерді құжаттау мен таңдау
Зейнеткерлік жасқа жеткенде салушы зейнеткер төлем нысанын таңдауға құқығы бар. Егер бір нұсқалардың біреуіде оны қанағаттандырмаса, ол кез келген, Чилидің зейнеткерлік нарығында қызмет етуші 6 ЖЗҚ-дан таңдай алады. Нәтижесінде салушы өзінің уақытын үнемдейді.
Қазақстанда, жинақтаушы зейнетақы қорын немесе сақтандыру компанияларын таңдау үшін, салушы бұл мекемелерге өзі барады. Сонымен қатар жинақтаушы зейнетақы қорына немесе сақтандыру компанияларын таңдау жасырын қаматамасыз етілмейді.
Дерек көзі.
Чилийлік тәржірибиедегі зейнетақы жүйесін құру ортасы көптеген зеттеушілер мысал ретінде өте табысты және тиімді қайта құру деп санайды. Мысалы Чили әлемнің көптеген елдеріне сүйенді: Аргентина, Уругвай, Боливия, Перу, Ресей, Мексика, Прибалтикалық мемлекеттер. Қазақстан ТМД елдер арасында болмады, 1998 жылы чилилік жолды таңдап зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін қайта құруды.
Швеция. Қазақстан үшін ЕЭЫДҰ елдері арасында Швеция мемлекетінің тәжірибесі. Швеция өзінің зейнетақы реформаларын он жыл бұрын бастаған. Көптеген ЕЭЫДУ елдерінде сияқты Швеция ынтымақтастықты жүйеден міндетті және ерікті негіздегі жинақтаушы зейнетақы жүйесіне ауысты. Швеция зейнетақы жүйесінің ерекшелігі әйелдер үшін де, ер адамдар үшін де 65 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz