Қазақстандағы салықтық бақылау

Пән: Салық
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

I. Салықтық бақылаудың қаржылық бақылау жүйесіндегі ... ... ... ... ... 5
орны және мәні
1. Салықтық бақылау
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .5
2. Салықтық бақылаудың қаржылық бақылау жүйесіндегі орны ... ... ...8

II. Қазақсандық салықтық бақылау нысандарына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1. Салықтық бақылаудың
сыныпталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2. Cалықтық бақылауды ұйымдастыру күйін талдау және бағалау ... .19

III. Қазақстандағы салықтық бақылауды жетілдіру бағыттары ... ... .24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .28

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .30

Кіріспе

Кез келген мемлекетте бюджетте қарастырылатын шараларды үздіксіз
қаржыландыру, жалпымемлекеттік және жергілікті деңгейде қаржылық
ресурстардың жүйелі толуын талап етеді. Бұған негізінен жеке және заңды
тұлғаларды салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеуі есебінен қол жеткізіледі. Қазіргі салықтық заңнама және өзге
нормативті-құқықтық актілерге сай төлеуші орнатылған мөлшерде және белгілі
бір мерзімде аталған төлемді төлеуге міндетті. Қазақстандағы бюджеттің
кіріс бөлігі құрылымындағы салықтық түсімдерге әдетте 90 %-дан артық
келеді.
Бірақ, өкінішке орай тәжірибеде жеке және заңды тұлғалар объективті
және субъективті себептерге байланысты салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді мерзімінде төлемеуге жол береді. Рыноктық
қатынастарға өтумен байланысты экономиканың түрлі сферасындағы өзінің қаржы-
шаруашылық қызметін жүргізетін жүргізетін жаңа кәсіпорындар құрыла
бастайды. Олардың көбі бухгалтерлік есеп саласында жеткілікті білікті
мамандары жоқ. Осындай кәсіпорында әдетте есепте қателер болады. Сонымен
қатар есептік мәліметтерді әдейі бұрмалау жағдайлары да бар. Бүгінгі күнде
салық міндеттілігін істегі заңнаманы бұзбай, салықтан түгелдей не бөлшектей
құтыла алатын ресми әдістермен декларация, заңмен тиым салынған жасырын
жолмен декларация жалтару орын алды.
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
заңды әдейі және қасақана бұзу кейде мемлекеттік бюджетке салықтық
төлемдердің елеулі мөлшерінің түспей қалуына әкеледі. Осымен байланысты
мемлекет алдында салықтық заңнаманы барлық салық төлеушілердің орындалуын
және ақыр аяғында салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің толық және уақытылы түсуін қамтамасыз ету міндеті тұр. Бұл
міндет ең алдымен салықтық бақылау органдарындағы жүйесінің жұмыс істеуі
арқылы шешіледі.
Қазіргі жағдайда мемлекеттің және жалпы қоғамның өмір сүруіне мықты
қаржылық негіз құру, салық салу аясындағы реформаларды сәтті іске асыру,
бюджеттің барлық деңгейлерін уақытылы және толық қалыптастыру шаруашылық
субъектілері мен жеке тұлға құқықтарын мүлтіксіз орындағандағы мемлекеттің
қаржылық мүддесін қамтамасыз етуге арналған тиімді салықтық бақылау
жүйесінсіз мүмкін емес. Сондықтан біздің республикада және шетелде салықтық
бақылауды ұйымдастыруды зерделеумен, басқарушы салық органдары жұмысының
тиімділігін талдау, сонымен қатар салықтық бақылауды жетілдіру жолдарын
анықтауға байланысты сұрақтар өте өзекті болып отыр.
Экономика дамуының түрлі сатыларында салықтық бақылау мәселелері, оның
нысандары мен әдістерін жетілдіру шетелдік және отандық экономистердің
зерделеу пәні болады.
Дегенмен қазіргі қаржы ғылымында салықтық бақылауды ұйымдастыру және
салық салу жүйесінің кейбір теориялық және практикалық аспектілері
жеткіліксіз қарастырылған. Қазақстан Республикасындағы фундаменталды және
қолданбалы сипаттағы шешілмеген міндеттер қатарының болуы Қазақстан
Республикасында салықтық бақылау мәселелерін жан-жақты ғылыми-практикалық
зерделеу жүргізу қажеттілігі туралы айтады.
Жоғарыда айтылғандардың бәрі мақсаты қаржылық және құқықтық
аспектілеріндегі салықтық бақылаудың теориалық негізін зерделеу, нақты
салық органы нысанында бақылау жұмысының тиімділігін талдау және бағалау,
қазіргі жағдайда салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіру бағыттарын
анықтау болып табылатын зерделеу жүргізуге итермеледі.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылған:
• Мемлекеттің қаржылық бақылау жүйесіндегі салықтық
бақылау маңызы мен орнын анықтау;
• Салықтық бақылаудың, оның негізін құраушы нысаны –
салықтық тексеру түрлерін, нысандарын және әдістерін
зерделеу;
• Салықтық бақылау жүйесіндегі салықтық заңнама
маңызы және мәнін қарастыру;
• Салықтық бақылауды ұйымдастыру күйі мен механизміне
салықтық заңнаманың әсерін талдау;
• Алматы қаласы бойынша салық комитетінің есеп беру
мәліметтерін талдау негізінде бақылау жұмыстарының
тиімділігін бағалау;
• Салықтық тексеру жүргізудің шетелдік тәжірибесі.

I. Салықтық бақылаудың қаржылық бақылау жүйесіндегі орны және мәні

1.1 Салықтық бақылау түсінігі

Салықтық бақылау мемлекеттің салықтық қызметінің құрамдас бөлігі болып
саналады және салықтық бақылау салық органдары мен тиісті уәкілеттігі бар
басқа да мемлекеттік органдар жүзеге асыратын мемлеттік бақылаудың, дәлірек
айтсақ қаржылық бақылаудың арнаулы бір түрі болып табылады. Негізінде
мемлекеттік салықтық бақылау кең мағынада айтылады.
Осы салықтық бақылау аясындағы мемлекеттік материалдық мүддесі айрықша
және айқын көрініс табады. Өйткені, мемлекет салықтық қатынастардың
әрқашанда бір жағында тұратын субъектісі, сондай-ақ қоғамның саяси
жүйесінің субъектісі ретінде бақылап тексеріп, тексере отырып қадағалап,
салықтардың уақытылы жиналуын және олардың толық мөлшерде тиісті
бюджеттердің кірістеріне түсуін қамтамасыз етіп, өзінің және қоғамның ақша
қаражаттарына деген қажеттілігін қанағаттандырады. Бұл ретте айта кететін
тағы бір қызық жайт, мемлекет қандай болмасын материалдық салықтық құқықтық
қатынастардағы тараптың міндетті-тұрақты субъектісі болып саналғанымен,
егер салық төлеуші мен салық органының арасында белгілі бір дау-дамай
туындаған жағдайда оны әділ шешуге ат салысатын ара би болып табылады.
Салықтық бақылауды мемлекеттік бақылаудың арнайы түрі мемлекеттік
қаржылық бақылаудың ерекше бір түрі деп түсіндіруге болады. Сонымен бірге
ол салықтық қызметтің және салық салу саласындағы мемлекеттік басқарудың
құрамында да тұрақты көрініс табады.
Салықтық бақылау: салық заңдарының бұзылуы жөніндегі деректерді
айқындау; салықтық құқықтық қатынасқа қатысушының өз міндеттерін
жеткіліксіз орындағаны туралы деректерді айқындау; кінәлілерді табу және
оларды белгіленген заңды жауапкершілікке тарту; салық заңдарының
бұзылуын(орындалмауын немесе сапасыз орындалуын) жою; салық берешегін
мәжбүрлеп өндіріп алу түріндегі шараны қолдану арқылы мемлекеттің
материалдық мүддесін қорғау; салық заңдарының бұзылмауын болдырмау тәрізді
мақсаттарды көздейді.
Салықтық бақылау әрқашанда тексеру немесе тексеру мақсатында қадағалау
болғандықтан: ақпараттар жинау; ақпараттарды бағалау; жиналған ақпараттар
бойынша іс-қимылдар атқару кезеңдері арқылы жүзеге асырылады. Ал салықтық
тексерудің өзіне тән кезеңдеріне: тексеруге дайындалу; тексеруді
жүргізу;тексеру нәтижелерін жазбаша түрде белгілі бір тәртіпке келтіру;
салық заңдарын бұзу көрініс тапқан жағдайда оны жою жөніндегі бұйрық-
талаптардың атқарылуына бақылау жүргізу жатады.
Салықтық бақылау субъектілері салықтық тексеру жүргізуге айрықша құқық
берілген мемлекеттік салық органдары болып табылады.
Сонымен, мемлекеттік салықтық бақылау, салық заңдарының тиісінше
орындалуына, сондай-ақ міндетті зейнетақы жарналарының тиісті жинақтаушы
зейнетақы қорларына толығымен және уақтылы аударылуына қатысты тек салық
органдары тарапынан жүргізілетін бақылау болып табылады.
Салықтық бақылаудың маңызы – тексеру кезінде біріншіден салықтар мен
басқа да міндетті төлемдердің бюджетке толығымен және уақтылы түсіп отыруын
тексеру болса, екіншіден, салықтарды алу (төлеу) процесіндегі
заңдылықтардың сақталуын, салықтардың, салықтық қызметтердің негізділігін
және тиімділігін, сондай-ақ олардың қоғам, мемлекет және салық төлеуші
мүдделеріне сай жүргізілуін тексеру, үшіншіден осы салық салу саласындағы
субъектілер тарапынан салықтық құқық бұзушылықты болдырмау, ал тексеру
барысында мұндай жағдайлар анықталған болса жауапкершілік қолдану үшін
тексеру жүргізу болып табылады.
Салықтық қызмет аясындағы салықтық бақылау уәкілетті – мемлекеттік
орган тарапынан салық төлеушілердің салық заңдарының өздеріне қатысты
талаптарын бұлжытпай сақтауларын анықтауға байланысты жүргізілетін тексеру
болып саналады. Салықтық бақылаудың тағы бір қырына – салық заңдарын
бұзушыларды анықтау, олар жасаған нақтылы құқық бұзушылық себептерін
зерттеу арқылы осындай келеңсіз жайларды болдырмау және заң талаптарын
бұзушыларға жауапкершілік белгілеу жатады.
Салық органдары Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес ережелер мен
шарттар негізінде заңды тұлғалардың барлық ақша құжаттарын, бухгалтерлік
кітаптарын, есептерін, сметаларын және басқа да құндылықтарын, есеп
айырысуларын, декларацияларын, салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді
есептеуге және бюджетке төлеуге байланысты құжаттарын тексереді, сондай-ақ
осы тексеру барысында туындайтын мәселелер жөнінде ұйымдардың лауазымды
адамдарынан, басқа да қызметкерлерінен және азаматтардан анықтамалар,
ауызша және жазбаша түсініктемелер алады.
Салықтық бақылау қаржылық бақылаудың бір түрі болып табылатындықтан,
сол бақылауға тән әдістер арқылы жүзеге асырылады. Мәселен, қаржылық
жоспарлардың есептеулерін, оған қоса мәлімдемелерін тексеру; алғашқы ақша
құжаттарын тексеру, өзара шаруашылық байланыста тұрған ұйымдардың қосымша
құжаттарын тексеру; ақша қаражаттарын, тауарлық-материалдық құндылықтарды
түгендеу, кассаны тексеру және тексеру өлшемін жүргізу; қаржылық, салықтық
есеп беру құжаттарын талдау, қайта есептеп тексеру, баланстарды, жылдық,
тоқсандық есептеулерді, санақ мәліметтерін тексеру, ревизия және т.б.
Салықтық бақылаудың негізгі әдісі салық төлеушілердің құжаттарын
тексеру болып табылады. Заңды тұлғаларды құжаттық тексеру салық қызметі
органдарының жылдық жұмыс жоспарларына, сондай-ақ тексеру кестелеріне
сәйкес жүзеге асырылады. Жоғарыда айтып өткеніміздей құжаттық тексеру
кезінде –бағалы қағаздар, сметалар, есептеулер, жалақы төлеу тізімдері,
шоттар, әртүрлі ордерлер мен чектер және тағы басқалар толық қарастырылып,
жан-жақты тексеріледі.
Қазіргі кезеңдегі салықтық бақылаудың басты мақсаттарына салық
заңдарының тиісінше орындалуына тексеру жүргізу, сондай-ақ салық төлеушілер
(олардың ішінде ірі салық төлеушілер) мен салық салу объектілерін уақтылы
есепке алу жатады.
Сонымен, салықтық бақылау – тексерулер салық салынатын базаны дұрыс
қалыптастыруды және олардан төленетін салықтардың мөлшерін дұрыс есептеп
шығаруды шаруашылық субъектілеріне міндеттейтін мемлекеттік билік –
ықпалының маңызды элементі болып табылады. Салық салу аясында жүзеге
асырылатын мемлекеттік салықтық бақылау мемлекеттік қаржылардың мәселелерін
жоғары деңгейде шешудің басты тәсілі болып табылады. Демек, республикалық
бюджет пен жергілікті бюджеттердің фискалдық мүдделерін қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік салықтық бақылау – салықтық бақылау-тексерулерді және
фискалдық мониторингті жүзеге асыруға құқылы уәкілетті мемлекеттік органдар
мен салық органдарының жүйесін, құзіреттерін, салықтық бақылаудың нысандары
мен түрлерін, сондай-ақ салықтық тексерулерді ұйымдастыру және жүргізу
тәртібін айқындайтын салықтық құқықтың жалпы бөлімінің институты болып
табылады.
Салықтық бақылау объектілеріне өздеріне салық заңдары бойынша заңи
міндеттер жүктелген мынадай топтар: салық төлеушілер; салық агенттері;
банктер; салық төлеуші жөніндегі ақпаратқа ие тұлғалар жатады. Салықтық
бақылау пәні өздерінің заңи міндеттерін орындау жөніндегі салық төлеушінің
іс-қимылы болып табылады.

1.2 Салықтық бақылаудың қаржылық бақылау жүйесіндегі орны

Салық салу саласындағы қоғамдық қатынастың дамуының қазіргі деңгейі,
сонымен қатар салықтық реттеудің тұрақты түрде жетілуі салықтық алуды
жүргізгендегі өз мүдделерін іске асыру үшін мемлекет қолданатын ұйымдастыру-
құқықтық механизмін түсіну(негіздеу) және болып жатқан құқықтық қайта
құруды ғылыми анализ қажеттілігінің болуын қалайды. Бұл аспектіден жоғары
қызығушылықты өзінің шегінде күннен күнге салық аясындағы мемлекеттік
мүддені іске асыру ең жоғарыда жүретін салықтық бақылауды ұйымдастыруы және
қызмет етуі жүреді. Әрине, салықтық бақылау механизмінің қызмет етуін
зерделеуге жоғары қызығушылық туғызады.
Салықтық бақылау түсінігін ашу үшін ең алдымен жалпы бақылау
категориясының сипаттамасына назар аудару керек.
Аталған категория ұзақ мерзім ішінде ғылымның түрлі саласында
қолданылады, сондықтан ол ғылымның түрлі саласының мамандарымен жеткілікті
түрде зерделенген. Ғылыми зерттеулердің көпшілігінде бақылау – келесі
қарастырылатын аспектілер қатарында ерекшелеуге болады:
1. Басқару органдарының атқару-басқарушылық қызметінің, оның басшыларының
функциясы, әдісі не нысаны ретінде,
2. Басқару органдары қолданатын әдістер мен тәсілдердің(немесе нысаны мен
тәсілдері) жиынтығы ретінде;
3. Басқарушы процестің аяқтаушы сатысы ретінде,
4. Басқарылатын объектінің нақты күйі мен басқарушылық шешімдердің
орындалуы туралы қажетті ақпарат алатын бақылаушы жүйе арқылы кері байланыс
нысаны ретінде;
5. Берілген параметрден ауытқуын анықтау мақсатымен басқарылатын объектінің
қызмет ету процесін тексеру және бақылау жүйесі ретінде.[4]
Осылайша, бақылау кез келген басқару процесінің бөлінбес бөлігі ретінде
басқарылатын объектінің дұрыс қызмет етуін қамтамасыз етуге шақырылған.
Басқару және құқықтық реттеу қоғамдық қатынастардың түрлеріне қатысты
жүргізілетіндіктен әдетте бақылаудың сәйкес түрлерін ерекшелейді.
Салықтық бақылауға сипаттама беру үшін қаржылық бақылау мәнін анықтау
қажет, өйткені салықтық бақылау соңғысының түрі болып табылады.
Өмір сүруінің барлық сатыларында мемлекет қандай да біржолғы талон
негізінде арнайы салық режимі әдістермен ең алдымен өзінің қызмет етуінің
қаржылық негізін қамтамасыз етті, сондықтан қаржылық бақылаудың адекватты
жүйесін құруға мәжбүр екенін айтып өту керек. Мемлекеттік қаржылық бақылау
жүйесі мемлекеттің заңды жолдарымен қаржылық аяда қоғамдық және жеке мүдде
балансын құра және қолдау арқылы өзінің және азаматтарының қаржылық
мүдделерін қамтамасыз ету құқығын жүзеге асыру мақсатымен қалыптасады.
Сонымен қатар бақылауды ұйымдастыру қоғамдық қаржылық қаражаттарды
басқарудың міндетті элементі болып табылады, өйткені осындай басқару қоғам
алдындағы жауапкершілікті туындатады. Бұл жағдай бақылаудың басшылыққа
алатын принциптерінің Лим декларациясының 1-бабында бекітілген.
Қаржы теориясы тұрғысынан, қаржылық бақылау – жағдайдың жақсаруына
ықпал ете алатын органдарға мәлімдеу дұрыс болатын ауытқуларды анықтау,
басқарушылық шешімдерді қабылдау және оны жүзеге асыру дәрежесінің
тиімділігі мен негізділігін анықтау мақсатымен нақты басқарылатын объект
деңгейінде осы қатынастардың дұрыс қызмет етуін қадағалау негізгі міндеті
болып табылатын қаржылық қатынастарды бақылау жүйесінің функциясының бірі.
Қаржының қазіргі теориясы қаржылық бақылауды қаржының бақылау
функциясын жүзеге асыру нысаны ретінде қарастырылады да, оны қаржылық және
онымен байланысты шаруашылық субъектісі қызметіне және оны ұйымдастырудың
арнайы нысаны мен тәсілдерін пайдалану арқылы басқару сұрақтарды тексеру
бойынша операция мен әрекеттің жиынтығы ретінде анықтайды.[6]
Қаржы ғылымында қаржылық бақылаудың әрекет аясы мен мәні жөнінде
пікірлер бар, бірақ мұнда келесі жағдайлар басым:
1. Қаржылық бақылау мемлекет пен жергілікті өзін өзі
басқару органдарының ақша қаражатын пайдаланады,
бөлу және құруда қалыптасатын қатынастар аясында
жүргізіледі.
2. Қаржылық бақылау заңдылықты меншікті қорғау,
бюджет, заемды және меншікті қаражаттарды тиімді
және үнемді пайдалану, қаржылық дисциплина
бұзушылығын анықтау, осы жоғары резервін
анықтағанда бюджеттің табыстық түсімінің өсуін
қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
3. Қаржылық бақылау сәйкес бақылау құзыры заңи тұрғыда
берілген мемлекеттік не өзге органдардың қызметі
арқылы жүргізіледі.
Қаржылық бақылау шегінде салықтық бақылау сияқты түрін ерекшелейді.
Оның болуы қаржылық қатынастардың бөлігі болып табылатын салықтық
қатынастардың және салықтың объективті категориясының болуымен
шарттастырылған.
Мемлекет салықтардың бюджетке толық және уақтылы түсуін қамтамасыз
етуге мүдделі, ал бұл төлемдер мәжбүрлі сипатта болғандықтан, салық
төлеушінің мүмкіндігінше мемлекетке есептелгеннен ақша қаражатын аз беруге
қалауы табиғи құбылыс. Яғни салықтық қатынас шегіндегі мемлекет пен салық
төлеуші мүдделері қарама қайшы. Салық төлеушілердің өзінің салықтық
міндеттемесін дұрыс орындауды қамтамасыз етуі үшін мемлекет салықтық
бақылау жүйесін құрады.
Салықтық бақылау ұғымының қазіргі ғылыми әдебиеттерде анықтамасы көп.
Е. В. Поролло салықтық бақылау сипаттамасына екі тұрғыдан келеді: Салықтық
бақылау мәнін екі тұрғыда қарастыруға болады. Біріншіден экономиканы
мемлекеттік басқару элементі немесе қызметі, екіншіден салықтық заңнаманың
орындалуы бойынша ерекше қызметті салықтық бақылаудың бұл тараптары
бөлінбес бірлікте, статистикалық элементтері мен олардың динамикалық өзара
әсері, үздіксіз дамуы мен жетілуін сәйкестендіретін классикалық
кибернетикалық жүйе ретінде салықтық бақылауды көрсетуге мүмкіндік
береді.[4]
А. В. Брызгалин Салықтық бақылау – арнайы мамандандырылған(тек салық
пен алымға қатысты) ведомство шегінен тыс мемлекеттік бақылау деп
есептейді.
Е. Ю. Грачева мен Э. Д. Соколова өкілетті орган қызметіне назар бөлді:
Салықтық бақылау жалпы мемлекеттік қаржылық бақылауға жатады және бюджет
пен бюджеттен тыс қорларға салық және алымдарды енгізу толықтығы мен
уақытылығын, дұрыс есептелуін және салықтық заңнаманың орындалуын
қамтамасыз ететін өкілетті органдардың қызметінің салық құқығының
регламенттелген нормасы ретінде анықталуы мүмкін, ұқсас пікірді О. А.
Макарова ұстанады, Салықтық бақылауды салықтар мен алымдар туралы
заңнаманы сақтау, салықтық құқық бұзушылық пен оларды туындататын себепті
анықтау және жою, салықтар мен алымдарды есептеу мен төлеу мақсатымен Салық
Кодексінде қарастырылған нысанда өз құзіреті шегінде салық органдарының
лауазымды тұлғаларының қызметі ретінде болуын түсінеді.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан салықтық бақылау ұғымын ашуда,
салықтық заңнаманы сақтау, осы бұзушылықтарға жауапкершілік шараларын
қолдану, бюджетке салықтар мен алымдардың төлену толықтығы, уақытылығын
қамтамасыз ету мақсаты бар екені туралы тұжырым жасауға болады. Барлық
авторлар аталған бақылау қызметінің заңи аспектісін ерекшелейді және ол
сәйкес құқықтық нормалармен регламенттелетінін көрсететініне назар аударуға
болады.
Салықтық бақылау – қаржылық бақылау элементі және салық механизмінің
бөлігі. Салықтық бақылау әрекеттері салық салудың барлық жүйесін қамтиды
да, ол жеке салыққа, салық төлеушілер тобына, территорияларға қатысты
жүргізіледі. Салықтық бақылау салық салудың заңнамалық негізін,
бухгалтерлік есеп пен есептіліктің ерекшеліктерін сақтауды қамтамасыз ете
отырып, барлық экономиканы қамтиды.
Салықтық бақылау қажеттілігі салық салудан салық төлеушілердің жиі
жалтарудың жағдайларынан туындайды. Бұл құбылыс салық салумен қатар дамыды
және тұрақты заңдылық нысанын иеленді. Салықтан қашудың көптеген әдістері
бар, нәтижесінде мемлекет кейде салықтық төлемдердің өте жоғары сомаларын
ала алмайды.
Осылайша, салықтық бақылау мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесінде өте
маңызды орын алады, өйткені мемлекеттік салық органдарының бақылау
функциясын іске асыру арқылы салықтық заңнаманың орындалуы ғана қамтамасыз
етіліп қоймай, сонымен бірге мемлекеттік бюджетке қаржылық ресурстардың
тікелей тартылуы жүргізіледі. Мұнда табыс(кіріс) бойынша мемлекеттік
бюджеттің орындалуын қамтамасыз етуде салықтық бақылаудың жоғары ролі
айқын, өйткені мемлекеттің бюджет кірістерінің 90-95%-ы салықтық түсімдерге
негізделеді. Бақылау саласындағы салық органдарының тиімді жұмысынсыз мтің
өзінің тікелей функцияларын орындау мүмкін емес.
Осылайша салықтық бақылаудың дербес институтын салық механизмінің басты
функционалды элементі ретінде іске қосу позитивті мәніне ие, өйткені
салықтық бақылауды жүргізудің заңмен бекітілген мүмкіндігі салық
төлеушілерді өзінің салықтық міндеттемесін орындауда мұқиятырақ және
ұяттырақ болуын мәжбүрлейді.
Айтылғандардан қаржылық бақылау жүйесінде алдыңғы орынды салықтық
бақылау алатыны туындайды, өйткені оның деңгейі мен сапасынынан салықтық
түсімдер, салықтық бұзушылық санының азаюы және ақыр соңында мемлекеттің
салық салуының орындалуы тәуелді.

II. Қазақсандық салықтық бақылау нысандарына
талдау

2.1 Салықтық бақылаудың сыныпталуы

Қазақстан Республикасының Салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы Кодексіне сәйкес салықтық бақылау мынадай
нысандарда жүзеге асырылады:
1. салық төлеушілерді тіркеу есебіне қою;
2. салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді
есепке алу;
3. бюджетке түскен түсімдерді есепке алу;
4. қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу;
5. салықтық тексерулер;
6. камеральдық бақылаулар;
7. салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметтеріне мониторинг
жүргізу;
8. фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану;
9. акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
10. мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және
оны сату тәртібін сақтауды тексеру;
11. уәкілетті органдарға бақылау жасау.
Салықтық бақылаудың осындай нысандары мен түрлеріне мынадай сипаттама
беруге болады:
1. Салық төлеушілерді тіркеу есебіне қою – салық төлеушілердің
тұрған жерлерін, оларға тиесілі салық салу объектілері мен
салық салуға байланысты объектілерді анықтап; белгілеу, сондай-
ақ төлеушілерді есепке алу сипатының ағымдағы өзгерістерін
тіркеу, салық төлеушілерді салық органдарында есепке қою болып
табылады;
2. Салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді
есепке алу – заң жүзінде белгіленген тәртіптер мен шарттарға
сәйкес жүзеге асырылады;
3. Бюджетке түскен түсімдерді есепке алу салық органдары тарапынан
салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің,
сондай-ақ өсімпұлдар мен айыппұлдардың есептелген және түскен
сомалары бойынша салық міндеттемелерінің орындалуын салық
төлеушінің жеке шотында көрсету жолымен жүзеге асырады;
4. Қосылған құн салығын төлеушілерді есепке қоюды уәкілетті
мемлекеттік орган белгілеген тәртіпке сәйкес салық органдары
жүзеге асырады. Ал салық төлеушілерді қосылған құн салығын
төлеушілерді есепке қою талаптары салық кодексінің тиісті
баптарында айқындалған;
5. Салықтық тексерулер Қазақстан Республикасының салық заңдарының
айтарлықтай деңгейде орындалуын тексеру кезінде жүзеге
асырылады;
6. Камералдық бақылау салық төлеушілер тапсырған салық есептілігі
мен басқа да құжаттарды зерделеу және талдау негізінде салық
органдары тікелей жүзеге асыратын бақылау болып табылады, сондай-
ақ ол салық органдары орналасқан жерде жүргізіледі;
7. Салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметтеріне мониторинг
салық төлеушілердің нақты салық салынатын базасын айқындау және
тауарлардың(жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің) өзіндік
құнын қалыптастыру процесінің негізделгеніне талдау жасау,
Қазақстан Республикасының қаржылық, валюталық заңдарының және
қолданылатын рыноктық бағаны сақтау мақсатында салық
төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметтеріне қатысты жан-жақты
әрі тереңдетілген фискалдық байқау жүйесі болып табылады.
Республикалық фискалдық мониторингке жататын салық төлеушілердің
тізбесін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді;
8. Фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану сауда
операцияларын жүзеге асыру немесе қолма-қол ақша, банктік төлем
карточкалары, чектер арқылы қызмет көрсету кезінде
тұтынушылармен есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау-касса
машинансын міндетті түрде қолдануға және тұтынушының қолына
бақылау чегін беруге міндеттейді;
9. Акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерін таңбалау және
акциздік постыларды белгілеу сыраны қоспағанда, спирттің барлық
түрлері, алкоголь өнімі, темекі өнімдері және құрамында темекі
бар басқа да өнімдер Қазақстан Республикасының Үкіметі
белгілеген жағдайлар мен тәртіпке сәйкес акциздік алым
таңбаларымен және есептік-бақылау таңбаларымен таңбалануға тиіс.
Акцизделінуге тиіс тауарларды акциздік алым мен есепке алу-бақылау
таңбаларымен таңбалау сол тауарларды дайындаушылар мен импорттаушылардың
мойнына жүктелген. Сонымен қатар, салық органдары уәкілетті мемлекеттік
орган белгілеген тәртіп негізінде акцизделетін тауарларды өндіруді жүзеге
асыратын салық төлеушілердің аумағында акциздік постыларды белгілейді;
10. Мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және
сату тәртібін сақтауды тексеру салық органы тарапынан мемлекет меншігіне
айналдырылған мүлікті есепке алу, сақтау, бағалау және өткізу(сату)
тәртібін сақтауға, сондай-ақ оны сатудан түскен ақша қаражаттарының
бюджетке толығымен және уақтылы түсуіне жасалынатын бақылау болып табылады.
Мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, сақтау, бағалау және
өткізу(сату) тәртібін Қазақстан Республикасының үкіметі белгілейді;
11. Уәкілетті органдарға бақылау жасау бюджетке төленетін
басқа(салықтардан басқа) міндетті төлемдердің дұрыс есептеліп шығарылуы,
толығымен алынуы және уақтылы аударылуы жөніндегі мәселелер бойынша салық
органдары тарапынан уәкілетті органдарға жасалынатын бақылау болып
табылады.
Салықтық бақылау тікелей бақылау және сырттай(жанама) бақылау нысанында
жүзеге асырылуы мүмкін. Жүзеге асырылу мерзімі(уақыты) бойынша алдын-ала
салықтық бақылау, ағымдағы салықтық бақылау және кейінгі салықтық бақылау
болып бөлінуі мүмкін.
Мемлекеттік биліктің бөлінуі тұрғысынан салықтық бақылау: өкілетті
органдар жүзеге асыратын бақылау; атқарушы билік органдары жүзеге асыратын
бақылау; сот бақылауы болып бөлінуі мүмкін. Осы орайда айта кететін жайт,
салық салу, салықтық қызмет, салық төлеу мәселелеріне байланысты,істерді
қарастыратын сот билігі органдары тікелей болмаса да, біршама көлемде
салықтық бақылауды жүзеге асырады. Алайда салықтық бақылау тек Қаржы
Министрлігінің құзыры арқылы, нақты айтсақ Салық комитеті мен салық
органдары арқылы жүзеге асырады.
Салықтық бақылау салықтық қатынастардың сипатына қарай материалдық және
ұйымдастырушы болып бөлінеді. Салықтық бақылауды құжаттық салықтық тексеру
және сандық-сапалық салықтық тексеру деп бөлуге болады. Құжаттық тексеру
жаппай немесе іріктеп тексеру тәсілдерінің көмегімен жүэеге асырылады.
Құжаттық тексерудің нәтижесі жазбаша акті түрінде (барлық қосымшаларды және
алынған құжаттарды қосқанда 2 дана жасалады) көрініс табады.
Салықтық заңдылықтардың орындалуына деген бақылау – бұл заңдардың
барлық салаларына таратылатын мемлекеттің жалпы функциясы болып табылады.
Құқықтық нормативтік актілер шығару арқылы және мазмұндалған нұсқаманың
орындалуын қадағалай отырып мемлекет құқықтық реттеушіліктің қандай салаға
қатысы болмасын өзінің бекітілімдерінің орындалуына мүдделі болады да,
қоғамның саяси жүйенің субъектісі ретінде іс - әрекет жасай алады. Бұл
мағынада салықтық заңдардың орындалуына деген бақылау басқа салалардағы
бақылаумен салыстырғанда тұтастай және біртұтас қарастырылады.
Мемлекет, сонымен бірге салықтық заңдардың орындалуына қадағалау жасай
отырып, құқықтық қатынастардың екі жағына да қатысы бар және екі жақтың
арасында пікір талас немесе тартыс туындаған кезде әділ қазы ретінде әрекет
ете алады.
Сонымен бірге, салық заңдарына қадағалау мемлекеттің мүліктік меншігі
болып табылатын салықтарды жинауды қамтамасыз етуші құрал ретінде көрініп
отырғанын да байқамауға болмайды. Яғни, мұнда бір мезгілде салықтық құқық
қатынастарының бір жағы болып табылатын (толықтай немесе өзінің уәкілетті
органы ретінде) және аталған қатынасты салық заң актілерін шығару арқылы
құқықтық реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттің өз мүддесі көрініс тауып
отыр.
Басқаша айтқанда, егер әдеттегі жағдайда қоғамдық қатынастарды реттей
отырып мемлекет одан тысқары болса, екінші жағынан салықтық құықтық
қатынастар кезінде мемлекет оған қоян-қолтық араласып, бір уақытта бірге
әрекет етеді. Және одан тыс аталған қатынасты құқытық реттеу арқылы бөлек
жүреді.
Осылардың бәрі салықтық бақылауға мемлекеттік бақылаудың негізгі
түрлерінің бірі ретінде сипаттама береді.
Сонымен, салықтық қатынастар міндеттi қарым-қатынас болып келеді. Бұл
міндеттеменің мәні салықты төлеуде жатыр: Әрбір салық төлеуші заңмен
бекітілген салықтар мен алымдарды төлеуге міндетті.
Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған
міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші:
1) салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемде
орындауға;
2) салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын
бұзушылықтарды жою туралы заңды талаптарын орындауға, сондай-
ақ қызметтік міндеттерін атқаруы кезіндегі заңды қызметіне
кедергі жасамауға;
3) нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды
адамдарының салық салу объектісі және салық салумен
байланысты объект болып табылатын мүлікті тексеруіне жол
беруге;
4) салық есептілігі мен құжаттарды заңда көзделген тәртіппен
табыс етуге;
5) заңға сәйкес қолма-қол ақшамен, төлемдік банк
карточкаларымен, чектермен сауда операцияларын жасаған немесе
қызметтер көрсеткен кезде тұтынушылармен ақшалай есеп
айырысуды фискалдық жадысы бар бақылау-касса машиналарын
міндетті түрде пайдалана отырып және тұтынушының қолына
бақылау чегін бере отырып жүргізуге міндетті.
Осы салық міндеттемелері ішіндегі ең негізгі мақсаты – ол салықты
толығымен және уақтылы төлеу болып саналады.
Мемлекет салық қызметі органы арқылы салық төлеушінiң өз салық
міндеттемелерін толық көлемінде орындауын талап етуге, ал олар орындалмаған
жағдайда оларды қамтамасыз ету жөніндегі тәсілдерді және Қазақстан
Республикасының Салық Кодексінде көзделген тәртіппен мәжбүрлеп орындату
шараларын қолдануға құқылы.
Осы мақсатта, жалпы салық бақылауын түрлі негізде жіктеуге болады.
Өзінің жүзеге асырылу нысанына байланысты: тікелей бақылау және жанама
бақылау.
Тікелей бақылау, біріншіден бақылаудың тексерілу объектісінде
жүргізіледі; екіншіден, тексеретін тұлға салық есебіне қатысты алғашқы
құжаттарды тексереді және оларға талдау жасайды. Бұл, көбінесе тексерілетін
орындарға бару арқылы жүзеге асырылады.
Жанама бақылауда субъект және объект тікелей қатынас жасамайды және
бақылау сырттай жүргізіледі. Ең бастысы тексеруші тұлғаның қолында есеп
беретін құжат болады. Салықтық тәжірибеде мұндай бақылауды камералды
бақылау деп атайды.
Салық бақылауы жргізілу уақытына қарай, былай бөлінеді: алдын ала,
ағымдағы және кейінгі бақылау.
Алдын ала бақылау салықтың түсімдері жоспарлау кезеңінде, салық
төлеушілер домсалаған анықтауды, соның ішінде ең негізгі және күрделілерін,
тексерудің түрлері мен әдістерін анықтауда жүзеге асырылады. Көбінесе бұл
бақылаудың түрін алдын ала ескерту деп те атайды.
Ағымдағы бақылау салық органдарының негізгі әрекеті болып табылады және
салық төлеушіні құжаттық және камералды тексерілуін қорытады. Оны есепті
кезең мен қаржылық жыл ішінде өткізеді, оны өткізу мақсаты, салық
тәртібімен салық міндеттемесін орындамаудан салықты төлеуден қашу жолын жою
үшін жүргізіледі. Аталған бақылаудың негізігі міндеті салық заңдылығының
бұзылуын болдырмау.
Кейінгі бақылау есепті (салық) кезеңі мен бюджет жылының аяқталуымен
өткізіледі жалпы бақылауда салықтар мен алымдарды жинауда жоспардың сандық
және сапалық орындалуы, оның төмендеу немесе жоғарлау дәйектері
қарастырылады. Кейінгі бақылау алдын ала бақылауға талдау негізінде қызмет
етеді келесі қаржы жылына салық органдары үшін жоспарды құру және қосымша
әрекеттерді қарастыруға мүмкіншілік береді.
Айта кету керек, алдыңғы екі бақылаудың түрі кейінгімен салыстырғанда
аз қолданылады. Мұндай бақылау, мысалға, салық төлеуші алдын ала салық
органдарымен өзінің салықтық міндеттемесінің қанша мөлшерде екендігімен
келісілген кезде жүргізілуі мүмкін. Азаматтардың салық декларациясын
толтыру кезінде, әдетте олар салық органдарының қызметкерлерінің көмегімен
толтырады.
Ағымдағы бақылау да аз кездеседі, өйткені мұндай бақылау салық қызметі
органдарының салық міндеттемесінің уақытымен орындалуын қадағалап отыруымен
сипатталады.
Салық бақылауының жүзеге асырылу ауқымына байланысты:
• тексерілетін субъектінің барлық салықтық міндеттемесіне қатысты
кешенді бақылау;
• тек қана салықтың таңдаулы түрлері бойынша немесе салық
төлеушінің белгілі бір қызметіне байланысты (салық салу объектісі
есебінің дұрыс жүргізілуі) жүргізілетін бақылауға байланысты
тақырыптық немесе арнайы бақылау деп бөлінеді.
Салық бақылауы ақпаратты алу көзіне байланысты: а) құжаттарды
тексерумен негізделетін, құжаттық. б) тексерілетін субъектінің ісі нақты
түрде зерттелетін болса, онда нақтылы деп бөлінеді. Мысалға, субъектінің
мүлкіне инвентаризация жүргізілуі мүмкін, қолма – қол ақшасының, бағалы
қағаздарын қоса алғанда, ғимарат, көлік құралы және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.