Негізгі құралдардың есебі жайлы
КІРІСПЕ
I. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ
1.1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР, ОЛАРДЫ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ЖІКТЕУ
1.2 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ КІРІСКЕ АЛУ ЕСЕБІ
1.3 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ АМОРТИЗАЦИЯСЫНЫҢ ЖӘНЕ ТОЗУЫНЫҢ ЕСЕБІ
1.4. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ЕСЕПТЕН ШЫҒАРУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЕСЕБІ, ОЛАРДЫҢ
ҚОЗҒАЛЫСЫ, НАҚТЫ БАРЫ ЖӨНІНДЕ ЕСЕП БЕРУ
1.5. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ МҮЛІКТІК ТҮГЕЛДЕУ ЖӘНЕ ҚАЙТА БАҒАЛАУ.
1.6 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЖӨНДЕУ ЕСЕБІ
II. “АҚ НИЕТ” АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ АУДИТІ
2.1. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ АУДИТОРЛЫҚ ТЕКСЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫ.
2.2. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ҚҰЖАТТАУДЫҢ АУДИТІ
2.3. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ КЕЛІП ТҮСУІ БОЙЫНША ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ АУДИТІ
2.4. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТОЗУЫНЫҢ ДҰРЫС ЖӘНЕ УАҚЫТЫЛЫ ЕСЕПТЕЛУІНІҢ
АУДИТОРЛЫҚ ТЕКСЕРУІ
2.5 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЖӨНДЕУДІҢ, ЖАЛҒА АЛУДЫҢ АУДИТІ
2.6 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІН ЖӘНЕ АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар кәсіпорынды басқаруда бухгалтерлік есептің ролінің
жоғарылауын қажет етеді. Үнемі өзгеріп отыратын нарықтық конъюктура және
бәсекенің дамуы жағдайында кәсіпорынды басқаруда шешімдерді қабылдау үшін
нақты, сенімді, уақтылы ақпарат керек.
Бұл жағдайда кәсіпорында өз жұмысын бақылау, жетілдіру үшін бухгалтерлік
есепті белсенді қолдану қажеттілігі жоғарылайды.
Басқару жүйесінде есеп маңызды орынға ие. Ол өндіріс процесін, бөлу және
тұтынуды көрсетеді. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды және оның
қызметін жоспарлауда негізгі қызметті атқарады.
Бухгалтерлік есеп тек шаруашылық қызметті көрсетіп қана қоймай, оған
әсер етіп отырады.
Сондай-ақ есеп барлық шаруашылық қорлардың сақталуына, бақылауына,
олардың дұрыс қолдануына ең қажетті құрал болып табылады.
Бухгалтерлік есеп жүйесінде ерекше орын алатын мәселе негізгі қорлардың
жағдайымен байланысты. Бұл өзінің жиынтығында өндірістік – техникалық
базаны қалыптастырады және шаруашылықтың өндірістік мақсатын айқындайды.
Қазіргі жағдайда кәсіпорын негізгі құралдардың есебіне ерекше көңіл
аудару керек. Нарықтық экономика жағдайында негізгі құралдар өндірушілер
арасындағы бәсекелестікке сай үнемі қайта бағалануға әкеліп соғуда.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – негізгі құралдардың есебі саласындағы
қазіргі уақыттағы енгізілген заң актілерін және теориялық материалдарды
оқып білу. Сонымен қатар соңғы заң өзгерістерінен хабардар болу. Негізгі
қорлардың құрамын, оларды бағалау тәртібін, құжатталуын және басқа да
аспектілерімен жан-жақты танысу болып табылады.
“Ақ Ниет” акционерлік қоғамының мәліметтері дипломдық жұмыста
қолданылады.
С.М.Киров атындағы мақта тазалау зауыты тамыры тереңнен басталып,
тағдыры Қызыл-Іұм өңіріндегі өзге өңдеуші өндірістермен тағдырлас, сол
өндірістің ішіндегі ең көнесі.
Зауыт сегізінші бес жылдықта өз алдына отау тігіп, көне “Багара”
селосы, қазіргі Киров атындағы мақта қабылдау пунктінің орнында шаңырақ
көтерді.
Жаңа зауыт 1967 жылдың наурыз айында іске қосылып, сол жылдың қыркүйек
айында өнім шығаруға кірісті. Қазіргі таңда жан-жақты толысып, техникалық
саяси-әлеуметтік және де экономикалық өсудің жоғары сатысына көтерілген.
Зауыт құрылған жылдары өндіріске пайданылған механизмдер мен жалпы
техниканы бүгінгі күнгі озық прогресті техникамен механизмдермен
салыстыруға болмас еді.
Ол кездегі зауыттың өнім өңдеу мүмкіндігі қазіргіден анағұрлым төмен
жағдайда болатын. Небәрі сағатына 3-12 тонна ғана шикізат тазалауға
қабілеті жететін. Күнделікті жұмыс барысында атқарылатын жұмысың көбі қол
еңбегіне тиетін.
Шикізатты кептіру және тазалау жұмыстарында өте көп қиыншылықтар
кездесетін. Сондай-ақ өнімнің сапасын жоғарылату мақсатындағы кептіру
процесі қазіргідей газбен емес жанар жағар май жағу арқылы жүргізілетін.
Зауыт басшылары бүкіл жұмыстың алдағы уақытта нәтижесіз екендігіне көз
жеткізе отырып, өндірісті түбегейлі реконструкциялауды жоспарлады. Зауыт
шикізатты алғашқы тазалаудан өткізу жұмыстары прогреске қол жеткізді. Мақта
тазалау цехі, жылу жүйесі, насос станциясы, су жүйесі, үш қабатты кеңсе
салынып іске қосылды.
Зауыттың кешегі күнгі жетістігі бүгінгісімен, бүгінгісі ертеңгісімен
салыстыруға болмайды. Қазіргі зауыттың өнім өңдеу мүмкіндігі сөткесіне 60-
70 тоннаға жеткізіліп, бұрынғы жылдарға қарағанда 1-1,5 есе жоғарылап отыр.
Дәл бүгінгі таңдағы жағдайы одан да жақсаруда. Бұл зауыт қазіргі
уақытта ”Ақ Ниет” Акционерлік қоғамы деп аталады. Оның негізгі қызметі
мақтаны өңдеп, улюк, линт, мамық, шит, мақта майын шығару.
”Ақ Ниет” Акционерлік қоғамы өз өнімдерін экспортқа шығарып,
шетелдермен, республика аумағындағы көптеген кәсіпорындарымен тығыз
байланыс жасайды.
Кәсіпорын қарамағында 30-ға жуық мақта дайындау пункттері бар.
Пункттерде дайындалған мақта зауытқа жеткізіліп отырады. Мұнда барлығы
маман кадрларымен қамтылған.
1 Кесте
“Ақ-Ниет” АІ қаржы-экономикалық қызметінің негізгі көрсеткіштері 2001-
2002 ж.ж.
N Көрсеткіштер Өлшем 2001 2002 Ауытқу Өсу
бірлігі (+;-) қарқыны
%
1 Сатудан алынатын Мың теңге1602656 1741214 +138558 108,6
табыс
2 Өндірілген өнімніңМың теңге1473249 1689665 +216416 114,7
өзіндік құны
3 Жалпы табыс Мың теңге129407 51549 -77858 39,8
(1-2)
4 Кезең шығындары Мың теңге38858 15465 -23393 39,8
(3-5)
5 Таза табыс Мың теңге90549 36084 -54465 39,8
6 Рентабельдік Пайыз 5,6 2,1 -3,5 37,5
(51)
7 Жүмысшылардың Адам 710 848 +138 119,4
орташа тізімдік
саны
8 Еңбек өнімділігі Мың теңге2257,26 2053,32 -203,94 90,9
(17)
9 Негізгі қорлардың Мың теңге193924 206212 +12288 106,3
жылдық орташа құны
10 Іор қайтарымдылығыТеңге 8,26 8,44 0,18 102,2
(19)
I. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ
1.1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР, ОЛАРДЫ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ЖІКТЕУ
Өндіріс процесі еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынатын шала
фабрикаттар) және еңбек құрал-жабдықтары болып бөлінетін өндіріс құрал-
жабдықтарының қатысуымен жүзеге асырылады. Еңбек құрал-жабдықтарының
құрамына белгілі бір заттарды жатқызу олардың сыртқы белгілеріне қарап
емес, өндіріс процесінде атқарар роліне қарап белгіленеді.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Негізгі құралдар дегеніміз - ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық-
заттық құндылықтар (ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар, жабдықтар,
көлік құралдары, құрал саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі,
жұмысқа пайдаланатын және өнім беретін құралдар т.б.). Шаруашылық қызметте
пайдалануға арналған негізгі құралдарды қайта сатуға немесе ақшаға
айналдыруға болмайды.
Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар
бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субъект балансында көрініс
табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында
пайдаланылады, олар бірте-бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай
отырып, өз құнын бірте-бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады (станок
немесе автомашина өндірісте бірнеше жыл бойы пайдаланылады).
Айналым қаражатты бір өндіріс процесінде пайдаланады және өз құнын
тұтастай жаңадан өндірілген өнімге аударады.
Негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді:
Өндірістік негізгі құралдар (машиналар, жабдықтар, көлшік құралдары,
ғимараттар, құрылыстар) дегеніміз мөлшері мен техникалық жарақтандырылуы
тікелей байланысты болатын өндірістік құралдар. Негізгі өндірістік
құралдардың пайдалануын сипаттайтын жинақтаушы экономикалық құралдардың бір
өлшеміне шаққандаға өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнім болып
табылатын қор қайтарымы.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар – тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын үй коммуналдық
шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы
өтеуге арналған.
Иеленуге (тиесілігіне) қарай негізгі құралдар меншікті және жалға
алынған болып бөлінеді.
Меншікті дегеніміз субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып
саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы 001-ші
”Жалға алынған негізгі құралдар” баланстан тыс шотында есептейді. Жалға алу
мерзімі аяқталған соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген
бағамен сатып алуына болады. Оларды 121-ші ”Жер”, 122-ші ”Ғимараттар мен
құрылыс жайлары”, 124-ші ”Көлік құралдары”, 125-ші ”Басқа да негізгі
құралдар” шоттарының тиісті аралық шоттарында есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдарды жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған (тоқталып қойған) және қорда тұрған деп бөлінеді. Жұмыс істеп
тұрғанда пайдаланудағы құрал-жабдықтар жатады. Жұмыс істемей тұрғандар бұл
тоқтатылып қоюына немесе басқа жағдайларға байланысты уақытша
пайдаланылмайтын негізгі құрал-жабдықтар. Қорда сақтаулы негізгі құрал-
жабдықтарға жұмыс істеп тұрғандарды жоспарлы түрде ауыстыру үшін құрылған
қордағы объектілер жатады.
Заттық құрамына қарай негізгі қралдар мүліктік және мүліктік емес болып
бөлінеді. Мүліктікке заттай көрінісі бар, санауға және өлшеуге болатындар
(үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік еместерге
пайдаланылатын жер, орман, суға (ғимараттардан басқа) күрделі қаржы салымы,
яғни заттық нысаны жоқ шығындар жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне қарай мынадай түрлерге (топтарға) бөлінеді: жер, үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар, және құрал-жабдықтар.
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамына енетіндер: жер-
субъект меншік құқығымен сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерді
меншіктену құқығы жер учаскелеріне құқық актісімен расталуы керек. Жерді
меншіктену құқығы актісі берілген әр жер учаскесі мүліктік объект болады;
Үйлер – халыққа еңбек етуге, тұруға әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге
жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған сәулет-
құрылыс объектілері. Әр бір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;
Ғимараттар - еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік-құрылыс объектілері. Барлық жағдайлары бар әр жеке ғимарат
мүліктік объект болып табылады;
Өткізгіш тетіктер – электр және жылу немесе механикалық энергияны өткізу
қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмисссиялар, құбырлар). Электр
желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу қондырғыларының желісі
немесе генератор клемдерінен бөлу қондырғыларына дейін, қабылдау
подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор жайына (құжырасына)
дейін мүліктік объект бола алады;
Машиналар мен жабдықтар – күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы
машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылыр мен
лабораториялық жабдықтар; әр машина, егер ол басқа мүліктік объектінің
бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімдегіш құралдарды, соған тиісті заттарды,
аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объект болып
саналады.
Көлік құралдары – адамдар және жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары. Әр объект соған тиісті барлық бейімделгіш құралдары мен заттарын
қоса алғанда мүліктік объект болып табылады.
Құрал-сайман - қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағаштарды және тағы
басқаларды өңдеу үшін машиналарға бекітілген заттар. Басқа мүліктік
объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана мүліктік объект болып табылады;
Өндірістік мүлік және соған тиісті заттар - өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті
қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы материалды сақтауға
арналған сиымды заттар; өндірістік мәні бар заттар. Басқа мүліктік
объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар зат мүліктік
объект болады.
Шаруашылық мүлік – кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары. Дербес
мәні бар обьект мүліктік обьект болып табылады.
Жұмысқа пайданылатын және өнім беретін мал- ат, өгіз, түйе және басқа
жұмысқа пайданылатын малдар: өнім беретін мал- мүйізді ірі қара мал, асыл
тұқымды айғырлар, бұғылар, маралдар тағы басқа. Әр бір ересек мал мүліктік
обьект болып табылады.
Көп жылдық өсімдіктер- қолдан егілген, жас мөлшеріне тәуелсіз көп жылдық
өсімдіктер. Жас өсімдіктер дамуы толысқан өсімдіктерден бөлек есепке
алынады.
Жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар- ауыл шаруашылық мақсатта
пайдалану үшін жерді үстірт жақсарту шараларына жұмсалатын мүліктік емес
сипаттағы шығындар.
Басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорт мүлкі, жалға
алынған негізгі құралдарға жұмсалған күрделі салымдар.
Негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оларды
бағалаудың қабылданған біртұтас принципі болып табылады. Негізгі құралдарды
ақшаға шағып бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын айқындап, қайта
өндіруді жоспарлауға мүмкіндік береді. Негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы
құны, ағымды, баланстық құны, жойылу құны, тозу және қалдық құны болады.
Бастапқы (тарихи) құн – негізгі құралды сатып алуға, сатуға және және
жасап шығаруға кеткен нақты шығыннан және сатып алу барысында төленген
салық сомаларынан, сондай-ақ пайдалануға беру, тағы сол сияқты кез-келген
негізгі құралдарды жұмыс істеу жағдайына жеткізуге қатысты шығындардан
тұрады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны былайша қалыптасады:
Қайта бағаланған негізгі құралдар бойынша – олардың қайта бағалау
кезінде белгіленген тәртіппен бекітіліп, есепте көрсетілген қайта қалпына
келтіру құны;
Медігерлік және шаруашылық тәсілмен жасалған негізгі құралдар бойынша –
алуға, жеткізуге, құрастыруға және орнатуға кететін және объектілердің
мүліктік құнына енгізуге тиіс басқа шығындар;
Құрастыруды қажет етпейтін басқа машиналар бойынша – сатып алуға
байланысты басқа да шығындар;
Тегін алынған объектілер бойынша – тапсыру құжаттарында көрсетілген күн
(құрастыруды қажет ететін жабдықтар үшін жеткізу және құруға кететін
шығындар қоса есептеледі);
Пайдалануда болған, ақы төлеп сатып алынған объектілер бойынша сатып-
алуға, жеткізуге байланысты шығындар және алынатын объектілердің тозу
сомасын қоса есептегенде сатып алуға кеткен шығындар (құрастыруды қажет
ететін жабдықтар үшін алушының орнатуға кеткен шығындары қоса есептеледі);
Негізгі табынға қосылған жас малдар бойынша – малдарды өсірудің нақты
өзіндік құны;
Жас өсімдіктер бойынша - өсімдіктерді еккен сәттен пайдалануға бергенге
дейінгі егу, күтіп-баптау, көбейту, тазартуға кеткен нақты шығындар;
Толық төленген және ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар бойынша
– олардың ұзақ мерзімге жалға алу шартында көрсетілген құны;
Жерді жақсартуға жұмсалған күрделі шығындар бойынша – жүргізілген жұмыс
бойынша шыққан нақты шығындар.
Негізгі құралдардың бастапқы құны объект қайта жабдықталғанда (күрделі
қаржы тәртібімен жүзеге асырылған кеңейту, салып бітіру, жабдықтап бітіру,
жаңалау, қайта құру). Сондай-ақ объектінің жартылай жойғанда және
белгіленген тәртіппен негізгі құралды қайта бағалаған кезде ғана өзгереді.
Ағымды құн – бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі нарықтық
бағасы бойынша бағаланған құны.
Баланстық құн – бұл бухгалтерлік есепте және қаржылық есеп беруде
көрсетілген жинақталған тозу сомасы алып тастағандағы негізгі құралдардың
бастапқы немесе ағымды құны.
Сатылу (өткізу) құны – бір-бірін жақсы білетін, мәмлеге келуге дайын
тәуелсіз жақтардың негізгі құралдарды өзара айырбастауларына мүмкіндік
беретін өткізу құны болып тпбылады.
Жойылу құны – тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайда болатын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының болжамды
құны.
Тозу құны – негізгі құралдардың бастапқы және жойылу құралдарының
арасындағы айырмашылығы, былайша айтқанда, негізгі құралдардың
амортизациялық жолмен есептеліп, өндіріске немесе айналымға жатқызылған
шығындары.
Негізгі құралдардың қалдық құны – бұл өндірілген өнімге, орындалған
жұмысқа және көрсетілген қызметке әлі аударылмаған құн. Қалдық құнды
анықтау үшін бастапқы құннан негізгі құралдар объектісінің қолданыста болу
уақыты ұлғайған сайын мөлшері өсе түсетін есептелген тозу құнын алып
тастайды.
Бухгалтерлік есепте негізгі қорлар мүліктік объект бойынша тұтас теңгеге
дейін дөңгелектелген сомамен есептеледі. Соған байланысты барлық бейімдегіш
заттары мен қажет заттары бар аяқталған қондырғыны немесе белгілі бір
дербес қызметтерді орындауға арналған жекеше құрастырылған затты мүліктік
объект деп есептейді. Мүлік объектісіне мүліктік тізімдеу номері беріледі.
Объектілерді номерлеу әдетте реттік – сериялық жүйемен жүргізіледі.
Мүліктік тізімдеу номерлері мүлік карточкаларында және негізгі құрал
жабдықтар есебі мен қозғалысы құжаттарына беріледі. Мүліктік тізімдеу
номері әдетте объект қолданыста болған барлық кезеңде сақталады, ал ол
шығарылған кезде жаңадан түскен негізгі құрал жабдықтарға ұзақ уақытқа
дейін бұл номер берілмейді.
Негізгі құралдың есебі 12-ші ”Негізгі құралдар” бөлімшесінің мынадай
мүліктік активті шоттарында жүргізіледі:
121-ші ”Жер”
122-ші ”Ғимараттар мен қүұрылыс жайлары”
123-ші ”Машиналар мен жабдықтар”
124-ші ”Көлік құралдары”
125-ші ”Басқалары”
126-шы ”Аяқталмаған құрылыс”, бұл шотта аяқталмаған күрделі салымдар
көп жылдық өсімдіктерді өсіруге кеткен шығындар тағы да басқа шығындар
есептеледі.
Субъектідегі негізгі құралдар есебі бухгалтерлік есептің 6-шы ”Негізгі
құралдар есебі” стандартына сәйкес ұйымдастырылады.
Бұл стандарт меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығымен
субъектіге қарайтын негізгі құралдар есебінің әдістемесін айқындайды.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп
түсуінің, кәсіпорын ішінде орын ауыстыруының және шығуының, дұрыс құжаттық
рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетуін, олардың
материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды
пайдалануын бақылайды, негізгі құралдардың есептелген амммортизациясы мен
тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін,сондай-ақ есеп және калькуляция
объектілері бойынша амортизация шығындарының есебін, негізгі құралдардың
жаңа техниканы және оны қолданудың жаңа әдістердің тиімділігін, негізгі
құралдарды жөндеу бойынша шығындардың сенімді есебін, негізгі құралдарды
түгендеуді және қайта бағалауды, мезгілінде және толық өткізуді және
олардың нәтижесін есепте көрсетуді, негізгі құралдарды сату және олардың
басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетуді қамтамассыз етуге тиісті.
N6 стандартта атап көрсетілгендей, негізгі құралджардың есебіндегі басты
мәселе қабылдау сәтін, бастапқы құнын пайдалы қызмет ету мерзімін,
амортизация есептеу тәртібін және олардың шығу нәтижелерін анықтау болып
табылады.
Субъектінің қаржылық қортынды есеп беруінде мынадай ақпараттар ашылып
көрсетілуі керек.
- негізгі құралдардың әр түрі бойынша олардың қозғалысы: енгізілуі, шығып
кетуі, бастапқы құнының өзгеруі, өзгеру себептері ескеріле отырып есеп
берілетін кезеңнің басындағы және аяғындағы бастапқы құны;
- негізгі құралдардың әр түрі бойынша амортизация есептелген кезде:
амортизация есептеудің қолданылатын әдісі, амортизацияланатын негізгі
құрал жабдықтардың есеп беру кезеңінің басындағы және аяғындағы бастапқы
құны, есеп беру кезеңінің басындағы және аяғындағы жинақталған
амортизация сомасы;
- бағалау жүргізілген кезде: негізгі құралдардың әр түрі бойынша есеп беру
кезеңінің басындағы және аяғындағы ағымды құны, қайта бағалау жүргізудің
негіздемесі және мерзімділігі, қайта бағалау өткізілген күні, қайта
бағалау өткізу әдісі сараптық бағаның кім бергені.
Қаржылық қортынды есеп ақпараттарын пайдаланушылар үшін есеп беру
кезеңінің соңында мынадай ақпараттар ашылып көрсетілуге тиісті:
- уақытша пайдаланылмайтын негізгі құрал жабдықтарды бастапқы немесе ағымды
құны туралы;
- пайдаланудағы, амортизациясы толық есептелген негізгі құралдардың
бастапқы немесе ағымды құны туралы;
- міндеттемелер бойынша кепіл ретінде аманатқа берілген негізгі құралдарға
қойылған шектеулер мен олардың нақты бары туралы;
- есеп берілетін кезеңінің соңында пайдаланудан алынған, бірақ сату
мақсатымен негізгі құралдар құрамында есепте тұрған негізгі құрал
жабдықтардың жекелеген түрлерінің құны туралы;
- негізгі қралдарды қалпына келтіруге жұмсалатын шығындар мен байланысты
есеп саясаты туралы.
1.2 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ КІРІСКЕ АЛУ ЕСЕБІ
Негізгі құралдарды өндірістік ғимараттарды және тұрғын үйлерді,
құрылғыларды салу, машиналар, жабдықтар, көлік құралдарын сатып алу, өз
күшімен құрал-саймандар дайындау, басқа субъектілерінің жеке тұлғалардан
ақысыз алынған негізгі құралдардың келіп түсуі, объектілерді ұзақ мерзімге
жалға алу, жарғылық қорға қосқан үлес нәтижесінде келіп түседі. Негізгі
құрал-жабдықтардың түсуі мынадай құжаттармен рәсімделеді:
Негізгі құрал - жабдықтарды қабылдау-тапсыру актісі негізгі құралдар
құрамына жекелеген объектілерді енгізу үшін, қолданылып жүрген заңға сәйкес
олардың енгізілуі ерекше тәртіппен рәсімделуге тиіс жағдайда басқаларда
оларды пайдалануға беру үшін негізгі құрал-жабдықтардың бір бөлімінен
екіншісіне орын ауыстыруын рәсімдеу үшін, негізгі құралдарды қоймадан
пайдалануға тапсыруды рәсімдеу үшін, сондай-ақ басқа субъектіде тапсыру
кезінде негізгі құралдар құрамынан шығару үшін қолданылады.
Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезінде субъект жетекшісінің
өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы, әр бір жекелеген объектіге бір
данадан акт жасайды. Негізгі құралдардың бірнеше объектісін қабылдау-
тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал-сайманның,
жабдықтарды және т.б. есебін жүргізілген кезде, егер бұл объектілер бір
типті болса, құндары бірдей болып, бір календарьлық ай ішінде қабылданған
болса ғана жол беріледі. Рәсімделгеннен кейін осы объектіге қатысты
техникалық құжаттамасы қоса тіркеліп бухгалтерияға беріледі, бас бухгалтер
қол қойып, субъект жетекшісі немесе соған өкілетті адамдар бекітеді.
Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін
актіні екі дана етіп бөлім қызметкері толтырады. Алушының және тапсырушының
қолдары қойылған бірінші дана бухгалтерияға тапсырылады, екіншісі бөлімге –
тапсырушы цехқа беріледі.
Негізгі құралдарды ақысыз беру кезінде екі дана етіп жасалады.
Негізгі құралдарды басқа субъектіге сату кезінде акт үш дана болып
жасалады: бірінші екеуі өткізуші субъектіде қалады, үшінші дана негізгі
құралдарды қабылдаушы адамға беріледі.
Бухгалтерияға келіп түскен объектіні материалдық жауапты адамға бекітіп
мүліктік карточка ашады, объектіге мүлікті тізімдеу номерін беріп, N НҚ-13
үлгідегі мүліктік тізімге енгізеді, негізгі құралдарды алу туралы жазба
жасайды.
Негізгі құралдар келіп түскен кезде 12-ші ”Негізгі құралдар” бөлімшесі
шоттарының дебеті және төмендегі шоттардың кредиті бойынша шоттар
корреспонденциясы анықталады:
12-бөлімшенің тиісті шоттары негізгі құралдардың кәсіпорын ішінде орын
ауыстыруы, толық төленіп ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі құралдардың
қабылдануы;
126 – ақыға салынған немесе сатып алынған негізгі құралдар кіріске
алынғанда, негізгі құрал-жабдықтарға жататын уақытша салынған үйлер мен
ғимараттар пайдалануға берілгенде;
511 - құрылтайшылардың кәсіпорынның жарғылық капиталына негізгі құрал
түрінде қосқан үлесі іске алынғанда;
641-643 – еншілес тәуелді және бірлесіп бақыланатын кәсіпорындардан
негізгі құралдар алғанда;
722 – кәсіпорынға сыйға тартылған негізгі құралдардың құнына, тегін
алынған негізгі құралдардың құнына; мүлікті түгендеу кезінде анықталған
есепке кірілмеген негізгі құрал-жабдықтарының құнына;
431,432,441,451,453,671,687 – заңды және жеке тұлғалардан ақысына сатып
алынған негізгі құралдар кіріске алынғанда;
Егер сатып алынған негізгі құралдар бұрын қолданыста болған болса, онда
бұрынғы есептелген тозу сомасының шоттарын мынандай корреспонденциясы
жасалады:
122-125 шоттары дебеттеледі.
131-134 шоттары кредиттеледі.
Негізгі құралдардың аналитикалық есебі бухгалтерияда әр мүліктік
объектіге ашылатын мүліктік карточкаларда жүргізіледі. Бұл карточкаға келіп
түскен негізгі құрал-жабдықтардың актілері, техникалық төл құжаттары және
басқа құжаттар негізінде толтырылады. Карточкада объектілердің және олардың
жекелеген құрылымдық элементтерінің сипаттамасы техникалық құжаттама
мәліметтерін қайталамайтын етіп, қысқа және объектінің жеке ерекшеліктері
дәл көрсетілуі керек. Мүліктік карточка бухгалтерияда әр объектіге немесе
жекелеген объектілердің тобына жүргізіледі. Топтық есеп жағдайында карточка
негізгі құрал-жабдықтардың жекелеген объектілерінің позициялық жазбалары
жолымен толтырылады. Негізгі құрал-жабдықтарды басқа субъектіге
тапсыру(беру) кезінде, сондай-ақ негізгі құрал-жабдықтар объектілерінің
субъект ішінде орын ауыстырылуы кезінде негізгі құрал-жабдықтардың шығуы
туралы белгі соғуға ”Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру орнын ауыстыру”
актісі, ескіруі және тозуы салдарынан негізгі құрал-жабдықтар объектілерін
есептеп шығаруда ”Негізгі құралдар объектілерін есептеп шығару актісі”
негіз болады. Құрылысты салып бітіру, жабдықтап бітіру қайта құру және
жаңалау бойынша аяқталған жұмыс, объектіні жөндеу туралы жазбалар
карточкада ”Жөнделген, қайта құрылған және объектілерді қабылдау-тапсыру
актісі ” негізінде жүргізіледі.
“Объектінің қыскаша жеке сипаттамасы” бөлімінде негізгі объктінің тек
негізгі сапалық және сандық көрсеткіштері, сондай-ақ объектінің техникалық
құжаттамасында бар мәліметтерді қайталамай, осы объект үшін неғұрлым
мағызды екі-үш сапалық көрсеткіштермен шектеліп, оған қатысты маңызы
қосымша құрылыстар, бейімдегіштер мен тиесілі заттар жазылады. Негізгі
құралдардың топтама есебі жағдайында қысқаша жеке сипаттаманы әр объектіге
жекеше бермей, мүліктік карточкада есептелген объектілер тобына тұтастай
береді.
Қайта құру (жаңалау), құрылысын аяқтау және жабдықтап бітіру нәтижесінде
сипаттамадағы сапалық және сандық көрсеткіштері аяқтарлықтай өзгерген,
бұрынғы карточкада қайта құрылған (жаңартылған, жабдықталып біткен,
құрылысы аяқталған) объектіні сипаттайтын барлық көрсеткіштердің бәрін
тұтастай жазып көрсету мүмкін болмаған жағдайда жаңа карточкаға ауыстырады.
Ескі мүліктік карточка антықтама құжат ретнде сақталады.
Бухгалтериядағы толтырылған мүліктік карточкалар ”Негізгі құрал-
жабдықтарды есептеу” жөніндегі ”Мүліктік карточкалардың негізгі құралдардың
әрбір жіктік тобы” бойынша бір данадан жасалатын тізімдемесінде тіркеледі.
Карточкаларда негізгі құралдардың жыл басындағы келіп түсуі, ай аяғындағы
қалдық көрсетеді. Осы мәліметтер негізінде құралдардың нақты бары және
қозғалысы туралы есеп беру жасалады.
”Ақ-Ниет” Ашық Акционерлік Қоғамы бойынша 2001жылында келіп түскен
негізгі құралдар өте көп. Олар әр түрлі кәсіпорындардан келіп түседі.
2 кесте
Негізгі құралдарды келіп түсу туралы шаруашылық операциялар .
N Шаруашылық операция Сомасы Шот корреспонденциясы
Теңге
Дебет Кредит
1 ”Ақ-жайық” шаруашылығынан 275940 123 301
ақпан айында МИНИ-30 кіші
макарон цехы кіріске алынды
2 ”Мақтааралинвест” 37500 1232 671
жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінен
электродвигательдер келіп
түсті.
3 Жеке кәсіпкер М.Сармановтан 248000 1232 671
сәуір айында электростанция
сатып алынды.
4 Кәсіпорында жиһазбен 565334,5 125 671
жабдықтау үшін ”Бизнес
жиһаз” кәсіпорыннан шілде
айында жиһаз сатып алынды.
Бұл келіп түскен негізгі құралдардың барлығы кіріске алынғаннан кейін,
оларға негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісі толтырылады.
1.3 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ АМОРТИЗАЦИЯСЫНЫҢ ЖӘНЕ ТОЗУЫНЫҢ ЕСЕБІ
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің өзіндік
құрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады. Амортизациялық
аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске жұмсалатын шығынның,
жалпы табыстың көлемінің бұзылуына, салық салудағы дәлсіздікке әкеліп
соғады.
Амортизация—тозуына қарай негізгі құралдардың құнын олрдың көмегімен
өндірілетін өнімге аударатын объективті процесс, арнайы ақша қаражаттарын
негізгі құралдарды қарапайым және кеңейтіп өндіру үшін өндіріс немесе
айналыс шығындарына енетін амортизациялық аударымды пайдалану. Амортизация
үшін еңбек құралдарының өндіріс процесіне және құн жасауға қатысу
ерекшеліктері объективті негіз болады.
Амортизациялық аударымдар қатардан шыққан негізгі құралдарды қайта
қалпына келтіру үшін жұмсалады. Сондықтан қызмет етуінің бүкіл кезеңдегі
амортизациялық аударымдар мөлшері жоюдан түскен таза түсімді алып
тастағанда олардың бастапқы құнына тең болуы керек.
Амортизациялық аударулар амортизациялық нормалар бойынша жүзеге
асырылады. Амортизация нормасы - амортизациялық аударымдардың жылдық
сомасының негізгі құралдардың орташа жылдық құнына процентпен көрсетілген
қатынасы. Нормалар еңбек құралдарының өтелуінің нормативтік мерзімін
көрсететін экономикалық тиімді қызмет мерзіміне қарай белгіленеді.
Амортизациялық аудару нормалары әдетте негізгі құралдардың бастапқы немесе
қалпына келтіру құнына процентпен белгіленген. Мынандай негізгі құралдар
бойынша амортизация есептемейді: өнім беретін малдарға, кітапхана
қорларына, қаланы көріктендіру ғимараттарына, ортақ пайдаланатын автомобиль
жолдарына, бюджеттік ұйымдардың қорларына.
Кәсіпорындар негізгі құралдардың белгіленген амортизациялау нормасына
және баланстық құнына сүйеніп субьект балансында тұрған жекелеген топтар
немесе мүліктік объектілер бойынша ай сайын амортизациялық аударымдар жасап
отырады.
Есептелген амортизация сомасы ай сайын өндірілген өнімінің, орындалған
жұмыстың немесе көрсетілген жұмыстың өзіндік құнына апарылады. Бір жыл
ішінде осы ай үшін амортизациялық аударымдардың мөлшерін айқындау өткен
есептелген амортизациялық аударымдар сомасына сүйеніп, ілгері айдағы
негізгі құралдар құрамындағы өзгерістерге байланысты белгіленген нормаларға
сай реттеліп жасалады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады. Ал
шығып кеткен негізгі құралдар бойынша – шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Негізгі құралдарды тоқтатып қойып, техникалық қайта жарақаттандыру,
сондай-ақ оларды белгіленген тәртіппен тоқтатуға ауыстырған кезде
амортизация есептелмейді.
Жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеуді жалға беру
шартының немесе шарт талаптарына сай жалға беруші немесе жалға алушы
жасайды.
12-ші бөлімшенің шоттарында есептелген негізгі құралдар ай сайын
амортизацияланады. Амортизация есептеу кезінде өндіріс шығындары шоттары
126, 935, 946, 821 және басқалары дебеттеледі және 13-ші бөлімшесінің
шоттары кредиттеледі.
Бухгалтерлік есепте N6 ”Негізгі құралдардың есебі” деп аталатын
стандартында амортизацияны есептеуді төмендегі әдістері ұсынылған.
1. Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бір қалыпты (түзу
сызықты) есептеу әдісі, яғни объектінің құны оның қызмет ету мерзімі ішінде
өндіріс шығындарына бір келкі апарылады. Бұл әдіс негізгі құралдардың тозуы
оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына байланысты негізделген. Әр бір мерзім
үшін амортизациялық жарна сомасы амортизацияланушы құнды объектіні
пайдалану мерзіміне бөлу арқылы есептелінеді.
Бастапқы құны – жойылу құны
Пайдалану мерзімі
2. Амортизацияны орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды түрде есептеу
әдісі (өндірістік тәсіл). Бұл әдіс негізгі құралдардың тозуы тек пайдалану
нәтижесі болып табылады.
Бастапқы құн – жойылу құны
Орындалатын жұмыстың болжамды мөлшері
Жинақталған тозу сомасы жыл сайын орындалған жұмыстың көлеміне немесе
пайдалануға тікелей байланысты өсіп отырады, ал қалдық құн жойылу құнына
жеткенше, орындалған жұмыстың бір өлшем бірлігіне тікелей пропорционалды
түрде азайып отырады.
3. Амортизацияны есептеудің жеделдетілген әдістері.
Бұл әдісте өндірістік мақсатта пайдаланатын негізгі құралдардың көптеген
түрлері пайдалануды алғашқы жылдарында тиімдірек жұмыс істейді немесе
жоғары өнімділік қабілетін көрсетуге негізделген. Амортизацияны есептеудің
жеделдетілген әдістері:
А) кумулятивтік әдіс
Б) азайып отыратын қалдық әдіс.
Кумулятивтік әдіс – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген
мағынаны білдіреді. Яғни сандарды қосу бойынша тозудың есептеу тәсілі
есептеу коэффициентінің бөлімі болып табылатын объектінің қызмет ету
мерзіміндегі жылдар санын қосу арқылы анықталады. Мысалы автокөліктің
болжамды қызмет ету мерзімі бес жыл. Бірінші жылы обьектінің бастапқы
құнының 515 бөлігіне амортизация есептеледі. Екінші жылы 415, үшінші жылы
315, төртінші жылы 215, бесінші жылы 115 бөлігіне. Жыл сайын амортизация
нормасы-бөлімінде жылдар санының қосындысы, ал алымында: бірінші жыл үшін -
5, екінші жыл - 4, үшінші жыл - 3, төртінші жыл үшін - 2, бесінші жыл үшін
- 1 болатын бөлшек сан болып табылады.
Азайып отыратын қалдық әдісі. Бұл әдіс камулятивтік әдістің
принциптеріне негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасының
қолдану арқылы азайып отыратын қалдық әдісі деп те атайды. Мысалы
автокөліктің қызмет ету мерзімі 5 жыл. Бір қалыпты үлестіру әдісінде
амортизация нормасы 20% болады (100%5).
Екі еселенген нормамен есептеліп, азайып отыратын қалдық әдісінде
амортизациялау нормасы 40% (20%х2) болады.
Негізгі құралдардың тозуын есептеу. Негізгі құралдар өндіріс
процестеріне қатыса отырып, біртіндеп тозады. Тозудың екі түрі болады:
табиғи және сапалық (моральдық).
Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысуы
нәтижесінде және негізгі құралдарды пайдалануға тікелей қатысты емес, түрлі
сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық құбылыс нәтижесінің
ескіруінен пайда болады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы техникалық прогреске, өндіріс
әдістерін жетілдіруге және жаңартуға байланысты. Техникамен технологияны
жетілдіру жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың ұқсас өнімдерінің
арзандауына ықпал етеді.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы дегенді кең мағынада қолдану мына
факторлардан туындайды: өндірістен немесе жабдықтарды жаңартуға жаңалықтар,
технологиялық процессті жетілдіру – жаңа технология қолданған кезде
пайдаланудағы негізгі құралдарды тұтыну мүмкін емес, моральдық тозудың
нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін негізгі құрал-жабдықтар
объектілерін жаңа түрлерімен ауыстырады. Моральдық тозуды болдырмау
мақсатында жаңарту жұмыстарын жүргізеді.
Негізгі құүралдардың тозуын есептеу үшін 13 ”Негізгі құралдардың тозуы”
бөлімшесі шоттары қолданылады:
131 ”Ғимараттар мен құрылыс жайларының тозуы”
132 ”Машиналар мен жабдықтардың тозуы”
133 ”Көлік құралдарының тозуы”
134 ”Басқаларының тозуы”
Негізгі құралдардың жекелеген объектілері бойынша тозу сомасы
қажеттілігіне қарай мүліктің карточкаларда көрсетілген объектінің бастапқы
құны, оны пайдалануда болған нормативтік уақыты және амортизациялау
аударымдардың қолданылған нормалары негізінде белгіленеді. Толықтай
амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизация есептелінбейді. Егер
негізгі құралдар объектілері бойынша тозуды есептеу доғарылған болса, онда
негізгі құралдарда есептейтін мүліктік карточкаларда түрлі-түсті
карандашпен амортизация нормасы және қай кезден бастап амортизация есептеу
тоқтатылғандығы көрсетіледі.
Негізгі құралдардың тозуы субьект қабылданған амортизация есептеу нормалары
мен әдістеріне қарап көрініс табады.
”Ақ ниет” Акционерлік қоғам негізгі құралдардың амортизация-сын
есептеуде нормативтік әдіс қолданылады. Амортизация 1991 жылы ССРО
Министерлер кабинеті бекіткен нормалары бойынша есептелінеді. Нормтивтік
әдісте негізгі құралдардың барлық түріне белгілі бір процент тозу
есептелінеді. Соған қарап кәсіпорын негізгі құралдарға тозу есептейді.
Әрбір негізгі құрал обьектілеріне ай сайын амортизация есептеліп отырады.
Мысалы, құрылыс материалдары қоймасының баланстық құны 348000 теңге.
Амортизация нормасы 2,5%. Амортизация сомасы =348000x265100=870теңге.
Оған Дт 811 Кт 131 бухгалтерлік жазу берілді.
Зауыт басқармасының ғимараты бойынша: бастапқы құны 4937754теңге.
Амортизация нормасы 2,5%. Амортизация сомасы =
4937754х2,5100=123443,85теңге. Оған мына бухгалтерлік жазу берілді Дт 821
Кт 131.
1.4. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ЕСЕПТЕН ШЫҒАРУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЕСЕБІ, ОЛАРДЫҢ
ҚОЗҒАЛЫСЫ, НАҚТЫ БАРЫ ЖӨНІНДЕ ЕСЕП БЕРУ
Шаруашылықты жүргізуші субъект қолданып жүрген заңдарға сәйкес өзіне
тиісті үйлерді, ғимараттарды, құрал-жабдықтарды, көлік құралдары мен құрал
саймандарды басқа субъектілерге беруге, айырбастауға, жалға беруге, уақытша
тегін пайдалануға, беруге немесе заң актілерімен субъект жарғысында бұл іс-
әрекеттер көзделмеген болса, оларды баланстан шығарып тастауға болады.
Негізгі құрал - жабдықтардың есептен шығару табиғи және моралдық тозуына
байланысты жою қажет болғанда құрылыс жүргізгенде, кәсіпорындарда, цехтарда
немесе басқа объектілерді техникалық жағынан қайта жарақтандырып,
кеңейткенде, негізгі табыннан малдарды жарамсыз деп тапқанда, табиғи
қиыншылықтар мен апаттардың нәтижесінде пайдаланудың қалыпты жағдайлары
өзгергенде, баланстан тегін бергенде, сыйлағанда, басқа кәсіпорындарға
бергенде, өткізгенде және айырбастағанда жүзеге асады.
Жою толық және ішінара болады. Субъектіні балансынан жою тәртібіне
сәйкес пайдалану мерзімі біткен, табиғат зілзаласы мен апаттардың
нәтижесінде өзінің өндірістік мәнін жойған, қайта қалыпқа келтіру
экономикалық жағынан тиімсіз немесе мүмкін болмаған жағайда және оларды
іске асыруға немесе басқа шаруашылық жүргізуші субъектіге беруге болмайтын
тозығы жеткен ғимараттар, құрылыстар, құрал-жабдықтар, сондай-ақ басқа да
тозығы жеткен мүліктер шығарылып тасталынады.
Негізгі құрал-жабдықтардың жарамсыздығын анықтау үшін сондай-ақ қажетті
құжаттарды дайындау үшін құылтайшылар жиналысы шешімі мен құрамында бас
инжинер немесе субъект жетекшісінің орынбасары, бас бухгалтер немесе оның
орынбасары, материалдық жауапкершілігі бар тұлғалар, меншік иесінің өкілі
бар тұрақты жұмыс істейтін комиссиялар құрылады. Негізгі құрал-жабдықтардың
кейбір түрлерін баланстан шығарғанда комиссияға арнайы салалық мамандар
қатыстырылады (инженер-технолог, инженер-техник, инженер-механик).
Тұрақты жұмыс істейтін комиссиялар есептен шығарылуға тиісті
объектілермен тікелей танысып, олардың қайта қалыпқа келтіруге және одан
әрі пайдалануға жарамсыздығын; есептен шығарылу себептері, қажетті жағдайда
объектілердің уақытынан бұрын есептен шығарылуына кінәлілерді; кейбір
тораптарды, тетіктер мен материалдарды пайдалану мүмкіндіктерін және
олардың бағасын анықтайды; негізгі құрал-жабдықтардың есептен шығарылу
актілерін жасайды.
Негізгі құрал-жабдықтарды толық және ішінара есептен шығару кезінде
пайдаланатын ”Негізгі құрал-жабдықтарды жою туралы акт” арқылы жүзеге
асады. Актіні субъектінің басшысы тағайындаған комиссия немесе соған
уәкілетті адам екі дана етіп дайындайды. Актінің бірінші данасы
бухгалтерияға беріледі, екінші негізгі құрал-жабдықтардың сақталуына
жауапты кісіде болады.
Баланстан автокөлік құралдарының барлық түрін есептеп шығару ”Авто көлік
құралдардың есептен шығару актісінде” көрсетіледі. Бұл жоғарыдағыдай екі
данадан жасалады.
Өнім беретін және жұмысқа пайдаланатын малды негізгі табынан өнім
беруге, жұмысқа қабілеті төмендегенде, пайдалы қасиетерін жоғалтқанда
негізгі табын есебінен шығарып тастайды. ”Негізгі табыннан малды жарамсыз
деп тану актісін” жасағанда комиссия малды бағалау тізімдемелері мен малдың
денсаулығы туралы, олардың қандай жағдайға пайдаланылғандығы жөніндегі
шешімдерді негізге алады.
Негізгі құрал-жабдықтарды жою актілері және негізгі табыннан малды
жарамсыз деп тану туралы актілердің негізінде мүліктік карточкаларда,
мүліктік карточкалар бос тізбесінде және негізгі құрал-жабдықтар пайдаланып
жатқан орындардағы мүліктік тізімдерде негізгі құрал-жабдықтар мен малдың
есептен шығарылып тасталғандығы туралы белгі қойылады.
Негізгі құрал-жабдықтарды есептен шығарудың қабылданған тәртібін бұзған
жағдайда, сондай-ақ жою нәтижесінде алынған материалдық құндылықтарға
жауапсыздықпен қарау антықталса, оған кінәлі адамдар жауапқа тартылады.
Басы артық, пайдаланылмайтын құрал-жабдықты, көлік құралдарын, жұмысқа
пайдаланылатын және өнім алатын малды заңды немесе жеке тұлғаларға сатуға
болады.
Негізгі құрал-жабдықтарды бір кәсіпорыннан екіншіге беру екі дана етіп
дайындалатын, N НҚ-1 үлгідегі акт арқылы жүзеге асырылады. Акт негізінде
мүліктік түгендеу карточкалары мен негізгі құрал-жабдықтардың мүліктік
түгелдеу тізіміне негізгі құрал-жабдықтардың кәсіпорын балансынан
шығарылғандығы туралы белгі қойылады.
Негізгі құралдар орын ауыстырғанда 12 негізгі ”Негізгі құралдар”
бөлімшесі шоттарының дебеті және кредиті бойынша бухгалтерлік жазу
орындалады. Негізгі құралдардың есептен шығарылуы жөніндегі шоттардың
корреспонденциясын қарастырамыз.
Негізгі құралдардың есептен шығарылуы шоттардың корреспонденциясын
4 кесте
Рет Шаруашылық Сомасы, Шоттардың
N операцияларының мазмұнытеңге корреспонденциясы
(мың)
Дебет Кредит
1 2 3 4 5
А. Негізгі құралдардың барлық түрін жою
Негізгі құралдарды
есептен шығару
актісінің негізінде
өндіріс
құрал-жабдықтары
есептен шығарылды:
1 Объектінің пайдала-ну
кезіндегі есептел-ген 34986 132 123
тозу сомасына
2 Объектінің қалдық 514 842 123
құнына
3 Объектінің бөлшек-теу
үшін төлеммен қоса
еңбекақы есептеледі: 1370 842 681
есептелген еңбекақы
сомасы
4 Әлеуметтік және
зейнетақы қорына 438 842 653
төлемдер
5 Жойылған объектіні
тасымалдағанты үшін
автокөлік 55 842 671
шаруашылығының шоты
акцептелді (келісілді)
6 Негізгі құрал-жабдықтар1800 206 722
объекті-сін жоюдан
түскен материалдар
(металл сынықтары)
кіріске алынды
7 Жыл аяғында кіріс пен
шығыс “жиын-тық табыс 2404 571 842
(зиян)” шотына
жатқызылды:
8 Негізгі
құрал-жабдықтардың 1800 722 571
жоюдан түскен табыс
Ә. Негізгі құрал-жабдықтарды сатып өткізу
1 Құрал-жабдықты са-тып
өткізген кездегі тозу 1600 132 123
сомасына
2 Сатып өткізілген
құрал-жабдықтың қалдық 2340 842 123
құнына
Барлығы: 3940 - -
3 Сатылған құрал-жабдық
үшін сатып алушыдан 3000 301 722
төлем талап етіледі
сатылу құнына
Барлығы: 3000 - -
Б. Негізгі құралдар басқа кәсіпорынға тегін берілді
1 Есептелінген тозу 4000 132 123
сомасына
2 Берілуші объектінің 1600 842 123
қалдық құнына
Барлығы: 5600 - -
3 Берілген объектінің
сатып-өткізу құны-нан 896 842 633
алынатын, ҚҚС
В. Негізгі құралдардың басқа шаруашылық серіктестіктерінің
жарғылық капиталына қосқан үлесі ретінде салынуы
1 Кәсіпорының басқа
шаруашылық
серік-тестіктерінің 2000 842 123
жарғы-лық капиталына
негізгі құралдар
тү-рінде қосқан үлесі:
Жарғылық капиталына
берілген негізгі
құралдардың қалдық
құнына
2 Жарғылық капиталға үлес
қосуға дейінгі негізгі 2000 132 123
құралдардың тозу
сомасына
3 Жарғылық капиталға үлес
қосу ретінде
қабылданған негізгі 3200 41-144 722
құралдардың келісімді
құнына
Г. Негізгі құралдардың ішкі орын ауыстырулары
1 Негізгі құрал-жабдықтар
бір пункттен екіншісіне3000 121-125 121-125
берілді
Негізгі құралдардың жиынтық есебін ұйымдастыру. “ Негізгі құралдардың
қозғалысы есепке алу карточкалары” және “Негізгі құралдарды жалға алу, ұзақ
мерзімге жалға алуды есепке алу карточкалары” 12 “Негізгі құралдар”
бөлімшесіндегі шоттардың дебеті бойынша жалпыланған, жинақталған
тізімдемелерден алғашқы мәліметтер мен мүліктік карточкалар негізінде
толтырылады. Бұл карточкалар классификациялық топтарға бөлінеді де “Бас
кітаппен” салыстырылғаннан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ
1.1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР, ОЛАРДЫ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ЖІКТЕУ
1.2 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ КІРІСКЕ АЛУ ЕСЕБІ
1.3 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ АМОРТИЗАЦИЯСЫНЫҢ ЖӘНЕ ТОЗУЫНЫҢ ЕСЕБІ
1.4. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ЕСЕПТЕН ШЫҒАРУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЕСЕБІ, ОЛАРДЫҢ
ҚОЗҒАЛЫСЫ, НАҚТЫ БАРЫ ЖӨНІНДЕ ЕСЕП БЕРУ
1.5. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ МҮЛІКТІК ТҮГЕЛДЕУ ЖӘНЕ ҚАЙТА БАҒАЛАУ.
1.6 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЖӨНДЕУ ЕСЕБІ
II. “АҚ НИЕТ” АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ АУДИТІ
2.1. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ АУДИТОРЛЫҚ ТЕКСЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫ.
2.2. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ҚҰЖАТТАУДЫҢ АУДИТІ
2.3. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ КЕЛІП ТҮСУІ БОЙЫНША ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ АУДИТІ
2.4. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТОЗУЫНЫҢ ДҰРЫС ЖӘНЕ УАҚЫТЫЛЫ ЕСЕПТЕЛУІНІҢ
АУДИТОРЛЫҚ ТЕКСЕРУІ
2.5 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЖӨНДЕУДІҢ, ЖАЛҒА АЛУДЫҢ АУДИТІ
2.6 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІН ЖӘНЕ АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар кәсіпорынды басқаруда бухгалтерлік есептің ролінің
жоғарылауын қажет етеді. Үнемі өзгеріп отыратын нарықтық конъюктура және
бәсекенің дамуы жағдайында кәсіпорынды басқаруда шешімдерді қабылдау үшін
нақты, сенімді, уақтылы ақпарат керек.
Бұл жағдайда кәсіпорында өз жұмысын бақылау, жетілдіру үшін бухгалтерлік
есепті белсенді қолдану қажеттілігі жоғарылайды.
Басқару жүйесінде есеп маңызды орынға ие. Ол өндіріс процесін, бөлу және
тұтынуды көрсетеді. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды және оның
қызметін жоспарлауда негізгі қызметті атқарады.
Бухгалтерлік есеп тек шаруашылық қызметті көрсетіп қана қоймай, оған
әсер етіп отырады.
Сондай-ақ есеп барлық шаруашылық қорлардың сақталуына, бақылауына,
олардың дұрыс қолдануына ең қажетті құрал болып табылады.
Бухгалтерлік есеп жүйесінде ерекше орын алатын мәселе негізгі қорлардың
жағдайымен байланысты. Бұл өзінің жиынтығында өндірістік – техникалық
базаны қалыптастырады және шаруашылықтың өндірістік мақсатын айқындайды.
Қазіргі жағдайда кәсіпорын негізгі құралдардың есебіне ерекше көңіл
аудару керек. Нарықтық экономика жағдайында негізгі құралдар өндірушілер
арасындағы бәсекелестікке сай үнемі қайта бағалануға әкеліп соғуда.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – негізгі құралдардың есебі саласындағы
қазіргі уақыттағы енгізілген заң актілерін және теориялық материалдарды
оқып білу. Сонымен қатар соңғы заң өзгерістерінен хабардар болу. Негізгі
қорлардың құрамын, оларды бағалау тәртібін, құжатталуын және басқа да
аспектілерімен жан-жақты танысу болып табылады.
“Ақ Ниет” акционерлік қоғамының мәліметтері дипломдық жұмыста
қолданылады.
С.М.Киров атындағы мақта тазалау зауыты тамыры тереңнен басталып,
тағдыры Қызыл-Іұм өңіріндегі өзге өңдеуші өндірістермен тағдырлас, сол
өндірістің ішіндегі ең көнесі.
Зауыт сегізінші бес жылдықта өз алдына отау тігіп, көне “Багара”
селосы, қазіргі Киров атындағы мақта қабылдау пунктінің орнында шаңырақ
көтерді.
Жаңа зауыт 1967 жылдың наурыз айында іске қосылып, сол жылдың қыркүйек
айында өнім шығаруға кірісті. Қазіргі таңда жан-жақты толысып, техникалық
саяси-әлеуметтік және де экономикалық өсудің жоғары сатысына көтерілген.
Зауыт құрылған жылдары өндіріске пайданылған механизмдер мен жалпы
техниканы бүгінгі күнгі озық прогресті техникамен механизмдермен
салыстыруға болмас еді.
Ол кездегі зауыттың өнім өңдеу мүмкіндігі қазіргіден анағұрлым төмен
жағдайда болатын. Небәрі сағатына 3-12 тонна ғана шикізат тазалауға
қабілеті жететін. Күнделікті жұмыс барысында атқарылатын жұмысың көбі қол
еңбегіне тиетін.
Шикізатты кептіру және тазалау жұмыстарында өте көп қиыншылықтар
кездесетін. Сондай-ақ өнімнің сапасын жоғарылату мақсатындағы кептіру
процесі қазіргідей газбен емес жанар жағар май жағу арқылы жүргізілетін.
Зауыт басшылары бүкіл жұмыстың алдағы уақытта нәтижесіз екендігіне көз
жеткізе отырып, өндірісті түбегейлі реконструкциялауды жоспарлады. Зауыт
шикізатты алғашқы тазалаудан өткізу жұмыстары прогреске қол жеткізді. Мақта
тазалау цехі, жылу жүйесі, насос станциясы, су жүйесі, үш қабатты кеңсе
салынып іске қосылды.
Зауыттың кешегі күнгі жетістігі бүгінгісімен, бүгінгісі ертеңгісімен
салыстыруға болмайды. Қазіргі зауыттың өнім өңдеу мүмкіндігі сөткесіне 60-
70 тоннаға жеткізіліп, бұрынғы жылдарға қарағанда 1-1,5 есе жоғарылап отыр.
Дәл бүгінгі таңдағы жағдайы одан да жақсаруда. Бұл зауыт қазіргі
уақытта ”Ақ Ниет” Акционерлік қоғамы деп аталады. Оның негізгі қызметі
мақтаны өңдеп, улюк, линт, мамық, шит, мақта майын шығару.
”Ақ Ниет” Акционерлік қоғамы өз өнімдерін экспортқа шығарып,
шетелдермен, республика аумағындағы көптеген кәсіпорындарымен тығыз
байланыс жасайды.
Кәсіпорын қарамағында 30-ға жуық мақта дайындау пункттері бар.
Пункттерде дайындалған мақта зауытқа жеткізіліп отырады. Мұнда барлығы
маман кадрларымен қамтылған.
1 Кесте
“Ақ-Ниет” АІ қаржы-экономикалық қызметінің негізгі көрсеткіштері 2001-
2002 ж.ж.
N Көрсеткіштер Өлшем 2001 2002 Ауытқу Өсу
бірлігі (+;-) қарқыны
%
1 Сатудан алынатын Мың теңге1602656 1741214 +138558 108,6
табыс
2 Өндірілген өнімніңМың теңге1473249 1689665 +216416 114,7
өзіндік құны
3 Жалпы табыс Мың теңге129407 51549 -77858 39,8
(1-2)
4 Кезең шығындары Мың теңге38858 15465 -23393 39,8
(3-5)
5 Таза табыс Мың теңге90549 36084 -54465 39,8
6 Рентабельдік Пайыз 5,6 2,1 -3,5 37,5
(51)
7 Жүмысшылардың Адам 710 848 +138 119,4
орташа тізімдік
саны
8 Еңбек өнімділігі Мың теңге2257,26 2053,32 -203,94 90,9
(17)
9 Негізгі қорлардың Мың теңге193924 206212 +12288 106,3
жылдық орташа құны
10 Іор қайтарымдылығыТеңге 8,26 8,44 0,18 102,2
(19)
I. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ
1.1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР, ОЛАРДЫ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ЖІКТЕУ
Өндіріс процесі еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынатын шала
фабрикаттар) және еңбек құрал-жабдықтары болып бөлінетін өндіріс құрал-
жабдықтарының қатысуымен жүзеге асырылады. Еңбек құрал-жабдықтарының
құрамына белгілі бір заттарды жатқызу олардың сыртқы белгілеріне қарап
емес, өндіріс процесінде атқарар роліне қарап белгіленеді.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Негізгі құралдар дегеніміз - ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық-
заттық құндылықтар (ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар, жабдықтар,
көлік құралдары, құрал саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі,
жұмысқа пайдаланатын және өнім беретін құралдар т.б.). Шаруашылық қызметте
пайдалануға арналған негізгі құралдарды қайта сатуға немесе ақшаға
айналдыруға болмайды.
Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар
бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субъект балансында көрініс
табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында
пайдаланылады, олар бірте-бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай
отырып, өз құнын бірте-бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады (станок
немесе автомашина өндірісте бірнеше жыл бойы пайдаланылады).
Айналым қаражатты бір өндіріс процесінде пайдаланады және өз құнын
тұтастай жаңадан өндірілген өнімге аударады.
Негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді:
Өндірістік негізгі құралдар (машиналар, жабдықтар, көлшік құралдары,
ғимараттар, құрылыстар) дегеніміз мөлшері мен техникалық жарақтандырылуы
тікелей байланысты болатын өндірістік құралдар. Негізгі өндірістік
құралдардың пайдалануын сипаттайтын жинақтаушы экономикалық құралдардың бір
өлшеміне шаққандаға өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнім болып
табылатын қор қайтарымы.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар – тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын үй коммуналдық
шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы
өтеуге арналған.
Иеленуге (тиесілігіне) қарай негізгі құралдар меншікті және жалға
алынған болып бөлінеді.
Меншікті дегеніміз субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып
саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы 001-ші
”Жалға алынған негізгі құралдар” баланстан тыс шотында есептейді. Жалға алу
мерзімі аяқталған соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген
бағамен сатып алуына болады. Оларды 121-ші ”Жер”, 122-ші ”Ғимараттар мен
құрылыс жайлары”, 124-ші ”Көлік құралдары”, 125-ші ”Басқа да негізгі
құралдар” шоттарының тиісті аралық шоттарында есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдарды жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған (тоқталып қойған) және қорда тұрған деп бөлінеді. Жұмыс істеп
тұрғанда пайдаланудағы құрал-жабдықтар жатады. Жұмыс істемей тұрғандар бұл
тоқтатылып қоюына немесе басқа жағдайларға байланысты уақытша
пайдаланылмайтын негізгі құрал-жабдықтар. Қорда сақтаулы негізгі құрал-
жабдықтарға жұмыс істеп тұрғандарды жоспарлы түрде ауыстыру үшін құрылған
қордағы объектілер жатады.
Заттық құрамына қарай негізгі қралдар мүліктік және мүліктік емес болып
бөлінеді. Мүліктікке заттай көрінісі бар, санауға және өлшеуге болатындар
(үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік еместерге
пайдаланылатын жер, орман, суға (ғимараттардан басқа) күрделі қаржы салымы,
яғни заттық нысаны жоқ шығындар жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне қарай мынадай түрлерге (топтарға) бөлінеді: жер, үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар, және құрал-жабдықтар.
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамына енетіндер: жер-
субъект меншік құқығымен сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерді
меншіктену құқығы жер учаскелеріне құқық актісімен расталуы керек. Жерді
меншіктену құқығы актісі берілген әр жер учаскесі мүліктік объект болады;
Үйлер – халыққа еңбек етуге, тұруға әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге
жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған сәулет-
құрылыс объектілері. Әр бір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;
Ғимараттар - еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік-құрылыс объектілері. Барлық жағдайлары бар әр жеке ғимарат
мүліктік объект болып табылады;
Өткізгіш тетіктер – электр және жылу немесе механикалық энергияны өткізу
қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмисссиялар, құбырлар). Электр
желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу қондырғыларының желісі
немесе генератор клемдерінен бөлу қондырғыларына дейін, қабылдау
подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор жайына (құжырасына)
дейін мүліктік объект бола алады;
Машиналар мен жабдықтар – күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы
машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылыр мен
лабораториялық жабдықтар; әр машина, егер ол басқа мүліктік объектінің
бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімдегіш құралдарды, соған тиісті заттарды,
аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объект болып
саналады.
Көлік құралдары – адамдар және жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары. Әр объект соған тиісті барлық бейімделгіш құралдары мен заттарын
қоса алғанда мүліктік объект болып табылады.
Құрал-сайман - қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағаштарды және тағы
басқаларды өңдеу үшін машиналарға бекітілген заттар. Басқа мүліктік
объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана мүліктік объект болып табылады;
Өндірістік мүлік және соған тиісті заттар - өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті
қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы материалды сақтауға
арналған сиымды заттар; өндірістік мәні бар заттар. Басқа мүліктік
объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар зат мүліктік
объект болады.
Шаруашылық мүлік – кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары. Дербес
мәні бар обьект мүліктік обьект болып табылады.
Жұмысқа пайданылатын және өнім беретін мал- ат, өгіз, түйе және басқа
жұмысқа пайданылатын малдар: өнім беретін мал- мүйізді ірі қара мал, асыл
тұқымды айғырлар, бұғылар, маралдар тағы басқа. Әр бір ересек мал мүліктік
обьект болып табылады.
Көп жылдық өсімдіктер- қолдан егілген, жас мөлшеріне тәуелсіз көп жылдық
өсімдіктер. Жас өсімдіктер дамуы толысқан өсімдіктерден бөлек есепке
алынады.
Жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар- ауыл шаруашылық мақсатта
пайдалану үшін жерді үстірт жақсарту шараларына жұмсалатын мүліктік емес
сипаттағы шығындар.
Басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорт мүлкі, жалға
алынған негізгі құралдарға жұмсалған күрделі салымдар.
Негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оларды
бағалаудың қабылданған біртұтас принципі болып табылады. Негізгі құралдарды
ақшаға шағып бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын айқындап, қайта
өндіруді жоспарлауға мүмкіндік береді. Негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы
құны, ағымды, баланстық құны, жойылу құны, тозу және қалдық құны болады.
Бастапқы (тарихи) құн – негізгі құралды сатып алуға, сатуға және және
жасап шығаруға кеткен нақты шығыннан және сатып алу барысында төленген
салық сомаларынан, сондай-ақ пайдалануға беру, тағы сол сияқты кез-келген
негізгі құралдарды жұмыс істеу жағдайына жеткізуге қатысты шығындардан
тұрады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны былайша қалыптасады:
Қайта бағаланған негізгі құралдар бойынша – олардың қайта бағалау
кезінде белгіленген тәртіппен бекітіліп, есепте көрсетілген қайта қалпына
келтіру құны;
Медігерлік және шаруашылық тәсілмен жасалған негізгі құралдар бойынша –
алуға, жеткізуге, құрастыруға және орнатуға кететін және объектілердің
мүліктік құнына енгізуге тиіс басқа шығындар;
Құрастыруды қажет етпейтін басқа машиналар бойынша – сатып алуға
байланысты басқа да шығындар;
Тегін алынған объектілер бойынша – тапсыру құжаттарында көрсетілген күн
(құрастыруды қажет ететін жабдықтар үшін жеткізу және құруға кететін
шығындар қоса есептеледі);
Пайдалануда болған, ақы төлеп сатып алынған объектілер бойынша сатып-
алуға, жеткізуге байланысты шығындар және алынатын объектілердің тозу
сомасын қоса есептегенде сатып алуға кеткен шығындар (құрастыруды қажет
ететін жабдықтар үшін алушының орнатуға кеткен шығындары қоса есептеледі);
Негізгі табынға қосылған жас малдар бойынша – малдарды өсірудің нақты
өзіндік құны;
Жас өсімдіктер бойынша - өсімдіктерді еккен сәттен пайдалануға бергенге
дейінгі егу, күтіп-баптау, көбейту, тазартуға кеткен нақты шығындар;
Толық төленген және ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар бойынша
– олардың ұзақ мерзімге жалға алу шартында көрсетілген құны;
Жерді жақсартуға жұмсалған күрделі шығындар бойынша – жүргізілген жұмыс
бойынша шыққан нақты шығындар.
Негізгі құралдардың бастапқы құны объект қайта жабдықталғанда (күрделі
қаржы тәртібімен жүзеге асырылған кеңейту, салып бітіру, жабдықтап бітіру,
жаңалау, қайта құру). Сондай-ақ объектінің жартылай жойғанда және
белгіленген тәртіппен негізгі құралды қайта бағалаған кезде ғана өзгереді.
Ағымды құн – бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі нарықтық
бағасы бойынша бағаланған құны.
Баланстық құн – бұл бухгалтерлік есепте және қаржылық есеп беруде
көрсетілген жинақталған тозу сомасы алып тастағандағы негізгі құралдардың
бастапқы немесе ағымды құны.
Сатылу (өткізу) құны – бір-бірін жақсы білетін, мәмлеге келуге дайын
тәуелсіз жақтардың негізгі құралдарды өзара айырбастауларына мүмкіндік
беретін өткізу құны болып тпбылады.
Жойылу құны – тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайда болатын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының болжамды
құны.
Тозу құны – негізгі құралдардың бастапқы және жойылу құралдарының
арасындағы айырмашылығы, былайша айтқанда, негізгі құралдардың
амортизациялық жолмен есептеліп, өндіріске немесе айналымға жатқызылған
шығындары.
Негізгі құралдардың қалдық құны – бұл өндірілген өнімге, орындалған
жұмысқа және көрсетілген қызметке әлі аударылмаған құн. Қалдық құнды
анықтау үшін бастапқы құннан негізгі құралдар объектісінің қолданыста болу
уақыты ұлғайған сайын мөлшері өсе түсетін есептелген тозу құнын алып
тастайды.
Бухгалтерлік есепте негізгі қорлар мүліктік объект бойынша тұтас теңгеге
дейін дөңгелектелген сомамен есептеледі. Соған байланысты барлық бейімдегіш
заттары мен қажет заттары бар аяқталған қондырғыны немесе белгілі бір
дербес қызметтерді орындауға арналған жекеше құрастырылған затты мүліктік
объект деп есептейді. Мүлік объектісіне мүліктік тізімдеу номері беріледі.
Объектілерді номерлеу әдетте реттік – сериялық жүйемен жүргізіледі.
Мүліктік тізімдеу номерлері мүлік карточкаларында және негізгі құрал
жабдықтар есебі мен қозғалысы құжаттарына беріледі. Мүліктік тізімдеу
номері әдетте объект қолданыста болған барлық кезеңде сақталады, ал ол
шығарылған кезде жаңадан түскен негізгі құрал жабдықтарға ұзақ уақытқа
дейін бұл номер берілмейді.
Негізгі құралдың есебі 12-ші ”Негізгі құралдар” бөлімшесінің мынадай
мүліктік активті шоттарында жүргізіледі:
121-ші ”Жер”
122-ші ”Ғимараттар мен қүұрылыс жайлары”
123-ші ”Машиналар мен жабдықтар”
124-ші ”Көлік құралдары”
125-ші ”Басқалары”
126-шы ”Аяқталмаған құрылыс”, бұл шотта аяқталмаған күрделі салымдар
көп жылдық өсімдіктерді өсіруге кеткен шығындар тағы да басқа шығындар
есептеледі.
Субъектідегі негізгі құралдар есебі бухгалтерлік есептің 6-шы ”Негізгі
құралдар есебі” стандартына сәйкес ұйымдастырылады.
Бұл стандарт меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығымен
субъектіге қарайтын негізгі құралдар есебінің әдістемесін айқындайды.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп
түсуінің, кәсіпорын ішінде орын ауыстыруының және шығуының, дұрыс құжаттық
рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетуін, олардың
материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды
пайдалануын бақылайды, негізгі құралдардың есептелген амммортизациясы мен
тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін,сондай-ақ есеп және калькуляция
объектілері бойынша амортизация шығындарының есебін, негізгі құралдардың
жаңа техниканы және оны қолданудың жаңа әдістердің тиімділігін, негізгі
құралдарды жөндеу бойынша шығындардың сенімді есебін, негізгі құралдарды
түгендеуді және қайта бағалауды, мезгілінде және толық өткізуді және
олардың нәтижесін есепте көрсетуді, негізгі құралдарды сату және олардың
басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетуді қамтамассыз етуге тиісті.
N6 стандартта атап көрсетілгендей, негізгі құралджардың есебіндегі басты
мәселе қабылдау сәтін, бастапқы құнын пайдалы қызмет ету мерзімін,
амортизация есептеу тәртібін және олардың шығу нәтижелерін анықтау болып
табылады.
Субъектінің қаржылық қортынды есеп беруінде мынадай ақпараттар ашылып
көрсетілуі керек.
- негізгі құралдардың әр түрі бойынша олардың қозғалысы: енгізілуі, шығып
кетуі, бастапқы құнының өзгеруі, өзгеру себептері ескеріле отырып есеп
берілетін кезеңнің басындағы және аяғындағы бастапқы құны;
- негізгі құралдардың әр түрі бойынша амортизация есептелген кезде:
амортизация есептеудің қолданылатын әдісі, амортизацияланатын негізгі
құрал жабдықтардың есеп беру кезеңінің басындағы және аяғындағы бастапқы
құны, есеп беру кезеңінің басындағы және аяғындағы жинақталған
амортизация сомасы;
- бағалау жүргізілген кезде: негізгі құралдардың әр түрі бойынша есеп беру
кезеңінің басындағы және аяғындағы ағымды құны, қайта бағалау жүргізудің
негіздемесі және мерзімділігі, қайта бағалау өткізілген күні, қайта
бағалау өткізу әдісі сараптық бағаның кім бергені.
Қаржылық қортынды есеп ақпараттарын пайдаланушылар үшін есеп беру
кезеңінің соңында мынадай ақпараттар ашылып көрсетілуге тиісті:
- уақытша пайдаланылмайтын негізгі құрал жабдықтарды бастапқы немесе ағымды
құны туралы;
- пайдаланудағы, амортизациясы толық есептелген негізгі құралдардың
бастапқы немесе ағымды құны туралы;
- міндеттемелер бойынша кепіл ретінде аманатқа берілген негізгі құралдарға
қойылған шектеулер мен олардың нақты бары туралы;
- есеп берілетін кезеңінің соңында пайдаланудан алынған, бірақ сату
мақсатымен негізгі құралдар құрамында есепте тұрған негізгі құрал
жабдықтардың жекелеген түрлерінің құны туралы;
- негізгі қралдарды қалпына келтіруге жұмсалатын шығындар мен байланысты
есеп саясаты туралы.
1.2 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ КІРІСКЕ АЛУ ЕСЕБІ
Негізгі құралдарды өндірістік ғимараттарды және тұрғын үйлерді,
құрылғыларды салу, машиналар, жабдықтар, көлік құралдарын сатып алу, өз
күшімен құрал-саймандар дайындау, басқа субъектілерінің жеке тұлғалардан
ақысыз алынған негізгі құралдардың келіп түсуі, объектілерді ұзақ мерзімге
жалға алу, жарғылық қорға қосқан үлес нәтижесінде келіп түседі. Негізгі
құрал-жабдықтардың түсуі мынадай құжаттармен рәсімделеді:
Негізгі құрал - жабдықтарды қабылдау-тапсыру актісі негізгі құралдар
құрамына жекелеген объектілерді енгізу үшін, қолданылып жүрген заңға сәйкес
олардың енгізілуі ерекше тәртіппен рәсімделуге тиіс жағдайда басқаларда
оларды пайдалануға беру үшін негізгі құрал-жабдықтардың бір бөлімінен
екіншісіне орын ауыстыруын рәсімдеу үшін, негізгі құралдарды қоймадан
пайдалануға тапсыруды рәсімдеу үшін, сондай-ақ басқа субъектіде тапсыру
кезінде негізгі құралдар құрамынан шығару үшін қолданылады.
Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезінде субъект жетекшісінің
өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы, әр бір жекелеген объектіге бір
данадан акт жасайды. Негізгі құралдардың бірнеше объектісін қабылдау-
тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал-сайманның,
жабдықтарды және т.б. есебін жүргізілген кезде, егер бұл объектілер бір
типті болса, құндары бірдей болып, бір календарьлық ай ішінде қабылданған
болса ғана жол беріледі. Рәсімделгеннен кейін осы объектіге қатысты
техникалық құжаттамасы қоса тіркеліп бухгалтерияға беріледі, бас бухгалтер
қол қойып, субъект жетекшісі немесе соған өкілетті адамдар бекітеді.
Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін
актіні екі дана етіп бөлім қызметкері толтырады. Алушының және тапсырушының
қолдары қойылған бірінші дана бухгалтерияға тапсырылады, екіншісі бөлімге –
тапсырушы цехқа беріледі.
Негізгі құралдарды ақысыз беру кезінде екі дана етіп жасалады.
Негізгі құралдарды басқа субъектіге сату кезінде акт үш дана болып
жасалады: бірінші екеуі өткізуші субъектіде қалады, үшінші дана негізгі
құралдарды қабылдаушы адамға беріледі.
Бухгалтерияға келіп түскен объектіні материалдық жауапты адамға бекітіп
мүліктік карточка ашады, объектіге мүлікті тізімдеу номерін беріп, N НҚ-13
үлгідегі мүліктік тізімге енгізеді, негізгі құралдарды алу туралы жазба
жасайды.
Негізгі құралдар келіп түскен кезде 12-ші ”Негізгі құралдар” бөлімшесі
шоттарының дебеті және төмендегі шоттардың кредиті бойынша шоттар
корреспонденциясы анықталады:
12-бөлімшенің тиісті шоттары негізгі құралдардың кәсіпорын ішінде орын
ауыстыруы, толық төленіп ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі құралдардың
қабылдануы;
126 – ақыға салынған немесе сатып алынған негізгі құралдар кіріске
алынғанда, негізгі құрал-жабдықтарға жататын уақытша салынған үйлер мен
ғимараттар пайдалануға берілгенде;
511 - құрылтайшылардың кәсіпорынның жарғылық капиталына негізгі құрал
түрінде қосқан үлесі іске алынғанда;
641-643 – еншілес тәуелді және бірлесіп бақыланатын кәсіпорындардан
негізгі құралдар алғанда;
722 – кәсіпорынға сыйға тартылған негізгі құралдардың құнына, тегін
алынған негізгі құралдардың құнына; мүлікті түгендеу кезінде анықталған
есепке кірілмеген негізгі құрал-жабдықтарының құнына;
431,432,441,451,453,671,687 – заңды және жеке тұлғалардан ақысына сатып
алынған негізгі құралдар кіріске алынғанда;
Егер сатып алынған негізгі құралдар бұрын қолданыста болған болса, онда
бұрынғы есептелген тозу сомасының шоттарын мынандай корреспонденциясы
жасалады:
122-125 шоттары дебеттеледі.
131-134 шоттары кредиттеледі.
Негізгі құралдардың аналитикалық есебі бухгалтерияда әр мүліктік
объектіге ашылатын мүліктік карточкаларда жүргізіледі. Бұл карточкаға келіп
түскен негізгі құрал-жабдықтардың актілері, техникалық төл құжаттары және
басқа құжаттар негізінде толтырылады. Карточкада объектілердің және олардың
жекелеген құрылымдық элементтерінің сипаттамасы техникалық құжаттама
мәліметтерін қайталамайтын етіп, қысқа және объектінің жеке ерекшеліктері
дәл көрсетілуі керек. Мүліктік карточка бухгалтерияда әр объектіге немесе
жекелеген объектілердің тобына жүргізіледі. Топтық есеп жағдайында карточка
негізгі құрал-жабдықтардың жекелеген объектілерінің позициялық жазбалары
жолымен толтырылады. Негізгі құрал-жабдықтарды басқа субъектіге
тапсыру(беру) кезінде, сондай-ақ негізгі құрал-жабдықтар объектілерінің
субъект ішінде орын ауыстырылуы кезінде негізгі құрал-жабдықтардың шығуы
туралы белгі соғуға ”Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру орнын ауыстыру”
актісі, ескіруі және тозуы салдарынан негізгі құрал-жабдықтар объектілерін
есептеп шығаруда ”Негізгі құралдар объектілерін есептеп шығару актісі”
негіз болады. Құрылысты салып бітіру, жабдықтап бітіру қайта құру және
жаңалау бойынша аяқталған жұмыс, объектіні жөндеу туралы жазбалар
карточкада ”Жөнделген, қайта құрылған және объектілерді қабылдау-тапсыру
актісі ” негізінде жүргізіледі.
“Объектінің қыскаша жеке сипаттамасы” бөлімінде негізгі объктінің тек
негізгі сапалық және сандық көрсеткіштері, сондай-ақ объектінің техникалық
құжаттамасында бар мәліметтерді қайталамай, осы объект үшін неғұрлым
мағызды екі-үш сапалық көрсеткіштермен шектеліп, оған қатысты маңызы
қосымша құрылыстар, бейімдегіштер мен тиесілі заттар жазылады. Негізгі
құралдардың топтама есебі жағдайында қысқаша жеке сипаттаманы әр объектіге
жекеше бермей, мүліктік карточкада есептелген объектілер тобына тұтастай
береді.
Қайта құру (жаңалау), құрылысын аяқтау және жабдықтап бітіру нәтижесінде
сипаттамадағы сапалық және сандық көрсеткіштері аяқтарлықтай өзгерген,
бұрынғы карточкада қайта құрылған (жаңартылған, жабдықталып біткен,
құрылысы аяқталған) объектіні сипаттайтын барлық көрсеткіштердің бәрін
тұтастай жазып көрсету мүмкін болмаған жағдайда жаңа карточкаға ауыстырады.
Ескі мүліктік карточка антықтама құжат ретнде сақталады.
Бухгалтериядағы толтырылған мүліктік карточкалар ”Негізгі құрал-
жабдықтарды есептеу” жөніндегі ”Мүліктік карточкалардың негізгі құралдардың
әрбір жіктік тобы” бойынша бір данадан жасалатын тізімдемесінде тіркеледі.
Карточкаларда негізгі құралдардың жыл басындағы келіп түсуі, ай аяғындағы
қалдық көрсетеді. Осы мәліметтер негізінде құралдардың нақты бары және
қозғалысы туралы есеп беру жасалады.
”Ақ-Ниет” Ашық Акционерлік Қоғамы бойынша 2001жылында келіп түскен
негізгі құралдар өте көп. Олар әр түрлі кәсіпорындардан келіп түседі.
2 кесте
Негізгі құралдарды келіп түсу туралы шаруашылық операциялар .
N Шаруашылық операция Сомасы Шот корреспонденциясы
Теңге
Дебет Кредит
1 ”Ақ-жайық” шаруашылығынан 275940 123 301
ақпан айында МИНИ-30 кіші
макарон цехы кіріске алынды
2 ”Мақтааралинвест” 37500 1232 671
жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінен
электродвигательдер келіп
түсті.
3 Жеке кәсіпкер М.Сармановтан 248000 1232 671
сәуір айында электростанция
сатып алынды.
4 Кәсіпорында жиһазбен 565334,5 125 671
жабдықтау үшін ”Бизнес
жиһаз” кәсіпорыннан шілде
айында жиһаз сатып алынды.
Бұл келіп түскен негізгі құралдардың барлығы кіріске алынғаннан кейін,
оларға негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісі толтырылады.
1.3 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ АМОРТИЗАЦИЯСЫНЫҢ ЖӘНЕ ТОЗУЫНЫҢ ЕСЕБІ
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің өзіндік
құрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады. Амортизациялық
аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске жұмсалатын шығынның,
жалпы табыстың көлемінің бұзылуына, салық салудағы дәлсіздікке әкеліп
соғады.
Амортизация—тозуына қарай негізгі құралдардың құнын олрдың көмегімен
өндірілетін өнімге аударатын объективті процесс, арнайы ақша қаражаттарын
негізгі құралдарды қарапайым және кеңейтіп өндіру үшін өндіріс немесе
айналыс шығындарына енетін амортизациялық аударымды пайдалану. Амортизация
үшін еңбек құралдарының өндіріс процесіне және құн жасауға қатысу
ерекшеліктері объективті негіз болады.
Амортизациялық аударымдар қатардан шыққан негізгі құралдарды қайта
қалпына келтіру үшін жұмсалады. Сондықтан қызмет етуінің бүкіл кезеңдегі
амортизациялық аударымдар мөлшері жоюдан түскен таза түсімді алып
тастағанда олардың бастапқы құнына тең болуы керек.
Амортизациялық аударулар амортизациялық нормалар бойынша жүзеге
асырылады. Амортизация нормасы - амортизациялық аударымдардың жылдық
сомасының негізгі құралдардың орташа жылдық құнына процентпен көрсетілген
қатынасы. Нормалар еңбек құралдарының өтелуінің нормативтік мерзімін
көрсететін экономикалық тиімді қызмет мерзіміне қарай белгіленеді.
Амортизациялық аудару нормалары әдетте негізгі құралдардың бастапқы немесе
қалпына келтіру құнына процентпен белгіленген. Мынандай негізгі құралдар
бойынша амортизация есептемейді: өнім беретін малдарға, кітапхана
қорларына, қаланы көріктендіру ғимараттарына, ортақ пайдаланатын автомобиль
жолдарына, бюджеттік ұйымдардың қорларына.
Кәсіпорындар негізгі құралдардың белгіленген амортизациялау нормасына
және баланстық құнына сүйеніп субьект балансында тұрған жекелеген топтар
немесе мүліктік объектілер бойынша ай сайын амортизациялық аударымдар жасап
отырады.
Есептелген амортизация сомасы ай сайын өндірілген өнімінің, орындалған
жұмыстың немесе көрсетілген жұмыстың өзіндік құнына апарылады. Бір жыл
ішінде осы ай үшін амортизациялық аударымдардың мөлшерін айқындау өткен
есептелген амортизациялық аударымдар сомасына сүйеніп, ілгері айдағы
негізгі құралдар құрамындағы өзгерістерге байланысты белгіленген нормаларға
сай реттеліп жасалады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады. Ал
шығып кеткен негізгі құралдар бойынша – шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Негізгі құралдарды тоқтатып қойып, техникалық қайта жарақаттандыру,
сондай-ақ оларды белгіленген тәртіппен тоқтатуға ауыстырған кезде
амортизация есептелмейді.
Жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеуді жалға беру
шартының немесе шарт талаптарына сай жалға беруші немесе жалға алушы
жасайды.
12-ші бөлімшенің шоттарында есептелген негізгі құралдар ай сайын
амортизацияланады. Амортизация есептеу кезінде өндіріс шығындары шоттары
126, 935, 946, 821 және басқалары дебеттеледі және 13-ші бөлімшесінің
шоттары кредиттеледі.
Бухгалтерлік есепте N6 ”Негізгі құралдардың есебі” деп аталатын
стандартында амортизацияны есептеуді төмендегі әдістері ұсынылған.
1. Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бір қалыпты (түзу
сызықты) есептеу әдісі, яғни объектінің құны оның қызмет ету мерзімі ішінде
өндіріс шығындарына бір келкі апарылады. Бұл әдіс негізгі құралдардың тозуы
оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына байланысты негізделген. Әр бір мерзім
үшін амортизациялық жарна сомасы амортизацияланушы құнды объектіні
пайдалану мерзіміне бөлу арқылы есептелінеді.
Бастапқы құны – жойылу құны
Пайдалану мерзімі
2. Амортизацияны орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды түрде есептеу
әдісі (өндірістік тәсіл). Бұл әдіс негізгі құралдардың тозуы тек пайдалану
нәтижесі болып табылады.
Бастапқы құн – жойылу құны
Орындалатын жұмыстың болжамды мөлшері
Жинақталған тозу сомасы жыл сайын орындалған жұмыстың көлеміне немесе
пайдалануға тікелей байланысты өсіп отырады, ал қалдық құн жойылу құнына
жеткенше, орындалған жұмыстың бір өлшем бірлігіне тікелей пропорционалды
түрде азайып отырады.
3. Амортизацияны есептеудің жеделдетілген әдістері.
Бұл әдісте өндірістік мақсатта пайдаланатын негізгі құралдардың көптеген
түрлері пайдалануды алғашқы жылдарында тиімдірек жұмыс істейді немесе
жоғары өнімділік қабілетін көрсетуге негізделген. Амортизацияны есептеудің
жеделдетілген әдістері:
А) кумулятивтік әдіс
Б) азайып отыратын қалдық әдіс.
Кумулятивтік әдіс – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген
мағынаны білдіреді. Яғни сандарды қосу бойынша тозудың есептеу тәсілі
есептеу коэффициентінің бөлімі болып табылатын объектінің қызмет ету
мерзіміндегі жылдар санын қосу арқылы анықталады. Мысалы автокөліктің
болжамды қызмет ету мерзімі бес жыл. Бірінші жылы обьектінің бастапқы
құнының 515 бөлігіне амортизация есептеледі. Екінші жылы 415, үшінші жылы
315, төртінші жылы 215, бесінші жылы 115 бөлігіне. Жыл сайын амортизация
нормасы-бөлімінде жылдар санының қосындысы, ал алымында: бірінші жыл үшін -
5, екінші жыл - 4, үшінші жыл - 3, төртінші жыл үшін - 2, бесінші жыл үшін
- 1 болатын бөлшек сан болып табылады.
Азайып отыратын қалдық әдісі. Бұл әдіс камулятивтік әдістің
принциптеріне негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасының
қолдану арқылы азайып отыратын қалдық әдісі деп те атайды. Мысалы
автокөліктің қызмет ету мерзімі 5 жыл. Бір қалыпты үлестіру әдісінде
амортизация нормасы 20% болады (100%5).
Екі еселенген нормамен есептеліп, азайып отыратын қалдық әдісінде
амортизациялау нормасы 40% (20%х2) болады.
Негізгі құралдардың тозуын есептеу. Негізгі құралдар өндіріс
процестеріне қатыса отырып, біртіндеп тозады. Тозудың екі түрі болады:
табиғи және сапалық (моральдық).
Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысуы
нәтижесінде және негізгі құралдарды пайдалануға тікелей қатысты емес, түрлі
сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық құбылыс нәтижесінің
ескіруінен пайда болады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы техникалық прогреске, өндіріс
әдістерін жетілдіруге және жаңартуға байланысты. Техникамен технологияны
жетілдіру жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың ұқсас өнімдерінің
арзандауына ықпал етеді.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы дегенді кең мағынада қолдану мына
факторлардан туындайды: өндірістен немесе жабдықтарды жаңартуға жаңалықтар,
технологиялық процессті жетілдіру – жаңа технология қолданған кезде
пайдаланудағы негізгі құралдарды тұтыну мүмкін емес, моральдық тозудың
нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін негізгі құрал-жабдықтар
объектілерін жаңа түрлерімен ауыстырады. Моральдық тозуды болдырмау
мақсатында жаңарту жұмыстарын жүргізеді.
Негізгі құүралдардың тозуын есептеу үшін 13 ”Негізгі құралдардың тозуы”
бөлімшесі шоттары қолданылады:
131 ”Ғимараттар мен құрылыс жайларының тозуы”
132 ”Машиналар мен жабдықтардың тозуы”
133 ”Көлік құралдарының тозуы”
134 ”Басқаларының тозуы”
Негізгі құралдардың жекелеген объектілері бойынша тозу сомасы
қажеттілігіне қарай мүліктің карточкаларда көрсетілген объектінің бастапқы
құны, оны пайдалануда болған нормативтік уақыты және амортизациялау
аударымдардың қолданылған нормалары негізінде белгіленеді. Толықтай
амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизация есептелінбейді. Егер
негізгі құралдар объектілері бойынша тозуды есептеу доғарылған болса, онда
негізгі құралдарда есептейтін мүліктік карточкаларда түрлі-түсті
карандашпен амортизация нормасы және қай кезден бастап амортизация есептеу
тоқтатылғандығы көрсетіледі.
Негізгі құралдардың тозуы субьект қабылданған амортизация есептеу нормалары
мен әдістеріне қарап көрініс табады.
”Ақ ниет” Акционерлік қоғам негізгі құралдардың амортизация-сын
есептеуде нормативтік әдіс қолданылады. Амортизация 1991 жылы ССРО
Министерлер кабинеті бекіткен нормалары бойынша есептелінеді. Нормтивтік
әдісте негізгі құралдардың барлық түріне белгілі бір процент тозу
есептелінеді. Соған қарап кәсіпорын негізгі құралдарға тозу есептейді.
Әрбір негізгі құрал обьектілеріне ай сайын амортизация есептеліп отырады.
Мысалы, құрылыс материалдары қоймасының баланстық құны 348000 теңге.
Амортизация нормасы 2,5%. Амортизация сомасы =348000x265100=870теңге.
Оған Дт 811 Кт 131 бухгалтерлік жазу берілді.
Зауыт басқармасының ғимараты бойынша: бастапқы құны 4937754теңге.
Амортизация нормасы 2,5%. Амортизация сомасы =
4937754х2,5100=123443,85теңге. Оған мына бухгалтерлік жазу берілді Дт 821
Кт 131.
1.4. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ЕСЕПТЕН ШЫҒАРУ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЕСЕБІ, ОЛАРДЫҢ
ҚОЗҒАЛЫСЫ, НАҚТЫ БАРЫ ЖӨНІНДЕ ЕСЕП БЕРУ
Шаруашылықты жүргізуші субъект қолданып жүрген заңдарға сәйкес өзіне
тиісті үйлерді, ғимараттарды, құрал-жабдықтарды, көлік құралдары мен құрал
саймандарды басқа субъектілерге беруге, айырбастауға, жалға беруге, уақытша
тегін пайдалануға, беруге немесе заң актілерімен субъект жарғысында бұл іс-
әрекеттер көзделмеген болса, оларды баланстан шығарып тастауға болады.
Негізгі құрал - жабдықтардың есептен шығару табиғи және моралдық тозуына
байланысты жою қажет болғанда құрылыс жүргізгенде, кәсіпорындарда, цехтарда
немесе басқа объектілерді техникалық жағынан қайта жарақтандырып,
кеңейткенде, негізгі табыннан малдарды жарамсыз деп тапқанда, табиғи
қиыншылықтар мен апаттардың нәтижесінде пайдаланудың қалыпты жағдайлары
өзгергенде, баланстан тегін бергенде, сыйлағанда, басқа кәсіпорындарға
бергенде, өткізгенде және айырбастағанда жүзеге асады.
Жою толық және ішінара болады. Субъектіні балансынан жою тәртібіне
сәйкес пайдалану мерзімі біткен, табиғат зілзаласы мен апаттардың
нәтижесінде өзінің өндірістік мәнін жойған, қайта қалыпқа келтіру
экономикалық жағынан тиімсіз немесе мүмкін болмаған жағайда және оларды
іске асыруға немесе басқа шаруашылық жүргізуші субъектіге беруге болмайтын
тозығы жеткен ғимараттар, құрылыстар, құрал-жабдықтар, сондай-ақ басқа да
тозығы жеткен мүліктер шығарылып тасталынады.
Негізгі құрал-жабдықтардың жарамсыздығын анықтау үшін сондай-ақ қажетті
құжаттарды дайындау үшін құылтайшылар жиналысы шешімі мен құрамында бас
инжинер немесе субъект жетекшісінің орынбасары, бас бухгалтер немесе оның
орынбасары, материалдық жауапкершілігі бар тұлғалар, меншік иесінің өкілі
бар тұрақты жұмыс істейтін комиссиялар құрылады. Негізгі құрал-жабдықтардың
кейбір түрлерін баланстан шығарғанда комиссияға арнайы салалық мамандар
қатыстырылады (инженер-технолог, инженер-техник, инженер-механик).
Тұрақты жұмыс істейтін комиссиялар есептен шығарылуға тиісті
объектілермен тікелей танысып, олардың қайта қалыпқа келтіруге және одан
әрі пайдалануға жарамсыздығын; есептен шығарылу себептері, қажетті жағдайда
объектілердің уақытынан бұрын есептен шығарылуына кінәлілерді; кейбір
тораптарды, тетіктер мен материалдарды пайдалану мүмкіндіктерін және
олардың бағасын анықтайды; негізгі құрал-жабдықтардың есептен шығарылу
актілерін жасайды.
Негізгі құрал-жабдықтарды толық және ішінара есептен шығару кезінде
пайдаланатын ”Негізгі құрал-жабдықтарды жою туралы акт” арқылы жүзеге
асады. Актіні субъектінің басшысы тағайындаған комиссия немесе соған
уәкілетті адам екі дана етіп дайындайды. Актінің бірінші данасы
бухгалтерияға беріледі, екінші негізгі құрал-жабдықтардың сақталуына
жауапты кісіде болады.
Баланстан автокөлік құралдарының барлық түрін есептеп шығару ”Авто көлік
құралдардың есептен шығару актісінде” көрсетіледі. Бұл жоғарыдағыдай екі
данадан жасалады.
Өнім беретін және жұмысқа пайдаланатын малды негізгі табынан өнім
беруге, жұмысқа қабілеті төмендегенде, пайдалы қасиетерін жоғалтқанда
негізгі табын есебінен шығарып тастайды. ”Негізгі табыннан малды жарамсыз
деп тану актісін” жасағанда комиссия малды бағалау тізімдемелері мен малдың
денсаулығы туралы, олардың қандай жағдайға пайдаланылғандығы жөніндегі
шешімдерді негізге алады.
Негізгі құрал-жабдықтарды жою актілері және негізгі табыннан малды
жарамсыз деп тану туралы актілердің негізінде мүліктік карточкаларда,
мүліктік карточкалар бос тізбесінде және негізгі құрал-жабдықтар пайдаланып
жатқан орындардағы мүліктік тізімдерде негізгі құрал-жабдықтар мен малдың
есептен шығарылып тасталғандығы туралы белгі қойылады.
Негізгі құрал-жабдықтарды есептен шығарудың қабылданған тәртібін бұзған
жағдайда, сондай-ақ жою нәтижесінде алынған материалдық құндылықтарға
жауапсыздықпен қарау антықталса, оған кінәлі адамдар жауапқа тартылады.
Басы артық, пайдаланылмайтын құрал-жабдықты, көлік құралдарын, жұмысқа
пайдаланылатын және өнім алатын малды заңды немесе жеке тұлғаларға сатуға
болады.
Негізгі құрал-жабдықтарды бір кәсіпорыннан екіншіге беру екі дана етіп
дайындалатын, N НҚ-1 үлгідегі акт арқылы жүзеге асырылады. Акт негізінде
мүліктік түгендеу карточкалары мен негізгі құрал-жабдықтардың мүліктік
түгелдеу тізіміне негізгі құрал-жабдықтардың кәсіпорын балансынан
шығарылғандығы туралы белгі қойылады.
Негізгі құралдар орын ауыстырғанда 12 негізгі ”Негізгі құралдар”
бөлімшесі шоттарының дебеті және кредиті бойынша бухгалтерлік жазу
орындалады. Негізгі құралдардың есептен шығарылуы жөніндегі шоттардың
корреспонденциясын қарастырамыз.
Негізгі құралдардың есептен шығарылуы шоттардың корреспонденциясын
4 кесте
Рет Шаруашылық Сомасы, Шоттардың
N операцияларының мазмұнытеңге корреспонденциясы
(мың)
Дебет Кредит
1 2 3 4 5
А. Негізгі құралдардың барлық түрін жою
Негізгі құралдарды
есептен шығару
актісінің негізінде
өндіріс
құрал-жабдықтары
есептен шығарылды:
1 Объектінің пайдала-ну
кезіндегі есептел-ген 34986 132 123
тозу сомасына
2 Объектінің қалдық 514 842 123
құнына
3 Объектінің бөлшек-теу
үшін төлеммен қоса
еңбекақы есептеледі: 1370 842 681
есептелген еңбекақы
сомасы
4 Әлеуметтік және
зейнетақы қорына 438 842 653
төлемдер
5 Жойылған объектіні
тасымалдағанты үшін
автокөлік 55 842 671
шаруашылығының шоты
акцептелді (келісілді)
6 Негізгі құрал-жабдықтар1800 206 722
объекті-сін жоюдан
түскен материалдар
(металл сынықтары)
кіріске алынды
7 Жыл аяғында кіріс пен
шығыс “жиын-тық табыс 2404 571 842
(зиян)” шотына
жатқызылды:
8 Негізгі
құрал-жабдықтардың 1800 722 571
жоюдан түскен табыс
Ә. Негізгі құрал-жабдықтарды сатып өткізу
1 Құрал-жабдықты са-тып
өткізген кездегі тозу 1600 132 123
сомасына
2 Сатып өткізілген
құрал-жабдықтың қалдық 2340 842 123
құнына
Барлығы: 3940 - -
3 Сатылған құрал-жабдық
үшін сатып алушыдан 3000 301 722
төлем талап етіледі
сатылу құнына
Барлығы: 3000 - -
Б. Негізгі құралдар басқа кәсіпорынға тегін берілді
1 Есептелінген тозу 4000 132 123
сомасына
2 Берілуші объектінің 1600 842 123
қалдық құнына
Барлығы: 5600 - -
3 Берілген объектінің
сатып-өткізу құны-нан 896 842 633
алынатын, ҚҚС
В. Негізгі құралдардың басқа шаруашылық серіктестіктерінің
жарғылық капиталына қосқан үлесі ретінде салынуы
1 Кәсіпорының басқа
шаруашылық
серік-тестіктерінің 2000 842 123
жарғы-лық капиталына
негізгі құралдар
тү-рінде қосқан үлесі:
Жарғылық капиталына
берілген негізгі
құралдардың қалдық
құнына
2 Жарғылық капиталға үлес
қосуға дейінгі негізгі 2000 132 123
құралдардың тозу
сомасына
3 Жарғылық капиталға үлес
қосу ретінде
қабылданған негізгі 3200 41-144 722
құралдардың келісімді
құнына
Г. Негізгі құралдардың ішкі орын ауыстырулары
1 Негізгі құрал-жабдықтар
бір пункттен екіншісіне3000 121-125 121-125
берілді
Негізгі құралдардың жиынтық есебін ұйымдастыру. “ Негізгі құралдардың
қозғалысы есепке алу карточкалары” және “Негізгі құралдарды жалға алу, ұзақ
мерзімге жалға алуды есепке алу карточкалары” 12 “Негізгі құралдар”
бөлімшесіндегі шоттардың дебеті бойынша жалпыланған, жинақталған
тізімдемелерден алғашқы мәліметтер мен мүліктік карточкалар негізінде
толтырылады. Бұл карточкалар классификациялық топтарға бөлінеді де “Бас
кітаппен” салыстырылғаннан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz