Сөйлем мүшелері
І. Кіріспе бөлімі
«Сөйлем мушелерінің зерттелуі» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ. Негізгі бөлімі
2.1. «Сөйлем мушелерінің түрлері» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2.2. «Сөйлем мушелерінің құрамы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІІ. Қорытындысы
«Сөйлем мүшелерінің орналасу тәртібі» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
IV. Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
«Сөйлем мушелерінің зерттелуі» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ. Негізгі бөлімі
2.1. «Сөйлем мушелерінің түрлері» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2.2. «Сөйлем мушелерінің құрамы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІІ. Қорытындысы
«Сөйлем мүшелерінің орналасу тәртібі» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
IV. Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
Сөйлемге комуникативтік және құрылымдық синтасистік тұрғыдан талдау жасау сөйлем мүшелері ұғымдарымен (бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш) тікелей байланысты. Тіл білімі тарихта осы әдіс ертеден-ақ қалыптасып, дәстүрге айналып отыр.
Лингвистикалық ой-пікірлер тарихы үшін сөйлем мүшелері жөніндегі тұжырымдар қызғылықты. Революцияға дейінгі түркі тілдерге арналған еңбектің қайсысында болмасын логикалық, психологиялық байымдаумен ұштасып, қатарласып қаралғандығын көреміз.
Қазақ тілін алғашқы зерттеген ғалымдардың бірі – М. П. Мелиоранский 1894 жылғы «Қазақ-қырғыз тілінің қысқаша грамматикасы» деген еңбегінде, екінші бөлімінде синтаксис мәселелері қаралған. Осы синтаксис бөлімінде мынадай тараулар қаралды:
1. Жай сөйлемнің кейбір мәселелері.
2. Етістіктердің қызметі, олардың көсемшеге айналуы.
3. Есімшелердің анықтауыш болуы және қимылды білдіріп келуі. Тұйық райлы етістіктің қолданылуы.
4. Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі, жалпы марфологиялық категориялардың синтаксистік қызметі.
М. П. Мелиоранский былай дейді, сөйлем туралы: «При плавной спокойной речи (например, при неторопливом рассказе о чем-нибудь) простые предложения состоят по крайне мере из двух членов: подлежащего и сказуемого, как подлежащего так и именно стоит в иминительном падеже и подлежащее стоит обыкновенно перед сказуемым».
Автор бұдан соң бастауыш пен баяндауыштың бір-бірімен байланысу тәсілі, қандай сөз таптарынан жасалатыны туралы мағлумат береді. Автордың пікірінше бастауыш пен баяндауыштың қатар келуі жай сөйлемнің негізгі өлшемі (критериясы) болып есептеледі.
Қазақ тіл біліміндегі сөйлем мүшелерінің зерттелу тарихына үңілсек, сөйлем мүшелерінің анықтамасы туралы ғалымдардың арасында түрліше көз қарастар болып келді.
Сөйлем мүшелері синтаксисте, оның ішінде жай сөйлем синтаксисінде басты қызмет атқарады.
Лингвистикалық ой-пікірлер тарихы үшін сөйлем мүшелері жөніндегі тұжырымдар қызғылықты. Революцияға дейінгі түркі тілдерге арналған еңбектің қайсысында болмасын логикалық, психологиялық байымдаумен ұштасып, қатарласып қаралғандығын көреміз.
Қазақ тілін алғашқы зерттеген ғалымдардың бірі – М. П. Мелиоранский 1894 жылғы «Қазақ-қырғыз тілінің қысқаша грамматикасы» деген еңбегінде, екінші бөлімінде синтаксис мәселелері қаралған. Осы синтаксис бөлімінде мынадай тараулар қаралды:
1. Жай сөйлемнің кейбір мәселелері.
2. Етістіктердің қызметі, олардың көсемшеге айналуы.
3. Есімшелердің анықтауыш болуы және қимылды білдіріп келуі. Тұйық райлы етістіктің қолданылуы.
4. Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі, жалпы марфологиялық категориялардың синтаксистік қызметі.
М. П. Мелиоранский былай дейді, сөйлем туралы: «При плавной спокойной речи (например, при неторопливом рассказе о чем-нибудь) простые предложения состоят по крайне мере из двух членов: подлежащего и сказуемого, как подлежащего так и именно стоит в иминительном падеже и подлежащее стоит обыкновенно перед сказуемым».
Автор бұдан соң бастауыш пен баяндауыштың бір-бірімен байланысу тәсілі, қандай сөз таптарынан жасалатыны туралы мағлумат береді. Автордың пікірінше бастауыш пен баяндауыштың қатар келуі жай сөйлемнің негізгі өлшемі (критериясы) болып есептеледі.
Қазақ тіл біліміндегі сөйлем мүшелерінің зерттелу тарихына үңілсек, сөйлем мүшелерінің анықтамасы туралы ғалымдардың арасында түрліше көз қарастар болып келді.
Сөйлем мүшелері синтаксисте, оның ішінде жай сөйлем синтаксисінде басты қызмет атқарады.
1. М. Балақаев, Т. Қордабаев «Қазіргі қазақ тілі» 1966ж 83-178б.б.
2. Н. Сауранбаев «Қазақ тілі» 1953ж 158-165 б.б.
3. Қазақ Совет Энциклопедиясы 1977ж 381б.
4. Тіл білімі сөздігі 1998ж. 426 б.
5. Р. Әміров «Жай сөйлем синтаксисі» 1983ж.
6. «Үйірлі мүше туралы» С. Аманжолов «Қазақ тілі мен әдебиеті» журн. 1959 №11.37-42б.
7. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журн. 1993ж. 10-11-12 «Сөйлем мүшелерінің зерттелуі»
8. Қазақ тілінің грамматикасы. 1967ж. Синтаксис 54-55 б.б.
9. «Қазақстан мектебі» журн. «Сөйлем мүшесіне талдау» 1990 № 12
10. М. Балақаев «Қазіргі қазақ тілі» 1992ж.
2. Н. Сауранбаев «Қазақ тілі» 1953ж 158-165 б.б.
3. Қазақ Совет Энциклопедиясы 1977ж 381б.
4. Тіл білімі сөздігі 1998ж. 426 б.
5. Р. Әміров «Жай сөйлем синтаксисі» 1983ж.
6. «Үйірлі мүше туралы» С. Аманжолов «Қазақ тілі мен әдебиеті» журн. 1959 №11.37-42б.
7. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журн. 1993ж. 10-11-12 «Сөйлем мүшелерінің зерттелуі»
8. Қазақ тілінің грамматикасы. 1967ж. Синтаксис 54-55 б.б.
9. «Қазақстан мектебі» журн. «Сөйлем мүшесіне талдау» 1990 № 12
10. М. Балақаев «Қазіргі қазақ тілі» 1992ж.
Жоспары
І. Кіріспе бөлімі
Сөйлем мушелерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ. Негізгі бөлімі
2.1. Сөйлем мушелерінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2.2. Сөйлем мушелерінің құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІІ. Қорытындысы
Сөйлем мүшелерінің орналасу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
IV. Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..11
І. Кіріспе бөлімі
Сөйлем мушелерінің зерттелуі
Сөйлемге комуникативтік және құрылымдық синтасистік тұрғыдан талдау жасау
сөйлем мүшелері ұғымдарымен (бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш,
пысықтауыш) тікелей байланысты. Тіл білімі тарихта осы әдіс ертеден-ақ
қалыптасып, дәстүрге айналып отыр.
Лингвистикалық ой-пікірлер тарихы үшін сөйлем мүшелері жөніндегі
тұжырымдар қызғылықты. Революцияға дейінгі түркі тілдерге арналған еңбектің
қайсысында болмасын логикалық, психологиялық байымдаумен ұштасып,
қатарласып қаралғандығын көреміз.
Қазақ тілін алғашқы зерттеген ғалымдардың бірі – М. П. Мелиоранский
1894 жылғы Қазақ-қырғыз тілінің қысқаша грамматикасы деген еңбегінде,
екінші бөлімінде синтаксис мәселелері қаралған. Осы синтаксис бөлімінде
мынадай тараулар қаралды:
1. Жай сөйлемнің кейбір мәселелері.
2. Етістіктердің қызметі, олардың көсемшеге айналуы.
3. Есімшелердің анықтауыш болуы және қимылды білдіріп келуі. Тұйық
райлы етістіктің қолданылуы.
4. Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі, жалпы марфологиялық
категориялардың синтаксистік қызметі.
М. П. Мелиоранский былай дейді, сөйлем туралы: При плавной спокойной
речи (например, при неторопливом рассказе о чем-нибудь) простые предложения
состоят по крайне мере из двух членов: подлежащего и сказуемого, как
подлежащего так и именно стоит в иминительном падеже и подлежащее стоит
обыкновенно перед сказуемым.
Автор бұдан соң бастауыш пен баяндауыштың бір-бірімен байланысу тәсілі,
қандай сөз таптарынан жасалатыны туралы мағлумат береді. Автордың пікірінше
бастауыш пен баяндауыштың қатар келуі жай сөйлемнің негізгі өлшемі
(критериясы) болып есептеледі.
Қазақ тіл біліміндегі сөйлем мүшелерінің зерттелу тарихына үңілсек,
сөйлем мүшелерінің анықтамасы туралы ғалымдардың арасында түрліше көз
қарастар болып келді.
Сөйлем мүшелері синтаксисте, оның ішінде жай сөйлем синтаксисінде басты
қызмет атқарады.
Қазақ тіл біліміндегі сөйлем мүшелерінің зерттелуін екі кезеңге бөліп
қарауға болады:
1. Жиырмасыншы, отызыншы жылдар арасындағы айтылған ойлар, оқұлық пен
ғылыми еңбектерде жарияланған пікірлер.
2. Қырықыншы жылдардан бастап осы кезеңге дейінгі көз қарастар.
Синтаксис, оның негізгі оъектілері қазақ тіл білімінде Қазан
революциясына дейін және онон кейінгі уақыттан бері зерттеліп келеді.
Сөйлем мүшелерінің негізгі белгілері, жасалуы, тыныс белгілері туралы
ғылыми тұжырымдар бірінші кезеңде жақсы қаралды. Бұл кезеңдегі сөйлем
мүшелерінің жасалуы жайлы А. Байтурсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Х.
Басымов, Ч. Бәйтенов, т.б. ғалымдар алғаш сөз етті. Ол уақытта сөйлем
мүшелері туралы айтыстар да, негізінен, оларды топтау мәселесіне, жасалуына
қатысты ойлар жан-жақты айтылып отырды. Синтаксис саласындағы алғалқы
мағлұматтарды осы бірінші кезеңнен аламыз.
Қазақ тіл білімінің негізін құраған 20-30 жылдардағы еңбектерді оқып
отырғанда онда сөйлем мүшелерінің жасалуын, қалыптасу, топтастыру,
тұрақтану мәселесін байқаймыз. Қазақ тілі лингвистикалық терминдерінің
жасалуын, соның ішінде сөйлем мүшелері ұғымдарының алғашқы рет аталып,
қалыптасуы 20 жылдардағы А. Байтурсынов еңбектерінен басталады. Ал осы
дәстүрдің әрі қарай толысып, ғылыми негізге келуі отызыншы жылдардағы Қ.
Жұбанов пен С. Аманжолов еңбектерінен айқын көрінеді.
ІІ. Негізгі бөлімі
2.1.Сөйлем мушелерінің түрлері
А. Байтурсынов 1923-1928 жылдардағы бірнеше рет басылып шыққан “Тіл-
құралының” сөйлем жүйесіне арналған үшінші кітабында сөйлем мүшелеріне
біршама тоқтаған.
Жалпы, сөйлем мүшелеріне келетін болсақ, сөйлем мүшелері ағылшынның
term, fo-term және немістің Ausdruck –сөйлемнің құрылымдық семантикалық
компоненттері, олар толық мағыналы сөздер немесе сөз тіркестері арқылы
көрінеді. Сөйлем мүшелері-сөйлемнің дара және күрделі сөздерінің өзара
тіркесуі нәтижесінде белгілі синтаксистік қызметте жұмсалатын дербес
бөлшектері.
Тіл-қарым-қатынас жасаудың құралы, сөйлем сол қарым-қатынас жасауда
кісінің ойын айтудың негізгі формасы. Кісінің ойы әр-алуан, әр қилы
болатындықтан, соларды айту үшін жұмсалатын сөйлемдер, олардың құрамы да
түрлі-түрлі болады.
Кейде бір сөз бір сөйлем қызметінде жұмсалса, кейде екі не оданда көп
сөздерді, сөз тіркестерін құрастыру арқылы сөйлем жасалады.
Сөйлем құрамындағы сөздің саны аз болып, көп болуы ой ерекшелігімен,
стиль ерекшелігімен байланысты.
Сөйлем құрамындағы сөздер өз-ара тіркесу арқылы белгілі қызметте
жұмсалады, басқаша айтқанда сөйлемдегі бір сөздің сөйлем мүшесі болуына
санымен тіркескен басқа сөз себепке болады. Мысалы, бастауышты баяндауышты
байланысында қарап, анықтауышты анықталатын сөзіне, қатысына қарап сөйлем
мүшесі деп танимыз.
Сөйлемдер синтаксистік мағынаны білдіреді. Синтаксистік мағына
сөйлемнің құрамына енген сөздердің функциялық қатынасынан туады. Мысалы,
субъект пен іс әрекеттің қатынасын бастауыш-баяндауыш мүшелер қатынасқан
сөйлем білдіреді. Ал егер субъект-іс-әрекет-іс құралы болып құралған
пікірді білдіру үшін сөйлем бастауыш – толықтауыш – баяндауыш болып құралар
еді. Сонымен пікірдің құрамына сай сөйлемнің құрылысында да тиісті
синтаксистік единицалар болады. Ол – сөйлем мүшелері. Сөйлем мүшелері-
сөйлем құрауда қалыптасқан қатынастың компоненті. Сөйлем мүшелері ретінде
толық мағыналы сөздер жұмсалады. Мысалы, машина көпірге тоқтады. Оспан
өзеннен келді. Ол жолмен жүрді.
Осы үш сөйлемдегі сөздер біріңғай қатынаста тұр. Машина, Оспан, ол-
бастауыш ретінде тоқтады, келді, жүрді деген сөздермен функциялық қатынасқа
түсіп тұр. 1-ші топ сөздердің бастауыш қызметі тоқтады, келді, жүрді деген
сөздердің баяндауыш қызметіне байланысты. Сонымен, бұл екі топ сөздердің
синтаксистік қызметі олардың өзара предикативтік қатынасына байланысты, сол
предикативтік қатынастың компоненті болуына байланысты. Предикативтік
қатынастың бір компоненті-бастауыш, екінші компоненті-баяндауыш. Ал
көпірге, өзеннен, жолмен деген мекен-предикат болып құралған қатынастық
компоненті. Бұл қатынастың мекенді білдіретін компонентін пысықтауыш деп
айтамыз.
Сөйлем мүшелері – сөздердің сөйлем құрамындағы негізгі қызметін
функциялық қатынасы тұрғысынан зерттеудің нәтижесі.
Сөздердің сөйлем мүшесі ретінде жұмсалуы оның лексикалық, граматикалық
санасына бағынышты.
Зат есімдер затттық атау ретінде, септік, жіктік формаларының бастауыш,
байагндауыш, толықтауыш қызметінде жұмсалады, анықтауыш қызметінде жаппай
жұмсала бермейді, пысықтауыш ретіндеде талғанып жұмсалады ол көбіне мекен
пысықтауыш ретінде жұмсалады. Зат есімдер сөйлем мүшесі қызметін атқаруда
іштей де сараланады, мысалы, антропонимдер(кісіге байланысты есім сөздер )
бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, анықтауыш қызметінде жүреді.
Сөздер түрлі-түрлі сөйлем мүшелерінің қызметін тиісті тұрақталған
формалар алып атқарады. Сөйлем мүшелері формаларының түрі, саны жағынан
бірдей емес. Мысалы, бастауыш мүше негізінен атау септік формасы арқылы
көрінсе, толықтауыш мүшенің алатын формасы бұдан әлде қайда көп. Сөйлем
мүшелерінің түр-түрінің мол болуына мынандай себептер.
1. Сөйлем мүшелерінің мағыналық диапазоны яғни аумағы: қалаға, қаладан,
т.б.
2. Стильдік көрініс беру: Асан да келді, Асанға дейін келді.
3. Сөйлем мүшелерінің формасына сөздердің тіркесу қалыпы да әсер етеді:
балаға ұрысты, баланы ұрысты, жағаға ойнады т.б.
Қай тілдің болмасын синтаксистік категориялары мен морфологиялық
категориялары бірімен-бірі өзара тығыз байланыста болады. Сөз синтаксистік
қызметімен басқа сөздермен арадағы қатынасын сөйлем құрамында ғана
көрсетеді.
Сонымен грамматикалық мағыналарға ие болып, синтаксистік қызмет атқарып
тұратын сөздерді сөйлем мүшелері деп айтамыз.
Жай сөйлемдер құрамдық ерекшеліктеріне сәйкес жалаң және жайылма болып
бөлінеді.
Жалаң сөйлем бастауыш пен баяндауыштан құралады.
Ал сөйлем құрамында бастауыш, баяндауыштан басқа тұрлаусыз мүшелер не
олардың бірі болса, сөйлем іргесі кеңіп ол жайлмаға айналады. Мыс: жер
өршелене түсті-жалаң. Ал, ызғарлы жел өршелене түсті-жайылма.
Сөйлем құруға негіз болатын бас мүшелер-тұрлаулы мүшелер-сөйлем
атаулының грамматикалық ұйытқысы. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері сөйлемдегі
ойға негіз болатын, сөйлем құрауға қазық болатын бастауыштың, баяндауыштың
қызметі де, мағыналары да сол екеуінің грамматикалық қатынасынан туады.
Бастауыш сөйлемде айтылатын ойға негіз болып, баяндауыш арқылы айтылған
қимылдың не басқа сананың субъектісі (иесі) болады. Ал баяндауыш
бастауыштың ісін, қимылын, күшін және басқа заттың, сындық сапасын
білдіріп, бастауышқа бағынады. Бұл жағынан тұрлаулы мүшелерінің ең
негізгісі-бастауыш, бірақ сөйлемдегі қызметі жағынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе бөлімі
Сөйлем мушелерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ. Негізгі бөлімі
2.1. Сөйлем мушелерінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2.2. Сөйлем мушелерінің құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІІ. Қорытындысы
Сөйлем мүшелерінің орналасу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
IV. Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..11
І. Кіріспе бөлімі
Сөйлем мушелерінің зерттелуі
Сөйлемге комуникативтік және құрылымдық синтасистік тұрғыдан талдау жасау
сөйлем мүшелері ұғымдарымен (бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш,
пысықтауыш) тікелей байланысты. Тіл білімі тарихта осы әдіс ертеден-ақ
қалыптасып, дәстүрге айналып отыр.
Лингвистикалық ой-пікірлер тарихы үшін сөйлем мүшелері жөніндегі
тұжырымдар қызғылықты. Революцияға дейінгі түркі тілдерге арналған еңбектің
қайсысында болмасын логикалық, психологиялық байымдаумен ұштасып,
қатарласып қаралғандығын көреміз.
Қазақ тілін алғашқы зерттеген ғалымдардың бірі – М. П. Мелиоранский
1894 жылғы Қазақ-қырғыз тілінің қысқаша грамматикасы деген еңбегінде,
екінші бөлімінде синтаксис мәселелері қаралған. Осы синтаксис бөлімінде
мынадай тараулар қаралды:
1. Жай сөйлемнің кейбір мәселелері.
2. Етістіктердің қызметі, олардың көсемшеге айналуы.
3. Есімшелердің анықтауыш болуы және қимылды білдіріп келуі. Тұйық
райлы етістіктің қолданылуы.
4. Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі, жалпы марфологиялық
категориялардың синтаксистік қызметі.
М. П. Мелиоранский былай дейді, сөйлем туралы: При плавной спокойной
речи (например, при неторопливом рассказе о чем-нибудь) простые предложения
состоят по крайне мере из двух членов: подлежащего и сказуемого, как
подлежащего так и именно стоит в иминительном падеже и подлежащее стоит
обыкновенно перед сказуемым.
Автор бұдан соң бастауыш пен баяндауыштың бір-бірімен байланысу тәсілі,
қандай сөз таптарынан жасалатыны туралы мағлумат береді. Автордың пікірінше
бастауыш пен баяндауыштың қатар келуі жай сөйлемнің негізгі өлшемі
(критериясы) болып есептеледі.
Қазақ тіл біліміндегі сөйлем мүшелерінің зерттелу тарихына үңілсек,
сөйлем мүшелерінің анықтамасы туралы ғалымдардың арасында түрліше көз
қарастар болып келді.
Сөйлем мүшелері синтаксисте, оның ішінде жай сөйлем синтаксисінде басты
қызмет атқарады.
Қазақ тіл біліміндегі сөйлем мүшелерінің зерттелуін екі кезеңге бөліп
қарауға болады:
1. Жиырмасыншы, отызыншы жылдар арасындағы айтылған ойлар, оқұлық пен
ғылыми еңбектерде жарияланған пікірлер.
2. Қырықыншы жылдардан бастап осы кезеңге дейінгі көз қарастар.
Синтаксис, оның негізгі оъектілері қазақ тіл білімінде Қазан
революциясына дейін және онон кейінгі уақыттан бері зерттеліп келеді.
Сөйлем мүшелерінің негізгі белгілері, жасалуы, тыныс белгілері туралы
ғылыми тұжырымдар бірінші кезеңде жақсы қаралды. Бұл кезеңдегі сөйлем
мүшелерінің жасалуы жайлы А. Байтурсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Х.
Басымов, Ч. Бәйтенов, т.б. ғалымдар алғаш сөз етті. Ол уақытта сөйлем
мүшелері туралы айтыстар да, негізінен, оларды топтау мәселесіне, жасалуына
қатысты ойлар жан-жақты айтылып отырды. Синтаксис саласындағы алғалқы
мағлұматтарды осы бірінші кезеңнен аламыз.
Қазақ тіл білімінің негізін құраған 20-30 жылдардағы еңбектерді оқып
отырғанда онда сөйлем мүшелерінің жасалуын, қалыптасу, топтастыру,
тұрақтану мәселесін байқаймыз. Қазақ тілі лингвистикалық терминдерінің
жасалуын, соның ішінде сөйлем мүшелері ұғымдарының алғашқы рет аталып,
қалыптасуы 20 жылдардағы А. Байтурсынов еңбектерінен басталады. Ал осы
дәстүрдің әрі қарай толысып, ғылыми негізге келуі отызыншы жылдардағы Қ.
Жұбанов пен С. Аманжолов еңбектерінен айқын көрінеді.
ІІ. Негізгі бөлімі
2.1.Сөйлем мушелерінің түрлері
А. Байтурсынов 1923-1928 жылдардағы бірнеше рет басылып шыққан “Тіл-
құралының” сөйлем жүйесіне арналған үшінші кітабында сөйлем мүшелеріне
біршама тоқтаған.
Жалпы, сөйлем мүшелеріне келетін болсақ, сөйлем мүшелері ағылшынның
term, fo-term және немістің Ausdruck –сөйлемнің құрылымдық семантикалық
компоненттері, олар толық мағыналы сөздер немесе сөз тіркестері арқылы
көрінеді. Сөйлем мүшелері-сөйлемнің дара және күрделі сөздерінің өзара
тіркесуі нәтижесінде белгілі синтаксистік қызметте жұмсалатын дербес
бөлшектері.
Тіл-қарым-қатынас жасаудың құралы, сөйлем сол қарым-қатынас жасауда
кісінің ойын айтудың негізгі формасы. Кісінің ойы әр-алуан, әр қилы
болатындықтан, соларды айту үшін жұмсалатын сөйлемдер, олардың құрамы да
түрлі-түрлі болады.
Кейде бір сөз бір сөйлем қызметінде жұмсалса, кейде екі не оданда көп
сөздерді, сөз тіркестерін құрастыру арқылы сөйлем жасалады.
Сөйлем құрамындағы сөздің саны аз болып, көп болуы ой ерекшелігімен,
стиль ерекшелігімен байланысты.
Сөйлем құрамындағы сөздер өз-ара тіркесу арқылы белгілі қызметте
жұмсалады, басқаша айтқанда сөйлемдегі бір сөздің сөйлем мүшесі болуына
санымен тіркескен басқа сөз себепке болады. Мысалы, бастауышты баяндауышты
байланысында қарап, анықтауышты анықталатын сөзіне, қатысына қарап сөйлем
мүшесі деп танимыз.
Сөйлемдер синтаксистік мағынаны білдіреді. Синтаксистік мағына
сөйлемнің құрамына енген сөздердің функциялық қатынасынан туады. Мысалы,
субъект пен іс әрекеттің қатынасын бастауыш-баяндауыш мүшелер қатынасқан
сөйлем білдіреді. Ал егер субъект-іс-әрекет-іс құралы болып құралған
пікірді білдіру үшін сөйлем бастауыш – толықтауыш – баяндауыш болып құралар
еді. Сонымен пікірдің құрамына сай сөйлемнің құрылысында да тиісті
синтаксистік единицалар болады. Ол – сөйлем мүшелері. Сөйлем мүшелері-
сөйлем құрауда қалыптасқан қатынастың компоненті. Сөйлем мүшелері ретінде
толық мағыналы сөздер жұмсалады. Мысалы, машина көпірге тоқтады. Оспан
өзеннен келді. Ол жолмен жүрді.
Осы үш сөйлемдегі сөздер біріңғай қатынаста тұр. Машина, Оспан, ол-
бастауыш ретінде тоқтады, келді, жүрді деген сөздермен функциялық қатынасқа
түсіп тұр. 1-ші топ сөздердің бастауыш қызметі тоқтады, келді, жүрді деген
сөздердің баяндауыш қызметіне байланысты. Сонымен, бұл екі топ сөздердің
синтаксистік қызметі олардың өзара предикативтік қатынасына байланысты, сол
предикативтік қатынастың компоненті болуына байланысты. Предикативтік
қатынастың бір компоненті-бастауыш, екінші компоненті-баяндауыш. Ал
көпірге, өзеннен, жолмен деген мекен-предикат болып құралған қатынастық
компоненті. Бұл қатынастың мекенді білдіретін компонентін пысықтауыш деп
айтамыз.
Сөйлем мүшелері – сөздердің сөйлем құрамындағы негізгі қызметін
функциялық қатынасы тұрғысынан зерттеудің нәтижесі.
Сөздердің сөйлем мүшесі ретінде жұмсалуы оның лексикалық, граматикалық
санасына бағынышты.
Зат есімдер затттық атау ретінде, септік, жіктік формаларының бастауыш,
байагндауыш, толықтауыш қызметінде жұмсалады, анықтауыш қызметінде жаппай
жұмсала бермейді, пысықтауыш ретіндеде талғанып жұмсалады ол көбіне мекен
пысықтауыш ретінде жұмсалады. Зат есімдер сөйлем мүшесі қызметін атқаруда
іштей де сараланады, мысалы, антропонимдер(кісіге байланысты есім сөздер )
бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, анықтауыш қызметінде жүреді.
Сөздер түрлі-түрлі сөйлем мүшелерінің қызметін тиісті тұрақталған
формалар алып атқарады. Сөйлем мүшелері формаларының түрі, саны жағынан
бірдей емес. Мысалы, бастауыш мүше негізінен атау септік формасы арқылы
көрінсе, толықтауыш мүшенің алатын формасы бұдан әлде қайда көп. Сөйлем
мүшелерінің түр-түрінің мол болуына мынандай себептер.
1. Сөйлем мүшелерінің мағыналық диапазоны яғни аумағы: қалаға, қаладан,
т.б.
2. Стильдік көрініс беру: Асан да келді, Асанға дейін келді.
3. Сөйлем мүшелерінің формасына сөздердің тіркесу қалыпы да әсер етеді:
балаға ұрысты, баланы ұрысты, жағаға ойнады т.б.
Қай тілдің болмасын синтаксистік категориялары мен морфологиялық
категориялары бірімен-бірі өзара тығыз байланыста болады. Сөз синтаксистік
қызметімен басқа сөздермен арадағы қатынасын сөйлем құрамында ғана
көрсетеді.
Сонымен грамматикалық мағыналарға ие болып, синтаксистік қызмет атқарып
тұратын сөздерді сөйлем мүшелері деп айтамыз.
Жай сөйлемдер құрамдық ерекшеліктеріне сәйкес жалаң және жайылма болып
бөлінеді.
Жалаң сөйлем бастауыш пен баяндауыштан құралады.
Ал сөйлем құрамында бастауыш, баяндауыштан басқа тұрлаусыз мүшелер не
олардың бірі болса, сөйлем іргесі кеңіп ол жайлмаға айналады. Мыс: жер
өршелене түсті-жалаң. Ал, ызғарлы жел өршелене түсті-жайылма.
Сөйлем құруға негіз болатын бас мүшелер-тұрлаулы мүшелер-сөйлем
атаулының грамматикалық ұйытқысы. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері сөйлемдегі
ойға негіз болатын, сөйлем құрауға қазық болатын бастауыштың, баяндауыштың
қызметі де, мағыналары да сол екеуінің грамматикалық қатынасынан туады.
Бастауыш сөйлемде айтылатын ойға негіз болып, баяндауыш арқылы айтылған
қимылдың не басқа сананың субъектісі (иесі) болады. Ал баяндауыш
бастауыштың ісін, қимылын, күшін және басқа заттың, сындық сапасын
білдіріп, бастауышқа бағынады. Бұл жағынан тұрлаулы мүшелерінің ең
негізгісі-бастауыш, бірақ сөйлемдегі қызметі жағынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz