Қазақстан Республикасында азық-түлік нарығын реттеу
КІРІСПЕ
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АЗЫҚ.ТҮЛІК НАРЫҒЫН РЕТТЕУ ҚҰРАЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1. Азық.түлік нарығының жалпы түсінігі, азық.түлік нарығын реттеудің міндеттері мен мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Азық.түлік нарығын реттеудің қағидалары мен қайнар көздері ... ... ... 6
1.3. Азық . түлік нарығын реттеудің ұлттық және экономикалық нарығының бір элементі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЗЫҚ.ТҮЛІК НАРЫҒЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.1. Азық.түлік нарығын реттеудің мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын мекемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2. Отандық азық.түлікті бәсекеге қабілеттілікті арттыру және сатудың көлемін ұлғайту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3. Аймақтық азық.түліктік қауіпсіздікті құқықтық қамтамасыз етуге баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.4. Қазақстанның азық.түлік нарығының құқықтық, ұйымдық.экономикалық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АЗЫҚ.ТҮЛІК НАРЫҒЫН РЕТТЕУ ҚҰРАЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1. Азық.түлік нарығының жалпы түсінігі, азық.түлік нарығын реттеудің міндеттері мен мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Азық.түлік нарығын реттеудің қағидалары мен қайнар көздері ... ... ... 6
1.3. Азық . түлік нарығын реттеудің ұлттық және экономикалық нарығының бір элементі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЗЫҚ.ТҮЛІК НАРЫҒЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.1. Азық.түлік нарығын реттеудің мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын мекемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2. Отандық азық.түлікті бәсекеге қабілеттілікті арттыру және сатудың көлемін ұлғайту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3. Аймақтық азық.түліктік қауіпсіздікті құқықтық қамтамасыз етуге баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.4. Қазақстанның азық.түлік нарығының құқықтық, ұйымдық.экономикалық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында азық-түлік нарығын реттеудің құқықтық мәселелеріне, атап айтсақ, азық-түлік нарығының жалпы түсінігі, Азық-түлік нарығының қамтамасыз ету жөніндегі халықаралық заңнамалардың қалыптасуы мен даму тарихын анықтауға, азық-түлік нарығын реттеудің міндеттері мен мақсаттарын ашуға, азық-түлік нарығын реттеудің қағидалары мен қайнар көздерін анықтап, белгілеуге, азық-түлік нарығын реттеудің ұлттық және экономикалық нарығының ажырамас бір элементі ретінде талдау жасауға, азық-түлік нарығын реттеудің мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын органдардың құзыреті мен мақсаттарына тоқталып, азық - түлік нарығының қамтамасыз етуге салыстырмалы талдау жасау, аймақтық азық-түліктік қауіпсіздікті құқықтық қамтамасыз етуге баға беру, Қазақстанның азық-түлік нарығының құқықтық, ұйымдық-экономикалық мәселелерін зерттеу, азық-түлік нарығын реттеудің шет мемлекеттердің әдістері мен тәртібі Қазақстан Республикасының «Азық - түлік қауіпсіздігі туралы» модельдік Заңы мен кейбір нормативтік құқықтық актілердің жетілдіру мәселелеріне тоқталған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы егемендік алып жоспарлы экономикадан нарықтық экономикалы қоғам құруға бет бұруы көптеген экономикалық, құқықтық және әлеуметтік реформалар арқылы жүзеге асырылды. Ауыл шаруашылығы - ел үшін өзекті салалардың бірі. 2008 жылғы ақпан айында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында: «Дамудың жаңа кезеңі ел агроөнеркәсіп кешенінің алдына бірқатар жаңа, аса маңызды міндеттер қойып отыр. Елдің Азық-түлік нарығының қамтамасыз етілуге тиіс. Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне инвестициялар тартуды ұлғайту қажет. Қазақстан азық-түліктің негізгі түрлері бойынша өз қажеттілігін қамтамасыз етеді әрі экспорттық әлеуетке ие.
Ел мұқтажы қанағаттандырылмай отырған маңызды тамақ өнімдерін өндіруді ынталандыруға ерекше назар аудару талап етіледі. Мәселен, өсімдік майы, жемістер, қант және басқалар. Біздің бұл проблемаларды шешуге мүмкіндігіміз бар», - деген [1].
Бүгінгі таңда мемлекет тарапынан Азық-түлік нарығының қамтамасыз ету жолында біраз оң шаралар жасалып жатыр. Қазақстан өткен жылы бидай өндіру бойынша жан басына шаққанда Австралияны артқа қалдырып, әлем бойынша бірінші орынға шықты. Елімізде қайта өңдеу кәсіпорындарының саны өсіп, жаңа бағыттар – кластерлер дамуда. Көптеген кәсіпорындар өнімнің халықаралық стандарттарын енгізіп, өсімдік карантинін қамтамасыз ету жүйесі халықаралық талаптарға сәйкестендіру жұмысы жалғасуда [2].
Соңғы уақыттарда ауыл шаруа¬шы¬лығындағы реформаларды те¬рең-детуге бағытталған жаңа қадам¬дар жүйелі жүргізілуімен ерекшеле¬не¬ді деуге болады. Алайда, аграр¬лық сектор өндірісін құқықтық үйлестіре білу жағы соған ілесе алмай жүргендігін еске салмасқа болмайды. Заңнамалық құжаттар мен актілердің қатарында Азық-түлік нарығының қамтамасыз етуге қатыстылары жоқтығы өкінтеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы егемендік алып жоспарлы экономикадан нарықтық экономикалы қоғам құруға бет бұруы көптеген экономикалық, құқықтық және әлеуметтік реформалар арқылы жүзеге асырылды. Ауыл шаруашылығы - ел үшін өзекті салалардың бірі. 2008 жылғы ақпан айында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында: «Дамудың жаңа кезеңі ел агроөнеркәсіп кешенінің алдына бірқатар жаңа, аса маңызды міндеттер қойып отыр. Елдің Азық-түлік нарығының қамтамасыз етілуге тиіс. Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне инвестициялар тартуды ұлғайту қажет. Қазақстан азық-түліктің негізгі түрлері бойынша өз қажеттілігін қамтамасыз етеді әрі экспорттық әлеуетке ие.
Ел мұқтажы қанағаттандырылмай отырған маңызды тамақ өнімдерін өндіруді ынталандыруға ерекше назар аудару талап етіледі. Мәселен, өсімдік майы, жемістер, қант және басқалар. Біздің бұл проблемаларды шешуге мүмкіндігіміз бар», - деген [1].
Бүгінгі таңда мемлекет тарапынан Азық-түлік нарығының қамтамасыз ету жолында біраз оң шаралар жасалып жатыр. Қазақстан өткен жылы бидай өндіру бойынша жан басына шаққанда Австралияны артқа қалдырып, әлем бойынша бірінші орынға шықты. Елімізде қайта өңдеу кәсіпорындарының саны өсіп, жаңа бағыттар – кластерлер дамуда. Көптеген кәсіпорындар өнімнің халықаралық стандарттарын енгізіп, өсімдік карантинін қамтамасыз ету жүйесі халықаралық талаптарға сәйкестендіру жұмысы жалғасуда [2].
Соңғы уақыттарда ауыл шаруа¬шы¬лығындағы реформаларды те¬рең-детуге бағытталған жаңа қадам¬дар жүйелі жүргізілуімен ерекшеле¬не¬ді деуге болады. Алайда, аграр¬лық сектор өндірісін құқықтық үйлестіре білу жағы соған ілесе алмай жүргендігін еске салмасқа болмайды. Заңнамалық құжаттар мен актілердің қатарында Азық-түлік нарығының қамтамасыз етуге қатыстылары жоқтығы өкінтеді.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2008 жылғы ақпан. www.akorda.kz
2. Продовольственная газета. – № 9, 2009. – С. 3.
3. World Food Summit, WFS 96 3 – Corr. 1. Rome, Italy, 1996.
4. Жариков Ю.Г., Улюкаев В.Х. Земелное право. Учебник. Изд – Былина –2007-400с.
5. Боголюбов С.А Земелное право. Учебник – Москва: Норма – ИНФРА. 2008- 400с
6. С.Т. Күлтелеев, А.М. Жарасбаева Қазақстан Республикасының аграрлық құқығы. Жалпы бөлім. Жоғарға оқу орындарына арналған оқулық. – Алматы: «HAS». 2005 – 264 б.
7. Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 шілдедегі N 301 Заңы
8. И.Г. Ушачев. Стратегические направления обеспечения продовольственной безопасности России // Продовольственная безопасность России: Материалы международной конференции. (12-14 марта). Москва: Информационный бюллетень МИД РФ. 2002 г.
9. Еркинбаева Л.К Аграрные правоотношения в Республике Казахстан: Автореферат дисс. на соиск. уч.степени д.ю.н.: 12.00.08 – Алматы, 2008. –44-47с.
10. Оглуздин Н.С. Продовольственная безопасность России//geopolitika.narod.ru
11. Астық туралы 2009 ж. 19 қаңтардағы N 143-II Қазақстан Республикасының Заңы. Қайнар көзі: ПАРАГРАФ ақпараттық жүйесі.
12. Агробизнесті ұйымдастыру /Жалпы редакциясын басқарған Әбділдин С.: Оқулық. – Алматы ; Қазұлтаргу, 2008.-472 б.
13. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30.08.2005 ж. (21.05.2007 ж. өзгерістер мен толықтырулармен )// Қайнар көзі: ПАРАГРАФ ақпараттық жүйесі.
14. Аграрное право / Под ред. Быстрова Г.Е., Козыря М.И. – М.: Юристъ, 2008. - 534 с.
15. www.e.gov.kz
16. www.government.kz
17. www.minagri.kz
18. Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Ұлттық Банкінің және Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі 2009 – 2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл жоспары. http://minagri.gov.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=195:-2009-2011-&catid=94:prograz&lang=ru
19. Гумеров Р. Как обеспечить продовольственную безопасность страны? // Российский экономический журнал. 2007. №9. стр. 61.
20. www.knb.kz
21. Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы» Қазақстан Републикасының 2008 жылғы 26 маусымдағы Заңы. Қайнар көзі: ПАРАГРАФ ақпараттық жүйесі.
2. Продовольственная газета. – № 9, 2009. – С. 3.
3. World Food Summit, WFS 96 3 – Corr. 1. Rome, Italy, 1996.
4. Жариков Ю.Г., Улюкаев В.Х. Земелное право. Учебник. Изд – Былина –2007-400с.
5. Боголюбов С.А Земелное право. Учебник – Москва: Норма – ИНФРА. 2008- 400с
6. С.Т. Күлтелеев, А.М. Жарасбаева Қазақстан Республикасының аграрлық құқығы. Жалпы бөлім. Жоғарға оқу орындарына арналған оқулық. – Алматы: «HAS». 2005 – 264 б.
7. Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 шілдедегі N 301 Заңы
8. И.Г. Ушачев. Стратегические направления обеспечения продовольственной безопасности России // Продовольственная безопасность России: Материалы международной конференции. (12-14 марта). Москва: Информационный бюллетень МИД РФ. 2002 г.
9. Еркинбаева Л.К Аграрные правоотношения в Республике Казахстан: Автореферат дисс. на соиск. уч.степени д.ю.н.: 12.00.08 – Алматы, 2008. –44-47с.
10. Оглуздин Н.С. Продовольственная безопасность России//geopolitika.narod.ru
11. Астық туралы 2009 ж. 19 қаңтардағы N 143-II Қазақстан Республикасының Заңы. Қайнар көзі: ПАРАГРАФ ақпараттық жүйесі.
12. Агробизнесті ұйымдастыру /Жалпы редакциясын басқарған Әбділдин С.: Оқулық. – Алматы ; Қазұлтаргу, 2008.-472 б.
13. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30.08.2005 ж. (21.05.2007 ж. өзгерістер мен толықтырулармен )// Қайнар көзі: ПАРАГРАФ ақпараттық жүйесі.
14. Аграрное право / Под ред. Быстрова Г.Е., Козыря М.И. – М.: Юристъ, 2008. - 534 с.
15. www.e.gov.kz
16. www.government.kz
17. www.minagri.kz
18. Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Ұлттық Банкінің және Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі 2009 – 2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл жоспары. http://minagri.gov.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=195:-2009-2011-&catid=94:prograz&lang=ru
19. Гумеров Р. Как обеспечить продовольственную безопасность страны? // Российский экономический журнал. 2007. №9. стр. 61.
20. www.knb.kz
21. Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы» Қазақстан Републикасының 2008 жылғы 26 маусымдағы Заңы. Қайнар көзі: ПАРАГРАФ ақпараттық жүйесі.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АЗЫҚ-ТҮЛІК НАРЫҒЫН РЕТТЕУ
ҚҰРАЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1. Азық-түлік нарығының жалпы түсінігі, азық-түлік нарығын реттеудің
міндеттері мен
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...4
1.2. Азық-түлік нарығын реттеудің қағидалары мен қайнар
көздері ... ... ... 6
1.3. Азық - түлік нарығын реттеудің ұлттық және экономикалық нарығының
бір элементі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...9
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЗЫҚ-ТҮЛІК НАРЫҒЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУДЕ МЕМЛЕКЕТТІК
РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.1. Азық-түлік нарығын реттеудің мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын
мекемелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2. Отандық азық-түлікті бәсекеге қабілеттілікті арттыру және сатудың
көлемін
ұлғайту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3. Аймақтық азық-түліктік қауіпсіздікті құқықтық қамтамасыз етуге
баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.4. Қазақстанның азық-түлік нарығының құқықтық, ұйымдық-экономикалық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...28
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында азық-түлік нарығын
реттеудің құқықтық мәселелеріне, атап айтсақ, азық-түлік нарығының жалпы
түсінігі, Азық-түлік нарығының қамтамасыз ету жөніндегі халықаралық
заңнамалардың қалыптасуы мен даму тарихын анықтауға, азық-түлік нарығын
реттеудің міндеттері мен мақсаттарын ашуға, азық-түлік нарығын реттеудің
қағидалары мен қайнар көздерін анықтап, белгілеуге, азық-түлік нарығын
реттеудің ұлттық және экономикалық нарығының ажырамас бір элементі ретінде
талдау жасауға, азық-түлік нарығын реттеудің мемлекеттік реттеуді жүзеге
асыратын органдардың құзыреті мен мақсаттарына тоқталып, азық - түлік
нарығының қамтамасыз етуге салыстырмалы талдау жасау, аймақтық азық-
түліктік қауіпсіздікті құқықтық қамтамасыз етуге баға беру, Қазақстанның
азық-түлік нарығының құқықтық, ұйымдық-экономикалық мәселелерін зерттеу,
азық-түлік нарығын реттеудің шет мемлекеттердің әдістері мен тәртібі
Қазақстан Республикасының Азық - түлік қауіпсіздігі туралы модельдік Заңы
мен кейбір нормативтік құқықтық актілердің жетілдіру мәселелеріне
тоқталған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы егемендік алып
жоспарлы экономикадан нарықтық экономикалы қоғам құруға бет бұруы көптеген
экономикалық, құқықтық және әлеуметтік реформалар арқылы жүзеге асырылды.
Ауыл шаруашылығы - ел үшін өзекті салалардың бірі. 2008 жылғы ақпан айында
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауында: Дамудың жаңа кезеңі ел агроөнеркәсіп кешенінің алдына бірқатар
жаңа, аса маңызды міндеттер қойып отыр. Елдің Азық-түлік нарығының
қамтамасыз етілуге тиіс. Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне
инвестициялар тартуды ұлғайту қажет. Қазақстан азық-түліктің негізгі
түрлері бойынша өз қажеттілігін қамтамасыз етеді әрі экспорттық әлеуетке
ие.
Ел мұқтажы қанағаттандырылмай отырған маңызды тамақ өнімдерін
өндіруді ынталандыруға ерекше назар аудару талап етіледі. Мәселен, өсімдік
майы, жемістер, қант және басқалар. Біздің бұл проблемаларды шешуге
мүмкіндігіміз бар, - деген [1].
Бүгінгі таңда мемлекет тарапынан Азық-түлік нарығының қамтамасыз ету
жолында біраз оң шаралар жасалып жатыр. Қазақстан өткен жылы бидай өндіру
бойынша жан басына шаққанда Австралияны артқа қалдырып, әлем бойынша
бірінші орынға шықты. Елімізде қайта өңдеу кәсіпорындарының саны өсіп,
жаңа бағыттар – кластерлер дамуда. Көптеген кәсіпорындар өнімнің
халықаралық стандарттарын енгізіп, өсімдік карантинін қамтамасыз ету жүйесі
халықаралық талаптарға сәйкестендіру жұмысы жалғасуда [2].
Соңғы уақыттарда ауыл шаруашылығындағы реформаларды тереңдетуге
бағытталған жаңа қадамдар жүйелі жүргізілуімен ерекшеленеді деуге болады.
Алайда, аграрлық сектор өндірісін құқықтық үйлестіре білу жағы соған ілесе
алмай жүргендігін еске салмасқа болмайды. Заңнамалық құжаттар мен
актілердің қатарында Азық-түлік нарығының қамтамасыз етуге қатыстылары
жоқтығы өкінтеді.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АЗЫҚ-ТҮЛІК НАРЫҒЫН РЕТТЕУ ҚҰРАЛДАРЫ
1.1. Азық-түлік нарығының жалпы түсінігі, азық-түлік нарығын реттеудің
міндеттері мен мақсаттары
Азық-түлік нарығының ұғымы, осыдан 30 жыл бұрын, "геосаясат" ұғымы
секілді, адамзаттың құлағын мазалатқан болатын. Бүгінгі таңда азық-түлік
нарығының ұғымы саясаткерлер мен заңгерлер лексиконының бөлігі ретінде
қалыптасты [3].
Тұңғыш рет азық-түліктік қауіпсіздік термині практикаға астық әлемдік
бағасы күрт өсіп кеткеннен кейін 1974 жылы Римде болып өткен ФАО
ұйымдастырған Азық-түлік мәселелері жөніндегі дүниежүзілік конференциясында
енгізілген болатын.
1996 жылы 20 жылдан кейін азық-түлік мәселелері жөніндегі жоғары
деңгейдегі өткізілген дүниежүзілік бас қосуда азық-түлік ұғымы толық
ашылған болатын. Бас қосудың қорытындылары бойынша Дүниежүзілік азық-
түліктік қауіпсіздік жөніндегі Римдік декларация қабылданған. Осы
декларацияға сәйкес Азық-түлік нарығының – бұл тұтастай мемлекеттің халқы
мен жеке алғанда әр азаматына азық-түліктің сапасы, ассортименті мен көлемі
жағынан толық қажеттерін қанағаттандыратын тұлғаның дене бітімі мен
әлеуметтік дамуы үшін, ел халқының денсаулығы мен кеңейтілген ұдайы өсуі
үшін қажет болатындай және жеткілікті болатындай тамақ өнімдеріне, ауыз су
мен өзге де тамақ өнімдеріне қол жеткізуге кепілдік берілетін экономиканың
жағдайы деп көрсетті [4].
Қазақ елінің тарихында ата заманнан азық мәселесі ауқымды орын алған.
Халық өзін азықпен қамтамсыз ету үшін, ең бірінші жер қажет болған. Жер
тайпаның, халықтың, мемлекеттің тіршілігінің негізгі және олардың
шаруашылық қызметнің материалдық базасы болған. Ол мал және басқа да мүлік
сияқты адам өмірінде аса маңызды мәнге ие болды. Кейбір жағдайларда жер мал
мен мүлікке қарағанда құндырақ болатын. Тайпалар, халықтар, мемлекеттер
арасындағы соғыстардың басым көпшілігінің белгілі бір жердегі, аумақтағы
билік үшін болуы да бекер емес. Аумақ ретінде пайдаланылатын жерді туған
ел деп, ал шаруашылық қызмет үшін пайдаланылатын жерді шаруашылықтың бір
бөлігі деп санаған. Жерге меншік құқығы оны пайдалану құқығы ретінде
қарастырылған. Кейбір ғалымдар бұл құқықты әдет құқығы деп санайды. Өз
мазмұны бойынша жер пайдалану құқығы жерге меншік құқығымен бірдей болған.
Жер кеңістікте шектелген ежелгі мемлекеттің қызметінің негізі болған.
Аумақсыз ешбір халық, ешбір мемлекет өмір сүре алмайды. Үлкен аумақтарды
біздің заманымызға дейінгі бірқатар мемлекеттер – қазіргі ата-бабалары –
сақтардың, қаңлылардың, үйсіндердің және ғұндардың мемлекеттері иеленген.
Тайпалар жерді иелене отырып, жерді өңдеумен айналысып, әр түрлі дәнді
дақылар егіп, мал шаруашылығымен айналысқан. Ертедегі қазба дерекетеріне
сүйенсек, неолит дәуірінде тайпалар аңшылықпен және балық аулаумен, мал
шаруашылығымен және жер өңдеумен айналысты. Ал қола дәуірінде, б.з.д ІІ-
мыңжылыдқтарда шаруашылық жүргізудің мал шаруашылық жер өңдеу түрлері
қалыптасты,жақсы дамыған металлургияда болды. Осыдан кейін де ғұн, үйсін,
түркеш және тағы басқа мемлекеттіктер дами келе егін шаруашылығы және
бау-бақша өсіріп, оларды жасанды жолдармен суғарып отырғандығы бәрімізге
мәлім.
Қазақ хандығы кезеңінде өндірістік қатынастардың сипаты қазақ
ауылдарында топырақтық климаттық жағдайларына байланысты жер пайдалану мен
жерге меншіктің түрлі нысандары болғандығын көрстеді. Осы жағдайлардың
нәтижесінде көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы басы ролді
иеленді. Ауыл шаруашылығындағы дәнді дақылдарды арпа бидай, сұлыны өсіріп
егін шаруашылығының дамыған түрімен айналысып, оларды сол кезеңдегі
технологиялармен өңдеп, басқа хандықтарға сатқан немесе айырбас жасаған.
Ресейдің үстемді кеткен кезеңіндегі тарихында Қазақ халқы Ресейге
қосылуымен байланысты үкімет бұл жерлерді Ресей мемлекетінің меншігі
ретінде жойылды. Хан билігі жойылды, жергілікті халық колониялдық басқару
органдарына бағынады. Патша билігі жайылымдық жерлерді бос жерлер деп
санады. Көшіп-қону басқармасының алдында мынандай міндет қойылды –
жергілікті халықтың осындай жерлерін қысқартудың есебінен көшіп-қону қорын
көбейту. Мал шаруашылығының айрықша ерекшеліктерімен, қажеттіктерімен
санаспай билік құрылымдары жергілікті еңбек шаруа халқының жер пайдалану
нормаларын аяусыз қысқартты [5].
Қазақтардың жартылай көшпелі өмірі сипатталды. Жартылай көшпелі
шаруашылығының сипаты болып күздік жайлымдардың, қыстаулармен жақын жердегі
шөптердің олардағы құдықтар мен ормандармен бірге жекелеген ауылдардың,
тіпті, жекелеген отбасылардың меншігінде болып табылады. Сондай-ақ азық-
түлік оның ішінде мал, өсімдік, егін шаруашылығымен қазақ шаруалар
айналысқан. Ресей мемлекеті Азық-түлік нарығыныңн қамтамасыз етуді қолға
алған.
КСРО құрамы кезеңіндегі тарихында Азық-түлік нарығыныңне байланысты
көптеген өзгерістер болды. КСРО-ға еген кезден бастап жер, су, орман, тау
және басқа құқықтық қатынастарға түбегейлі өзгерістер енгізді. Революциядан
кейінгі алғашқы жылдарда патшалық рекрияциялық аграрлық саясаттың саладары
байқалатын. Қазақстандағы Ресей империясының отарлау саясатының
Қазақстандағы Ресей империясының отарлау нәтижесінде Қазақстандағы 28,2 млн
ондық жыртуға икемді жердің 22,7 млн ондағы халықтың пайдалануынан алынды.
Шаруашылықтың ұжымдық шаруашылықтарға және ұжымдық шаруашылықтың басқа
да нысандарына ауысуын ұйымдастыру тек мәжбүрлеу әдістерімен ғана жүзеге
асырылды. Мысалы, ОАК-тың (ЦИК) 1930 жылғы 1-ақпандағы Ауылшаруашылығын
социалистік қайта құру және кулактармен күрес бойынша шаралар туралы
қаулысына сәйкес жергілікті органдарға мәжбүрлі ұжымдастырға кедергі
жасаушы ірі шаруашылықтармен күресу, тіпті, олардың мүлкін тәркілеп,
қатысушыларды елдің шалғай игерілмеген аудандарына айдап жіберу құқығы
берілді.
Ауыл шаруашылғын жаппай ұжымдастыру (1929-1935ж.ж) кезінде ауыл
шаруашылық кооперациясының кең тараған түрі болып артель табылды. Көшенді
және жартылай көшпенді аймақтарда да біршама ауыл шаруашылғын ұжымдастыру
белгілері көрініс тапты.
Жоғарыда айтылғандай, ұжымдастыру ауыл шаруашылығында мәжбүрлі түрде
жүзеге асырылды және де мұнда көшпенді және жартылай көшпенді тұрғылықты
халықтан барлық мал мен астық мәжбүрлі түрде алынды. Осының нәтижесінде,
Қазақстанда ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастырудың алғашқы кезеңінде
тұрғылықты халықтың екі миллионнан астам адам ашаршылықтан өлді.
Ұжымдастыру салдары Азық-түлік нарығыныңне кері ықпалын тигізгені айдан
анық көрініс тапты. БКП Орталық комитеті 1932 жылғы 17-қыркүйекте
Қазақстандағы ауыл шаруашылығы және мал шаруашылығы туралы қаулы
қабылдады.
Ауыл ашруашылыңы кезенңінде кеңес заманының жеңіуіне байланысты (1935-
1956), осы кезеңде колхоздар шаруашылықтың ұжымдық-құқықтық нысаны болды,
козхохдың үлгілі жарғысы ретінде базалық шығарылған заңдары болды. Ұлы Отан
соғысы жылдары Қазақстанның ауыл шаруашылғына әскер мен халықты азық-
түлікпен қамтамасыз ету міндеті жүктелді. Алайда, республикада мал
шаруашылығын көтеруге ешбір жағдай болмады: техника, жұмыс күші жетіспеді,
шөп дайындайтын адамдар болмады, мал азығының тапшылығы байқалды.
Республика жайылымдық мал шаруашылғын дамытуға бет бұрды. Жалпы соғыс
жылдары жартылай көшпенді өндірістегі жайлымдық мал шаруашылығының
қажетіктері үшін жайлымдар мен шабындықтардың 20 млн. га жері игерілді.
1953 жылдан бастап КСРО-да, соның ішінде Қазақстанда тың және бос
жатқан жерлерді игеру жұмыстары жүргізілді. Соның нәтижесінде, Республикада
тек 1954 жыл мен 1958 жыл аралығында ғана тың жерлерінде 326 жаңа кеншарлар
және бос жатқан жерлердің негізінде 206 әл-ауқаты нашарлау кеншарлар
құрылды. Жалпы алғанда 1954-1966 жылдары жаңа кеншарлар ұжымдастырылды.
Ауыл шаруашылығы заңдарының социалистік даму кезеңдерінің бірі болды
(1956-1985). Бұл кезең ауылшаруашылық кәсіпорындарды реформалау тұтастай
мемлекетке өткізілді, жарым-жартысын жоя отырып, ал бұдан былай колхоздарды
қайта құра отырып; өндірістің барлық меншік құралдары толық мемлекеттік
болып танылатын бірінші орныды совхоздар құру болды.
1.2. Азық түлік нарығын реттеудің қағидалары мен қайнар көздері
Азық-түлік нарығының қағидалары деп - азық-түлік қауіпсіздік
қатынастардың құқықтық реттелу сипатын және бағытын анықтайтын, негізгі
басшылыққа алатын идеялар. Қағидалар салалық және салааралық болып екіге
бөлінеді. Агроөнеркәсіптік кешеннің жай-күйі болып табылатын азық-түлік
нарығының салалық қағидалары ретінде:
• аграрлық кәсіпкерлік еркіндігі және шаруашылық нысанын таңдау
еркіндігі;
• ауылдағы меншік нысанының және шаруашылық нысанының көптігі;
• аграрлық кәсіпкерлік субъектілерінің теңдігі және
агроөнеркәсіптік кешендігі әр түрлі меншік нысандарының тең
дәрежеде құқықтық қорғалуы;
• агроөнеркәсіптік кешен дамуының артықшылғы;
• агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдау;
• азаматтардың толық тамақтануға құқығы;
• Ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің өндірістік-шаруашылық қызметіне
мемлекеттік органдардың араласпауын
• Қазақстан Республикасының азаматтарына азық-түліктің тұтынудың
физиологиялық нормаларына сәйкес жастарынан, мүліктік және лауазымдық
жағдайларынан, тұрған және тұратын жерлерінен тәуелсіз азық-түлік
тауарларының нақты және экономикалық қол жетімділігін қамтамасыз ету
кепілі;
• Қазақстан Республикасында өндірілетін және сатылатын азық-түлік
тауарларының сапасының тамақ өнімдері қауіпсіздігі саласындағы
заңдарда белгіленген талаптарға сәйкестігі;
• отандық азық-түлік тауарларын өндірушілерге мемлекеттік қолдау
көрсету;
• ішкі және сыртқы қолайсыз факторлардың әсерінен тәуелсіз азық-түлік
қорын қалыптастыру, жаңарту және толықтыру;
• астықтың мемлекеттік қорларын қалыптастыру;
• барлық жеке меншік түрлері ұйымдарына аграрлық азық-түлік нарығына
рұқсат беру жолымен тең бәсекелік ортаны құру;
• мемлекет пен жеке кәсіпкерліктің өзара әрекеті мен ынтымақтастығы;
• Азық-түлік нарығыныңн қамтамасыз ету мәселелерінде қоғамдық
бірлестіктердің, кәсіпкерлер қауымдастықтарының (одақтарының) рөлін
арттыруға көмектесу;
• аграрлық азық-түлік нарығының күйі туралы ақпараттың ашықтығы
принциптерінен құралады.
Сонымен қатар, Азық-түлік нарығының қауіп-қатерінің алдын-алуға
бағытталған жағдайларды есептемегенде –
• азық-түлік тауарларын өндірушілердің өткізу нарықтарына рұқсатын
шектейтін;
• азық-түлік тауарларының бағасының кенеттен көтерілуін, азық-
түліктің ішкі қорларының төмендеуін өршітетін;
• азық-түлік тауарларын елден тысқары заңсыз (контарбандалық)
жолмен шығаруға ықпал ететін шешімдер мен әрекеттерді қабылдауға
тыйым салынады [12].
Салааралық қағидаларына азық-түлік және тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі
саласындағы қағидаларға:
• адам өмірі мен денсаулығына және қоршаған ортаға азық-түлік және
тамақ өнімдерінің нарығыныңінің басымдығы;
• экологиялық және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
• адам денсаулығына және қоршаған ортаға ықтимал зиянды әсердің алдын-
алу;
• мемлекет жүзеге асыратын шаралардың ашықтығы;
• ақпараттың жариялылығы, қолжетімділігі, дұрыстығы;
• қатерлерді бағалаудың ғылыми негізділігі;
• тамақ өнімдерін әзірлеудің (жасаудың), өндірудің (дайындаудың),
айналымының, кәдеге жаратудың және жоюдың барлық процестерінде
(сатыларында) тамақ өнімдерінің қадағалануы;
• азық-түлікті әзірлеудің (жасаудың), өндірудің (дайындаудың),
айналымының, кәдеге жаратудың және жоюдың барлық процестерінде
(сатыларында) тамақ өнімдерінің нарығын реттеудің гі субъектілердің
жауапкершілігі негізінде жүзеге асырылады [12].
Азық-түлік нарығының қамтамасыз ету әлеуметтік-саяси, экономикалық,
ғылыми-техникалық, ұйымдастыру, ақпараттық және азық-түлік дағдарысының
алдын алуға және (немесе) жеңуге бағытталған басқа да шараларды әзірлеу мен
іске асыру арқылы жүзеге асырылады.
Азық-түлік нарығына қауіп төну – республика аумағында азық-түлік
тауарлары көлемінің төмендеуіне әкелетін жағдайлар, процестер және нақты
жағдайлардың, сонымен қатар тамақ өнімінің қауіпсіздігі туралы Қазақстан
Республикасы заңнамасы белгілеген талаптардың орындалмауының жиынтығы.
Қазақстан Республикасының Үкіметі Азық-түлік нарығына қауіп төнген
жағдайда азық-түлік тауарларының экспорты мен импортына қажет болған
жағдайда уақытша шек қоюға құқылы.
БҰҰ-ның болжамына сәйкес 2030 жылы дүниежүзінде азық-түлікке деген
сұраныс екі есе өседі. Кейінгі уақытта әлемдік нарықта айтарлықтай
өзгерістер болуда, бірақ, сарапшылардың мәліметінше, бұл проблемалардың
өзектілігі барған сайын арта түспек.
БҰҰ-ның мәліметіне сәйкес, дүниежүзінде жыл сайын халық санының өсім
қарқыны 1,4% құраса, өнім өндіру көлемі жыл сайын 0,9%-ға ұлғаюда. Яғни,
оның кенжелеп қалғаны айқын байқалады. Тағы осы болжамға сай, 2030 жылы
дүниежүзінде азық-түлікке деген сұраныс екі есе өседі. Сол себепті
келешекте саясатта да, экономикада да азық-түлік өнімдерін экспортқа
шығарушы елдер шешуші роль атқаратын болады.
Mемлекет адамының өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны
қорғауды мақсат етіп қояды, бұдан мемлекеттің ауыл шаруашылық тауар
өдірушілердің өндірістік қызметінің қоршаған ортаға зиянды әсерін тигізбеуі
және оған қандай да бір шығын келтірмеуі бағытында қамқорлық жасалғанын
көруге болады. Адамдардың өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін азық-
түлік өнімдерін өндіруді тоқтатуға және оның алдын алу шараларын жасауын
талап етеді [14].
1.3. Азық - түлік нарығын реттеудің ұлттық және экономикалық
нарығының бір элементі ретінде
Агроөнеркәсіп кешені экономиканың негізгі салаларының бірі және
еліміздің Азық-түлік нарығының ғана емес, мемлекеттегі қоғамдық-саяси
тұрақтылық та осы саланың дамуымен тікелей байланысты. Әлемдік азық-түлік
нарығында туындаған дағдарыс пен оның салдары азық-түлік мәселесінің
өзектілігін бұрынғыдан да салмақтап, дүниежүзілік экономикалық саясаттың
алдыңғы қатарына шығарды. Азық-түлік тапшылығы қаупін сезініп-түйсінген
әлемнің барлық елдері, қазір өздерінің аграрлық саясатын шұғыл қайта қарап,
тиісті өзгерістер енгізіп жатыр [16]. Әсіресе өндіріс көлемін арттыру мен
ішкі азық-түлік нарығын тұрақтандыру мақсатындағы мемлекеттің реттеу және
қолдау көрсету ролін күшейтуге ерекше мән беріліп отыр.
Әлемдік экономиканың бір бөлшегі ретінде дүниежүзілік азық-түлік
нарығындағы жағдай Қазақстан экономикасына да ықпал етіп, ішкі азық-түлік
нарығында көрініс тапты. Бұл әсер негізгі азық-түлік тауарлары бағасының
күрт қымбаттауы мен сыртқы нарыққа жаппай экспортталуы нәтижесінде ішкі
қордың күрт азаюынан байқалды. Уақытында алдын алу шараларын қолданып,
жалпы ішкі азық-түлік нарығының тұрақтылығын сақтап қалдық. Дегенмен, осы
жағдай Қазақстанның аграрлық саланың әлсіздігін, әлемде орын алатын
қауіпті құбылыстарға төтеп беретін ешқандай мүмкіншілігінің жоқтығын тағы
бір рет ашып көрсетті. Біздің ел үшін әлемдік дағдарыстың әсерін дәл
болжаған Мемлекет басшысы өзінің Қазақстан халқына арнаған 2008 жылдың
ақпанындағы Жолдауында аграрлық саланы одан әрі дамыту қажеттігіне ерекше
назар аударып, еліміздің Азық-түлік нарығының қамтамасыз етуге қатысты
нақты тапсырмалар берді.
Әлемдік азық-түлік нарығы қиын жағдайды бастан өткеріп жатқан
қазіргі кезде, бұрын қалыптасып қалған стеротиптерді қайта қарап, бұл
тапсырмаларды орындау үшін мәселенің жаңа қырынан қарау үшін саладағы
қызметтің стратегиялық бағыттарын заман талабына сай қайта өзгерту қажет.
Дегенмен, бұл қазіргі стратегиялық бағытты толықтай қайта өзгерту дегенді
білдірмейді, тек соңғы жағдайларға байланысты ішінара түзетулер енгізу
керек. Сондықтан бұрын жасалып, қазір жүргізіліп жатқан мемлекеттік
аграрлық саясатты жалғастыра отырып, оны жағдай қалай өзгерген кезде де
еліміз Азық-түлік нарығын қамтамасыз ететіндей жаңа мазмұнмен толықтыру
тиіс.
Бүгінгі күні әлем алдындағы ең үлкен дағдарыстың бірі азық-түлік
дағдарысы екендігі рас. Халықаралық деңгейде қиындық тудырып отырған ауыл
шаруашылығы өнімдері мен күнделікті тұтынатын азыққа сұраныстың аяқасты
шарықтайтынын алдын ала дөп басып болжаған ешкім болмады десек те шындыктан
алыстамаймыз.
Ендігі күні ғана қиындықтың нақты қаупі айтылып, әлемдік деңгейдегі
бірлескен шаралар қамтылуы жайында сөз болуда. Осының бір көрінісі ретінде
Жапонияның Тояко қаласында өтіп жатқан Үлкен сегіздік саммиті барысында
БҰҰ Бас хатшысы Пан Ги Мунның мәлімдемесін атаған орынды. Онда Бас хатшы
бүгінгі адамзат баласы бір-бірімен өзара байланысты үш дағдарысқа
ұшырағанын айтады. Олар: азық-түлік дағдарысы, климаттың өзгеруі дағдарысы
және даму дағдарысы. Бас хатшы Пан Ги Мун бұндағы азық-түлік бағасының өсуі
Мыңжылдық даму мақсаттарына қол жеткізуге кедергі болатынын айтып,
алаңдаушылық білдірді және ауыл шаруашылығын дамыту мақсатындағы ресми
көмектер үлесін бүгінгі 3 пайыздан 10 пайызға дейін арттыру қажеттігі
туралы үндеу жасады.
Бұдан былай Қазақстанның Азық-түлік нарығының мемлекеттің ұлттық
қауіпсіздігімен бірге қарастырылатын болады.
2008 жылы бұрын әлемдік нарықта басталған тағамдық тауарлардың
тапшылығы әлі толығымен сейілген жоқ. Яғни, лайланған агроинфляцияның арты
тұнған жоқ, әлі де қалай болары болжаусыз қараңғы күйінде қалып отыр.
Сондықтан да, бұндай шапшаң құбылмалы заманда әр мемлекет өзінің азық-түлік
тәуелсіздігін арттыру қамында жүр. Яғни, ішкі нарықтың сұранысын өз ішінен
тауып, сыртқы импорттың бетін қайтару алдыңғы орындағы мәселеге шықты.
Өйткені бүгінгі күні мемлекеттің тұрақсыздығына, шайқалуына, құлдырауына,
еліміздің сырттан келетін тағамдық тауарлар басқыншылығының жетегінде
кетіп, соған тәуелді болуына әсер ететін қауіптің зоры – осы Азық-түлік
нарығының болып отыр. Бұл әлем елдерінің күн тәртібіндегі бірінші мәселеге
де айналуда. Сондықтан да бұл қауіпсіздік ұлттық қауіпсіздіктің негізгі
бөлшектерінің біріне айналды. Ендігі күні атқарушы билік бұл қауіпсіздікке
ерекше назар бөліп, оны заңнамалық тұрғыдан бекітпек [17].
Осы мақсатта ҚР кейбір заңнамалық актілеріне астық нарығын реттеу және
агроөнеркәсіптік кешеннің жекелеген бағыттарына мемлекеттік қолдау
мәселелері туралы заң жобасы мақұлданды. Аталған заң жобасы тұтастай
алғанда инфляциялық үдерістерді тапжылтпау, ішкі нарықты тұрақты ұстау,
жергілікті билік көмегімен астықты есепке алу мен мониторинг жүргізудің
нақтылығын қамтамасыз етуді заңмен бекіту үшін әзірленген. Оның үстіне Азық-
түлік нарығыныңн реттеуге тиісті қолданыстағы жекелеген заңнамалар ішкі
нарықтағы тұрақтылыққа бағытталған шараларды толық қамти алмай отырған
сыңай танытып келеді.
Ғаламдық азық-түлік нарығында орын алған құбылыстарға орай және
республикамыздың Азық-түлік нарығын қамтамасыз етуге қатысты өзекті болып
табылады. Сонымен бірге, ұлттық қауіпсіздік, мемлекеттік материалдық
резерв, астық туралы, мемлекеттік сатып алулар секілді жеті бірдей заңға
өзгерістер енгізілді.
Ең бастысы, Азық-түлік нарығына төнген қатер ұлттық қауіпсіздікке
төнген қатер ретінде қарастырылатын болып отыр.
Ең алдымен еліміздің Азық-түлік нарығының мәселесіне ерекше назар
аударып, бұл бағыттың басымдығын ескере отырып, оны ұлттық қауіпсіздік
тұрғысында әрі сол деңгейде қарастыру қажеттігі туындағаны анық. Осыған
орай, қолданыстағы Ұлттық қауіпсіздік туралы заңға Азық-түлік нарығының
деген нақты ұғым енгізілді. Сонымен бірге, ұлттық мүддеге байланысты
тізімге де мемлекеттің азық-түліктік тәуелсіздігін сақтау үшін отандық
агроөнеркәсіптік кешенді орнықты дамыту шаралары да кірістіріліп отыр.
Сондай-ақ осы Ұлттық қауіпсіздік туралы заңға Азық-түлік нарығының
қамтамасыз ету туралы арнайы бір бөлім енгізілді [18].
Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы Қазақстан
Републикасының 1998 жылғы 26 маусымдағы Заңында 1-баптың мазмұны оныншы
абзацпен толықтырылды, яғни ол бойынша Азық-түлік нарығының - мемлекеттің
азық-түлік тауарлармен қамтамасыз етуді көздейтін еліміздің экономикасын
және азаматтардың құқығын қорғау жағдайы, мұнда белсенді және дұрыс өмір
сүру үшін азық-түліктің саны және сапасы жағынан барлық халық үшін қажетті
олардың нақты және экономикалық қол жетімділігіне кепіл бола алады [19].
Ұлттық қауіпсіздік органдарының қызметінің негізгі принциптері ретінде
республиканың Азық-түлік нарығының қамтамасыз ету көрсетілді,
агроөнеркәсіптік кешеннің тиісті ресурстармен, әлеуетпен және
кепілдіктермен жеткілікті қамтамасыз етілмеуі, басқа елдердің сауда
саясатының кері әсері (экономикалық эмбарго, экспортқа шек қою, импорттық
өнім экспансиясы), отандық азық-түлік тауарларының бәсекеге қабілеттігінің
жеткіліксіз деңгейі, табиғи және техногендік сипаттағы жағдайлардың кері
әсері нәтижесінде Азық-түлік нарығының жағдайының төмендеуіне жол бермеу
мемлекеттің ұлттық нарығының сақтаудың бір тетігі.
Экономикалық қауіпсіздік – экономикалық жүйедегі халықтың қалыпты
тіршілігін қамтамасыз етіп отыру, халық шаруашылығын ресурстармен қамту,
сондай-ақ ұлттық-мемлекеттік мүдделерді біртіндеп жүзеге асырып отыру
қабілетін белгілейтін аса маңызды сипаттамасы. Экономикалық қауіпсіздік
ұлттық қауіпсіздік жүйесіне соның елдің қорғаныс қабілетін қамтамасыз ету,
қоғамда әлеуметтік тыныштықты сақтау, экологиялық апаттардан қорғау тәрізді
құраушыларымен бірге енгізілген. Мұндай барлығы өзара байланысқан болып
келеді, және бағыттар бір-бірін толықтырып отырады: әлсіз және тиімсіз
экономика жағдайында әлеуметтік қақтығыстарға толы қоғамда не әскери
қауіпсіздіктің, не тиімді экономиканың болуы мүмкін емес. Мұндай өзара
байланысты баса айта отырып, сонымен қатар ондағы шешуші, базистік рөлге
экономикалық қауіпсіздіктің ие болып отырғанын ескеру қажет. Экономикалық
қауіпсіздік – бұл өзінде тұрақты экономикалық өсу, қоғамдық
қажеттіліктердің жеткілікті мөлшерде қанағаттандырылуы, тиімді басқару,
экономикалық мүдделерді ұлттық және халықаралық деңгейде қорғау қамтамасыз
етіліп отыратын экономикалық жағдай [20].
Бай отандық және шетелдік тәжірибені ой елегінен өткізу экономикалық
қауіпсіздіктің аса маңызды үш компоненттерін бөліп кетуге мүмкіндік
береді, олар: экономикалық тәуелсіздік; ұлттық экономиканың тұрақтылығы мен
орнықтылығы; өзін-өзі дамыту мен прогреске деген қабілеті.
Осыған негізделумен, "экономикалық қауіпсіздік" категориясының "ұлттық
экономиканың тәуелсіздігін, соның тұрақтылығы мен орнықтылығын, үнемі түрде
жаңару мен өзін-өзі жетілдіруге деген қабілетін қамтамасыз ететін жағдайлар
мен факторлардың жиынтығы" деген анықтамасымен келіскен дұрыс болады [21].
Экономикалық қауіпсіздік сыртқы және ішкі қауіпсіздікке бөлінеді. Ішкі
құраушысы экономиканың, қоғамның және мемлекеттік институттардың елдің
ішінде орын алып отыратын экономикалық және өзге түрдегі процестердің
салдарынан туындап отыратын жойқын және қасақана жасалған қауіп-қатерлерге
деген тұрақтылығын білдіреді. Сыртқы құраушысы өздерінің көзіне шете
мемлекеттерінің, экономикалық немесе саяси субъектілердің әрекеттері немесе
ниеттері жататын кездейсоқ және қасақана жасалған қауіп-қатерлерін
білдіреді.
Айта кететіні, КСРО-да экономикалық қауіпсіздік жайлы мәселе біржақты
сипатта түсіндірмеленетін және тек қана сыртқы факторлардың әсерін
сипаттайтын. Әңгіме капиталистік елдер мен солардың Халықаралық валюта қоры
(ХВҚ), Халықаралық қайта құру және даму банкі (ХҚДБ), Дүниежүзілік сауда
ұйымы (ДСҰ) тәрізді және КСРО-ға ілгері технологияны ғана емес, сондай-ақ
кәдімгі тауарларды жеткізуге және содан шетелге шығаруға, несиелерді беруге
тыйым салатын не шектеу қоятын өзге де халықаралық ұйымдары жайлы болып.
Экономикалық қиындықтардың өсуіне әкеп соқтырып отырған іштегі аяғына дейін
ойластырылмаған әрекеттермен туындалған ішкі факторларға келер болсақ, олар
өздерінің экономикаға тигізіп отырған қиратушы әсері сыртқы әсерлерден
анағұрлым ауқымды болып отырса да, экономикалық қауіпсіздіктің қауіп-қатері
ретінде ешқашан қарастырылмайтын.
Қазіргі реалийлерді ескерумен біз экономикалық қауіпсіздіктің
келесідегідей жіктемесін беруді ұсынамыз:
Экономикалық қауіпсіздік
Ішкі Сыртқы
Суреттен көріп отырғанымыздай, азық-түліктік қауіпсіздік – экономикалық
қауіпсіздіктің құраушы бөліктерінің бірі. Экономикалық әдебиеттерде азық-
түліктік қауіпсіздік дегеніміз – бұл салыстырмалы түрде
жаңа экономикалық категория. Бастапқы ағылшын термині – (food security)
қосарланған мағынада аударылады: азық-түліктік қауіпсіздік ретінде және
азық-түлікпен қамтылу ретінде [22].
Біздің ойымызша, аударманың екінші нұсқасы осы категорияның мағынасын
анағұрлым дәл көрсетеді, себебі ол халық үшін тамақ өнімдерінің
экономикалық тұрғыдан қол жеткілікті болуын қамтамасыз етуді меңзейді,
алайда сөзбе-сөз аудармаға бірінші нұсқасы сәйкес келеді.
Азық-түлікпен елдерді, аймақтарды, үй шаруашылықтарын, елдің
азаматтарын қамтамасыз ету міндеті адамзаттың ежелгі заманнан бері келе
жатқан міндеті. Билеушілер мен олардың кеңес берушілері осы бір мәңгі
проблеманы тиімді түрде шешіп отыруға тырысатын, себебі дәл осы азық-
түліктің жетіспеушілігі, ең бірінші кезекте қоғамдағы түрлі әлеуметтік
негіз болп отырған. Шын мәнінде азық-түліктік қауіпсіздіктің белгілі бір
деңгейіне қол жеткізу тұтастай қоғамның және нақты алғанда индивидтің
негізгі міндеті болатын, себебі мұның түбінде өзіне барлық адамзат қызметі
негізделіп отырған өзін-өзі сақтап қалу инстинкті жатыр. Қоғам өзінің дамуы
мен құрылу сатысының ежелгі кезеңдерінен-ақ өмірлік маңызы бар
қажеттіліктерді қанағаттандырудың ең аз мөлшерін қамтамасыз етудің арнайы
механизмдері мен ережелерін шығара бастаған. Дегенмен азық-түліктік
қамтамасыз етудің деңгейі, оның құрылымы мен механизмдері ең алдымен
ауылшаруашылық өнімдерін өндіру көлемдеріне, содан кейін ғана өңдеу
салаларының, сауданың даму деңгейіне тікелей тәуелді болып келеді. Ұзақ
уақыт бойы, XIX ғасырдың соңына дейін азық-түліктік қауіпсіздіктің қажетті
деңгейін қамтамасыз ету ісі дәл осы қауымдар мен табиғи шаруашылық
шеңберіндегі дәстүрлерге негізделумен реттеліп отырған. Бұл кезеңде
мемлекет әскери қауіпсіздікті ұйымдастыру қызметін атқарып отырған және
азық-түлікті қоғамның әлеуметтік топтары мен қабаттарына үлестіріп беру
процесіне тек ерекше жағдайларда ғана араласып отырған. Негізгі қорлар мен
резервтерді қалыптастыру ісін микродеңгейде үй шаруашылығы, қауым жүзіге
асырып отырған, ал феодализм кезеңінде бұл қызметтер сонымен қатар
помещикке де жүктелетін. Ауылшаруашылық өндірістің деңгейі және тауар-
алмасу қатынастарының дамымағандығы тұтынудың тек азғана мөлшерін ғана,
сондай-ақ жергілікті өмір сүру жағдайларын, ұлттық және діни ерекшеліктерді
көрсететін салыстырмалы түрде қарапайым тамақтану құрылымын қамтамасыз
ететін. Капиталистік қатынастар дамыған сайын адамның өмір сүру жағдайлары
да түбегейлі түрде өзгеріп кетті. Ең алдымен оқшауланған тұйық құрылымымен
сипатталатын ықпалдастырылған қоғам құрылады, азық-түліктік қауіпсіздікті
қамтамасыз етудің қоғамдық механизмі құрылады. Осы жағдайларда өндіріс
ресурстарын өндіру мен үлестіруді ұйымдастырудың
факторлары ретінде шығып отырған мемлекет пен түрлі әлеуметтік
институттардың рөлі барған сайын объективті түрде арта бастайды. Азық-
түліктік қамтудың аса маңызды аспабына нарық айнала бастайды, ол баға
құрылымы, сұраныс және ұсыныс жүйесі арқылы тұтынудың қажетті қоры мен
деңгейін қалыптастыруға әсер етіп отырады. Сонымен бірге қоғамда әлеуметтік
топқа тиесілігі мен табыс деңгейіне қарай тұтынудың құрылымы мен
нормаларында елеулі алшақтықтар сақталып байқала бастайды. Капитализмнің
бастапқы даму сатыларында нарықтық механизм түрлі әлеуметтік топтардағы
тойып жемеу мен ашаршылықты жоққа шығармайтын, уақыт өте келе барынша
дамыған капиталистік елдерде белгілі түрдегі әлеуметтік кепілдіктердің
орнауына байланысты бұл мәселелер негізінен шешімін тапқан болатын, сөйтсе
де тұтыну деңгейіндегі өзгешеліктер әлі күнге дейін орын алуда. Кеңес
үкіметінің тарихы азық-түліктік қауіпсіздікті қалыптастырудың өзге
механизмінің – халық шаруашылығын жоспарлау механизмінің әсер ету мысалын
келтіреді, ол да осы мәселені шешуге арналған болатын, дегенмен басқару
нысанының өте күрделі болуына орай ол қойылған міндетті әрдайым орындай ала
бермейтін. Ауыр өнеркәсібі салаларын ауыл шаруашылығына, жеңіл және тамақ
өнеркәсібіне зиянын тигізумен басымдылықпен дамыту мынадай жағдайға әкеп
тіреген болатын, яғни ХХ ғасырдың 60-шы жылдарының басында КСРО астықты, ет
пен өзге тамақ өнімдерін сырттан әкелушіге айналды. Сонымен қатар азық-
түліктік қауіпсіздік мәселесі сол уақытқа қарсы әлемдік маңызы бар
категория ретінде түсініле бастады. Толық қанды тамақтану мен ашаршылықтан
қорғау құқығы 1948 ж. Адам құқықтары жөніндегі халықаралық билльдің және
1966 ж. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық
пактінің ажырағыссыз бөлігіне айналды. Бұл құқық сонымен қатар 1989 ж. Бала
құқығы туралы конвенция мен өзге де халықаралық құқықтық актілерде
бекітілген. Мысалы, 1948 жылы БҰҰ қабылдаған Адам құқықтарының жалпыға
ортақ декларациясының 25-бабында былай деп көрсетілген: "Әр адамның соның
өзінің және оның отбасының денсаулығы мен әл-ауқатын сақтау үшін қажет
болатындай өмір сүру деңгейіне, соның ішінде тамақтануға, киім-кешекк,
тұрғын үйге, медициналық күтім мен қажетті әлеуметтік қызмет алуға және
жұмысынан айырылған, науқастанған, мүгедектігі, жесірлігі, қартаюы немесе
өзіне байланысты болмайтын жағдайлармен өмір сүру қаражатынан айырылған
өзге жағдайды қоса алғанда қамтамасыз етуге ие болуға құқылы" .
1966 ж. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі
халықаралық пактіде адамның ашаршылықтан азат болуға іргелі құқығы ғана
көрсетіліп қоймайды, сонымен қатар мемлекеттің сол құқықты практика жүзінде
жүзеге асыру міндеті белгіленеді [23].
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЗЫҚ-ТҮЛІК НАРЫҒЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
2.1. Азық түлік нарығын реттеудің мемлекеттік реттеу және оларды
жүзеге асыратын мекемелер
Ресей Думасының депутаты, Павел Бурдуковтың айтуы бойынша:
Мемлекетте неғұрлым нан аз болса, соғұрлым онда саясат көп болады,- деген
сөзі бар [27]. Шынымен де, адам баласы өмір сүру үшін күнделікті азық-
түлікті қажет етеді, ал мемлекет адамдарға азық-түлікле қол жетімділігін
қамтамасыз етуі шарт. Ауылшаруашылығы мықты дамыған АҚШ-ты алатын болсақ,
олар тап қазір бүкіл қару-жарағынан бас тартатын болса да, әлемдегі алдынғы
қатардағы мемлекет болып қала береді. Себебі неде дейсіз ғой? Өйткені, АҚШ
әлемдегі ең үлкен экспортер болып отыр. Ол көптеген мемлекеттерді азық-
түлікпен қамтамасыз етіп отыр. Бұл негізі басқа мемлекеттерді өзіне тәуелді
етіп отыр, азық-түлікпен қамтамасыз ету арқылы өз саясатын жүргізуде [28].
Азық-түлік нарығыныңн құқықтық қамтамасыз ету үшін мықты мемлекеттік
саясат, мемлекеттік басқару мен реттеу жүргізілуі қажет.
Азық-түлік нарығын реттеудің мемлекетік басқару органдарының қызметі
мемлекеттің саясатын құрайтын белгілі бір бастамалардың негізінде жүзеге
асырылады. Мемлекеттің белгілі бір мақсатқа жетуі үшін ішкі бірлігін,
негізгі құрылымын, мәнін анықтайтын бастаушы идеялар мемлекеттік басқарудың
қағидалары деп аталады.
Б. Жетпісбаевтың ойынша, қазақстандық патриотизм, саяси тұрақтылық,
барлық халықтың мүддесі үшін экономикалық дамыту, қоғаммен келісушілік,
мемлекеттік өмірдің маңызды сұрақтарын республикалық референдумда дауыс
бере отырып, демократиялық әдіспен шешу қағидаларын бөліп қарайды.
Азық-түлік нарығыныңн құқықтық қамтамасыз ету үшін көптеген әдіс-
тәсілдерді қолдану қажет. Ең алдымен, аграрлық протекционизм қағидасын
ұстану, реттеудің индикативті әдістерін қолдану, Қазақстан Республикасының
азаматтарына азық-түліктің тұтынудың физиологиялық нормаларына сәйкес
жастарынан, мүліктік және лауазымдық жағдайларынан, тұрған және тұратын
жерлерінен тәуелсіз азық-түлік тауарларының нақты және экономикалық қол
жетімділігін қамтамасыз ету кепілін жасау, Қазақстан Республикасында
өндірілетін және сатылатын азық-түлік тауарларының сапасының тамақ өнімдері
қауіпсіздігі саласындағы заңдарда белгіленген талаптарға сәйкестігін
келтіру, отандық азық-түлік тауарларын өндірушілерге мемлекеттік қолдау
көрсету, ішкі және сыртқы қолайсыз факторлардың әсерінен тәуелсіз азық-
түлік қорын қалыптастыру, жаңарту және толықтыру, астықтың мемлекеттік
қорларын қалыптастыру; барлық жеке меншік түрлері ұйымдарына аграрлық азық-
түлік нарығына рұқсат беру жолымен тең бәсекелік ортаны құру, мемлекет пен
жеке кәсіпкерліктің өзара әрекеті мен ынтымақтастығы, Азық-түлік нарығыныңн
қамтамасыз ету мәселелерінде қоғамдық бірлестіктердің, кәсіпкерлер
қауымдастықтарының (одақтарының) рөлін арттыруға көмектесу; елдің азық-
түлік тәуелсіздігіне кепілдік беретін көлемде отандық ауыл шаруашылығы
өнімін өндіру жолымен аграрлық нарықтың сиымдылығын қалыптастыруды
қамтамасыз ету, ауыл шаруашылығының техникалық базасын жаңарту және
аграрлық азық-түлік нарығының күйі туралы ақпараттың ашықтығы
принциптерінен құралады [29].
Азық-түлік нарығын реттеудің мемлекеттік органдардың құзыреті 3 топқа
бөлінеді:
1. Жалпы құзіреті бар органдар, олар - ҚР Парламенті; ҚР Президент; ҚР
Үкіметі, жергілікті өкілді және атқарушы органдар.
2. Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылық Министрлігі - арнайы
құзіреті бар органдар қатарына жатады.
3. Функционалды құзіреті бар органдар, оларға - Қоршаған ортаны қорғау
министрлігі, Су ресурстарын басқару жөніндегі комитет, сот органдары,
құқық қорғау органдары, прокуратура органдары және т.б. жатқызуға болады.
• Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 6 сәуірдегі N 310
қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы
министрлігі туралы ереженің 2 бабына сәйкес Министрлiктiң
негiзгi мiндеттерi:
мемлекеттiң аграрлық және өңiрлiк саясатын, стратегиялық
жоспарларын, реттелетiн саладағы, атап айтқанда ауыл, балық және
су шаруашылығы, өсiмдiктер мен жануарлар әлемiнiң өсiмiн
молайтуды және пайдалануды, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды
қорғау саласындағы мемлекеттік және өзге де бағдарламалар мен
жобаларды, ауылдық аумақтарды дамыту, егіншілік, тұқым
шаруашылығы мен астық рыногын реттеу, өсiмдiктердi қорғау және
олардың карантинi, ветеринария, сусындарды (алкогольді өнiмдер
мен этил спиртiнен басқа) қоса алғанда, тамақ өнiмдерiн, былғары
(терi илеу және өңдеу), талшықты мақта өндiру мен жүндi қайта
өңдеу бөлiгiнде өңдеу өнеркәсiбiн, ауыл шаруашылығы машиналарын
жасау (iрiсiнен басқа), агроөнеркәсіп кешенiн техникалық
жарақтандыру, мал шаруашылығы, мелиорация, жердi суландыру және
дренаж, ауыл шаруашылығы ғылымы мәселелерiн қалыптастыру және
iске асыру;
• бәсекеге қабілеттi ауыл шаруашылығы тауары өндiрiсiн құрудың
негізiн жасау, Қазақстан Республикасының азық-түлiктік
қауiпсiздiгі мен жұмылдыру дайындығын қамтамасыз ету;
• орман, аңшылық, балық және су шаруашылығын, ерекше қорғалатын
табиғи аумақтарды және ауылдық аумақтарды дамыту мәселелерін
қоспағанда, реттелетін салада мемлекеттiк бақылауды, қадағалауды
және басқаруды қамтамасыз ету;
• агроөнеркәсіп кешенiн ақпараттық-консультациялық қамтамасыз ету
болып табылады [30].
Азық-түлік нарығының қамтамасыз ету әлеуметтік-саяси, экономикалық,
ғылыми-техникалық, ұйымдастыру, ақпараттық және азық-түлік дағдарысының
алдын алуға және (немесе) жеңуге бағытталған басқа да шараларды әзірлеу мен
іске асыру арқылы жүзеге асырылады.
2007 жылғы 27 наурыздағы № 242-III қабылданған Агроөнеркәсіптік
кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы ҚР
Заңына сәйкес, агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды
мемлекеттік реттеудiң мақсаттары:
1) ауылдық аумақтардың әлеуметтiк және инженерлiк инфрақұрылымын дамыту
және ауыл халқын қолайлы тұрмыс жағдайларымен қамтамасыз ету;
2) мемлекеттiң азық-түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету;
3) агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды тұрақты
экономикалық және әлеуметтiк дамытуды қамтамасыз ету;
4) бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы өнiмiн және оның қайта өңдеу
өнiмдерiн өндiрудің экономикалық жағдайларын жасау болып табылады.
Азық-түлік нарығыныңн қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы
Үкiметінің құзыретіне:
• Азық-түлік нарығының саласында бірыңғай мемлекеттік саясаттың
жүргізілуін қамтамасыз ету;
• азық-түлік тауарларының мемлекеттік ресурстары қорының көлемін;
• құрылымын, оларды қалыптастыру, орналастыру сақтау, пайдалану және
жаңарту ережелерін бекіту;
• мамандандырылған ұйымдарды құру және олардың қатысуымен
агроөнеркәсiптiк кешендi қолдаудың тәртiбiн айқындау;
• азық-түлік тауарларының мемлекеттiк ресурстарын басқаруды қамтамасыз
ету, әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының тізбесін бекіту;
• азық-түлік нарығының жай-күйіне мониторинг жүргізу тәртібін бекіту
кіреді [31].
Азық-түлік нарығына қауіп төну – республика аумағында азық-түлік
тауарлары көлемінің төмендеуіне әкелетін жағдайлар, процестер және нақты
жағдайлардың, сонымен қатар тамақ өнімінің қауіпсіздігі туралы Қазақстан
Республикасы заңнамасы белгілеген талаптардың орындалмауының жиынтығы.
Қазақстан Республикасының Азық-түлік нарығына қауіп төнген жағдайда азық-
түлік тауарларының экспорты мен импортына қажет болған жағдайда уақытша шек
қоюға құқылы.
Ал, уәкiлетті органдардың, сондай-ақ облыстардың (республикалық маңызды
бар қаланың, астананың) жергілiктi өкiлдi органдарының азық-түлік нарығын
реттеудің гі құзыретiне:
• Азық-түлік нарығының жай-күйінің мониторингін жүргізу;
• Азық-түлік нарығының жай-күйінің, бағалардың және
агроөнеркәсіптік кешен өнімдері нарықтарының мониторингін жүргізу
• азық-түлік тауарларына өткен күнтізбелік жылда қалыптасқан орташа
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АЗЫҚ-ТҮЛІК НАРЫҒЫН РЕТТЕУ
ҚҰРАЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1. Азық-түлік нарығының жалпы түсінігі, азық-түлік нарығын реттеудің
міндеттері мен
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...4
1.2. Азық-түлік нарығын реттеудің қағидалары мен қайнар
көздері ... ... ... 6
1.3. Азық - түлік нарығын реттеудің ұлттық және экономикалық нарығының
бір элементі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...9
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЗЫҚ-ТҮЛІК НАРЫҒЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУДЕ МЕМЛЕКЕТТІК
РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.1. Азық-түлік нарығын реттеудің мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын
мекемелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2. Отандық азық-түлікті бәсекеге қабілеттілікті арттыру және сатудың
көлемін
ұлғайту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3. Аймақтық азық-түліктік қауіпсіздікті құқықтық қамтамасыз етуге
баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.4. Қазақстанның азық-түлік нарығының құқықтық, ұйымдық-экономикалық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...28
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында азық-түлік нарығын
реттеудің құқықтық мәселелеріне, атап айтсақ, азық-түлік нарығының жалпы
түсінігі, Азық-түлік нарығының қамтамасыз ету жөніндегі халықаралық
заңнамалардың қалыптасуы мен даму тарихын анықтауға, азық-түлік нарығын
реттеудің міндеттері мен мақсаттарын ашуға, азық-түлік нарығын реттеудің
қағидалары мен қайнар көздерін анықтап, белгілеуге, азық-түлік нарығын
реттеудің ұлттық және экономикалық нарығының ажырамас бір элементі ретінде
талдау жасауға, азық-түлік нарығын реттеудің мемлекеттік реттеуді жүзеге
асыратын органдардың құзыреті мен мақсаттарына тоқталып, азық - түлік
нарығының қамтамасыз етуге салыстырмалы талдау жасау, аймақтық азық-
түліктік қауіпсіздікті құқықтық қамтамасыз етуге баға беру, Қазақстанның
азық-түлік нарығының құқықтық, ұйымдық-экономикалық мәселелерін зерттеу,
азық-түлік нарығын реттеудің шет мемлекеттердің әдістері мен тәртібі
Қазақстан Республикасының Азық - түлік қауіпсіздігі туралы модельдік Заңы
мен кейбір нормативтік құқықтық актілердің жетілдіру мәселелеріне
тоқталған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы егемендік алып
жоспарлы экономикадан нарықтық экономикалы қоғам құруға бет бұруы көптеген
экономикалық, құқықтық және әлеуметтік реформалар арқылы жүзеге асырылды.
Ауыл шаруашылығы - ел үшін өзекті салалардың бірі. 2008 жылғы ақпан айында
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауында: Дамудың жаңа кезеңі ел агроөнеркәсіп кешенінің алдына бірқатар
жаңа, аса маңызды міндеттер қойып отыр. Елдің Азық-түлік нарығының
қамтамасыз етілуге тиіс. Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне
инвестициялар тартуды ұлғайту қажет. Қазақстан азық-түліктің негізгі
түрлері бойынша өз қажеттілігін қамтамасыз етеді әрі экспорттық әлеуетке
ие.
Ел мұқтажы қанағаттандырылмай отырған маңызды тамақ өнімдерін
өндіруді ынталандыруға ерекше назар аудару талап етіледі. Мәселен, өсімдік
майы, жемістер, қант және басқалар. Біздің бұл проблемаларды шешуге
мүмкіндігіміз бар, - деген [1].
Бүгінгі таңда мемлекет тарапынан Азық-түлік нарығының қамтамасыз ету
жолында біраз оң шаралар жасалып жатыр. Қазақстан өткен жылы бидай өндіру
бойынша жан басына шаққанда Австралияны артқа қалдырып, әлем бойынша
бірінші орынға шықты. Елімізде қайта өңдеу кәсіпорындарының саны өсіп,
жаңа бағыттар – кластерлер дамуда. Көптеген кәсіпорындар өнімнің
халықаралық стандарттарын енгізіп, өсімдік карантинін қамтамасыз ету жүйесі
халықаралық талаптарға сәйкестендіру жұмысы жалғасуда [2].
Соңғы уақыттарда ауыл шаруашылығындағы реформаларды тереңдетуге
бағытталған жаңа қадамдар жүйелі жүргізілуімен ерекшеленеді деуге болады.
Алайда, аграрлық сектор өндірісін құқықтық үйлестіре білу жағы соған ілесе
алмай жүргендігін еске салмасқа болмайды. Заңнамалық құжаттар мен
актілердің қатарында Азық-түлік нарығының қамтамасыз етуге қатыстылары
жоқтығы өкінтеді.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АЗЫҚ-ТҮЛІК НАРЫҒЫН РЕТТЕУ ҚҰРАЛДАРЫ
1.1. Азық-түлік нарығының жалпы түсінігі, азық-түлік нарығын реттеудің
міндеттері мен мақсаттары
Азық-түлік нарығының ұғымы, осыдан 30 жыл бұрын, "геосаясат" ұғымы
секілді, адамзаттың құлағын мазалатқан болатын. Бүгінгі таңда азық-түлік
нарығының ұғымы саясаткерлер мен заңгерлер лексиконының бөлігі ретінде
қалыптасты [3].
Тұңғыш рет азық-түліктік қауіпсіздік термині практикаға астық әлемдік
бағасы күрт өсіп кеткеннен кейін 1974 жылы Римде болып өткен ФАО
ұйымдастырған Азық-түлік мәселелері жөніндегі дүниежүзілік конференциясында
енгізілген болатын.
1996 жылы 20 жылдан кейін азық-түлік мәселелері жөніндегі жоғары
деңгейдегі өткізілген дүниежүзілік бас қосуда азық-түлік ұғымы толық
ашылған болатын. Бас қосудың қорытындылары бойынша Дүниежүзілік азық-
түліктік қауіпсіздік жөніндегі Римдік декларация қабылданған. Осы
декларацияға сәйкес Азық-түлік нарығының – бұл тұтастай мемлекеттің халқы
мен жеке алғанда әр азаматына азық-түліктің сапасы, ассортименті мен көлемі
жағынан толық қажеттерін қанағаттандыратын тұлғаның дене бітімі мен
әлеуметтік дамуы үшін, ел халқының денсаулығы мен кеңейтілген ұдайы өсуі
үшін қажет болатындай және жеткілікті болатындай тамақ өнімдеріне, ауыз су
мен өзге де тамақ өнімдеріне қол жеткізуге кепілдік берілетін экономиканың
жағдайы деп көрсетті [4].
Қазақ елінің тарихында ата заманнан азық мәселесі ауқымды орын алған.
Халық өзін азықпен қамтамсыз ету үшін, ең бірінші жер қажет болған. Жер
тайпаның, халықтың, мемлекеттің тіршілігінің негізгі және олардың
шаруашылық қызметнің материалдық базасы болған. Ол мал және басқа да мүлік
сияқты адам өмірінде аса маңызды мәнге ие болды. Кейбір жағдайларда жер мал
мен мүлікке қарағанда құндырақ болатын. Тайпалар, халықтар, мемлекеттер
арасындағы соғыстардың басым көпшілігінің белгілі бір жердегі, аумақтағы
билік үшін болуы да бекер емес. Аумақ ретінде пайдаланылатын жерді туған
ел деп, ал шаруашылық қызмет үшін пайдаланылатын жерді шаруашылықтың бір
бөлігі деп санаған. Жерге меншік құқығы оны пайдалану құқығы ретінде
қарастырылған. Кейбір ғалымдар бұл құқықты әдет құқығы деп санайды. Өз
мазмұны бойынша жер пайдалану құқығы жерге меншік құқығымен бірдей болған.
Жер кеңістікте шектелген ежелгі мемлекеттің қызметінің негізі болған.
Аумақсыз ешбір халық, ешбір мемлекет өмір сүре алмайды. Үлкен аумақтарды
біздің заманымызға дейінгі бірқатар мемлекеттер – қазіргі ата-бабалары –
сақтардың, қаңлылардың, үйсіндердің және ғұндардың мемлекеттері иеленген.
Тайпалар жерді иелене отырып, жерді өңдеумен айналысып, әр түрлі дәнді
дақылар егіп, мал шаруашылығымен айналысқан. Ертедегі қазба дерекетеріне
сүйенсек, неолит дәуірінде тайпалар аңшылықпен және балық аулаумен, мал
шаруашылығымен және жер өңдеумен айналысты. Ал қола дәуірінде, б.з.д ІІ-
мыңжылыдқтарда шаруашылық жүргізудің мал шаруашылық жер өңдеу түрлері
қалыптасты,жақсы дамыған металлургияда болды. Осыдан кейін де ғұн, үйсін,
түркеш және тағы басқа мемлекеттіктер дами келе егін шаруашылығы және
бау-бақша өсіріп, оларды жасанды жолдармен суғарып отырғандығы бәрімізге
мәлім.
Қазақ хандығы кезеңінде өндірістік қатынастардың сипаты қазақ
ауылдарында топырақтық климаттық жағдайларына байланысты жер пайдалану мен
жерге меншіктің түрлі нысандары болғандығын көрстеді. Осы жағдайлардың
нәтижесінде көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы басы ролді
иеленді. Ауыл шаруашылығындағы дәнді дақылдарды арпа бидай, сұлыны өсіріп
егін шаруашылығының дамыған түрімен айналысып, оларды сол кезеңдегі
технологиялармен өңдеп, басқа хандықтарға сатқан немесе айырбас жасаған.
Ресейдің үстемді кеткен кезеңіндегі тарихында Қазақ халқы Ресейге
қосылуымен байланысты үкімет бұл жерлерді Ресей мемлекетінің меншігі
ретінде жойылды. Хан билігі жойылды, жергілікті халық колониялдық басқару
органдарына бағынады. Патша билігі жайылымдық жерлерді бос жерлер деп
санады. Көшіп-қону басқармасының алдында мынандай міндет қойылды –
жергілікті халықтың осындай жерлерін қысқартудың есебінен көшіп-қону қорын
көбейту. Мал шаруашылығының айрықша ерекшеліктерімен, қажеттіктерімен
санаспай билік құрылымдары жергілікті еңбек шаруа халқының жер пайдалану
нормаларын аяусыз қысқартты [5].
Қазақтардың жартылай көшпелі өмірі сипатталды. Жартылай көшпелі
шаруашылығының сипаты болып күздік жайлымдардың, қыстаулармен жақын жердегі
шөптердің олардағы құдықтар мен ормандармен бірге жекелеген ауылдардың,
тіпті, жекелеген отбасылардың меншігінде болып табылады. Сондай-ақ азық-
түлік оның ішінде мал, өсімдік, егін шаруашылығымен қазақ шаруалар
айналысқан. Ресей мемлекеті Азық-түлік нарығыныңн қамтамасыз етуді қолға
алған.
КСРО құрамы кезеңіндегі тарихында Азық-түлік нарығыныңне байланысты
көптеген өзгерістер болды. КСРО-ға еген кезден бастап жер, су, орман, тау
және басқа құқықтық қатынастарға түбегейлі өзгерістер енгізді. Революциядан
кейінгі алғашқы жылдарда патшалық рекрияциялық аграрлық саясаттың саладары
байқалатын. Қазақстандағы Ресей империясының отарлау саясатының
Қазақстандағы Ресей империясының отарлау нәтижесінде Қазақстандағы 28,2 млн
ондық жыртуға икемді жердің 22,7 млн ондағы халықтың пайдалануынан алынды.
Шаруашылықтың ұжымдық шаруашылықтарға және ұжымдық шаруашылықтың басқа
да нысандарына ауысуын ұйымдастыру тек мәжбүрлеу әдістерімен ғана жүзеге
асырылды. Мысалы, ОАК-тың (ЦИК) 1930 жылғы 1-ақпандағы Ауылшаруашылығын
социалистік қайта құру және кулактармен күрес бойынша шаралар туралы
қаулысына сәйкес жергілікті органдарға мәжбүрлі ұжымдастырға кедергі
жасаушы ірі шаруашылықтармен күресу, тіпті, олардың мүлкін тәркілеп,
қатысушыларды елдің шалғай игерілмеген аудандарына айдап жіберу құқығы
берілді.
Ауыл шаруашылғын жаппай ұжымдастыру (1929-1935ж.ж) кезінде ауыл
шаруашылық кооперациясының кең тараған түрі болып артель табылды. Көшенді
және жартылай көшпенді аймақтарда да біршама ауыл шаруашылғын ұжымдастыру
белгілері көрініс тапты.
Жоғарыда айтылғандай, ұжымдастыру ауыл шаруашылығында мәжбүрлі түрде
жүзеге асырылды және де мұнда көшпенді және жартылай көшпенді тұрғылықты
халықтан барлық мал мен астық мәжбүрлі түрде алынды. Осының нәтижесінде,
Қазақстанда ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастырудың алғашқы кезеңінде
тұрғылықты халықтың екі миллионнан астам адам ашаршылықтан өлді.
Ұжымдастыру салдары Азық-түлік нарығыныңне кері ықпалын тигізгені айдан
анық көрініс тапты. БКП Орталық комитеті 1932 жылғы 17-қыркүйекте
Қазақстандағы ауыл шаруашылығы және мал шаруашылығы туралы қаулы
қабылдады.
Ауыл ашруашылыңы кезенңінде кеңес заманының жеңіуіне байланысты (1935-
1956), осы кезеңде колхоздар шаруашылықтың ұжымдық-құқықтық нысаны болды,
козхохдың үлгілі жарғысы ретінде базалық шығарылған заңдары болды. Ұлы Отан
соғысы жылдары Қазақстанның ауыл шаруашылғына әскер мен халықты азық-
түлікпен қамтамасыз ету міндеті жүктелді. Алайда, республикада мал
шаруашылығын көтеруге ешбір жағдай болмады: техника, жұмыс күші жетіспеді,
шөп дайындайтын адамдар болмады, мал азығының тапшылығы байқалды.
Республика жайылымдық мал шаруашылғын дамытуға бет бұрды. Жалпы соғыс
жылдары жартылай көшпенді өндірістегі жайлымдық мал шаруашылығының
қажетіктері үшін жайлымдар мен шабындықтардың 20 млн. га жері игерілді.
1953 жылдан бастап КСРО-да, соның ішінде Қазақстанда тың және бос
жатқан жерлерді игеру жұмыстары жүргізілді. Соның нәтижесінде, Республикада
тек 1954 жыл мен 1958 жыл аралығында ғана тың жерлерінде 326 жаңа кеншарлар
және бос жатқан жерлердің негізінде 206 әл-ауқаты нашарлау кеншарлар
құрылды. Жалпы алғанда 1954-1966 жылдары жаңа кеншарлар ұжымдастырылды.
Ауыл шаруашылығы заңдарының социалистік даму кезеңдерінің бірі болды
(1956-1985). Бұл кезең ауылшаруашылық кәсіпорындарды реформалау тұтастай
мемлекетке өткізілді, жарым-жартысын жоя отырып, ал бұдан былай колхоздарды
қайта құра отырып; өндірістің барлық меншік құралдары толық мемлекеттік
болып танылатын бірінші орныды совхоздар құру болды.
1.2. Азық түлік нарығын реттеудің қағидалары мен қайнар көздері
Азық-түлік нарығының қағидалары деп - азық-түлік қауіпсіздік
қатынастардың құқықтық реттелу сипатын және бағытын анықтайтын, негізгі
басшылыққа алатын идеялар. Қағидалар салалық және салааралық болып екіге
бөлінеді. Агроөнеркәсіптік кешеннің жай-күйі болып табылатын азық-түлік
нарығының салалық қағидалары ретінде:
• аграрлық кәсіпкерлік еркіндігі және шаруашылық нысанын таңдау
еркіндігі;
• ауылдағы меншік нысанының және шаруашылық нысанының көптігі;
• аграрлық кәсіпкерлік субъектілерінің теңдігі және
агроөнеркәсіптік кешендігі әр түрлі меншік нысандарының тең
дәрежеде құқықтық қорғалуы;
• агроөнеркәсіптік кешен дамуының артықшылғы;
• агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдау;
• азаматтардың толық тамақтануға құқығы;
• Ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің өндірістік-шаруашылық қызметіне
мемлекеттік органдардың араласпауын
• Қазақстан Республикасының азаматтарына азық-түліктің тұтынудың
физиологиялық нормаларына сәйкес жастарынан, мүліктік және лауазымдық
жағдайларынан, тұрған және тұратын жерлерінен тәуелсіз азық-түлік
тауарларының нақты және экономикалық қол жетімділігін қамтамасыз ету
кепілі;
• Қазақстан Республикасында өндірілетін және сатылатын азық-түлік
тауарларының сапасының тамақ өнімдері қауіпсіздігі саласындағы
заңдарда белгіленген талаптарға сәйкестігі;
• отандық азық-түлік тауарларын өндірушілерге мемлекеттік қолдау
көрсету;
• ішкі және сыртқы қолайсыз факторлардың әсерінен тәуелсіз азық-түлік
қорын қалыптастыру, жаңарту және толықтыру;
• астықтың мемлекеттік қорларын қалыптастыру;
• барлық жеке меншік түрлері ұйымдарына аграрлық азық-түлік нарығына
рұқсат беру жолымен тең бәсекелік ортаны құру;
• мемлекет пен жеке кәсіпкерліктің өзара әрекеті мен ынтымақтастығы;
• Азық-түлік нарығыныңн қамтамасыз ету мәселелерінде қоғамдық
бірлестіктердің, кәсіпкерлер қауымдастықтарының (одақтарының) рөлін
арттыруға көмектесу;
• аграрлық азық-түлік нарығының күйі туралы ақпараттың ашықтығы
принциптерінен құралады.
Сонымен қатар, Азық-түлік нарығының қауіп-қатерінің алдын-алуға
бағытталған жағдайларды есептемегенде –
• азық-түлік тауарларын өндірушілердің өткізу нарықтарына рұқсатын
шектейтін;
• азық-түлік тауарларының бағасының кенеттен көтерілуін, азық-
түліктің ішкі қорларының төмендеуін өршітетін;
• азық-түлік тауарларын елден тысқары заңсыз (контарбандалық)
жолмен шығаруға ықпал ететін шешімдер мен әрекеттерді қабылдауға
тыйым салынады [12].
Салааралық қағидаларына азық-түлік және тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі
саласындағы қағидаларға:
• адам өмірі мен денсаулығына және қоршаған ортаға азық-түлік және
тамақ өнімдерінің нарығыныңінің басымдығы;
• экологиялық және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
• адам денсаулығына және қоршаған ортаға ықтимал зиянды әсердің алдын-
алу;
• мемлекет жүзеге асыратын шаралардың ашықтығы;
• ақпараттың жариялылығы, қолжетімділігі, дұрыстығы;
• қатерлерді бағалаудың ғылыми негізділігі;
• тамақ өнімдерін әзірлеудің (жасаудың), өндірудің (дайындаудың),
айналымының, кәдеге жаратудың және жоюдың барлық процестерінде
(сатыларында) тамақ өнімдерінің қадағалануы;
• азық-түлікті әзірлеудің (жасаудың), өндірудің (дайындаудың),
айналымының, кәдеге жаратудың және жоюдың барлық процестерінде
(сатыларында) тамақ өнімдерінің нарығын реттеудің гі субъектілердің
жауапкершілігі негізінде жүзеге асырылады [12].
Азық-түлік нарығының қамтамасыз ету әлеуметтік-саяси, экономикалық,
ғылыми-техникалық, ұйымдастыру, ақпараттық және азық-түлік дағдарысының
алдын алуға және (немесе) жеңуге бағытталған басқа да шараларды әзірлеу мен
іске асыру арқылы жүзеге асырылады.
Азық-түлік нарығына қауіп төну – республика аумағында азық-түлік
тауарлары көлемінің төмендеуіне әкелетін жағдайлар, процестер және нақты
жағдайлардың, сонымен қатар тамақ өнімінің қауіпсіздігі туралы Қазақстан
Республикасы заңнамасы белгілеген талаптардың орындалмауының жиынтығы.
Қазақстан Республикасының Үкіметі Азық-түлік нарығына қауіп төнген
жағдайда азық-түлік тауарларының экспорты мен импортына қажет болған
жағдайда уақытша шек қоюға құқылы.
БҰҰ-ның болжамына сәйкес 2030 жылы дүниежүзінде азық-түлікке деген
сұраныс екі есе өседі. Кейінгі уақытта әлемдік нарықта айтарлықтай
өзгерістер болуда, бірақ, сарапшылардың мәліметінше, бұл проблемалардың
өзектілігі барған сайын арта түспек.
БҰҰ-ның мәліметіне сәйкес, дүниежүзінде жыл сайын халық санының өсім
қарқыны 1,4% құраса, өнім өндіру көлемі жыл сайын 0,9%-ға ұлғаюда. Яғни,
оның кенжелеп қалғаны айқын байқалады. Тағы осы болжамға сай, 2030 жылы
дүниежүзінде азық-түлікке деген сұраныс екі есе өседі. Сол себепті
келешекте саясатта да, экономикада да азық-түлік өнімдерін экспортқа
шығарушы елдер шешуші роль атқаратын болады.
Mемлекет адамының өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны
қорғауды мақсат етіп қояды, бұдан мемлекеттің ауыл шаруашылық тауар
өдірушілердің өндірістік қызметінің қоршаған ортаға зиянды әсерін тигізбеуі
және оған қандай да бір шығын келтірмеуі бағытында қамқорлық жасалғанын
көруге болады. Адамдардың өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін азық-
түлік өнімдерін өндіруді тоқтатуға және оның алдын алу шараларын жасауын
талап етеді [14].
1.3. Азық - түлік нарығын реттеудің ұлттық және экономикалық
нарығының бір элементі ретінде
Агроөнеркәсіп кешені экономиканың негізгі салаларының бірі және
еліміздің Азық-түлік нарығының ғана емес, мемлекеттегі қоғамдық-саяси
тұрақтылық та осы саланың дамуымен тікелей байланысты. Әлемдік азық-түлік
нарығында туындаған дағдарыс пен оның салдары азық-түлік мәселесінің
өзектілігін бұрынғыдан да салмақтап, дүниежүзілік экономикалық саясаттың
алдыңғы қатарына шығарды. Азық-түлік тапшылығы қаупін сезініп-түйсінген
әлемнің барлық елдері, қазір өздерінің аграрлық саясатын шұғыл қайта қарап,
тиісті өзгерістер енгізіп жатыр [16]. Әсіресе өндіріс көлемін арттыру мен
ішкі азық-түлік нарығын тұрақтандыру мақсатындағы мемлекеттің реттеу және
қолдау көрсету ролін күшейтуге ерекше мән беріліп отыр.
Әлемдік экономиканың бір бөлшегі ретінде дүниежүзілік азық-түлік
нарығындағы жағдай Қазақстан экономикасына да ықпал етіп, ішкі азық-түлік
нарығында көрініс тапты. Бұл әсер негізгі азық-түлік тауарлары бағасының
күрт қымбаттауы мен сыртқы нарыққа жаппай экспортталуы нәтижесінде ішкі
қордың күрт азаюынан байқалды. Уақытында алдын алу шараларын қолданып,
жалпы ішкі азық-түлік нарығының тұрақтылығын сақтап қалдық. Дегенмен, осы
жағдай Қазақстанның аграрлық саланың әлсіздігін, әлемде орын алатын
қауіпті құбылыстарға төтеп беретін ешқандай мүмкіншілігінің жоқтығын тағы
бір рет ашып көрсетті. Біздің ел үшін әлемдік дағдарыстың әсерін дәл
болжаған Мемлекет басшысы өзінің Қазақстан халқына арнаған 2008 жылдың
ақпанындағы Жолдауында аграрлық саланы одан әрі дамыту қажеттігіне ерекше
назар аударып, еліміздің Азық-түлік нарығының қамтамасыз етуге қатысты
нақты тапсырмалар берді.
Әлемдік азық-түлік нарығы қиын жағдайды бастан өткеріп жатқан
қазіргі кезде, бұрын қалыптасып қалған стеротиптерді қайта қарап, бұл
тапсырмаларды орындау үшін мәселенің жаңа қырынан қарау үшін саладағы
қызметтің стратегиялық бағыттарын заман талабына сай қайта өзгерту қажет.
Дегенмен, бұл қазіргі стратегиялық бағытты толықтай қайта өзгерту дегенді
білдірмейді, тек соңғы жағдайларға байланысты ішінара түзетулер енгізу
керек. Сондықтан бұрын жасалып, қазір жүргізіліп жатқан мемлекеттік
аграрлық саясатты жалғастыра отырып, оны жағдай қалай өзгерген кезде де
еліміз Азық-түлік нарығын қамтамасыз ететіндей жаңа мазмұнмен толықтыру
тиіс.
Бүгінгі күні әлем алдындағы ең үлкен дағдарыстың бірі азық-түлік
дағдарысы екендігі рас. Халықаралық деңгейде қиындық тудырып отырған ауыл
шаруашылығы өнімдері мен күнделікті тұтынатын азыққа сұраныстың аяқасты
шарықтайтынын алдын ала дөп басып болжаған ешкім болмады десек те шындыктан
алыстамаймыз.
Ендігі күні ғана қиындықтың нақты қаупі айтылып, әлемдік деңгейдегі
бірлескен шаралар қамтылуы жайында сөз болуда. Осының бір көрінісі ретінде
Жапонияның Тояко қаласында өтіп жатқан Үлкен сегіздік саммиті барысында
БҰҰ Бас хатшысы Пан Ги Мунның мәлімдемесін атаған орынды. Онда Бас хатшы
бүгінгі адамзат баласы бір-бірімен өзара байланысты үш дағдарысқа
ұшырағанын айтады. Олар: азық-түлік дағдарысы, климаттың өзгеруі дағдарысы
және даму дағдарысы. Бас хатшы Пан Ги Мун бұндағы азық-түлік бағасының өсуі
Мыңжылдық даму мақсаттарына қол жеткізуге кедергі болатынын айтып,
алаңдаушылық білдірді және ауыл шаруашылығын дамыту мақсатындағы ресми
көмектер үлесін бүгінгі 3 пайыздан 10 пайызға дейін арттыру қажеттігі
туралы үндеу жасады.
Бұдан былай Қазақстанның Азық-түлік нарығының мемлекеттің ұлттық
қауіпсіздігімен бірге қарастырылатын болады.
2008 жылы бұрын әлемдік нарықта басталған тағамдық тауарлардың
тапшылығы әлі толығымен сейілген жоқ. Яғни, лайланған агроинфляцияның арты
тұнған жоқ, әлі де қалай болары болжаусыз қараңғы күйінде қалып отыр.
Сондықтан да, бұндай шапшаң құбылмалы заманда әр мемлекет өзінің азық-түлік
тәуелсіздігін арттыру қамында жүр. Яғни, ішкі нарықтың сұранысын өз ішінен
тауып, сыртқы импорттың бетін қайтару алдыңғы орындағы мәселеге шықты.
Өйткені бүгінгі күні мемлекеттің тұрақсыздығына, шайқалуына, құлдырауына,
еліміздің сырттан келетін тағамдық тауарлар басқыншылығының жетегінде
кетіп, соған тәуелді болуына әсер ететін қауіптің зоры – осы Азық-түлік
нарығының болып отыр. Бұл әлем елдерінің күн тәртібіндегі бірінші мәселеге
де айналуда. Сондықтан да бұл қауіпсіздік ұлттық қауіпсіздіктің негізгі
бөлшектерінің біріне айналды. Ендігі күні атқарушы билік бұл қауіпсіздікке
ерекше назар бөліп, оны заңнамалық тұрғыдан бекітпек [17].
Осы мақсатта ҚР кейбір заңнамалық актілеріне астық нарығын реттеу және
агроөнеркәсіптік кешеннің жекелеген бағыттарына мемлекеттік қолдау
мәселелері туралы заң жобасы мақұлданды. Аталған заң жобасы тұтастай
алғанда инфляциялық үдерістерді тапжылтпау, ішкі нарықты тұрақты ұстау,
жергілікті билік көмегімен астықты есепке алу мен мониторинг жүргізудің
нақтылығын қамтамасыз етуді заңмен бекіту үшін әзірленген. Оның үстіне Азық-
түлік нарығыныңн реттеуге тиісті қолданыстағы жекелеген заңнамалар ішкі
нарықтағы тұрақтылыққа бағытталған шараларды толық қамти алмай отырған
сыңай танытып келеді.
Ғаламдық азық-түлік нарығында орын алған құбылыстарға орай және
республикамыздың Азық-түлік нарығын қамтамасыз етуге қатысты өзекті болып
табылады. Сонымен бірге, ұлттық қауіпсіздік, мемлекеттік материалдық
резерв, астық туралы, мемлекеттік сатып алулар секілді жеті бірдей заңға
өзгерістер енгізілді.
Ең бастысы, Азық-түлік нарығына төнген қатер ұлттық қауіпсіздікке
төнген қатер ретінде қарастырылатын болып отыр.
Ең алдымен еліміздің Азық-түлік нарығының мәселесіне ерекше назар
аударып, бұл бағыттың басымдығын ескере отырып, оны ұлттық қауіпсіздік
тұрғысында әрі сол деңгейде қарастыру қажеттігі туындағаны анық. Осыған
орай, қолданыстағы Ұлттық қауіпсіздік туралы заңға Азық-түлік нарығының
деген нақты ұғым енгізілді. Сонымен бірге, ұлттық мүддеге байланысты
тізімге де мемлекеттің азық-түліктік тәуелсіздігін сақтау үшін отандық
агроөнеркәсіптік кешенді орнықты дамыту шаралары да кірістіріліп отыр.
Сондай-ақ осы Ұлттық қауіпсіздік туралы заңға Азық-түлік нарығының
қамтамасыз ету туралы арнайы бір бөлім енгізілді [18].
Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы Қазақстан
Републикасының 1998 жылғы 26 маусымдағы Заңында 1-баптың мазмұны оныншы
абзацпен толықтырылды, яғни ол бойынша Азық-түлік нарығының - мемлекеттің
азық-түлік тауарлармен қамтамасыз етуді көздейтін еліміздің экономикасын
және азаматтардың құқығын қорғау жағдайы, мұнда белсенді және дұрыс өмір
сүру үшін азық-түліктің саны және сапасы жағынан барлық халық үшін қажетті
олардың нақты және экономикалық қол жетімділігіне кепіл бола алады [19].
Ұлттық қауіпсіздік органдарының қызметінің негізгі принциптері ретінде
республиканың Азық-түлік нарығының қамтамасыз ету көрсетілді,
агроөнеркәсіптік кешеннің тиісті ресурстармен, әлеуетпен және
кепілдіктермен жеткілікті қамтамасыз етілмеуі, басқа елдердің сауда
саясатының кері әсері (экономикалық эмбарго, экспортқа шек қою, импорттық
өнім экспансиясы), отандық азық-түлік тауарларының бәсекеге қабілеттігінің
жеткіліксіз деңгейі, табиғи және техногендік сипаттағы жағдайлардың кері
әсері нәтижесінде Азық-түлік нарығының жағдайының төмендеуіне жол бермеу
мемлекеттің ұлттық нарығының сақтаудың бір тетігі.
Экономикалық қауіпсіздік – экономикалық жүйедегі халықтың қалыпты
тіршілігін қамтамасыз етіп отыру, халық шаруашылығын ресурстармен қамту,
сондай-ақ ұлттық-мемлекеттік мүдделерді біртіндеп жүзеге асырып отыру
қабілетін белгілейтін аса маңызды сипаттамасы. Экономикалық қауіпсіздік
ұлттық қауіпсіздік жүйесіне соның елдің қорғаныс қабілетін қамтамасыз ету,
қоғамда әлеуметтік тыныштықты сақтау, экологиялық апаттардан қорғау тәрізді
құраушыларымен бірге енгізілген. Мұндай барлығы өзара байланысқан болып
келеді, және бағыттар бір-бірін толықтырып отырады: әлсіз және тиімсіз
экономика жағдайында әлеуметтік қақтығыстарға толы қоғамда не әскери
қауіпсіздіктің, не тиімді экономиканың болуы мүмкін емес. Мұндай өзара
байланысты баса айта отырып, сонымен қатар ондағы шешуші, базистік рөлге
экономикалық қауіпсіздіктің ие болып отырғанын ескеру қажет. Экономикалық
қауіпсіздік – бұл өзінде тұрақты экономикалық өсу, қоғамдық
қажеттіліктердің жеткілікті мөлшерде қанағаттандырылуы, тиімді басқару,
экономикалық мүдделерді ұлттық және халықаралық деңгейде қорғау қамтамасыз
етіліп отыратын экономикалық жағдай [20].
Бай отандық және шетелдік тәжірибені ой елегінен өткізу экономикалық
қауіпсіздіктің аса маңызды үш компоненттерін бөліп кетуге мүмкіндік
береді, олар: экономикалық тәуелсіздік; ұлттық экономиканың тұрақтылығы мен
орнықтылығы; өзін-өзі дамыту мен прогреске деген қабілеті.
Осыған негізделумен, "экономикалық қауіпсіздік" категориясының "ұлттық
экономиканың тәуелсіздігін, соның тұрақтылығы мен орнықтылығын, үнемі түрде
жаңару мен өзін-өзі жетілдіруге деген қабілетін қамтамасыз ететін жағдайлар
мен факторлардың жиынтығы" деген анықтамасымен келіскен дұрыс болады [21].
Экономикалық қауіпсіздік сыртқы және ішкі қауіпсіздікке бөлінеді. Ішкі
құраушысы экономиканың, қоғамның және мемлекеттік институттардың елдің
ішінде орын алып отыратын экономикалық және өзге түрдегі процестердің
салдарынан туындап отыратын жойқын және қасақана жасалған қауіп-қатерлерге
деген тұрақтылығын білдіреді. Сыртқы құраушысы өздерінің көзіне шете
мемлекеттерінің, экономикалық немесе саяси субъектілердің әрекеттері немесе
ниеттері жататын кездейсоқ және қасақана жасалған қауіп-қатерлерін
білдіреді.
Айта кететіні, КСРО-да экономикалық қауіпсіздік жайлы мәселе біржақты
сипатта түсіндірмеленетін және тек қана сыртқы факторлардың әсерін
сипаттайтын. Әңгіме капиталистік елдер мен солардың Халықаралық валюта қоры
(ХВҚ), Халықаралық қайта құру және даму банкі (ХҚДБ), Дүниежүзілік сауда
ұйымы (ДСҰ) тәрізді және КСРО-ға ілгері технологияны ғана емес, сондай-ақ
кәдімгі тауарларды жеткізуге және содан шетелге шығаруға, несиелерді беруге
тыйым салатын не шектеу қоятын өзге де халықаралық ұйымдары жайлы болып.
Экономикалық қиындықтардың өсуіне әкеп соқтырып отырған іштегі аяғына дейін
ойластырылмаған әрекеттермен туындалған ішкі факторларға келер болсақ, олар
өздерінің экономикаға тигізіп отырған қиратушы әсері сыртқы әсерлерден
анағұрлым ауқымды болып отырса да, экономикалық қауіпсіздіктің қауіп-қатері
ретінде ешқашан қарастырылмайтын.
Қазіргі реалийлерді ескерумен біз экономикалық қауіпсіздіктің
келесідегідей жіктемесін беруді ұсынамыз:
Экономикалық қауіпсіздік
Ішкі Сыртқы
Суреттен көріп отырғанымыздай, азық-түліктік қауіпсіздік – экономикалық
қауіпсіздіктің құраушы бөліктерінің бірі. Экономикалық әдебиеттерде азық-
түліктік қауіпсіздік дегеніміз – бұл салыстырмалы түрде
жаңа экономикалық категория. Бастапқы ағылшын термині – (food security)
қосарланған мағынада аударылады: азық-түліктік қауіпсіздік ретінде және
азық-түлікпен қамтылу ретінде [22].
Біздің ойымызша, аударманың екінші нұсқасы осы категорияның мағынасын
анағұрлым дәл көрсетеді, себебі ол халық үшін тамақ өнімдерінің
экономикалық тұрғыдан қол жеткілікті болуын қамтамасыз етуді меңзейді,
алайда сөзбе-сөз аудармаға бірінші нұсқасы сәйкес келеді.
Азық-түлікпен елдерді, аймақтарды, үй шаруашылықтарын, елдің
азаматтарын қамтамасыз ету міндеті адамзаттың ежелгі заманнан бері келе
жатқан міндеті. Билеушілер мен олардың кеңес берушілері осы бір мәңгі
проблеманы тиімді түрде шешіп отыруға тырысатын, себебі дәл осы азық-
түліктің жетіспеушілігі, ең бірінші кезекте қоғамдағы түрлі әлеуметтік
негіз болп отырған. Шын мәнінде азық-түліктік қауіпсіздіктің белгілі бір
деңгейіне қол жеткізу тұтастай қоғамның және нақты алғанда индивидтің
негізгі міндеті болатын, себебі мұның түбінде өзіне барлық адамзат қызметі
негізделіп отырған өзін-өзі сақтап қалу инстинкті жатыр. Қоғам өзінің дамуы
мен құрылу сатысының ежелгі кезеңдерінен-ақ өмірлік маңызы бар
қажеттіліктерді қанағаттандырудың ең аз мөлшерін қамтамасыз етудің арнайы
механизмдері мен ережелерін шығара бастаған. Дегенмен азық-түліктік
қамтамасыз етудің деңгейі, оның құрылымы мен механизмдері ең алдымен
ауылшаруашылық өнімдерін өндіру көлемдеріне, содан кейін ғана өңдеу
салаларының, сауданың даму деңгейіне тікелей тәуелді болып келеді. Ұзақ
уақыт бойы, XIX ғасырдың соңына дейін азық-түліктік қауіпсіздіктің қажетті
деңгейін қамтамасыз ету ісі дәл осы қауымдар мен табиғи шаруашылық
шеңберіндегі дәстүрлерге негізделумен реттеліп отырған. Бұл кезеңде
мемлекет әскери қауіпсіздікті ұйымдастыру қызметін атқарып отырған және
азық-түлікті қоғамның әлеуметтік топтары мен қабаттарына үлестіріп беру
процесіне тек ерекше жағдайларда ғана араласып отырған. Негізгі қорлар мен
резервтерді қалыптастыру ісін микродеңгейде үй шаруашылығы, қауым жүзіге
асырып отырған, ал феодализм кезеңінде бұл қызметтер сонымен қатар
помещикке де жүктелетін. Ауылшаруашылық өндірістің деңгейі және тауар-
алмасу қатынастарының дамымағандығы тұтынудың тек азғана мөлшерін ғана,
сондай-ақ жергілікті өмір сүру жағдайларын, ұлттық және діни ерекшеліктерді
көрсететін салыстырмалы түрде қарапайым тамақтану құрылымын қамтамасыз
ететін. Капиталистік қатынастар дамыған сайын адамның өмір сүру жағдайлары
да түбегейлі түрде өзгеріп кетті. Ең алдымен оқшауланған тұйық құрылымымен
сипатталатын ықпалдастырылған қоғам құрылады, азық-түліктік қауіпсіздікті
қамтамасыз етудің қоғамдық механизмі құрылады. Осы жағдайларда өндіріс
ресурстарын өндіру мен үлестіруді ұйымдастырудың
факторлары ретінде шығып отырған мемлекет пен түрлі әлеуметтік
институттардың рөлі барған сайын объективті түрде арта бастайды. Азық-
түліктік қамтудың аса маңызды аспабына нарық айнала бастайды, ол баға
құрылымы, сұраныс және ұсыныс жүйесі арқылы тұтынудың қажетті қоры мен
деңгейін қалыптастыруға әсер етіп отырады. Сонымен бірге қоғамда әлеуметтік
топқа тиесілігі мен табыс деңгейіне қарай тұтынудың құрылымы мен
нормаларында елеулі алшақтықтар сақталып байқала бастайды. Капитализмнің
бастапқы даму сатыларында нарықтық механизм түрлі әлеуметтік топтардағы
тойып жемеу мен ашаршылықты жоққа шығармайтын, уақыт өте келе барынша
дамыған капиталистік елдерде белгілі түрдегі әлеуметтік кепілдіктердің
орнауына байланысты бұл мәселелер негізінен шешімін тапқан болатын, сөйтсе
де тұтыну деңгейіндегі өзгешеліктер әлі күнге дейін орын алуда. Кеңес
үкіметінің тарихы азық-түліктік қауіпсіздікті қалыптастырудың өзге
механизмінің – халық шаруашылығын жоспарлау механизмінің әсер ету мысалын
келтіреді, ол да осы мәселені шешуге арналған болатын, дегенмен басқару
нысанының өте күрделі болуына орай ол қойылған міндетті әрдайым орындай ала
бермейтін. Ауыр өнеркәсібі салаларын ауыл шаруашылығына, жеңіл және тамақ
өнеркәсібіне зиянын тигізумен басымдылықпен дамыту мынадай жағдайға әкеп
тіреген болатын, яғни ХХ ғасырдың 60-шы жылдарының басында КСРО астықты, ет
пен өзге тамақ өнімдерін сырттан әкелушіге айналды. Сонымен қатар азық-
түліктік қауіпсіздік мәселесі сол уақытқа қарсы әлемдік маңызы бар
категория ретінде түсініле бастады. Толық қанды тамақтану мен ашаршылықтан
қорғау құқығы 1948 ж. Адам құқықтары жөніндегі халықаралық билльдің және
1966 ж. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық
пактінің ажырағыссыз бөлігіне айналды. Бұл құқық сонымен қатар 1989 ж. Бала
құқығы туралы конвенция мен өзге де халықаралық құқықтық актілерде
бекітілген. Мысалы, 1948 жылы БҰҰ қабылдаған Адам құқықтарының жалпыға
ортақ декларациясының 25-бабында былай деп көрсетілген: "Әр адамның соның
өзінің және оның отбасының денсаулығы мен әл-ауқатын сақтау үшін қажет
болатындай өмір сүру деңгейіне, соның ішінде тамақтануға, киім-кешекк,
тұрғын үйге, медициналық күтім мен қажетті әлеуметтік қызмет алуға және
жұмысынан айырылған, науқастанған, мүгедектігі, жесірлігі, қартаюы немесе
өзіне байланысты болмайтын жағдайлармен өмір сүру қаражатынан айырылған
өзге жағдайды қоса алғанда қамтамасыз етуге ие болуға құқылы" .
1966 ж. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі
халықаралық пактіде адамның ашаршылықтан азат болуға іргелі құқығы ғана
көрсетіліп қоймайды, сонымен қатар мемлекеттің сол құқықты практика жүзінде
жүзеге асыру міндеті белгіленеді [23].
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЗЫҚ-ТҮЛІК НАРЫҒЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
2.1. Азық түлік нарығын реттеудің мемлекеттік реттеу және оларды
жүзеге асыратын мекемелер
Ресей Думасының депутаты, Павел Бурдуковтың айтуы бойынша:
Мемлекетте неғұрлым нан аз болса, соғұрлым онда саясат көп болады,- деген
сөзі бар [27]. Шынымен де, адам баласы өмір сүру үшін күнделікті азық-
түлікті қажет етеді, ал мемлекет адамдарға азық-түлікле қол жетімділігін
қамтамасыз етуі шарт. Ауылшаруашылығы мықты дамыған АҚШ-ты алатын болсақ,
олар тап қазір бүкіл қару-жарағынан бас тартатын болса да, әлемдегі алдынғы
қатардағы мемлекет болып қала береді. Себебі неде дейсіз ғой? Өйткені, АҚШ
әлемдегі ең үлкен экспортер болып отыр. Ол көптеген мемлекеттерді азық-
түлікпен қамтамасыз етіп отыр. Бұл негізі басқа мемлекеттерді өзіне тәуелді
етіп отыр, азық-түлікпен қамтамасыз ету арқылы өз саясатын жүргізуде [28].
Азық-түлік нарығыныңн құқықтық қамтамасыз ету үшін мықты мемлекеттік
саясат, мемлекеттік басқару мен реттеу жүргізілуі қажет.
Азық-түлік нарығын реттеудің мемлекетік басқару органдарының қызметі
мемлекеттің саясатын құрайтын белгілі бір бастамалардың негізінде жүзеге
асырылады. Мемлекеттің белгілі бір мақсатқа жетуі үшін ішкі бірлігін,
негізгі құрылымын, мәнін анықтайтын бастаушы идеялар мемлекеттік басқарудың
қағидалары деп аталады.
Б. Жетпісбаевтың ойынша, қазақстандық патриотизм, саяси тұрақтылық,
барлық халықтың мүддесі үшін экономикалық дамыту, қоғаммен келісушілік,
мемлекеттік өмірдің маңызды сұрақтарын республикалық референдумда дауыс
бере отырып, демократиялық әдіспен шешу қағидаларын бөліп қарайды.
Азық-түлік нарығыныңн құқықтық қамтамасыз ету үшін көптеген әдіс-
тәсілдерді қолдану қажет. Ең алдымен, аграрлық протекционизм қағидасын
ұстану, реттеудің индикативті әдістерін қолдану, Қазақстан Республикасының
азаматтарына азық-түліктің тұтынудың физиологиялық нормаларына сәйкес
жастарынан, мүліктік және лауазымдық жағдайларынан, тұрған және тұратын
жерлерінен тәуелсіз азық-түлік тауарларының нақты және экономикалық қол
жетімділігін қамтамасыз ету кепілін жасау, Қазақстан Республикасында
өндірілетін және сатылатын азық-түлік тауарларының сапасының тамақ өнімдері
қауіпсіздігі саласындағы заңдарда белгіленген талаптарға сәйкестігін
келтіру, отандық азық-түлік тауарларын өндірушілерге мемлекеттік қолдау
көрсету, ішкі және сыртқы қолайсыз факторлардың әсерінен тәуелсіз азық-
түлік қорын қалыптастыру, жаңарту және толықтыру, астықтың мемлекеттік
қорларын қалыптастыру; барлық жеке меншік түрлері ұйымдарына аграрлық азық-
түлік нарығына рұқсат беру жолымен тең бәсекелік ортаны құру, мемлекет пен
жеке кәсіпкерліктің өзара әрекеті мен ынтымақтастығы, Азық-түлік нарығыныңн
қамтамасыз ету мәселелерінде қоғамдық бірлестіктердің, кәсіпкерлер
қауымдастықтарының (одақтарының) рөлін арттыруға көмектесу; елдің азық-
түлік тәуелсіздігіне кепілдік беретін көлемде отандық ауыл шаруашылығы
өнімін өндіру жолымен аграрлық нарықтың сиымдылығын қалыптастыруды
қамтамасыз ету, ауыл шаруашылығының техникалық базасын жаңарту және
аграрлық азық-түлік нарығының күйі туралы ақпараттың ашықтығы
принциптерінен құралады [29].
Азық-түлік нарығын реттеудің мемлекеттік органдардың құзыреті 3 топқа
бөлінеді:
1. Жалпы құзіреті бар органдар, олар - ҚР Парламенті; ҚР Президент; ҚР
Үкіметі, жергілікті өкілді және атқарушы органдар.
2. Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылық Министрлігі - арнайы
құзіреті бар органдар қатарына жатады.
3. Функционалды құзіреті бар органдар, оларға - Қоршаған ортаны қорғау
министрлігі, Су ресурстарын басқару жөніндегі комитет, сот органдары,
құқық қорғау органдары, прокуратура органдары және т.б. жатқызуға болады.
• Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 6 сәуірдегі N 310
қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы
министрлігі туралы ереженің 2 бабына сәйкес Министрлiктiң
негiзгi мiндеттерi:
мемлекеттiң аграрлық және өңiрлiк саясатын, стратегиялық
жоспарларын, реттелетiн саладағы, атап айтқанда ауыл, балық және
су шаруашылығы, өсiмдiктер мен жануарлар әлемiнiң өсiмiн
молайтуды және пайдалануды, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды
қорғау саласындағы мемлекеттік және өзге де бағдарламалар мен
жобаларды, ауылдық аумақтарды дамыту, егіншілік, тұқым
шаруашылығы мен астық рыногын реттеу, өсiмдiктердi қорғау және
олардың карантинi, ветеринария, сусындарды (алкогольді өнiмдер
мен этил спиртiнен басқа) қоса алғанда, тамақ өнiмдерiн, былғары
(терi илеу және өңдеу), талшықты мақта өндiру мен жүндi қайта
өңдеу бөлiгiнде өңдеу өнеркәсiбiн, ауыл шаруашылығы машиналарын
жасау (iрiсiнен басқа), агроөнеркәсіп кешенiн техникалық
жарақтандыру, мал шаруашылығы, мелиорация, жердi суландыру және
дренаж, ауыл шаруашылығы ғылымы мәселелерiн қалыптастыру және
iске асыру;
• бәсекеге қабілеттi ауыл шаруашылығы тауары өндiрiсiн құрудың
негізiн жасау, Қазақстан Республикасының азық-түлiктік
қауiпсiздiгі мен жұмылдыру дайындығын қамтамасыз ету;
• орман, аңшылық, балық және су шаруашылығын, ерекше қорғалатын
табиғи аумақтарды және ауылдық аумақтарды дамыту мәселелерін
қоспағанда, реттелетін салада мемлекеттiк бақылауды, қадағалауды
және басқаруды қамтамасыз ету;
• агроөнеркәсіп кешенiн ақпараттық-консультациялық қамтамасыз ету
болып табылады [30].
Азық-түлік нарығының қамтамасыз ету әлеуметтік-саяси, экономикалық,
ғылыми-техникалық, ұйымдастыру, ақпараттық және азық-түлік дағдарысының
алдын алуға және (немесе) жеңуге бағытталған басқа да шараларды әзірлеу мен
іске асыру арқылы жүзеге асырылады.
2007 жылғы 27 наурыздағы № 242-III қабылданған Агроөнеркәсіптік
кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы ҚР
Заңына сәйкес, агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды
мемлекеттік реттеудiң мақсаттары:
1) ауылдық аумақтардың әлеуметтiк және инженерлiк инфрақұрылымын дамыту
және ауыл халқын қолайлы тұрмыс жағдайларымен қамтамасыз ету;
2) мемлекеттiң азық-түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету;
3) агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды тұрақты
экономикалық және әлеуметтiк дамытуды қамтамасыз ету;
4) бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы өнiмiн және оның қайта өңдеу
өнiмдерiн өндiрудің экономикалық жағдайларын жасау болып табылады.
Азық-түлік нарығыныңн қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы
Үкiметінің құзыретіне:
• Азық-түлік нарығының саласында бірыңғай мемлекеттік саясаттың
жүргізілуін қамтамасыз ету;
• азық-түлік тауарларының мемлекеттік ресурстары қорының көлемін;
• құрылымын, оларды қалыптастыру, орналастыру сақтау, пайдалану және
жаңарту ережелерін бекіту;
• мамандандырылған ұйымдарды құру және олардың қатысуымен
агроөнеркәсiптiк кешендi қолдаудың тәртiбiн айқындау;
• азық-түлік тауарларының мемлекеттiк ресурстарын басқаруды қамтамасыз
ету, әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының тізбесін бекіту;
• азық-түлік нарығының жай-күйіне мониторинг жүргізу тәртібін бекіту
кіреді [31].
Азық-түлік нарығына қауіп төну – республика аумағында азық-түлік
тауарлары көлемінің төмендеуіне әкелетін жағдайлар, процестер және нақты
жағдайлардың, сонымен қатар тамақ өнімінің қауіпсіздігі туралы Қазақстан
Республикасы заңнамасы белгілеген талаптардың орындалмауының жиынтығы.
Қазақстан Республикасының Азық-түлік нарығына қауіп төнген жағдайда азық-
түлік тауарларының экспорты мен импортына қажет болған жағдайда уақытша шек
қоюға құқылы.
Ал, уәкiлетті органдардың, сондай-ақ облыстардың (республикалық маңызды
бар қаланың, астананың) жергілiктi өкiлдi органдарының азық-түлік нарығын
реттеудің гі құзыретiне:
• Азық-түлік нарығының жай-күйінің мониторингін жүргізу;
• Азық-түлік нарығының жай-күйінің, бағалардың және
агроөнеркәсіптік кешен өнімдері нарықтарының мониторингін жүргізу
• азық-түлік тауарларына өткен күнтізбелік жылда қалыптасқан орташа
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz