Сөз тіркесі синтаксисі
Кіріспе
1. Сөз тіркесі синтаксисінің зерттелуіне шолу.
1.2 Іштей қиыса байланысқан фразеологизмдер
1.3 Іштей матаса байланысқан фразеологизмдер
1.4 Іштей меңгеріле байланысқан фразеологизмдер
1.5 Іштей қабыса байланысқан фразеологизмдер
2. Ж.Аймауытовтың «Ақбілек» романындағы сөйлем құрылымды фразеологизмдер
2.1 Жай сөйлем құрылымды фразеологизмдер.
2.2 Құрмалас сөйлем құрылымды фразеологизмдер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Сөз тіркесі синтаксисінің зерттелуіне шолу.
1.2 Іштей қиыса байланысқан фразеологизмдер
1.3 Іштей матаса байланысқан фразеологизмдер
1.4 Іштей меңгеріле байланысқан фразеологизмдер
1.5 Іштей қабыса байланысқан фразеологизмдер
2. Ж.Аймауытовтың «Ақбілек» романындағы сөйлем құрылымды фразеологизмдер
2.1 Жай сөйлем құрылымды фразеологизмдер.
2.2 Құрмалас сөйлем құрылымды фразеологизмдер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Тіл–қоғамдағы құбылыс болғандықтан, қоғам өзгерісіне сай тіл білімі де өзгеріп, жаңарып, жаңа қағида, теориялармен толығып отырады. Осы тұрғыдан келгенде, тіл білімінің өзге салалары сияқты синтаксис саласы да өзгеріс, даму үстіндегі сала болып саналады.
Кезінде А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Х.Басымов, І.Бәйтенов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов т.б. негізін қалаған синтаксис саласы одан кейін де М.Балақаев, Ө.Төлегенов, Т.Қордабаев, Ә.Аблақов, Р.Әміров, Т.Сайрамбаев, Қ.Есенов сынды ғалымдардың құнды еңбектерімен толыға түсті. Кейінгі жылдары жарық көріп жатқан оқулықтар мен зерттеу жұмыстары аталған ғылыми саласының әлі де зерттей түсуді қажет ететін тұстары бар екендігін көрсетіп отыр.
Соның бірі тұрақты тіркестің құрамындағы жеке-жеке сөздер сөйлемнің бөлек-бөлек мүшесі болмай, сол тобымен бірақ мүшесінің қызметін атқарып тұрады. Сонымен қатар сөз тіркесінің бір сыңары болып, күрделі сөз тіркесінің құрамында айтылады. Фразеологизмді сөз тіркесі емес, түйдекті тіркес қатарына жататындығын, сол тұтасымен сөйлемде бір ғана мүше болатындығын ғалымдар еңбегінде сөз етіледі.
Осы сөз тіркесінің байланысу формасы негізінде қарастыру тақырыптың өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің негізгі нысаны.
Қазіргі қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің тарихи даму жолын айқындау, қолдану ерекшеліктерін анықтау және сөз тіркесі құрылымды, сөйлем құрылымды екендігін топтап қарастыру болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың мақсаты–қазіргі қазақ тіліндегі тұрақты тіркестің ішкі құрылымын анықтау. Аталған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді шешу көзделеді:
- тұрақты тіркестің зерттелу тарихына шолу жасау;
- фразеологизмді тіркестің түйдекті тіркес қатарына жататындығын анықтау;
- сөз тіркесінің байланысу формасы негізінде қарастыру;
- фразеологизмдердің құрылысы жағынан жай сөйлем құрылымды және құрмалас сөйлем құрылымды екендігін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Бұл зерттеу жұмысында қазіргі қазақ тіліндегі фразеологизмдердің ішкі табиғаты, яғни ішкі құрылымы арнайы қарастырылып отыр.Осыған байланысты мынадай мәселелердің өз шешімін табу қарастырылды:
- іштей қиыса байланысу;
- іштей матаса байланысу;
- іштей меңгеріле байланысу;
- жай сөйлем құрылымды және құрмалас сөйлем құрылымды екендігі анықталды.
Кезінде А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Х.Басымов, І.Бәйтенов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов т.б. негізін қалаған синтаксис саласы одан кейін де М.Балақаев, Ө.Төлегенов, Т.Қордабаев, Ә.Аблақов, Р.Әміров, Т.Сайрамбаев, Қ.Есенов сынды ғалымдардың құнды еңбектерімен толыға түсті. Кейінгі жылдары жарық көріп жатқан оқулықтар мен зерттеу жұмыстары аталған ғылыми саласының әлі де зерттей түсуді қажет ететін тұстары бар екендігін көрсетіп отыр.
Соның бірі тұрақты тіркестің құрамындағы жеке-жеке сөздер сөйлемнің бөлек-бөлек мүшесі болмай, сол тобымен бірақ мүшесінің қызметін атқарып тұрады. Сонымен қатар сөз тіркесінің бір сыңары болып, күрделі сөз тіркесінің құрамында айтылады. Фразеологизмді сөз тіркесі емес, түйдекті тіркес қатарына жататындығын, сол тұтасымен сөйлемде бір ғана мүше болатындығын ғалымдар еңбегінде сөз етіледі.
Осы сөз тіркесінің байланысу формасы негізінде қарастыру тақырыптың өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің негізгі нысаны.
Қазіргі қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің тарихи даму жолын айқындау, қолдану ерекшеліктерін анықтау және сөз тіркесі құрылымды, сөйлем құрылымды екендігін топтап қарастыру болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың мақсаты–қазіргі қазақ тіліндегі тұрақты тіркестің ішкі құрылымын анықтау. Аталған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді шешу көзделеді:
- тұрақты тіркестің зерттелу тарихына шолу жасау;
- фразеологизмді тіркестің түйдекті тіркес қатарына жататындығын анықтау;
- сөз тіркесінің байланысу формасы негізінде қарастыру;
- фразеологизмдердің құрылысы жағынан жай сөйлем құрылымды және құрмалас сөйлем құрылымды екендігін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Бұл зерттеу жұмысында қазіргі қазақ тіліндегі фразеологизмдердің ішкі табиғаты, яғни ішкі құрылымы арнайы қарастырылып отыр.Осыған байланысты мынадай мәселелердің өз шешімін табу қарастырылды:
- іштей қиыса байланысу;
- іштей матаса байланысу;
- іштей меңгеріле байланысу;
- жай сөйлем құрылымды және құрмалас сөйлем құрылымды екендігі анықталды.
1. Балақаев М., Сайрамбаев Т. «Қазіргі қазақ тілі». Алматы, 2007–291б.
2. Аблақов А., Исаев С., Ағманов Е. «Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің дамуы мен лексикалану процесі».–Алматы: Санат, 1973. 3–19б.
3. Смағұлова Г. «Қазақ фразеологиясының терминдері жайлы» //Хабаршы ҚазҰУ. Филология сериясы.–2002.-№9 (60).–11-14б.
4. Кеңесбаев І.К. «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі».–Алматы: Ғылым, 1977.–712б.
5. Молатков И.К. «Фразеологичесский словарь русского языка».–Москва, 1978–321с
6. Қордабаев Т.Р. «Тарихи синтаксис мәселелері».–Алматы, 1965-98б.
7. Балақаев М. «Қазіргі қазақ тілі», «Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі».–Алматы: Ана тілі, 1972–274б.
8. Қордабаев Т.Р., Томанов М. «Тарихи грамматика мәселелері».-Алматы, 1975
9. Е.Ағманов «Қазақ тілінің тарихы синтаксисі А, «Рауан» бас., 1991-230б
10. Поцелуйцевский А.П. «Основы синтаксиса туркменского литературного языка».–Ашхабад, 1943–216с.
11. Дмитриев П.К. «Грамматика башкирского языка». М.–Л., 1948–126с.
12. Баскаков А.Н., Инкижекова–Грекул Р.И. «Хакасского–русский словарь».–М., 1953–464с.
13. Убрятова Е. И. «Иследования по синтаксису якутского языка».–М., 1957–251с.
14. Виноградов В.В. «Русский язык». «Синтаксис и пунктуация».–М., 1979–124с.
15. Балақаев М. «Қазіргі қазақ тілі». «Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі».–Алматы: Ана тілі, 1992–274б.
16. Аханов К. «Тіл білімінің негіздері».–Алматы: Санат, 1993–496б.
17. Әміров Р. «Жай сөйлем синтаксисі».–Алматы: Мектеп, 1983.1–64б.
18. Сайрамбаев Т. «Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркесі».–Алматы: Мектеп, 1981–197б.
19. Балақаев М., Қордабаев Т. «Қазіргі қазақ тілі грамматикасы». Синтаксис.–Алматы: Мектеп, 1966–334б.
20. Исаев С. «Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде дамуы.–Алматы, 1973–196б.
21. Дмитриев П.К. «Грамматика башкирского языка».–Москва.–Л., 1948–126с.
22. Бейсенбаева К.А. «Қазіргі қазақ тіліндегі зат есімдердің жалғаусыз тіркесінің кейбір түрлері.–Алматы, 1974–164б.
23. Ермекова Т.Н. «Қазіргі қазақ тілі».( синтаксис)–Алматы, 2002-131б.
24. Аблақов А. «Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері»-Алматы, 1986-118б.
25. Сайрамбаев Т. «Сөз тіркесі мен сөйлем жай сөйлем синтаксисі»-Алматы: Рауан, 1991–176б.
26. Сауранбаев Н.Т. «Қазіргі қазақ тілі»–Алматы. 1953-186б.
27. Томанов М. «Қазақ тілінің тарихи грамматикасы».–Алматы, 1981.
28. Ағманов Т.Н. «Қазақ тілінің тарихи синтаксисі».–Алматы, 199-230б.
29. Шалабаев Б., Хасанова С., Әбдіғалиева Т. «Кестелі грамматика»–Алматы, 1995–208б.
2. Аблақов А., Исаев С., Ағманов Е. «Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің дамуы мен лексикалану процесі».–Алматы: Санат, 1973. 3–19б.
3. Смағұлова Г. «Қазақ фразеологиясының терминдері жайлы» //Хабаршы ҚазҰУ. Филология сериясы.–2002.-№9 (60).–11-14б.
4. Кеңесбаев І.К. «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі».–Алматы: Ғылым, 1977.–712б.
5. Молатков И.К. «Фразеологичесский словарь русского языка».–Москва, 1978–321с
6. Қордабаев Т.Р. «Тарихи синтаксис мәселелері».–Алматы, 1965-98б.
7. Балақаев М. «Қазіргі қазақ тілі», «Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі».–Алматы: Ана тілі, 1972–274б.
8. Қордабаев Т.Р., Томанов М. «Тарихи грамматика мәселелері».-Алматы, 1975
9. Е.Ағманов «Қазақ тілінің тарихы синтаксисі А, «Рауан» бас., 1991-230б
10. Поцелуйцевский А.П. «Основы синтаксиса туркменского литературного языка».–Ашхабад, 1943–216с.
11. Дмитриев П.К. «Грамматика башкирского языка». М.–Л., 1948–126с.
12. Баскаков А.Н., Инкижекова–Грекул Р.И. «Хакасского–русский словарь».–М., 1953–464с.
13. Убрятова Е. И. «Иследования по синтаксису якутского языка».–М., 1957–251с.
14. Виноградов В.В. «Русский язык». «Синтаксис и пунктуация».–М., 1979–124с.
15. Балақаев М. «Қазіргі қазақ тілі». «Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі».–Алматы: Ана тілі, 1992–274б.
16. Аханов К. «Тіл білімінің негіздері».–Алматы: Санат, 1993–496б.
17. Әміров Р. «Жай сөйлем синтаксисі».–Алматы: Мектеп, 1983.1–64б.
18. Сайрамбаев Т. «Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркесі».–Алматы: Мектеп, 1981–197б.
19. Балақаев М., Қордабаев Т. «Қазіргі қазақ тілі грамматикасы». Синтаксис.–Алматы: Мектеп, 1966–334б.
20. Исаев С. «Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде дамуы.–Алматы, 1973–196б.
21. Дмитриев П.К. «Грамматика башкирского языка».–Москва.–Л., 1948–126с.
22. Бейсенбаева К.А. «Қазіргі қазақ тіліндегі зат есімдердің жалғаусыз тіркесінің кейбір түрлері.–Алматы, 1974–164б.
23. Ермекова Т.Н. «Қазіргі қазақ тілі».( синтаксис)–Алматы, 2002-131б.
24. Аблақов А. «Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері»-Алматы, 1986-118б.
25. Сайрамбаев Т. «Сөз тіркесі мен сөйлем жай сөйлем синтаксисі»-Алматы: Рауан, 1991–176б.
26. Сауранбаев Н.Т. «Қазіргі қазақ тілі»–Алматы. 1953-186б.
27. Томанов М. «Қазақ тілінің тарихи грамматикасы».–Алматы, 1981.
28. Ағманов Т.Н. «Қазақ тілінің тарихи синтаксисі».–Алматы, 199-230б.
29. Шалабаев Б., Хасанова С., Әбдіғалиева Т. «Кестелі грамматика»–Алматы, 1995–208б.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.
Тіл–қоғамдағы құбылыс болғандықтан, қоғам өзгерісіне сай тіл білімі де
өзгеріп, жаңарып, жаңа қағида, теориялармен толығып отырады. Осы тұрғыдан
келгенде, тіл білімінің өзге салалары сияқты синтаксис саласы да өзгеріс,
даму үстіндегі сала болып саналады.
Кезінде А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Х.Басымов, І.Бәйтенов, Н.Сауранбаев,
С.Аманжолов т.б. негізін қалаған синтаксис саласы одан кейін де М.Балақаев,
Ө.Төлегенов, Т.Қордабаев, Ә.Аблақов, Р.Әміров, Т.Сайрамбаев, Қ.Есенов сынды
ғалымдардың құнды еңбектерімен толыға түсті. Кейінгі жылдары жарық көріп
жатқан оқулықтар мен зерттеу жұмыстары аталған ғылыми саласының әлі де
зерттей түсуді қажет ететін тұстары бар екендігін көрсетіп отыр.
Соның бірі тұрақты тіркестің құрамындағы жеке-жеке сөздер сөйлемнің бөлек-
бөлек мүшесі болмай, сол тобымен бірақ мүшесінің қызметін атқарып тұрады.
Сонымен қатар сөз тіркесінің бір сыңары болып, күрделі сөз тіркесінің
құрамында айтылады. Фразеологизмді сөз тіркесі емес, түйдекті тіркес
қатарына жататындығын, сол тұтасымен сөйлемде бір ғана мүше болатындығын
ғалымдар еңбегінде сөз етіледі.
Осы сөз тіркесінің байланысу формасы негізінде қарастыру тақырыптың
өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің негізгі нысаны.
Қазіргі қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің тарихи даму жолын айқындау,
қолдану ерекшеліктерін анықтау және сөз тіркесі құрылымды, сөйлем құрылымды
екендігін топтап қарастыру болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың мақсаты–қазіргі қазақ тіліндегі тұрақты тіркестің ішкі құрылымын
анықтау. Аталған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді шешу көзделеді:
- тұрақты тіркестің зерттелу тарихына шолу жасау;
- фразеологизмді тіркестің түйдекті тіркес қатарына жататындығын
анықтау;
- сөз тіркесінің байланысу формасы негізінде қарастыру;
- фразеологизмдердің құрылысы жағынан жай сөйлем құрылымды және құрмалас
сөйлем құрылымды екендігін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Бұл зерттеу жұмысында қазіргі қазақ тіліндегі фразеологизмдердің ішкі
табиғаты, яғни ішкі құрылымы арнайы қарастырылып отыр.Осыған байланысты
мынадай мәселелердің өз шешімін табу қарастырылды:
- іштей қиыса байланысу;
- іштей матаса байланысу;
- іштей меңгеріле байланысу;
- жай сөйлем құрылымды және құрмалас сөйлем құрылымды екендігі
анықталды.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және қолданған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Сөз тіркесі синтаксисінің зерттелуіне шолу.
Синтаксис морфология тәрізді грамматиканың өзекті саласының бірі. Грек
тілінен аударғанда синтаксис–syntax термині сөз бен сөздің бірігуі,
қосылуы деген ұғымды білдірген. Қазіргі кезде бұл тер мин екі түрлі мәнде
қолданылады: біріншісі–сөйлем құраудың жүйесі деген мағынада,
екіншісі–тілдің синтаксистік құрылысын зерттейтін ғылым деген мағынада
қолданылады. Ғылым деген мағынада жұмсалғанда, әдетте, грамматика ғылымының
морфология тәрізді өзекті саласы ретінде ұғынылады. Грамматиканың тең
дәрежелі, әрі тығыз байланысты морфология, синтаксис тәрізді салалармен
қарастыратын обьектілері, түптеп келгенде, тілдің грамматикалық құрылысының
мәселелері.
Зерттеу обьектілерінің сипатына қарай синтаксис ілімі төрт салаға
бөлінеді:
1. Сөз және оның формаларының синтаксисі.
2. Сөз тіркесі синтаксис
3. Сөйлем синтаксисі (Сөйлем синтаксисінің өзі іштей жай сөйлем
синтаксисі, құрмалас сөйлем синтаксисі болып бөлінеді).
4. Мәтін синтаксисі.
Сөз және оның формаларының синтаксисі белгілі бір тұлғадағы толық
мағыналы сөздің өзі сияқты басқа бір сөзді бағындыра (немесе бағына) алатын
қасиеттерін, олардың сөз тіркесі мен сөйлемнің сыңары не мүшесі бола алу
мүмкіндіктерін зерттейді.
Сөз тіркесінің синтаксисі сөздердің тіркесімділік қасиетін, олардың
тіркесу қасиеті мен түрлері, сөз тіркесінің құрамын, түрлерін қарастырады.
Сөйлемнің синтаксисі сөйлемнің құрылу принциптерін, сөйлемнің құрамын
олардың түр-түрлерін қарастырады.
Мәтін синтаксисі–тілдік жүйедегі ең жоғары саты. Ол әр түрлі деңгейдегі
мәтіндердің құралу ерекшеліктерін, олардың құрамындағы сөйлемдердің
байланысу заңдылықтары мен қарым-қатынастарын зерттейді.
Синтаксистің зерттелу тарихына мағлұмат. XIX ғасырдың екінші жартысына
дейін орыс тіл білімінде синтаксис логикалық категорияларды білдіретін
тәсіл ретінде қарастырылып келді. Лингвист ғалым А.Шахматов синтаксисті
сөздегі ойды табатын тәсілдерді зерттейтін грамматиканың саласы десе,
О.Есперсен синтаксисті тілдегі құбылыстардың қызметі мен тұлғасын
зерттейтін грамматиканың тарауы ретінде қарастырды. XIX ғасырдың екінші
жартысында психологиялық арнадағы синтаксистік теориялар жасалды
(Х.Штейнталь, А.Потебня, Пауль, Вундт). XIX ғасырдың аяғында тілдердің
ұлттық ерекшеліктеріне назар аударыла бастады, синтаксис–сөйлем ішіндегі
сөздердің қызметі жөніндегі ілім ретінде танылды (Ф.Фортунатов). Бұл
морфологиялық тұрғыдан дұрыс болғанымен, сөйлемді тұтас бірлік ретінде
қабылдау үшін қажет болатын құбылыстар синтаксис аясына кірмей қалды.
Сондықтан батыс лингвистикалық мектебінің өкілдері синтаксиске тұлғалық
және мазмұндық тұрғыда қарастырылатын сөздердің үйлесуі туралы ілім деген
анықтама берді.
Тұлғалық және құрылымдық грамматика өкілдері синтаксисті сөздің
үйлесу–комбинаторлық қабілеттері туралы ілім деп түсінсе (синтагмалық
синтаксис), дескриптивистер оны сөздердің түрленуін зерттейтін сала деп
түсінген (дистрибутивті синтаксис). XX ғасырдың 50-жылдарына дейін
синтаксис құрылымдық лингвистиканың ең аз зерттелген саласы болып келді.
XX ғасырдың 60-жылдарынан бастап синтаксис саласында сөйлемді сөйлеу
бірлігі ретінде қарастырып, оның прагматикалық және семантикалық
қасиеттерін зерттеу қолға алынса, XX ғасырдың 60-80-жылдарында
синтаксистің дамуында мынадай заңдылықтар байқалды:
1) синтаксистік бірліктердің тұлғасын зерттеуден гөрі, олардың
маңызына көңіл бөлу (семантикалық синтаксис);
2) сөйлемнен ірі–дискурсті, мәтінді зерттеу;
3) тілден гөрі сөйлеуді зерттеу (коммуникацияны зерттеу);
4) сөйлемнің обьективті сипатынан гөрі субьективті (адамға
қатысты) мағынасын зерттеу;
5) бір қалыпты синтаксистен гөрі өзгерісте болатын синтаксисті
зерттеу.
Осындай заңдылықтар синтаксистің семантикамен, сөзжасаммен, қисынмен
(логикамен), прагматикамен, стилистикамен, коммуникация теориясымен
байланысын нығайтады.
Қазақ тілінің синтаксисінің негізін А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов,
С.Аманжолов, Н.Сауранбаевтар қалаған болса, кейіннен М.Балақаев,
Т.Қордабаев, Қ.Есенов, Ә.Аблақов, О.Төлегенов, Т.Сайрамбаев, Р.Әміров,
М.Серғалиев, Ж.Садуақасов, Е.Ағманов, Б.Шалабаев, Ж.Жақыпов сынды ғалымдар
оны әр қырынан зерттеп, аталған ғылым саласын дамытуға зор үлес қосты.
Сөз тіркесінің қарастыратын мәселелері:
- Сөз тіркесіне тән белгілер.
- Сөз тіркесінң өзіне ұқсас тұлғалардан ерекшелгі.
- Сөз тіркесі мен номинативті тіркестер.
- Сөз тіркесі мен күрделі сөздер.
- Сөз тіркесі мен сөйлем.
- Сөз тіркесі және сөздерің тіркесімділігі.
- Сөздердің тіркесу тәсілдері.
- Аналитикалық тәсіл.
- Синтетикалық тәсіл.
- Аналитика-синтетикалық тәсіл.
- Сөздердің байланысу формалары.
- Сөз тіркесін топтастыру принциптері.
Сөз тіркесі өз алдына арнайы сала ретінде 1950жылдардан бастап сөйлем
синтаксисінен бөлініп зерттеле бастады. Алдымен, сөз тіркесі деген не, оған
қандай қасиеттер тән деген мәселенің басын ашып алу міндеті тұрды. Сөз
тіркесі болу үшін толық лексикалық мағынаға ие кемінде екі сөз бір-бірімен
сабақтаса байланысуы керек. Ал толық мағыналы сөздерге тән болып
есептелетін номинативтілік қасиеті сөз тіркесіне тән бе? Міне, осы тұста
ғалымдар арасында екі түрлі көзқарас қалыптасты. Ғалымдардың бір тобы
(В.В.Виноградов, А.С.Смирницкий, В.В.Бабайцева, К.Аханов, А.Н.Баскаков) сөз
тіркесіне номинативтілік қасиет тән десе, ғалымдардың екінші тобы
(Ю.В.Фоменко, Л.И.Мойсеев, М.Б.Балақаев, Ә.Аблақов) сөз тіркесінің
номинативтілігін жоққа шығарады. Расында да екі номинативтілік мәні бар
сөздер тіркесіне үшінші бір номинативтілік мән пайда болмайды, олардың
арасында жаңа грамматикалық қатынас–анықтауыштық, толықтауыштық,
пысықтауыштық қатынастар пайда болады. Мысалы: жаңа-сындық мәнді, кітап-
заттың атын білдіретін сөз, екеуінің тіркесінен жаңа лексикалық мән пайда
болмайды, екі сөздің арасында анықтауыштық қатынас пайда болады.
Сөз тіркесін өзіне ұқсас тұлғалардан ажырата білу қажет. Ең алдымен,
номинативті тіркестерден айырмашылығына келер болсақ, номинативті (атаулы)
тіркестер де басында еркін тіркестерден қалыптасқан. Кейіннен сөйлеу
процесінде тұрақталып, лексикалық единицаға ауысқан. Мысалы, тіліміздегі
темір жол, аяқ киім, еңбек кітапшасы, қант қызылшасы сияқты тіркестер бір
кездегі анықтауыштық қатынастағы еркін сөз тіркестері. Кейіннен тіл дамуы
барысында бұл тіркестер әдеттегі сөз сияқты бір ғана ұғымның атауын білдіру
дәрежесіне жеткен. Сөз тіркесі мен күрделі сөздер құрамындағы сөздердің
қатысы жағынан ұқсас болғанымен, айырмашылықтары бар. Біріншіден, күрделі
сөздердің бір тобының құрамындағы сөздердің біреуінің ғана лексикалық мәні
толық болса, сөз тіркесі құрамындағы сөздердің кемінде екеуінің толық
мағынасы болуы керек. Күрделі сөздер сөз тіркесі сияқты екі сөздің
қатысынан жасалса да, көбінесе бір ғана ұғымның атауы болып, бір ғана сөз
мәнінде қолданылады.
Сөз тіркесі–сөйлем құраудың материалды негізі, ал сөйлем–кісінің ойын
айтудың негізгі формасы. Синтаксис сөздерді, сөз тіркестерін сөйлемнің
бөлшектері ретінде, ал жалғауларды сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен
қиюластырып тұратын морфологиялық, синтаксистік категория ретінде
қарастырады.
Сөз тіркесі мен сөйлем екі түрлі единица: сөйлем қарым–қатынас жасауды,
пікір алысуды қамтамасыз етудің міндетін, ал сөз тіркесі сөйлем құраудың
материалы болудың міндетін өтейді. Сөйлем сөз тіркесінен предикативтік,
коммуникативтілік, модальділік, интонациялық қасиеттері арқылы ажыратылады.
Сонымен, синтаксис сөздердің бір-бірімен байланысу амалдарын, сөз тіркесін,
сөйлемді құру тәсілдерін, олардың құрамы мен түрлерін, ондағы жеке
сөйлемдердің бір-бірімен қарым-қатынасын зерттейтін ғылым.
Сөз тіркесімділігі және оның мәні. Сөз тіркесімділігі дегеніміз ең кіші
синтаксистік контексті құруға негіз болатын, сөздің мағыналық сыйымдылығына
сүйенетін сөздердің грамматикалық конструктивтілік қасиеті. Сөз
тіркесімділігі контекстен көрінеді. Оған мыналар жатады: аналитикалық
формалар (келе жатыр, қызыл ала, аса биік), түйдекті тіркестер (оқу үшін,
хат арқылы), сөз тіркестері предикаттық орамдар, жалаң сөйлемдер жатады.
Бұдан байқағанымыздай, сөз тіркесімділігі тек толық мағыналы сөздерге ғана
емес, көмекші сөздерде де болады. Сөз лексикалық және синтаксистік
тіркесімділікке негізделе байланысады. Сөз тіркесі мен сөз тіркесімділігі
деген ұғымдар бір емес. Сөз тіркесі–контекст, тілдік факт, констракция,
орам, ал сөз тіркесімділігі–жалпы тіркес атаулыны тудыратын фактор, себебі
сөз тіркесі сөз тіркесімділігіне сүйеніп барып туады.
Сөйлемдегі сөздердің өзара синтаксистік байланысқа енуінің тәсілдері:
1. Аналитикалық тәсіл (Сөздердің жалғаусыз байланысуы: жасыл жапырақ, тез
жүру, таулы жер, т.б.);
2. Синтетикалық тәсіл (Сөздердің жалғаулар арқылы байланысуы: тауға шығу,
оның кітабы, хат(ты) жазу, т.б. );
3. Аналитика-синтетикалық тәсіл. (Сөздердің шылаулар, интонация арқылы
байланысуы: үйге дейін барды, оқу үшін келді, Асқар–ақын, т.б.) тіркесі
жүйесінің қалыптасуы мен дамуы.
Сөздердің өзара байланысу тәсілдері негізінде қалыптасқан синтаксистік
байланыс жүйесін сөздердің байланысу формалары дейміз. Түркітануда сөз
байланысын үшке бөліп қарастырады: салаласа, сабақтаса және қиыса
байланысу.
Салаласа байланысу бірыңғай мүшелермен салалас құрмаластарға;
Сабақтас байланысу сөз тіркесі мен сабақтас құрмаластарға;
Қиыса байланысу сөйлемге тән.
Қазақ тіліндегі сөздердің байланысу формалары:
1. Қиысу–бастауыш пен баяндауыштың жақтық, тұлғалық жағынан қиыса
байланысуы. Мысалы: Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін (Абай)
2. Матасу–бағыныңқы сыңардағы сөздің ілік септік, басыңқы сыңардағы
сөздің тәуелдік жалғауында тұрып байланысуы. Мысалы: менің атым, достың
сөзі т.б.
3. Меңгеру–бағыныңқы сыңардағы сөздің басыңқы сыңардағы сөзбен атау
мен іліктен басқа септік жалғаулары арқылы байланысуы. Мысалы: есікті ашты,
анасымен сөйлесті, таудан түсті.
4. Қабысу–бағыныңқы сыңардағы сөздің басыңқы сыңардағы сөзбен
жалғаусыз, қатар тұрып орын тәртібі арқылы байланысуы. Мысалы: темір қақпа,
ұзақ жол, кіршіксіз көңіл т.б.
5. Жанасу–бағыныңқы сыңардағы сөздің басыңқы сыңардағы сөзбен
жалғаусыз, бірде іргелес, бірде көтере. алшақ тұрып байланысуы. Мысалы:
Ауыр ойдан бүгін еңсесін.
Қазақ тіл білімінде сөз тіркестерін бірнеше принцип бойынша
топтастырылады:
- басыңқы сөздің қай сөз табынан жасалуына қарай: есімді тіркестер,
етістікті тіркестер. Кейбір әдебиеттерде бұл топтастырылу
төмендегіше нақтыланады: субстантивті, адьективті, етістікті және
үстеулі сөз тіркестері;
- құрылысына қарай: қарапайым, күрделі және аралас тіркестер;
- байланысу тәсіліне қарай: аналитикалық тәсіл арқылы, синтетикалық
тәсіл арқылы, аналитика-синтетикалық тәсіл арқылы жасалған
тіркестер;
- байланысу формасына қарай: матаса байланысқан, меңгеріле
байланысқан, қабыса байланысқан, жанаса байланысқан сөз тіркестері
болып бөлінеді.
Сөз тіркестерінің түрлері:
-Есімді тіркестер.
-Қабыса байланысқан есімді тіркестер.
-Матаса байланысқан есімді тіркестер.
-Меңгеріле байланысқан есімді тіркестер.
-Етістікті тіркестер
-Меңгеріле байланысқан етістікті тіркестер.
-Қабыса байланысқан етістікті тіркестер.
Басыңқы сыңары есім сөздерден жасалған тіркестер бағыныңқы сыңардағы
сөзбен матаса, қабыса және меңгеріле байланысады. Қабыса байланысқан сөз
тіркестерінің көне тілдік құбылыс екенін, синтаксистік байланыстың басқа
түрлері осының негізінде пайда болғанын және бір кездері қолданылу аясының
кең болғанын және түркі жазбаларын зерттеуші В.В.Радлов, В.М.Насилов,
Ғ.А.Абдрахмановтар еңбектерінен байқауға болады. Түркі тілдерінде оның
ішінде, қазақ тілінде сөз тіркесі синтаксисін зерттеушілер арасында табыс
септіктің жасырын формасында байланысқан тіркестерді қабысудың не
меңгерудің қатарында қарау туралы пікір алшақтықтары орын алды. Арнайы
формасы болмаса да, обьектілік қатынас сақталатындықтан қазір мұндай
тіркестерді меңгерудің қатарында қарастырады. Қабыса байланысқан есімді сөз
тіркестерінің грамматикалық байланыс тәсілі–аналитикалық тәсіл (сөздердің
орын тәртібі тәсілі). Қабыса байланысқан есімді сөз тіркестерінің бағыныңқы
сыңарының құрамы әр түрлі:
Зат есімді тіркестер: әнші қыз, қағаз қалпақ, темір күрек т.б.
Сын есім мен зат есімдерден құралған сөз тіркестері: жасыл жапырақ, биік
шың, сұлу қыз т.б.
Сан есім мен зат есімдерден құралған сөз тіркестері: бес қыз, үшінші
курс, екінші қатар т.б.
Есімдіктер мен зат есімдерден құралған сөз тіркестері: бұл әңгіме, осы
жігіт, барлық жұрт т.б.
Есімше мен зат есімдерден құралған сөз тіркестері: оқыған бала, айтар
сөз, көрер жер т.б.
Қабыса байланысқан сөз тіркестерінің бірқатары дами келе номинативті
тіркестерге немесе күрделі сөздерге ұласады. Мысалы: темір жол, боз торғай,
қылқан жапырақ т.б. сияқты құрылымдар–бір кездегі қабыса байланысқан сөз
тіркестері.
Матаса байланысқан есімді сөз тіркестері:
Матасу түркі тілдерінің изафет деген терминімен де аталады (изафеттің
I, II түрлері). Түркологиялық әдебиеттерде изафеттік құрылыстағы
анықтауыштық топтың бірінші сыңары белгілі зат болса, жалғаулы болады,
белгісіз зат болса жалғаусыз болады деп түсіндіріледі. М.Балақаевтың
пікірінше, бұл меншіктілік (тәндік) қатынасты ерекше білдірумен немесе
білдірмеумен байланысты[1]. Мысалы: жазушының сөзі–жазушы сөзі, көптің
көмегі–көп көмегі т.б.
Матаса байланысқан сөз тіркестерін түркітанушылардың біреулері қиысу деп
таныса (Н.К.Дмитриев, И.А.Батманов, А.Н.Кононов), енді бірі меңгеру деп
таныған (В.В.Решетов, С.Аманжолов, А.Әбілқаев, И.Ұйықбаев). Матасу–екі
жақты байланыс. Басыңқы сыңар бағыныңқы сыңардың ілік септігінде, ал
бағыныңқы сыңар басыңқы сыңардың тәуелдік жалғауында тұруын талап етеді.
Мұны зерттеп, екі жақты байланысты алғаш байқаған М.Балақаев болды.
Түркітанушылар арасында изафеттің екінші түрін матасуға, не қабысуға
жатқызу туралы көзқарастар бар. Изафет 2: қыз қылығы; Изафет 3: қыздың
қылығы.
Сондай-ақ изафеттің қай түрі бұрын пайда болды деген мәселеде И(3)-дің
И(2) мен И(1)-ден бұрын пайда болғандығы жөніндегі пікір үстемдік алып
келеді. Матаса байланысқан сөз тіркестері атаулық тіркестерге де ұласады.
Мысалы: Байжанның көлі–Байжан көлі–Байжан көл.
Меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері:
Меңгеріле байланысқан сөз тіркестері туралы В.Н.Насилов, А.А.Кокляновалар
адвербиалдық қатынастағы септік жалғаулы тіркестерді меңгеруге жатқызбайды,
сол сияқты қазақ тіл білімінде Н.Т.Сауранбаев, А.С.Аманжолов меңгеруге тек
обьектілік қатынастағы тіркестерді жатқызған. Қазақ тіл білімінде
М.Балақаев пен меңгеруді арнайы зерттеген ғалым Ә.Аблақов меңгерудің
төмендегідей түрлерін көрсетеді: етістікті меңгеру (ағасына айтты, хат
жазды), есім меңгеру (көпке ортақ, досқа адал), ортақ меңгеру (халыққа
қызмет ету, бұзықты жөнге салу). Есім меңгерудің қалыптасу тарихы
төмендегідей: ең алдымен, етістікті меңгеру, оның негізінде ортақ меңгеру,
ал ортақ меңгеруден барып есімдердің меңгеруі қалыптасқан [2,32]. Мысалы,
досқа адал еді–досқа адал, көршісімен тату болатын–көршісімен тату т.б.
Есім меңгерудің түрлері:
Сын есімнің меңгеруі: ісімен жақсы, жақсылыққа құштар, сөзге жақсы т.б.
Зат есімнің меңгеруі: жерге бай.
Ұйымға мүше модальдық сөздердің меңгеруі: жұртқа мәлім, жылқыда жоқ,
адамда бар т.б.
Етістікті сөз тіркестері:
Етістікті сөз тіркестерінің басыңқы сыңары етістіктен жасалады. Барлық
сөз таптарының ішінде етістік өзінің сөз тіркесін құрау қабілетінің
артықшылығымен ерекшеленеді. Байланысу формасына қарай етістікті сөз
тіркестері екіге бөлінеді: қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестері және
меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері. Қабыса байланысқан
етістікті сөз тіркестері бағыныңқы сыңар ыңғайына қарай үстелуі, еліктеуіш
сөзді, көсемшелі, сын есімді, сан есімді, зат есімді сөз тіркестері болып
бөлінеді.
Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері:
Етістік табиғатынан өзге сөздерді өзіне бағындыруға бейім болғандықтан,
тілімізде меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері өте жиі
қолданылады. Табыс септігіндегі сөздің ашық, жасырын қолданылуы туралы
түркітануда бірнеше пікір қалыптасты. Ғалымдардың бір тобы оны белгілілік,
белгісіздік категориясымен байланыстырса, енді даралық, ортақтық ұғымдармен
байланыстырады. Байланысу дәрежесіне қарай берік меңгеріле байланысқан
етістікті сөз тіркестері болып бөлінеді. Берік меңгеріле байланысқан сөз
тіркестерінің құрамындағы сөздер ішкі мағыналық байланысқа негізделеді, ал
әлсіз меңгеруде ол болмайды. Берік меңгеріле байланысқан сөз тіркестерінің
бағыныңқы сыңарының белгілі бір тұлғада тұруы лексикалық мағынасына
байланысты болса, әлсіз меңгеруде ол меңгеруші сыңардың грамматикалық
мағынасына қатысты болады. Етістік бірнеше сөзді қатар меңгергенде бір не
екеуін айрықша көрсетіп тұрады. Мысалы: Ол көргендерін бастығына ретімен
баяндады деген сөйлемде көргендерін баяндады, бастығына баяндады деген
тіркестер берік меңгеру болса, ретімен баяндады деген тіркес әлсіз
меңгеруге жатады.
Берік меңгеріле байланысқан сөз тіркестері іштей жалаң берік меңгеру
(үлкенді сыйлау, бала тәрбиесін қолға алу, суға түсу, батпақпен жүру т.б.),
қосарлы берік меңгеру (хатты сиямен жазу, айнаны шүберекпен сүрту, ауылға
атпен келу т.б.) болып бөлінеді. Сабақты етістіктердің меңгеруі мен салт
етістіктердің меңгеруінде мынадай айырмашылықтар бар: Сабақты етістіктер
тек табыс септігіндегі сөздермен ғана емес, мағынасына орай жанама
септіктерді етістіктерді де меңгереді. Оның табыс септікті меңгеруі берік
меңгеруге жатады да, жанама септікті меңгеруі әлсіз меңгеруге жатады. Сол
сияқты, салт етістіктердің ішінен қозғалыс-әрекетті білдіретін бару, келу,
жүру, өту сияқты етістіктердің барыс не шығыс септікті сөздермен тіркесіп
келген түрі берік меңгеруге жатады да, жанама септікті меңгеруі әлсіз
меңгеруге жатады. Салт-сабақты етістіктер бір-біріне ұласып отырады:
мектепке келді-әкесін мектепке келгізді. Етістіктердің меңгеруге тигізетін
ықпалы зор.
Ж.Аймауытовтың Ақбілек романындағы сөз тіркесі құрылымды
фразеологизмдері
Романдағы фразеологизмдерді ішкі құрылымына қарай талдау үшін оның да
бастапқыда сөз тіркесі немесе сөйлем сияқты құралып, келе-келе тұтасып
бейнелі мәнге ие болып қолданылғандығына назар аударамыз. Осыдан келіп, сөз
тіркесі, сөйлем деген ұғымдарға тоқталу қажеттігі туындайды. Сонымен сөз
тіркесі деген не, тұрақты тіркес деген не алдымен соны анықтап алайық.
Қазақ тіл білімінде қатар қолданылып тауып жүрген тұрақты тіркес пен
фразеологизм бір ме? Бұл жөнінде профессор Г.Смағұлова фразеологизм сөзінің
аталуы төңірегінде: фразеологиялық оралымдар, тұрақты сөз орамдары, тұрақты
тіркестер, тұрақты сөз тіркесі, фразеологиялық тіркестер, фразеологиялық
единица, фразеологиялық бірліктер, фразеологиялық тұлғалар, фраземика,
фразема деген 11 жарыспалы термин бар екендігін атап көрсетіп, өз пікірін
былайша білдіреді: біздіңше қазақ тілінде осы атаулардың екі түрі ғана:
фразеологизмдер және тұрақты тіркестер қалуы тиіс [3.1].
Фразеологизмдер кемінде екі толық мағыналы сөзден тұрады, жартылай немесе
толық ауыс мағынаға ие тұлға болып табылады. Барлық түрленетін, өзгеретін
сөздер басқа сөздермен парадигмалық қарым-қатынасқа түсе алатын болса,
фразеологизмдер түгел түрленіп, өзгеріске түсе алмайды. Құрамындағы
парадигмалық қатынасқа түскен сыңарының ықпалынан фразеологизм өзінің
мағынасын жойып жеке-жеке бөлшектеніп, құрамындағы сыңарлары дербес сөйлем
мүшесі қызметін атқаратындай дара тұлғаларға айналып кетпейді. Мысалы:
Қаншама ер жетті дегенмен, бет моншағың үзілмеген жассың ғой, сондықтан
ойыңа алған ісіңе батылдығың жете бермейды. Бұл сөйлемде фразеологизмнің
барлық сыңары емес, тек соңғы сөзі ғана өзгеріске түсіп тұр.
Фразеологизмдердің тұрақтылығы оны құраушы сөздер тобының өзара
байланысында көрінеді. Дайын күйінде алынып, тұрақты қалпында қолданылуы
оның мазмұн мағынасы, құрам-құрылысындағы сөздердің бүтін тіркестік
мағынасымен ара қатынасы негізінде іске асады, тұрақты тіркестің ұқсас
тілдік тұлғалардан айырмашылыған белгілеуге негіз болады.
Қазақ тілі фразеологизмдеріне терең, әрі жан-жақты сипаттама жасаған және
болашақ зерттеулерге бағыт-бағдар берген академик С.Кеңесбаев
фразеологизмдердің үш басты белгілеріне мынадай ерекшеліктерді жатқызады:
1) мағына тұтастығы (белгілі бір фразеологизмнің ішіндегі сөздер
бастапқы мағынасын түгел немесе ішінара жартылай айрылып қалады да, шоғыр
тіркес біртұтас мағына береді);
2) тіркес тиянақтылығы (белгілі бір фразеологизмнің ішіндегі сөздер
бір-бірімен жымдаса байланысады, олардың орын тәртібі нық келеді, барлық
жағдайда дерлік бір шоқ тіркесу өз қалпын сақтайды);
3) қолдану тиянақтылығы (белгілі бір фразеологизмдер әрдайым айна-
қатесіз, өлеңдегі қайырма тәрізді бұлжымай қайталана қолданылады).
Осы үш критерийді бір-бірінен жырып алмай тұтасымен басты арқау еткенде
ғана ФЕ-нің ерекше белгілерін тани аламыз [4,580]–дейді де бұл аталған үш
критерий сөз элементінен немесе сөйлемнен табыла бермейтінін айтады. ФЕ мен
сөздің, сөйлемнің айырмашылығына тоқталған.
Фразеологизмдердің сөз тіркесінен айырмашылығы жөнінде А.И.Мoлатков былай
дейді:
1) Фразеологизмде лексикалық мағына болса, сөз тіркесінде болмайды;
2) Сөз тіркесі сөздің лексикалық единицасы негізінде болса, ФЕ-де
сөздің жеке лексикалық единицасы жоқ [5,8-9].
Синтаксистік сөз тіркесі дегеніміз–еркін сөз тіркесі. Бірақ оның
еркіндігі сөздердің лексикалық, мағыналық жақтан тіркесе алу мүмкіндігіне
негізделеді.
Фразеологизмдерді сөз тіркесінен ажырату үшін Т.Р.Қордабаев еркін тіркес
пен тұрақты тіркес арасындағы ерекшеліктерді төмендегідей көрсетеді.
Еркін тіркес ерекшеліктері:
1) сыңарлары еркін тіркесу негізінде жасалады;
2) құрылымдық-семантикалық үлгі бойынша жасалады;
3) құрамды мағына береді;
4) сөйлеу процесінде жасалады;
5) үлгі-нұсқа ережелеріне тәуелді жасалатын орамдар болып табылады;
Тұрақты тіркестер ерекшеліктері:
1) тұрақты күйінде даяр қолданылады;
2) құрылымдық-семантикалық үлгіден тыс қалыптасқан;
3) фразеологиялық немесе тұрақты оралымдар;
4) нормаға сай өзгерістерге ғана икемді, даяр қолданылатын тұлға;
5) үлгі-нұсқа ережелеріне тәуелсіз тұлғаланған оралым болып
табылады. [6, 27].
Фразеологизмнің сөз тіркесінен айырмашылығы жайлы айтқан ғалымдардың
топшылаулары бір-бірінен алшақ кетпейді. Ол ерекшеліктердің бәрі мынаған
саяды:
1) сөз тіркесіндегі әрбір сөздің өзіндік мағынасы бар болса, ФЕ-де
сөздер бірігіп, жалпы мағына білдіреді.
2) сөз тіркесіндегі сөздің орын тәртібі еркін болады, ФЕ-ге қатысты
сөздердің орны тұрақты болады.
3) сөз тіркесіндегі әрбір сөздің синтаксистік қызметі болса, ФЕ-ге
қатысты сөздер бәрі бірігіп бір ғана сөйлем мүшесі қызметінде болады [7, 24-
25].
Енді біз тұрақты сөз тіркестерінің синтаксистік ерекшеліктеріне бармас
бұрын сөз тіркесінің ерекшеліктеріне тоқталамыз.
Синтаксис грамматикалық ілім ретінде мынадай негізгі екі салаға бөлінеді:
1) Сөз тіркесінің синтаксисі. Онда сөздердің өзара тіркесу
қабілеттілігі, тіркесу тәсілдері мен формалары, сөз тіркестерінің құрамы,
олардың түр-түрі қарастырылады.
2) Сөйлемнің синтаксисі. Онда сөйлемнің құрылу принциптері,
сөйлемнің құрамы, олардың түр-түрі қарастырылады.
Синтаксис бұл мәселелерді сөздердің грамматикалық құрылысы жөніндегі
ілімнен бөліп алып, олардан оқшау тұрған нәрсе деп қарамайды, өзара тығыз
байланыста қарастырады. Сондықтан сөздердің морфологиялық құрылысы
синтаксистің де грамматикалық талдауының негізі болады. Лексикология мен
морфология тіл ғылымының дербес салалары болуымен қатар, олар да
синтаксиспен байланысын үзбейді.
Сөз тіркесіне, сөйлемге материалдық негіз болатын–сөз. Сөз тіл білімінде
лексикология мен семасиологияның зерттеу объктісі болуымен қатар,
грамматикада да әр түрлі ыңғайда қарастырылады. Сөздердің құрамы, тұлғасы,
жасалу жолдары, олардың грамматикалық мағыналы топтары морфологияда
қаралады. Ал сөздің сөз тіркесінің сыңары болуы, сөйлем мүшесі, кейде
сөйлем қызметтерінде жұмсалуы синтаксисте қаралады. Сондай-ақ тіркескен сөз
топтары да әр түрлі ыңғайда қарастырылады.
Сөз, негізінде, дараланған ұғымды лексика-грамматикалық мағынаны
білдіреді. Олар мағыналық үйлесімділігіне қарай тілдің синтаксистік
ережелері негізінде әр алуан лексикалық және синтаксистік топ құрауы арқылы
сөйлем ішінде айтылады. Қарым-қатынас жасалу үшін ойды айтудың негізгі
формасы сөйлем болса, сөзді сөйлем құраудың материалы деп білеміз. Сөздер
қажеттіліктен өзара тіркеседі, тіркесу арқылы сөйлемге енеді. Осыдан келіп
сөздердің өзара тіркесе алу қабілеттілігі олардың ең басты грамматикалық
қасиеттерінің бірі болып есептеледі. Сөздердің өзара тіркесуі қабілеттілігі
әрбір грамматикалық топтағы сөздердің мағыналық және грамматикалық
ерекшеліктеріне негізделеді. Оның үстіне тіркескен сөздер тобының сапасы әр
уақытта бір түрлі болмайды, әр алуан болады. Осындай, синтаксистік қатынас
толық мағыналы сөздердің не түйдекті тіркеспен толық мағыналы сөздердің
сабақтаса байланысуы нәтижесінде пайда болады.
Лексикалық және басқа түйдекті тіркестер сөз тіркесі деген категорияға
жатпайды. Лексика-грамматикалық мағыналары айқын сөздердің бір-біріне
сабақтаса бағынып барып жасалған синтаксистік тобы ғана сөз тіркесі деп
есептеледі. [8, 32].
Сөз тіркесі–сөйлем құраудың материалды негізі де, сөйлем–кісінің ойын
айтудың негізгі формасы дедік. Синтаксис сөз тіркесін, сөйлемді, олардың
түрлерін, сөйлем мүшелерін және басқа синтаксистік формаларды адамның ойын
білдірудің грамматикалық тәсілдері ретінде, өзара байланысты категориялар
ретінде қарастырады. Синтаксис сөздерді сөйлемнің бөлшектері ретінде, ал
жалғауларды сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен қиюластырып тұратын
морфологиялық-синтаксистік категория ретінде тексереді.
Сөйтіп, сөз тіркесінің, сөйлемнің грамматикалық құрылысын зерттейтін
ілімді синтаксис десек, тілдің синтаксистік құрылысын да сол термин арқылы
атаймыз [9, 4-5].
Егер сөйлем қарым-қатынас жасаудың, адам ойын білдірудің негізгі формасы
болса, сөз тіркесі және сөз-сөйлем құраудың материалдары. Өзара тығыз
байланыстағы бұл үш грамматикалық категорияның әрқайсысына тән өзіндік
айырмашылықтары болуымен қатар олардың бастары түйісетін де орындары
болатыны белгілі. Қалайда күрделі сөздерді және басқа түйдекті тіркестерді
сөз тіркесі деп шатастырмау керек, жеке де сөз тіркестері сөйлем қызметінде
жұмсалса, олар–сөз тіркестеріне тән қасиеттерінен айырылып қалады деп
түсінбеу керек. Сөз тіркесі кемінде толық мағыналы екі сөзден сөйлем
құрамында жасалатындықтан, бұлардың ерекшеліктерін білу керек. Яғни сөз
тіркесін сөйлемнен айырып, тану керек.
Елуінші жылдарға дейін сөз тіркесі проблемасы жай сөйлемдер мен құрмалас
сөйлемдер аясында қаралғаны болмаса, арнайы зерттеу объектісі болған емес.
Сөз тіркесінің зерттелуі кейінгі кездің жемісі.
Жалпы түркологиялық әдебиетте сөз тіркесі дегенді бөліп қарамай-ақ
анықтауыштық есімдір тобы дегенге ерекше көңіл бөлінеді. Оның себебі,
ертедегі түркологтар түркі тілдерінің синтаксистік құрылыстарында
кездесетін өзгеше құбылыстарды айқындауды басты міндет етті.
Расында зат есім мен зат есімнің, сын есім, сан есімнің зат есіммен
жалғаусыз қатар тұру арқылы байланысқа еніп, анықтауыштық қатынаста
жұмсалуы түркі тілдерінің елеулі өзгешелігі болып саналады. Бұл өзгешелік
түркологтарды қатты қызықтырды, бірақ олар ондай есімдер тобын сөз тіркесі
тұрғысынан емес, сөйлем (тұрғысынан) мүшелерінің құрылысын айқындау
тұрғысынан қарастырады. Кейбір авторлар есімдер тобын сөз тіркесі деп
танығанымен, олардың басты ерекшелігі біртұтастығы деп есептейді. Мысалы,
профессор А.П.Поцелуевский сөз тіркестерін былайша бөледі:
1. Детерменативті;
2. Салалас;
3. Сабақтас;
4. Сөйлем [10,51].
Бұл бөлістің қандай принципке негізделгенін түсіну қиын. Дегенмен
автордың сөз тіркесі аясында әр алуан сөздер тобын тарту керек деген, ойын
аңғаруға болады. Мұнда сөйлемді де сөз тіркесінің бір түрі деп таныған соң,
бірінен-бірінің дербестігі бар екі түрлі синтаксистік единица араласып
кетеді.
Сөз тіркесін сөйлемнен айырып тану керек екеніне Н.К.Дмитриев ерекше
көңіл бөледі: Техническое словосочетание и предложения представляют собой
группу и комплекс нескольких слов. Тем не менее принципы по которым
соединяются обо комплекса, совершенно розличны. Всякое синтаксическое
сочетание, которого не осознаются нами как внутреннее связонные подлежащее
и сказуемое, будет не предложением, а словосочетанием [11,202-203].
Мұндағы бастауыш-баяндауыштың қатынаста тұрмаған сөздер тобының бәрін сөз
тіркесі деген пікірді дәлелдей түсу керек. Бірақ ғалымның сөз тіркесін
сөйлемнен айыру керек екенін айтқанының мәні зор. Н.К.Дмитриев сөз тіркесі
мен сөйлемнің айырмашылығы етіп олардың тиянақты және тиянақсыз келуін
есепке алады. Н.К.Дмитриевтің осы пікірін Н.А.Баскаков, Б.А.Убрятова да
қолдайды.
Н.А.Баскаков және Р.И.Инкижековой-Грекул сөз тіркесі мен сөйлемді
аредикативті және предикативті емес деп бөле отырып, оның предикативті емес
түрінің өзін бірнеше бөлімдерге бөліп қарастылады. Баскаковтың пікірі
бойынша тек атрибуттық қатынастағылар ғана сөз тіркесі болу керек. Осының
негізінде ол сөз тіркесі туралы жаңа топшылау жасағысы келеді. Сөз тіркесі
мен сөйлемді ажыратуда олардың басыңқы мүшесінің қай формада екендігіне
басты назар аударады. Соңғы сөз (басыңқы) есім не көсемше формасында тұрса
ғана сөз тіркесі де, ал олар етістіктің басқа формаларына келсе, сөйлем
дейді [12,104].
Түркі тілдерін зерттеушілердің ішінде сөз тіркесін жан-жақты
зерттеген–Б.А.Убрятова. Ол сөз тіркестерінің түрлерін синтаксистік байланыс
формаларының байланыс ізімен қарастырады. Сөйте отырып сөз тіркесін бір
бүтін мағыналық (целостносмысловое единица) деп танып, екінші жағынан сөз
тіркесін предикативті, предикативті емес деген тұрғыдан қарастырады да,
сөз тіркесі дегеннің аясын дамытып, жай сөйлем ғана емес, құрмалас сөйлем
де сөз тіркесі болады деген пікірді ұсынады: предикативное словосочетание,
являсь ядром предложения, так как они выражают законченную мысль, теми же
способами сочетаются с другими предикативными словосочетанями, образуя
сложноподчиненные предложения [13, 82].
Сөз тіркесі мен сөйлемнің әрқайсысының зерттелетін негізгі объектілерін
ашу В.В.Виноградов еңбектерінде ерекше орын алады. Ол предикативті,
предикативті емес деп бөлушілікке қарсы тұрады. Сөйтіп сөйлем мен сөз
тіркесінің айырмашылығын көрсеткенде, сөйлемге интонация мен
предикативтілік сияқты екі белгі тән екендігін айтады, былайша айтқанда,
сөйлеушінің болмысқа қатынасын және аяқталған ойды білдіретін грамматикалық
категорияның жиынтығы деген қорытындыға келеді [14,76].
Бұл принципке қарағанда сөйлемнің сөз тіркесінен бір
өзгешелігі–біріншіден, әрбір сөйлемнің айтылу интонациясы болады. Бұл
қасиет сөз тіркесінде болмайды. Екіншіден, негізінде, сөйлемдерге тән нәрсе
олар көбіне бастауыш пен баяндауыштық қатынастан құралып, біршама аяқталған
ойды білдіреді. Бұл құбылыс та сөз тіркесінде үнемі бола бермейді. Сөз
тіркесі толық мағыналы сөздерден құралып, сөйлемнің бір бөлшегі ғана
болады. Сөз тіркесі мен сөйлемнің осындай айырмашылықтары болғанымен,
олардың өзіндік ұқсастықтары да болады.
Сөз тіркесін зерттеген ғалымдардың бірқатары сөз тіркесіне номинативтілік
қасиет тән, ал сөйлемге коммуникативтілік қасиет тән деп көрсетеді.
М.Б.Балақаев [15,94] сөз тіркесінің номинативтілігін жоққа шығарады.
Қазақ тіл білімінің маманы профессор К.Аханов: Сөз тіркестері номинативтік
сипатқа бұрыннан жасалып қойған даяр тұрған единицалар ретінде емес,
сөздердің тілдік грамматикалық заңдар бойынша тіркесуі арқылы ие болады,-
дейді [16,385].
Сөз тіркестерін номинативтілік единицалар қатарында қарауға
болмайтындығын М.Балақаев былайша түсіндіреді: Алдымен сөз тіркестерін
түгелдей номинативті деп қарау дұрыс емес. Тек олардың жұмсалу орайында
атқаратын қызметі тұрғысынан номинативті (атауыш) деп тануға болатындары
бар. Мысалы, сөз тіркесі құрылымында пайда болған терминдік тұрақты
атаулар: қант қызылшасы, темір жол, мал дәрігері т.б. [15,94].
Сөз тіркесі номинацияланғанда, ол синтаксистік тіркес сипатынан айрыла
бастайды, бір ғана атаудың тілдік көрсеткіші болып, бір ғана сөздің мәніне
ие болады. Оның құрамында сөздер синтаксистік қатынастан айырылып,
тұрақтанып, лексикаланады да, әрқайсысы сөйлемнің жеке-жеке құрылыс
материалы болудан гөрі сөйлемге дайын бүтін ретінде жұмсалады.
Сөйлем, оның ішінде жай сөйлем мен сөз тіркесі сырттай қарағанда ұқсас,
бірақ бұлардың арасында елеулі айырмашылық бар.
Профессор Р.Әмір: Сөйлем коммуникативтік тұлға, яғни пікірді білдіру
үшін, информация беру үшін жұмсалатын тұлға. Сөз тіркесі өз бетімен бұл
қызметті атқара алмайды. Олар тек ұғымды атау үшін ғана жұмсалады, ұғымның
атауы болады. Пікір белгілі ұғымдардың негізінде солардың өзара қатынасы
негізінде құралады-деп [17, 48], олардың арасын ажыратудағы негізгі
белгілерін атап көрсетеді.
Сөз тіркесінің негізгі белгілері деп профессор Т.Сайрамбаев мыналарды
айтады:
1. Сөз тіркесінің байланысу формалары;
2.Сөз тіркестерінің синтаксистік қатынастары;
3. Сөз тіркесінің түрлері.
Сондай-ақ автор сөз тіркестеріне интонация мен орын тәртібі құрылысы да
негізгі элемент болып кіреді дейді [18,12].
Сөйлем сөз тіркесінің предикативтілік қасиетімен, коммуникативтілік
қызметімен сондай-ақ интонациялық, модальдық белгілерімен ажыратылады. Ал
мұндай ерекшеліктер сөз тіркестерінде болмайды,-деп тұжырымдайды сөз
тіркесін зерттеген келесі бір ғалымдар тобы [2,8].
Сонымен сөз тіркесінің ерекшеліктерін ажырату үшін біз профессор
М.Балақаевтың төмендегідей айтқандарын әр уақытта басшылыққа алып отырамыз.
1) сөз тіркесінің құрамында кемінде толық мағыналы екі сөз болады;
2) ол сөздердің бірі екіншісімен сабақтаса, мағыналық және
синтаксистік байланыста айтылады. Олар тек сабақтаса байланысады;
3) тіркескен сөздер анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық
қатынаста жұмсалады [1,32].
Осы аталған ерекшеліктер сөз тіркесін басқа тіркестерден ажыратуда да
негізге алынып отырады. Сөйтіп, синтаксистік қарым-қатынасты білдіру үшін
кемінде толық мағыналы екі сөздің сабақтаса байланысқан тобын сөз тіркесі
дейміз.
Сөз тіркесі–сөйлем құраудың шоғырланған материалы. Олар сөйлемнен тыс
тұрғанда жалаң сөздің жайылмаға айналуы сияқты да, сөйлем ішінде сөздер
тізбегінің ұласқан бір бунағы тәрізді. Соңғы жағдайда сөздің жайылмаға
айналу қасиеті күңгірттеніп, сөз тіркестерінің қосақталу жігі білінбей,
тұтасып та кетеді. Өйткені бір сөз тіркесінің бір сыңары, екінші бір сөз
тіркесінің басқа бір сыңарымен тіркесіп, кейде кірігіп, ұласып, ұштасып
жатады.
Сөздер синтаксистік топ құрап сөз тіркесі болғанда, олардың құрамында әр
алуан сөздер енеді. Ол сөздер түрлі-түрлі морфологиялық тұлғаларда
айтылады. Сөздердің ол тұлғалары, лексика-грамматикалық мағыналары
тіркескен сөздердің қарым-қатынасына үйлесімді айтылады.
Кез-келген сөзді бір-бірімен тіркестіре салуға болмайды. Өзара мағыналық
байланыста айтыла алатын сөздер ғана синтаксистік байланыста, белгілі сөз
тіркесінің құрамында айтыла алады. Мысалы, үркек сөзі жанды заттың сынын
білдіреді. Онда да оны үркек ат, үркек бие, үркек тайлақ дегендей сөз
тіркесінің құрамында айтуға болады, ал үркек ешкі, үркек бала, үркек тауық
деу болмайды. Болмайтын себебі–бұлар өзара мағыналық байланыста айтылмайды,
сондықтан олар өзара тіркесу қабілеті жоқ сөздер деп есептеледі.
Сөйтіп, сөз тіркесінің құрамында өзара тіркесу қабілеті бар сөздер ғана
енеді. Енді бірқатар тіркестер құрамы жағынан мызғымайтын берік болады,
мысалы: жүрегі шайылу, үмітін үзу, жүрек жұту. Бұлардың құрамын өзгертіп
айтуға болмайды. Мұндай тіркестерді тұрақты тіркес дейміз.
Сөз тіркесінің құрамы көбінесе еркін болады. Мысалы, жақсы, ақылды, биік
сөздерін толып жатқан зат есімдермен тіркестіре беруге болады: жақсы бала,
жақсы ниет, ақылды бала, ақылды оқушы, ақылды қыз, биік ағаш, биік тау,
биік жер. Осылардай құрамын өзгертіп айтуға болатын тіркестерді еркін
тіркес дейміз.
Өзара тіркескен сөздің бірі екіншісін өзіне бағындырып тұрады. Сондықтан
сөз тіркестері сабақтаса байланысқан екі компоненттен құралады: бірі–сөз
тіркесінің ұйытқы бөлігі, сөз тіркесінің грамматикалық діңгегі–оның басыңқы
сыңары, екіншісі–оған қатысты және тәуелді бөлігі–оның бағыныңқы сыңары.
Мысалы, Жаздың көркі енеді жыл құсымен дегенде екі сөз тіркесі бар:
1. Жаздың (бағыныңқы) көркі (басыңқы);
2. Жыл құсымен (бағыныңқы) енеді (басыңқы).
Сөз тіркесі толық мағыналы екі сөзден құралған жай болады немесе оның бір
сыңары, кейде екеуі де, көп сөзден құралған күрделі болады. Күрделі сөз
тіркесінің құрамында күрделі сөздер және басқа түйдекті тіркес болады.
Мысалы:
Жай сөз тіркестері: көлге қонады, тез енеді, асықпай сөйле т.б.
Күрделі сөз тіркесі: көл жағалай қонады, жыл құсымен енеді, сөйлеп
ала жөнелді.
Қазіргі қазақ тілінде жеке сөздерден басқа тілдік тұлғалардың күрделі
түрлері көптеп кездеседі. Сөйлем құрауға қажетті құрылыс материалы ретінде
қызмет ететін толық мағыналы бірнеше сөздерден құралатын сөз тіркестерімен
қатар, тілдік даму барысында әбден қалыптасып орныққан, бөлініп
ажыратылмайтын тұрақты тіркеске тіліміз өте бай. Тұрақты тіркестер тілдік
тұлғалар жүйесінде олармен жарыса қатар өмір сүріп, көп ғасырлар бойы
қалыптасып дайын күйінде қолданылатын тіркестерге айналған.
Тұрақты тіркестердің құрамындағы жеке сөздер сөйлемнің бөлек-бөлек
мүшесі болмай, сол тобымен бірақ мүшенің қызметін атқарып тұрады. Сонымен
қатар олар сөз тіркесінің бір-бір сыңары болып, күрделі сөз тіркестерінің
құрамында айтылады-дейді профессор М.Балақаев [19,32].
Фразеологизмдердің сөз тіркесіне қатысы жайлы қазақ тіл білімінде сөз
тіркестерін әр қырынан зерттеген ғалымдар С.Исаев, Ә.Аблақов, Е.Ағманов:
бұлар (фразалық тіркестер) сол тобымен сөз тіркесінің бір сыңары қызметін
атай алады дейді [20,18].
Тұрақты тіркестердің сөз тіркесінің қатысына ерекше ден қойып, жоғарыда
айтылғандарды профессор Т.Сайрамбаев былайша толықтырады: Фразеологиялық
единицалар сөйлемде сол тобымен жеке сөз таптарының қызметіне ұқсас
дәрежеде болады. Олар сол тобын жазбай өзара түйдекті тіркес тобын құрайды.
Сол түйдекті тобымен сөйлемдегі басқа сөздермен грамматикалық байланысқа
енеді. Сөз тіркесінің барлық байланысу формаларында жұмсалады [21,76].
Біз жоғарыда тұрақты тіркес (фразеологизм) пен сөз тіркесінің
айырмашылығына тоқталдық. Біздің қарастырып отырғанымыз тұрақты тіркестің
ішкі құрылымы.
Тұрақты тіркестер сөйлемге тұтасымен бір мүше болып енеді, сөз тіркесінің
бір сыңары болады, оның ішкі құрылымы дәл сөз тіркесі құрылымындай, сөз
тіркесінің тәсілдері мен формалары сияқты.
Фразеологизмдердің ішкі байланысу тәсілдерін, формаларын анықтау үшін сөз
тіркесінің байланысу тәсілдері мен формаларына сүйенеміз.
Тұрақты тіркестер сөздердің өзара байланысу амалдары, байланысу формалары
қазақ тілінің осы күнгі грамматикалық формаларынан алшақ кетпейді.
Сөйлем құрамындағы сөздер бір-бірімен қалай болса солай тіркесе салмайды.
Олардың тіркесуінде белгілі бір заңдылықтар болады. Ол біріншіден,
сөздердің грамматикалық сипаты негізінде сәйкестігі арқылы, екіншіден,
мағына жақындықтарына, мағына үйлесімділігіне орай тіркесу заңдылығы болса,
үшіншіден, грамматикалық сәйкестіктері мен мағынасы жағынан орайлас жатқан
сөздердің белгілі бір дәнекерлер, тәсілдер арқылы байланысқа ену заңдылығы
еді [22,26].
Фразеологизмдер контекстің әуеніне қарай өзгеруі я өзгермеуі жағынан екі
топқа бөлінеді: бір алуан фразеологизмдер контекстің аясында ешқандай
өзгеріске ұшырамай, өзінің дербес формасын сақтап отырса, бір қыдыру
фразеологизмдер (контекстің әуеніне қарай өзге сөздермен қатынасқа түсіп)
форма жағынан өзгеріп, қосымша, сүйемел сөз тіркестіру арқылы барып
қолданылады [4, 616] дейді, қазақ фразеологиясының негізін қалаушы І.
Кеңесбаев.
Фразеологизмдерде сөз тіркесін жасауда осы заңдылықтарға сүйенеді.
Тіркесетін сөздердің байланысы мағыналақ әрі синтаксистік бірлікте болу
үшін белгілі тәсілдер арқылы байланысқа түседі. Қазақ тілінің сөз тіркесі
синтаксисінде ондай амалдардың қатарына жалғаулар, сөздің орын тәртібі,
интонация және көмекші сөздер жатқызылады. Жалғаулар арқылы
байланыс–синтетикалық тәсіл, көмекші сөздер, интонация және сөздердің орын
тәртібі арқылы байланыс–аналитикалық тәсіл делініп жүр.
Фразеологизмдер бағыныңқы сыңарда басыңқымен аналитикалық және
синтетикалық тәсілмен байланысады.
Сөздердің өзара байланысу тәсілдері негізінде қалыптасқан синтаксистік
байланыс жүйесін сөздердің байланысу формалары дейміз.
Қазақ тіліндегі сөздердің синтаксистік байланысуы мыналар:
1) қиысу, 2) матасу, 3) меңгеру, 4) қабысу, 5) жанасу [17, 33].
Сөз тіркесуінің байланысу формалары жалпы түркі тілдеріндегі еңбектерде
бір қалыпқа түспеген. Орыс тілінде байланысу формасы деп үш түрін
көрсетеді: қиысу, меңгеру, қабысу.
Орыс тіліндегі қиысу формасы қазақ тіліндегі осы формамен сәйкес
келмейді. Түркі тілдеріндегі матасу формасы орыс тілі синтаксисінде жоқ
құбылыс. Ал жанасу формасын М.Балақаевтың өзі қабысудың алшақ тұрып
байланыс жасайтын бір түрі [6, 27] дейді. Қазақ тіл білімінде қиысу
байланысу формасын сөз тіркесі синтаксисінен алып тастауға болады деп те
айтылып жүр.
Біз фразеологизмдердің ішкі байланысу түрлерін мынадай бағытта
қарастырамыз: 1) іштей қиыса байланысқан фразеологизмдер; 2) іштей матаса
байланысқан фразеологизмдер; 3) іштей меңгеріле байланысқан
фразеологизмдер; 4) іштей қабыса байланысқан фразеологизмдер.
1.2 Іштей қиыса байланысқан фразеологизмдер
Қиысу–синтаксистік байланыстың жиі ұшырайтын бір түрі. Сөз тіркесінің
синтаксисі жайлы қазақ тіліне ғана емес, түркітану ғылымына сүбелі үлес
қосқан М.Балақаев былай дейді: Қиысу–сөйлемдегі бағыныңқы мүшенің
(баяндауыштың) басыңқы мүшеге (бастауышқа) грамматикалық тұлғасына не
грамматикалық мағынасына қарай тұлғаланып байланысуы) [15,44].
Ал Жай сөйлем синтаксисі еңбегінде Р.Әмір сөздердің байланысу
формалары бес түрлі: қиысу, матасу, меңгеру, қабысу, жанасу деп
М.Балақаевтың пікіріне сай атап отырмыз, бірақ түркі тіліндегі көптеген
еңбектерде сөз тіркесінің үш формасы аталады. Олар: қиысу, меңгеру, қабысу
дейді [19,21]. Автор әрі қарай меңгеру, қабысу, матасу амалдарына (автор
байланысу форма дегенді байланысу амалдары деп алады) жан-жақты
тоқталғанымен, қиысу жайлы ешқандай сөз қозғамайды.
Сөз тіркесін зерттеп жүрген Т.Сайрамбаев қиысу жайлы әр түрлі пікірлерді
талдай келіп, былай дейді: Қиысу–бастауыш пен баяндауыш арасында ғана жақ
және сан жағынан болады [21,18].
Қиысу әр түрлі екені белгілі. Мысалы, орыс тілінде род, жақ, сан жағынан,
анықтауыш анықтайтын сөзімен род, сан жағынан, септіктер арқылы қиысады.
Латын мен грек тілінде анықтауыштар анықтайтын сөзімен род, септік
жалғаулары арқылы қиысады да, бастауыш пен баяндауыш тек сан жағынан
қиысады. Ал қазақ тіліндегі қиысу бастауыш пен баяндауыштың арасында жүзеге
асады.
Бірақ Ж.Аймауытовтың романында өзара қиыса байланысқан бұл тұрақты
тіркестерді сөйлемде сөз тіркесінің бір сыңары ретінде сөйлем мүшесі болып
қолданған.
Іштей қиыса байланысқан фразеологизмдерді ішкі құрамындағы сөз таптары
ыңғайында үшке бөліп қарастырдық.
1)Іштей қиыса байланысқан фразеологизмдердің құрамы негізінен зат
есім мен етістіктен болады. Мысалы: бал тату (тәтті), көзі ашылу
(көкірегін, санасын ояту), құштар қылу (аңсату), мұршасы келмеу (мүмкіндігі
болмады), міз бақпау (бүлк еткен жоқ), күдер үзу (көңілі суыды), сөкет көру
(ерсі санау), бел байлау (тәуекел ету) т.б.
Осындай тұрақты тіркестер автор қолданысында былайша кездеседі.
Қарт Алтайдың қақ басында, алақанның аясында, бал татыған айна сулы,
түрі де аспан, сыры да аспан, шарап сулы марқакөлі (Ж Аймауытов 146б.).
Көршінің қатыны мен қожаның өсегі білінген соң, әкеміз шығарып
жіберіп, содан кейн көзіміз ашылды (Ж.Аймауытов 152б.).
Жұмбақ нәрсе адамды құштар қылмақ қой...? (Ж.Аймауытов 160б.).
Ақбілек үнін шығаруға мұршасы келмей, өлген кісідей отырған жерінде
сіресіп қалды (Ж.Аймауытов 380б.).
Торы шолақ міз бақпайды (Ж.Аймауытов 282б.).
Арамызда жүретін бала арқылы білуге, болмаса өзімен сөйлесуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі.
Тіл–қоғамдағы құбылыс болғандықтан, қоғам өзгерісіне сай тіл білімі де
өзгеріп, жаңарып, жаңа қағида, теориялармен толығып отырады. Осы тұрғыдан
келгенде, тіл білімінің өзге салалары сияқты синтаксис саласы да өзгеріс,
даму үстіндегі сала болып саналады.
Кезінде А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Х.Басымов, І.Бәйтенов, Н.Сауранбаев,
С.Аманжолов т.б. негізін қалаған синтаксис саласы одан кейін де М.Балақаев,
Ө.Төлегенов, Т.Қордабаев, Ә.Аблақов, Р.Әміров, Т.Сайрамбаев, Қ.Есенов сынды
ғалымдардың құнды еңбектерімен толыға түсті. Кейінгі жылдары жарық көріп
жатқан оқулықтар мен зерттеу жұмыстары аталған ғылыми саласының әлі де
зерттей түсуді қажет ететін тұстары бар екендігін көрсетіп отыр.
Соның бірі тұрақты тіркестің құрамындағы жеке-жеке сөздер сөйлемнің бөлек-
бөлек мүшесі болмай, сол тобымен бірақ мүшесінің қызметін атқарып тұрады.
Сонымен қатар сөз тіркесінің бір сыңары болып, күрделі сөз тіркесінің
құрамында айтылады. Фразеологизмді сөз тіркесі емес, түйдекті тіркес
қатарына жататындығын, сол тұтасымен сөйлемде бір ғана мүше болатындығын
ғалымдар еңбегінде сөз етіледі.
Осы сөз тіркесінің байланысу формасы негізінде қарастыру тақырыптың
өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің негізгі нысаны.
Қазіргі қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің тарихи даму жолын айқындау,
қолдану ерекшеліктерін анықтау және сөз тіркесі құрылымды, сөйлем құрылымды
екендігін топтап қарастыру болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың мақсаты–қазіргі қазақ тіліндегі тұрақты тіркестің ішкі құрылымын
анықтау. Аталған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді шешу көзделеді:
- тұрақты тіркестің зерттелу тарихына шолу жасау;
- фразеологизмді тіркестің түйдекті тіркес қатарына жататындығын
анықтау;
- сөз тіркесінің байланысу формасы негізінде қарастыру;
- фразеологизмдердің құрылысы жағынан жай сөйлем құрылымды және құрмалас
сөйлем құрылымды екендігін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Бұл зерттеу жұмысында қазіргі қазақ тіліндегі фразеологизмдердің ішкі
табиғаты, яғни ішкі құрылымы арнайы қарастырылып отыр.Осыған байланысты
мынадай мәселелердің өз шешімін табу қарастырылды:
- іштей қиыса байланысу;
- іштей матаса байланысу;
- іштей меңгеріле байланысу;
- жай сөйлем құрылымды және құрмалас сөйлем құрылымды екендігі
анықталды.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және қолданған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Сөз тіркесі синтаксисінің зерттелуіне шолу.
Синтаксис морфология тәрізді грамматиканың өзекті саласының бірі. Грек
тілінен аударғанда синтаксис–syntax термині сөз бен сөздің бірігуі,
қосылуы деген ұғымды білдірген. Қазіргі кезде бұл тер мин екі түрлі мәнде
қолданылады: біріншісі–сөйлем құраудың жүйесі деген мағынада,
екіншісі–тілдің синтаксистік құрылысын зерттейтін ғылым деген мағынада
қолданылады. Ғылым деген мағынада жұмсалғанда, әдетте, грамматика ғылымының
морфология тәрізді өзекті саласы ретінде ұғынылады. Грамматиканың тең
дәрежелі, әрі тығыз байланысты морфология, синтаксис тәрізді салалармен
қарастыратын обьектілері, түптеп келгенде, тілдің грамматикалық құрылысының
мәселелері.
Зерттеу обьектілерінің сипатына қарай синтаксис ілімі төрт салаға
бөлінеді:
1. Сөз және оның формаларының синтаксисі.
2. Сөз тіркесі синтаксис
3. Сөйлем синтаксисі (Сөйлем синтаксисінің өзі іштей жай сөйлем
синтаксисі, құрмалас сөйлем синтаксисі болып бөлінеді).
4. Мәтін синтаксисі.
Сөз және оның формаларының синтаксисі белгілі бір тұлғадағы толық
мағыналы сөздің өзі сияқты басқа бір сөзді бағындыра (немесе бағына) алатын
қасиеттерін, олардың сөз тіркесі мен сөйлемнің сыңары не мүшесі бола алу
мүмкіндіктерін зерттейді.
Сөз тіркесінің синтаксисі сөздердің тіркесімділік қасиетін, олардың
тіркесу қасиеті мен түрлері, сөз тіркесінің құрамын, түрлерін қарастырады.
Сөйлемнің синтаксисі сөйлемнің құрылу принциптерін, сөйлемнің құрамын
олардың түр-түрлерін қарастырады.
Мәтін синтаксисі–тілдік жүйедегі ең жоғары саты. Ол әр түрлі деңгейдегі
мәтіндердің құралу ерекшеліктерін, олардың құрамындағы сөйлемдердің
байланысу заңдылықтары мен қарым-қатынастарын зерттейді.
Синтаксистің зерттелу тарихына мағлұмат. XIX ғасырдың екінші жартысына
дейін орыс тіл білімінде синтаксис логикалық категорияларды білдіретін
тәсіл ретінде қарастырылып келді. Лингвист ғалым А.Шахматов синтаксисті
сөздегі ойды табатын тәсілдерді зерттейтін грамматиканың саласы десе,
О.Есперсен синтаксисті тілдегі құбылыстардың қызметі мен тұлғасын
зерттейтін грамматиканың тарауы ретінде қарастырды. XIX ғасырдың екінші
жартысында психологиялық арнадағы синтаксистік теориялар жасалды
(Х.Штейнталь, А.Потебня, Пауль, Вундт). XIX ғасырдың аяғында тілдердің
ұлттық ерекшеліктеріне назар аударыла бастады, синтаксис–сөйлем ішіндегі
сөздердің қызметі жөніндегі ілім ретінде танылды (Ф.Фортунатов). Бұл
морфологиялық тұрғыдан дұрыс болғанымен, сөйлемді тұтас бірлік ретінде
қабылдау үшін қажет болатын құбылыстар синтаксис аясына кірмей қалды.
Сондықтан батыс лингвистикалық мектебінің өкілдері синтаксиске тұлғалық
және мазмұндық тұрғыда қарастырылатын сөздердің үйлесуі туралы ілім деген
анықтама берді.
Тұлғалық және құрылымдық грамматика өкілдері синтаксисті сөздің
үйлесу–комбинаторлық қабілеттері туралы ілім деп түсінсе (синтагмалық
синтаксис), дескриптивистер оны сөздердің түрленуін зерттейтін сала деп
түсінген (дистрибутивті синтаксис). XX ғасырдың 50-жылдарына дейін
синтаксис құрылымдық лингвистиканың ең аз зерттелген саласы болып келді.
XX ғасырдың 60-жылдарынан бастап синтаксис саласында сөйлемді сөйлеу
бірлігі ретінде қарастырып, оның прагматикалық және семантикалық
қасиеттерін зерттеу қолға алынса, XX ғасырдың 60-80-жылдарында
синтаксистің дамуында мынадай заңдылықтар байқалды:
1) синтаксистік бірліктердің тұлғасын зерттеуден гөрі, олардың
маңызына көңіл бөлу (семантикалық синтаксис);
2) сөйлемнен ірі–дискурсті, мәтінді зерттеу;
3) тілден гөрі сөйлеуді зерттеу (коммуникацияны зерттеу);
4) сөйлемнің обьективті сипатынан гөрі субьективті (адамға
қатысты) мағынасын зерттеу;
5) бір қалыпты синтаксистен гөрі өзгерісте болатын синтаксисті
зерттеу.
Осындай заңдылықтар синтаксистің семантикамен, сөзжасаммен, қисынмен
(логикамен), прагматикамен, стилистикамен, коммуникация теориясымен
байланысын нығайтады.
Қазақ тілінің синтаксисінің негізін А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов,
С.Аманжолов, Н.Сауранбаевтар қалаған болса, кейіннен М.Балақаев,
Т.Қордабаев, Қ.Есенов, Ә.Аблақов, О.Төлегенов, Т.Сайрамбаев, Р.Әміров,
М.Серғалиев, Ж.Садуақасов, Е.Ағманов, Б.Шалабаев, Ж.Жақыпов сынды ғалымдар
оны әр қырынан зерттеп, аталған ғылым саласын дамытуға зор үлес қосты.
Сөз тіркесінің қарастыратын мәселелері:
- Сөз тіркесіне тән белгілер.
- Сөз тіркесінң өзіне ұқсас тұлғалардан ерекшелгі.
- Сөз тіркесі мен номинативті тіркестер.
- Сөз тіркесі мен күрделі сөздер.
- Сөз тіркесі мен сөйлем.
- Сөз тіркесі және сөздерің тіркесімділігі.
- Сөздердің тіркесу тәсілдері.
- Аналитикалық тәсіл.
- Синтетикалық тәсіл.
- Аналитика-синтетикалық тәсіл.
- Сөздердің байланысу формалары.
- Сөз тіркесін топтастыру принциптері.
Сөз тіркесі өз алдына арнайы сала ретінде 1950жылдардан бастап сөйлем
синтаксисінен бөлініп зерттеле бастады. Алдымен, сөз тіркесі деген не, оған
қандай қасиеттер тән деген мәселенің басын ашып алу міндеті тұрды. Сөз
тіркесі болу үшін толық лексикалық мағынаға ие кемінде екі сөз бір-бірімен
сабақтаса байланысуы керек. Ал толық мағыналы сөздерге тән болып
есептелетін номинативтілік қасиеті сөз тіркесіне тән бе? Міне, осы тұста
ғалымдар арасында екі түрлі көзқарас қалыптасты. Ғалымдардың бір тобы
(В.В.Виноградов, А.С.Смирницкий, В.В.Бабайцева, К.Аханов, А.Н.Баскаков) сөз
тіркесіне номинативтілік қасиет тән десе, ғалымдардың екінші тобы
(Ю.В.Фоменко, Л.И.Мойсеев, М.Б.Балақаев, Ә.Аблақов) сөз тіркесінің
номинативтілігін жоққа шығарады. Расында да екі номинативтілік мәні бар
сөздер тіркесіне үшінші бір номинативтілік мән пайда болмайды, олардың
арасында жаңа грамматикалық қатынас–анықтауыштық, толықтауыштық,
пысықтауыштық қатынастар пайда болады. Мысалы: жаңа-сындық мәнді, кітап-
заттың атын білдіретін сөз, екеуінің тіркесінен жаңа лексикалық мән пайда
болмайды, екі сөздің арасында анықтауыштық қатынас пайда болады.
Сөз тіркесін өзіне ұқсас тұлғалардан ажырата білу қажет. Ең алдымен,
номинативті тіркестерден айырмашылығына келер болсақ, номинативті (атаулы)
тіркестер де басында еркін тіркестерден қалыптасқан. Кейіннен сөйлеу
процесінде тұрақталып, лексикалық единицаға ауысқан. Мысалы, тіліміздегі
темір жол, аяқ киім, еңбек кітапшасы, қант қызылшасы сияқты тіркестер бір
кездегі анықтауыштық қатынастағы еркін сөз тіркестері. Кейіннен тіл дамуы
барысында бұл тіркестер әдеттегі сөз сияқты бір ғана ұғымның атауын білдіру
дәрежесіне жеткен. Сөз тіркесі мен күрделі сөздер құрамындағы сөздердің
қатысы жағынан ұқсас болғанымен, айырмашылықтары бар. Біріншіден, күрделі
сөздердің бір тобының құрамындағы сөздердің біреуінің ғана лексикалық мәні
толық болса, сөз тіркесі құрамындағы сөздердің кемінде екеуінің толық
мағынасы болуы керек. Күрделі сөздер сөз тіркесі сияқты екі сөздің
қатысынан жасалса да, көбінесе бір ғана ұғымның атауы болып, бір ғана сөз
мәнінде қолданылады.
Сөз тіркесі–сөйлем құраудың материалды негізі, ал сөйлем–кісінің ойын
айтудың негізгі формасы. Синтаксис сөздерді, сөз тіркестерін сөйлемнің
бөлшектері ретінде, ал жалғауларды сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен
қиюластырып тұратын морфологиялық, синтаксистік категория ретінде
қарастырады.
Сөз тіркесі мен сөйлем екі түрлі единица: сөйлем қарым–қатынас жасауды,
пікір алысуды қамтамасыз етудің міндетін, ал сөз тіркесі сөйлем құраудың
материалы болудың міндетін өтейді. Сөйлем сөз тіркесінен предикативтік,
коммуникативтілік, модальділік, интонациялық қасиеттері арқылы ажыратылады.
Сонымен, синтаксис сөздердің бір-бірімен байланысу амалдарын, сөз тіркесін,
сөйлемді құру тәсілдерін, олардың құрамы мен түрлерін, ондағы жеке
сөйлемдердің бір-бірімен қарым-қатынасын зерттейтін ғылым.
Сөз тіркесімділігі және оның мәні. Сөз тіркесімділігі дегеніміз ең кіші
синтаксистік контексті құруға негіз болатын, сөздің мағыналық сыйымдылығына
сүйенетін сөздердің грамматикалық конструктивтілік қасиеті. Сөз
тіркесімділігі контекстен көрінеді. Оған мыналар жатады: аналитикалық
формалар (келе жатыр, қызыл ала, аса биік), түйдекті тіркестер (оқу үшін,
хат арқылы), сөз тіркестері предикаттық орамдар, жалаң сөйлемдер жатады.
Бұдан байқағанымыздай, сөз тіркесімділігі тек толық мағыналы сөздерге ғана
емес, көмекші сөздерде де болады. Сөз лексикалық және синтаксистік
тіркесімділікке негізделе байланысады. Сөз тіркесі мен сөз тіркесімділігі
деген ұғымдар бір емес. Сөз тіркесі–контекст, тілдік факт, констракция,
орам, ал сөз тіркесімділігі–жалпы тіркес атаулыны тудыратын фактор, себебі
сөз тіркесі сөз тіркесімділігіне сүйеніп барып туады.
Сөйлемдегі сөздердің өзара синтаксистік байланысқа енуінің тәсілдері:
1. Аналитикалық тәсіл (Сөздердің жалғаусыз байланысуы: жасыл жапырақ, тез
жүру, таулы жер, т.б.);
2. Синтетикалық тәсіл (Сөздердің жалғаулар арқылы байланысуы: тауға шығу,
оның кітабы, хат(ты) жазу, т.б. );
3. Аналитика-синтетикалық тәсіл. (Сөздердің шылаулар, интонация арқылы
байланысуы: үйге дейін барды, оқу үшін келді, Асқар–ақын, т.б.) тіркесі
жүйесінің қалыптасуы мен дамуы.
Сөздердің өзара байланысу тәсілдері негізінде қалыптасқан синтаксистік
байланыс жүйесін сөздердің байланысу формалары дейміз. Түркітануда сөз
байланысын үшке бөліп қарастырады: салаласа, сабақтаса және қиыса
байланысу.
Салаласа байланысу бірыңғай мүшелермен салалас құрмаластарға;
Сабақтас байланысу сөз тіркесі мен сабақтас құрмаластарға;
Қиыса байланысу сөйлемге тән.
Қазақ тіліндегі сөздердің байланысу формалары:
1. Қиысу–бастауыш пен баяндауыштың жақтық, тұлғалық жағынан қиыса
байланысуы. Мысалы: Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін (Абай)
2. Матасу–бағыныңқы сыңардағы сөздің ілік септік, басыңқы сыңардағы
сөздің тәуелдік жалғауында тұрып байланысуы. Мысалы: менің атым, достың
сөзі т.б.
3. Меңгеру–бағыныңқы сыңардағы сөздің басыңқы сыңардағы сөзбен атау
мен іліктен басқа септік жалғаулары арқылы байланысуы. Мысалы: есікті ашты,
анасымен сөйлесті, таудан түсті.
4. Қабысу–бағыныңқы сыңардағы сөздің басыңқы сыңардағы сөзбен
жалғаусыз, қатар тұрып орын тәртібі арқылы байланысуы. Мысалы: темір қақпа,
ұзақ жол, кіршіксіз көңіл т.б.
5. Жанасу–бағыныңқы сыңардағы сөздің басыңқы сыңардағы сөзбен
жалғаусыз, бірде іргелес, бірде көтере. алшақ тұрып байланысуы. Мысалы:
Ауыр ойдан бүгін еңсесін.
Қазақ тіл білімінде сөз тіркестерін бірнеше принцип бойынша
топтастырылады:
- басыңқы сөздің қай сөз табынан жасалуына қарай: есімді тіркестер,
етістікті тіркестер. Кейбір әдебиеттерде бұл топтастырылу
төмендегіше нақтыланады: субстантивті, адьективті, етістікті және
үстеулі сөз тіркестері;
- құрылысына қарай: қарапайым, күрделі және аралас тіркестер;
- байланысу тәсіліне қарай: аналитикалық тәсіл арқылы, синтетикалық
тәсіл арқылы, аналитика-синтетикалық тәсіл арқылы жасалған
тіркестер;
- байланысу формасына қарай: матаса байланысқан, меңгеріле
байланысқан, қабыса байланысқан, жанаса байланысқан сөз тіркестері
болып бөлінеді.
Сөз тіркестерінің түрлері:
-Есімді тіркестер.
-Қабыса байланысқан есімді тіркестер.
-Матаса байланысқан есімді тіркестер.
-Меңгеріле байланысқан есімді тіркестер.
-Етістікті тіркестер
-Меңгеріле байланысқан етістікті тіркестер.
-Қабыса байланысқан етістікті тіркестер.
Басыңқы сыңары есім сөздерден жасалған тіркестер бағыныңқы сыңардағы
сөзбен матаса, қабыса және меңгеріле байланысады. Қабыса байланысқан сөз
тіркестерінің көне тілдік құбылыс екенін, синтаксистік байланыстың басқа
түрлері осының негізінде пайда болғанын және бір кездері қолданылу аясының
кең болғанын және түркі жазбаларын зерттеуші В.В.Радлов, В.М.Насилов,
Ғ.А.Абдрахмановтар еңбектерінен байқауға болады. Түркі тілдерінде оның
ішінде, қазақ тілінде сөз тіркесі синтаксисін зерттеушілер арасында табыс
септіктің жасырын формасында байланысқан тіркестерді қабысудың не
меңгерудің қатарында қарау туралы пікір алшақтықтары орын алды. Арнайы
формасы болмаса да, обьектілік қатынас сақталатындықтан қазір мұндай
тіркестерді меңгерудің қатарында қарастырады. Қабыса байланысқан есімді сөз
тіркестерінің грамматикалық байланыс тәсілі–аналитикалық тәсіл (сөздердің
орын тәртібі тәсілі). Қабыса байланысқан есімді сөз тіркестерінің бағыныңқы
сыңарының құрамы әр түрлі:
Зат есімді тіркестер: әнші қыз, қағаз қалпақ, темір күрек т.б.
Сын есім мен зат есімдерден құралған сөз тіркестері: жасыл жапырақ, биік
шың, сұлу қыз т.б.
Сан есім мен зат есімдерден құралған сөз тіркестері: бес қыз, үшінші
курс, екінші қатар т.б.
Есімдіктер мен зат есімдерден құралған сөз тіркестері: бұл әңгіме, осы
жігіт, барлық жұрт т.б.
Есімше мен зат есімдерден құралған сөз тіркестері: оқыған бала, айтар
сөз, көрер жер т.б.
Қабыса байланысқан сөз тіркестерінің бірқатары дами келе номинативті
тіркестерге немесе күрделі сөздерге ұласады. Мысалы: темір жол, боз торғай,
қылқан жапырақ т.б. сияқты құрылымдар–бір кездегі қабыса байланысқан сөз
тіркестері.
Матаса байланысқан есімді сөз тіркестері:
Матасу түркі тілдерінің изафет деген терминімен де аталады (изафеттің
I, II түрлері). Түркологиялық әдебиеттерде изафеттік құрылыстағы
анықтауыштық топтың бірінші сыңары белгілі зат болса, жалғаулы болады,
белгісіз зат болса жалғаусыз болады деп түсіндіріледі. М.Балақаевтың
пікірінше, бұл меншіктілік (тәндік) қатынасты ерекше білдірумен немесе
білдірмеумен байланысты[1]. Мысалы: жазушының сөзі–жазушы сөзі, көптің
көмегі–көп көмегі т.б.
Матаса байланысқан сөз тіркестерін түркітанушылардың біреулері қиысу деп
таныса (Н.К.Дмитриев, И.А.Батманов, А.Н.Кононов), енді бірі меңгеру деп
таныған (В.В.Решетов, С.Аманжолов, А.Әбілқаев, И.Ұйықбаев). Матасу–екі
жақты байланыс. Басыңқы сыңар бағыныңқы сыңардың ілік септігінде, ал
бағыныңқы сыңар басыңқы сыңардың тәуелдік жалғауында тұруын талап етеді.
Мұны зерттеп, екі жақты байланысты алғаш байқаған М.Балақаев болды.
Түркітанушылар арасында изафеттің екінші түрін матасуға, не қабысуға
жатқызу туралы көзқарастар бар. Изафет 2: қыз қылығы; Изафет 3: қыздың
қылығы.
Сондай-ақ изафеттің қай түрі бұрын пайда болды деген мәселеде И(3)-дің
И(2) мен И(1)-ден бұрын пайда болғандығы жөніндегі пікір үстемдік алып
келеді. Матаса байланысқан сөз тіркестері атаулық тіркестерге де ұласады.
Мысалы: Байжанның көлі–Байжан көлі–Байжан көл.
Меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері:
Меңгеріле байланысқан сөз тіркестері туралы В.Н.Насилов, А.А.Кокляновалар
адвербиалдық қатынастағы септік жалғаулы тіркестерді меңгеруге жатқызбайды,
сол сияқты қазақ тіл білімінде Н.Т.Сауранбаев, А.С.Аманжолов меңгеруге тек
обьектілік қатынастағы тіркестерді жатқызған. Қазақ тіл білімінде
М.Балақаев пен меңгеруді арнайы зерттеген ғалым Ә.Аблақов меңгерудің
төмендегідей түрлерін көрсетеді: етістікті меңгеру (ағасына айтты, хат
жазды), есім меңгеру (көпке ортақ, досқа адал), ортақ меңгеру (халыққа
қызмет ету, бұзықты жөнге салу). Есім меңгерудің қалыптасу тарихы
төмендегідей: ең алдымен, етістікті меңгеру, оның негізінде ортақ меңгеру,
ал ортақ меңгеруден барып есімдердің меңгеруі қалыптасқан [2,32]. Мысалы,
досқа адал еді–досқа адал, көршісімен тату болатын–көршісімен тату т.б.
Есім меңгерудің түрлері:
Сын есімнің меңгеруі: ісімен жақсы, жақсылыққа құштар, сөзге жақсы т.б.
Зат есімнің меңгеруі: жерге бай.
Ұйымға мүше модальдық сөздердің меңгеруі: жұртқа мәлім, жылқыда жоқ,
адамда бар т.б.
Етістікті сөз тіркестері:
Етістікті сөз тіркестерінің басыңқы сыңары етістіктен жасалады. Барлық
сөз таптарының ішінде етістік өзінің сөз тіркесін құрау қабілетінің
артықшылығымен ерекшеленеді. Байланысу формасына қарай етістікті сөз
тіркестері екіге бөлінеді: қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестері және
меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері. Қабыса байланысқан
етістікті сөз тіркестері бағыныңқы сыңар ыңғайына қарай үстелуі, еліктеуіш
сөзді, көсемшелі, сын есімді, сан есімді, зат есімді сөз тіркестері болып
бөлінеді.
Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері:
Етістік табиғатынан өзге сөздерді өзіне бағындыруға бейім болғандықтан,
тілімізде меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері өте жиі
қолданылады. Табыс септігіндегі сөздің ашық, жасырын қолданылуы туралы
түркітануда бірнеше пікір қалыптасты. Ғалымдардың бір тобы оны белгілілік,
белгісіздік категориясымен байланыстырса, енді даралық, ортақтық ұғымдармен
байланыстырады. Байланысу дәрежесіне қарай берік меңгеріле байланысқан
етістікті сөз тіркестері болып бөлінеді. Берік меңгеріле байланысқан сөз
тіркестерінің құрамындағы сөздер ішкі мағыналық байланысқа негізделеді, ал
әлсіз меңгеруде ол болмайды. Берік меңгеріле байланысқан сөз тіркестерінің
бағыныңқы сыңарының белгілі бір тұлғада тұруы лексикалық мағынасына
байланысты болса, әлсіз меңгеруде ол меңгеруші сыңардың грамматикалық
мағынасына қатысты болады. Етістік бірнеше сөзді қатар меңгергенде бір не
екеуін айрықша көрсетіп тұрады. Мысалы: Ол көргендерін бастығына ретімен
баяндады деген сөйлемде көргендерін баяндады, бастығына баяндады деген
тіркестер берік меңгеру болса, ретімен баяндады деген тіркес әлсіз
меңгеруге жатады.
Берік меңгеріле байланысқан сөз тіркестері іштей жалаң берік меңгеру
(үлкенді сыйлау, бала тәрбиесін қолға алу, суға түсу, батпақпен жүру т.б.),
қосарлы берік меңгеру (хатты сиямен жазу, айнаны шүберекпен сүрту, ауылға
атпен келу т.б.) болып бөлінеді. Сабақты етістіктердің меңгеруі мен салт
етістіктердің меңгеруінде мынадай айырмашылықтар бар: Сабақты етістіктер
тек табыс септігіндегі сөздермен ғана емес, мағынасына орай жанама
септіктерді етістіктерді де меңгереді. Оның табыс септікті меңгеруі берік
меңгеруге жатады да, жанама септікті меңгеруі әлсіз меңгеруге жатады. Сол
сияқты, салт етістіктердің ішінен қозғалыс-әрекетті білдіретін бару, келу,
жүру, өту сияқты етістіктердің барыс не шығыс септікті сөздермен тіркесіп
келген түрі берік меңгеруге жатады да, жанама септікті меңгеруі әлсіз
меңгеруге жатады. Салт-сабақты етістіктер бір-біріне ұласып отырады:
мектепке келді-әкесін мектепке келгізді. Етістіктердің меңгеруге тигізетін
ықпалы зор.
Ж.Аймауытовтың Ақбілек романындағы сөз тіркесі құрылымды
фразеологизмдері
Романдағы фразеологизмдерді ішкі құрылымына қарай талдау үшін оның да
бастапқыда сөз тіркесі немесе сөйлем сияқты құралып, келе-келе тұтасып
бейнелі мәнге ие болып қолданылғандығына назар аударамыз. Осыдан келіп, сөз
тіркесі, сөйлем деген ұғымдарға тоқталу қажеттігі туындайды. Сонымен сөз
тіркесі деген не, тұрақты тіркес деген не алдымен соны анықтап алайық.
Қазақ тіл білімінде қатар қолданылып тауып жүрген тұрақты тіркес пен
фразеологизм бір ме? Бұл жөнінде профессор Г.Смағұлова фразеологизм сөзінің
аталуы төңірегінде: фразеологиялық оралымдар, тұрақты сөз орамдары, тұрақты
тіркестер, тұрақты сөз тіркесі, фразеологиялық тіркестер, фразеологиялық
единица, фразеологиялық бірліктер, фразеологиялық тұлғалар, фраземика,
фразема деген 11 жарыспалы термин бар екендігін атап көрсетіп, өз пікірін
былайша білдіреді: біздіңше қазақ тілінде осы атаулардың екі түрі ғана:
фразеологизмдер және тұрақты тіркестер қалуы тиіс [3.1].
Фразеологизмдер кемінде екі толық мағыналы сөзден тұрады, жартылай немесе
толық ауыс мағынаға ие тұлға болып табылады. Барлық түрленетін, өзгеретін
сөздер басқа сөздермен парадигмалық қарым-қатынасқа түсе алатын болса,
фразеологизмдер түгел түрленіп, өзгеріске түсе алмайды. Құрамындағы
парадигмалық қатынасқа түскен сыңарының ықпалынан фразеологизм өзінің
мағынасын жойып жеке-жеке бөлшектеніп, құрамындағы сыңарлары дербес сөйлем
мүшесі қызметін атқаратындай дара тұлғаларға айналып кетпейді. Мысалы:
Қаншама ер жетті дегенмен, бет моншағың үзілмеген жассың ғой, сондықтан
ойыңа алған ісіңе батылдығың жете бермейды. Бұл сөйлемде фразеологизмнің
барлық сыңары емес, тек соңғы сөзі ғана өзгеріске түсіп тұр.
Фразеологизмдердің тұрақтылығы оны құраушы сөздер тобының өзара
байланысында көрінеді. Дайын күйінде алынып, тұрақты қалпында қолданылуы
оның мазмұн мағынасы, құрам-құрылысындағы сөздердің бүтін тіркестік
мағынасымен ара қатынасы негізінде іске асады, тұрақты тіркестің ұқсас
тілдік тұлғалардан айырмашылыған белгілеуге негіз болады.
Қазақ тілі фразеологизмдеріне терең, әрі жан-жақты сипаттама жасаған және
болашақ зерттеулерге бағыт-бағдар берген академик С.Кеңесбаев
фразеологизмдердің үш басты белгілеріне мынадай ерекшеліктерді жатқызады:
1) мағына тұтастығы (белгілі бір фразеологизмнің ішіндегі сөздер
бастапқы мағынасын түгел немесе ішінара жартылай айрылып қалады да, шоғыр
тіркес біртұтас мағына береді);
2) тіркес тиянақтылығы (белгілі бір фразеологизмнің ішіндегі сөздер
бір-бірімен жымдаса байланысады, олардың орын тәртібі нық келеді, барлық
жағдайда дерлік бір шоқ тіркесу өз қалпын сақтайды);
3) қолдану тиянақтылығы (белгілі бір фразеологизмдер әрдайым айна-
қатесіз, өлеңдегі қайырма тәрізді бұлжымай қайталана қолданылады).
Осы үш критерийді бір-бірінен жырып алмай тұтасымен басты арқау еткенде
ғана ФЕ-нің ерекше белгілерін тани аламыз [4,580]–дейді де бұл аталған үш
критерий сөз элементінен немесе сөйлемнен табыла бермейтінін айтады. ФЕ мен
сөздің, сөйлемнің айырмашылығына тоқталған.
Фразеологизмдердің сөз тіркесінен айырмашылығы жөнінде А.И.Мoлатков былай
дейді:
1) Фразеологизмде лексикалық мағына болса, сөз тіркесінде болмайды;
2) Сөз тіркесі сөздің лексикалық единицасы негізінде болса, ФЕ-де
сөздің жеке лексикалық единицасы жоқ [5,8-9].
Синтаксистік сөз тіркесі дегеніміз–еркін сөз тіркесі. Бірақ оның
еркіндігі сөздердің лексикалық, мағыналық жақтан тіркесе алу мүмкіндігіне
негізделеді.
Фразеологизмдерді сөз тіркесінен ажырату үшін Т.Р.Қордабаев еркін тіркес
пен тұрақты тіркес арасындағы ерекшеліктерді төмендегідей көрсетеді.
Еркін тіркес ерекшеліктері:
1) сыңарлары еркін тіркесу негізінде жасалады;
2) құрылымдық-семантикалық үлгі бойынша жасалады;
3) құрамды мағына береді;
4) сөйлеу процесінде жасалады;
5) үлгі-нұсқа ережелеріне тәуелді жасалатын орамдар болып табылады;
Тұрақты тіркестер ерекшеліктері:
1) тұрақты күйінде даяр қолданылады;
2) құрылымдық-семантикалық үлгіден тыс қалыптасқан;
3) фразеологиялық немесе тұрақты оралымдар;
4) нормаға сай өзгерістерге ғана икемді, даяр қолданылатын тұлға;
5) үлгі-нұсқа ережелеріне тәуелсіз тұлғаланған оралым болып
табылады. [6, 27].
Фразеологизмнің сөз тіркесінен айырмашылығы жайлы айтқан ғалымдардың
топшылаулары бір-бірінен алшақ кетпейді. Ол ерекшеліктердің бәрі мынаған
саяды:
1) сөз тіркесіндегі әрбір сөздің өзіндік мағынасы бар болса, ФЕ-де
сөздер бірігіп, жалпы мағына білдіреді.
2) сөз тіркесіндегі сөздің орын тәртібі еркін болады, ФЕ-ге қатысты
сөздердің орны тұрақты болады.
3) сөз тіркесіндегі әрбір сөздің синтаксистік қызметі болса, ФЕ-ге
қатысты сөздер бәрі бірігіп бір ғана сөйлем мүшесі қызметінде болады [7, 24-
25].
Енді біз тұрақты сөз тіркестерінің синтаксистік ерекшеліктеріне бармас
бұрын сөз тіркесінің ерекшеліктеріне тоқталамыз.
Синтаксис грамматикалық ілім ретінде мынадай негізгі екі салаға бөлінеді:
1) Сөз тіркесінің синтаксисі. Онда сөздердің өзара тіркесу
қабілеттілігі, тіркесу тәсілдері мен формалары, сөз тіркестерінің құрамы,
олардың түр-түрі қарастырылады.
2) Сөйлемнің синтаксисі. Онда сөйлемнің құрылу принциптері,
сөйлемнің құрамы, олардың түр-түрі қарастырылады.
Синтаксис бұл мәселелерді сөздердің грамматикалық құрылысы жөніндегі
ілімнен бөліп алып, олардан оқшау тұрған нәрсе деп қарамайды, өзара тығыз
байланыста қарастырады. Сондықтан сөздердің морфологиялық құрылысы
синтаксистің де грамматикалық талдауының негізі болады. Лексикология мен
морфология тіл ғылымының дербес салалары болуымен қатар, олар да
синтаксиспен байланысын үзбейді.
Сөз тіркесіне, сөйлемге материалдық негіз болатын–сөз. Сөз тіл білімінде
лексикология мен семасиологияның зерттеу объктісі болуымен қатар,
грамматикада да әр түрлі ыңғайда қарастырылады. Сөздердің құрамы, тұлғасы,
жасалу жолдары, олардың грамматикалық мағыналы топтары морфологияда
қаралады. Ал сөздің сөз тіркесінің сыңары болуы, сөйлем мүшесі, кейде
сөйлем қызметтерінде жұмсалуы синтаксисте қаралады. Сондай-ақ тіркескен сөз
топтары да әр түрлі ыңғайда қарастырылады.
Сөз, негізінде, дараланған ұғымды лексика-грамматикалық мағынаны
білдіреді. Олар мағыналық үйлесімділігіне қарай тілдің синтаксистік
ережелері негізінде әр алуан лексикалық және синтаксистік топ құрауы арқылы
сөйлем ішінде айтылады. Қарым-қатынас жасалу үшін ойды айтудың негізгі
формасы сөйлем болса, сөзді сөйлем құраудың материалы деп білеміз. Сөздер
қажеттіліктен өзара тіркеседі, тіркесу арқылы сөйлемге енеді. Осыдан келіп
сөздердің өзара тіркесе алу қабілеттілігі олардың ең басты грамматикалық
қасиеттерінің бірі болып есептеледі. Сөздердің өзара тіркесуі қабілеттілігі
әрбір грамматикалық топтағы сөздердің мағыналық және грамматикалық
ерекшеліктеріне негізделеді. Оның үстіне тіркескен сөздер тобының сапасы әр
уақытта бір түрлі болмайды, әр алуан болады. Осындай, синтаксистік қатынас
толық мағыналы сөздердің не түйдекті тіркеспен толық мағыналы сөздердің
сабақтаса байланысуы нәтижесінде пайда болады.
Лексикалық және басқа түйдекті тіркестер сөз тіркесі деген категорияға
жатпайды. Лексика-грамматикалық мағыналары айқын сөздердің бір-біріне
сабақтаса бағынып барып жасалған синтаксистік тобы ғана сөз тіркесі деп
есептеледі. [8, 32].
Сөз тіркесі–сөйлем құраудың материалды негізі де, сөйлем–кісінің ойын
айтудың негізгі формасы дедік. Синтаксис сөз тіркесін, сөйлемді, олардың
түрлерін, сөйлем мүшелерін және басқа синтаксистік формаларды адамның ойын
білдірудің грамматикалық тәсілдері ретінде, өзара байланысты категориялар
ретінде қарастырады. Синтаксис сөздерді сөйлемнің бөлшектері ретінде, ал
жалғауларды сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен қиюластырып тұратын
морфологиялық-синтаксистік категория ретінде тексереді.
Сөйтіп, сөз тіркесінің, сөйлемнің грамматикалық құрылысын зерттейтін
ілімді синтаксис десек, тілдің синтаксистік құрылысын да сол термин арқылы
атаймыз [9, 4-5].
Егер сөйлем қарым-қатынас жасаудың, адам ойын білдірудің негізгі формасы
болса, сөз тіркесі және сөз-сөйлем құраудың материалдары. Өзара тығыз
байланыстағы бұл үш грамматикалық категорияның әрқайсысына тән өзіндік
айырмашылықтары болуымен қатар олардың бастары түйісетін де орындары
болатыны белгілі. Қалайда күрделі сөздерді және басқа түйдекті тіркестерді
сөз тіркесі деп шатастырмау керек, жеке де сөз тіркестері сөйлем қызметінде
жұмсалса, олар–сөз тіркестеріне тән қасиеттерінен айырылып қалады деп
түсінбеу керек. Сөз тіркесі кемінде толық мағыналы екі сөзден сөйлем
құрамында жасалатындықтан, бұлардың ерекшеліктерін білу керек. Яғни сөз
тіркесін сөйлемнен айырып, тану керек.
Елуінші жылдарға дейін сөз тіркесі проблемасы жай сөйлемдер мен құрмалас
сөйлемдер аясында қаралғаны болмаса, арнайы зерттеу объектісі болған емес.
Сөз тіркесінің зерттелуі кейінгі кездің жемісі.
Жалпы түркологиялық әдебиетте сөз тіркесі дегенді бөліп қарамай-ақ
анықтауыштық есімдір тобы дегенге ерекше көңіл бөлінеді. Оның себебі,
ертедегі түркологтар түркі тілдерінің синтаксистік құрылыстарында
кездесетін өзгеше құбылыстарды айқындауды басты міндет етті.
Расында зат есім мен зат есімнің, сын есім, сан есімнің зат есіммен
жалғаусыз қатар тұру арқылы байланысқа еніп, анықтауыштық қатынаста
жұмсалуы түркі тілдерінің елеулі өзгешелігі болып саналады. Бұл өзгешелік
түркологтарды қатты қызықтырды, бірақ олар ондай есімдер тобын сөз тіркесі
тұрғысынан емес, сөйлем (тұрғысынан) мүшелерінің құрылысын айқындау
тұрғысынан қарастырады. Кейбір авторлар есімдер тобын сөз тіркесі деп
танығанымен, олардың басты ерекшелігі біртұтастығы деп есептейді. Мысалы,
профессор А.П.Поцелуевский сөз тіркестерін былайша бөледі:
1. Детерменативті;
2. Салалас;
3. Сабақтас;
4. Сөйлем [10,51].
Бұл бөлістің қандай принципке негізделгенін түсіну қиын. Дегенмен
автордың сөз тіркесі аясында әр алуан сөздер тобын тарту керек деген, ойын
аңғаруға болады. Мұнда сөйлемді де сөз тіркесінің бір түрі деп таныған соң,
бірінен-бірінің дербестігі бар екі түрлі синтаксистік единица араласып
кетеді.
Сөз тіркесін сөйлемнен айырып тану керек екеніне Н.К.Дмитриев ерекше
көңіл бөледі: Техническое словосочетание и предложения представляют собой
группу и комплекс нескольких слов. Тем не менее принципы по которым
соединяются обо комплекса, совершенно розличны. Всякое синтаксическое
сочетание, которого не осознаются нами как внутреннее связонные подлежащее
и сказуемое, будет не предложением, а словосочетанием [11,202-203].
Мұндағы бастауыш-баяндауыштың қатынаста тұрмаған сөздер тобының бәрін сөз
тіркесі деген пікірді дәлелдей түсу керек. Бірақ ғалымның сөз тіркесін
сөйлемнен айыру керек екенін айтқанының мәні зор. Н.К.Дмитриев сөз тіркесі
мен сөйлемнің айырмашылығы етіп олардың тиянақты және тиянақсыз келуін
есепке алады. Н.К.Дмитриевтің осы пікірін Н.А.Баскаков, Б.А.Убрятова да
қолдайды.
Н.А.Баскаков және Р.И.Инкижековой-Грекул сөз тіркесі мен сөйлемді
аредикативті және предикативті емес деп бөле отырып, оның предикативті емес
түрінің өзін бірнеше бөлімдерге бөліп қарастылады. Баскаковтың пікірі
бойынша тек атрибуттық қатынастағылар ғана сөз тіркесі болу керек. Осының
негізінде ол сөз тіркесі туралы жаңа топшылау жасағысы келеді. Сөз тіркесі
мен сөйлемді ажыратуда олардың басыңқы мүшесінің қай формада екендігіне
басты назар аударады. Соңғы сөз (басыңқы) есім не көсемше формасында тұрса
ғана сөз тіркесі де, ал олар етістіктің басқа формаларына келсе, сөйлем
дейді [12,104].
Түркі тілдерін зерттеушілердің ішінде сөз тіркесін жан-жақты
зерттеген–Б.А.Убрятова. Ол сөз тіркестерінің түрлерін синтаксистік байланыс
формаларының байланыс ізімен қарастырады. Сөйте отырып сөз тіркесін бір
бүтін мағыналық (целостносмысловое единица) деп танып, екінші жағынан сөз
тіркесін предикативті, предикативті емес деген тұрғыдан қарастырады да,
сөз тіркесі дегеннің аясын дамытып, жай сөйлем ғана емес, құрмалас сөйлем
де сөз тіркесі болады деген пікірді ұсынады: предикативное словосочетание,
являсь ядром предложения, так как они выражают законченную мысль, теми же
способами сочетаются с другими предикативными словосочетанями, образуя
сложноподчиненные предложения [13, 82].
Сөз тіркесі мен сөйлемнің әрқайсысының зерттелетін негізгі объектілерін
ашу В.В.Виноградов еңбектерінде ерекше орын алады. Ол предикативті,
предикативті емес деп бөлушілікке қарсы тұрады. Сөйтіп сөйлем мен сөз
тіркесінің айырмашылығын көрсеткенде, сөйлемге интонация мен
предикативтілік сияқты екі белгі тән екендігін айтады, былайша айтқанда,
сөйлеушінің болмысқа қатынасын және аяқталған ойды білдіретін грамматикалық
категорияның жиынтығы деген қорытындыға келеді [14,76].
Бұл принципке қарағанда сөйлемнің сөз тіркесінен бір
өзгешелігі–біріншіден, әрбір сөйлемнің айтылу интонациясы болады. Бұл
қасиет сөз тіркесінде болмайды. Екіншіден, негізінде, сөйлемдерге тән нәрсе
олар көбіне бастауыш пен баяндауыштық қатынастан құралып, біршама аяқталған
ойды білдіреді. Бұл құбылыс та сөз тіркесінде үнемі бола бермейді. Сөз
тіркесі толық мағыналы сөздерден құралып, сөйлемнің бір бөлшегі ғана
болады. Сөз тіркесі мен сөйлемнің осындай айырмашылықтары болғанымен,
олардың өзіндік ұқсастықтары да болады.
Сөз тіркесін зерттеген ғалымдардың бірқатары сөз тіркесіне номинативтілік
қасиет тән, ал сөйлемге коммуникативтілік қасиет тән деп көрсетеді.
М.Б.Балақаев [15,94] сөз тіркесінің номинативтілігін жоққа шығарады.
Қазақ тіл білімінің маманы профессор К.Аханов: Сөз тіркестері номинативтік
сипатқа бұрыннан жасалып қойған даяр тұрған единицалар ретінде емес,
сөздердің тілдік грамматикалық заңдар бойынша тіркесуі арқылы ие болады,-
дейді [16,385].
Сөз тіркестерін номинативтілік единицалар қатарында қарауға
болмайтындығын М.Балақаев былайша түсіндіреді: Алдымен сөз тіркестерін
түгелдей номинативті деп қарау дұрыс емес. Тек олардың жұмсалу орайында
атқаратын қызметі тұрғысынан номинативті (атауыш) деп тануға болатындары
бар. Мысалы, сөз тіркесі құрылымында пайда болған терминдік тұрақты
атаулар: қант қызылшасы, темір жол, мал дәрігері т.б. [15,94].
Сөз тіркесі номинацияланғанда, ол синтаксистік тіркес сипатынан айрыла
бастайды, бір ғана атаудың тілдік көрсеткіші болып, бір ғана сөздің мәніне
ие болады. Оның құрамында сөздер синтаксистік қатынастан айырылып,
тұрақтанып, лексикаланады да, әрқайсысы сөйлемнің жеке-жеке құрылыс
материалы болудан гөрі сөйлемге дайын бүтін ретінде жұмсалады.
Сөйлем, оның ішінде жай сөйлем мен сөз тіркесі сырттай қарағанда ұқсас,
бірақ бұлардың арасында елеулі айырмашылық бар.
Профессор Р.Әмір: Сөйлем коммуникативтік тұлға, яғни пікірді білдіру
үшін, информация беру үшін жұмсалатын тұлға. Сөз тіркесі өз бетімен бұл
қызметті атқара алмайды. Олар тек ұғымды атау үшін ғана жұмсалады, ұғымның
атауы болады. Пікір белгілі ұғымдардың негізінде солардың өзара қатынасы
негізінде құралады-деп [17, 48], олардың арасын ажыратудағы негізгі
белгілерін атап көрсетеді.
Сөз тіркесінің негізгі белгілері деп профессор Т.Сайрамбаев мыналарды
айтады:
1. Сөз тіркесінің байланысу формалары;
2.Сөз тіркестерінің синтаксистік қатынастары;
3. Сөз тіркесінің түрлері.
Сондай-ақ автор сөз тіркестеріне интонация мен орын тәртібі құрылысы да
негізгі элемент болып кіреді дейді [18,12].
Сөйлем сөз тіркесінің предикативтілік қасиетімен, коммуникативтілік
қызметімен сондай-ақ интонациялық, модальдық белгілерімен ажыратылады. Ал
мұндай ерекшеліктер сөз тіркестерінде болмайды,-деп тұжырымдайды сөз
тіркесін зерттеген келесі бір ғалымдар тобы [2,8].
Сонымен сөз тіркесінің ерекшеліктерін ажырату үшін біз профессор
М.Балақаевтың төмендегідей айтқандарын әр уақытта басшылыққа алып отырамыз.
1) сөз тіркесінің құрамында кемінде толық мағыналы екі сөз болады;
2) ол сөздердің бірі екіншісімен сабақтаса, мағыналық және
синтаксистік байланыста айтылады. Олар тек сабақтаса байланысады;
3) тіркескен сөздер анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық
қатынаста жұмсалады [1,32].
Осы аталған ерекшеліктер сөз тіркесін басқа тіркестерден ажыратуда да
негізге алынып отырады. Сөйтіп, синтаксистік қарым-қатынасты білдіру үшін
кемінде толық мағыналы екі сөздің сабақтаса байланысқан тобын сөз тіркесі
дейміз.
Сөз тіркесі–сөйлем құраудың шоғырланған материалы. Олар сөйлемнен тыс
тұрғанда жалаң сөздің жайылмаға айналуы сияқты да, сөйлем ішінде сөздер
тізбегінің ұласқан бір бунағы тәрізді. Соңғы жағдайда сөздің жайылмаға
айналу қасиеті күңгірттеніп, сөз тіркестерінің қосақталу жігі білінбей,
тұтасып та кетеді. Өйткені бір сөз тіркесінің бір сыңары, екінші бір сөз
тіркесінің басқа бір сыңарымен тіркесіп, кейде кірігіп, ұласып, ұштасып
жатады.
Сөздер синтаксистік топ құрап сөз тіркесі болғанда, олардың құрамында әр
алуан сөздер енеді. Ол сөздер түрлі-түрлі морфологиялық тұлғаларда
айтылады. Сөздердің ол тұлғалары, лексика-грамматикалық мағыналары
тіркескен сөздердің қарым-қатынасына үйлесімді айтылады.
Кез-келген сөзді бір-бірімен тіркестіре салуға болмайды. Өзара мағыналық
байланыста айтыла алатын сөздер ғана синтаксистік байланыста, белгілі сөз
тіркесінің құрамында айтыла алады. Мысалы, үркек сөзі жанды заттың сынын
білдіреді. Онда да оны үркек ат, үркек бие, үркек тайлақ дегендей сөз
тіркесінің құрамында айтуға болады, ал үркек ешкі, үркек бала, үркек тауық
деу болмайды. Болмайтын себебі–бұлар өзара мағыналық байланыста айтылмайды,
сондықтан олар өзара тіркесу қабілеті жоқ сөздер деп есептеледі.
Сөйтіп, сөз тіркесінің құрамында өзара тіркесу қабілеті бар сөздер ғана
енеді. Енді бірқатар тіркестер құрамы жағынан мызғымайтын берік болады,
мысалы: жүрегі шайылу, үмітін үзу, жүрек жұту. Бұлардың құрамын өзгертіп
айтуға болмайды. Мұндай тіркестерді тұрақты тіркес дейміз.
Сөз тіркесінің құрамы көбінесе еркін болады. Мысалы, жақсы, ақылды, биік
сөздерін толып жатқан зат есімдермен тіркестіре беруге болады: жақсы бала,
жақсы ниет, ақылды бала, ақылды оқушы, ақылды қыз, биік ағаш, биік тау,
биік жер. Осылардай құрамын өзгертіп айтуға болатын тіркестерді еркін
тіркес дейміз.
Өзара тіркескен сөздің бірі екіншісін өзіне бағындырып тұрады. Сондықтан
сөз тіркестері сабақтаса байланысқан екі компоненттен құралады: бірі–сөз
тіркесінің ұйытқы бөлігі, сөз тіркесінің грамматикалық діңгегі–оның басыңқы
сыңары, екіншісі–оған қатысты және тәуелді бөлігі–оның бағыныңқы сыңары.
Мысалы, Жаздың көркі енеді жыл құсымен дегенде екі сөз тіркесі бар:
1. Жаздың (бағыныңқы) көркі (басыңқы);
2. Жыл құсымен (бағыныңқы) енеді (басыңқы).
Сөз тіркесі толық мағыналы екі сөзден құралған жай болады немесе оның бір
сыңары, кейде екеуі де, көп сөзден құралған күрделі болады. Күрделі сөз
тіркесінің құрамында күрделі сөздер және басқа түйдекті тіркес болады.
Мысалы:
Жай сөз тіркестері: көлге қонады, тез енеді, асықпай сөйле т.б.
Күрделі сөз тіркесі: көл жағалай қонады, жыл құсымен енеді, сөйлеп
ала жөнелді.
Қазіргі қазақ тілінде жеке сөздерден басқа тілдік тұлғалардың күрделі
түрлері көптеп кездеседі. Сөйлем құрауға қажетті құрылыс материалы ретінде
қызмет ететін толық мағыналы бірнеше сөздерден құралатын сөз тіркестерімен
қатар, тілдік даму барысында әбден қалыптасып орныққан, бөлініп
ажыратылмайтын тұрақты тіркеске тіліміз өте бай. Тұрақты тіркестер тілдік
тұлғалар жүйесінде олармен жарыса қатар өмір сүріп, көп ғасырлар бойы
қалыптасып дайын күйінде қолданылатын тіркестерге айналған.
Тұрақты тіркестердің құрамындағы жеке сөздер сөйлемнің бөлек-бөлек
мүшесі болмай, сол тобымен бірақ мүшенің қызметін атқарып тұрады. Сонымен
қатар олар сөз тіркесінің бір-бір сыңары болып, күрделі сөз тіркестерінің
құрамында айтылады-дейді профессор М.Балақаев [19,32].
Фразеологизмдердің сөз тіркесіне қатысы жайлы қазақ тіл білімінде сөз
тіркестерін әр қырынан зерттеген ғалымдар С.Исаев, Ә.Аблақов, Е.Ағманов:
бұлар (фразалық тіркестер) сол тобымен сөз тіркесінің бір сыңары қызметін
атай алады дейді [20,18].
Тұрақты тіркестердің сөз тіркесінің қатысына ерекше ден қойып, жоғарыда
айтылғандарды профессор Т.Сайрамбаев былайша толықтырады: Фразеологиялық
единицалар сөйлемде сол тобымен жеке сөз таптарының қызметіне ұқсас
дәрежеде болады. Олар сол тобын жазбай өзара түйдекті тіркес тобын құрайды.
Сол түйдекті тобымен сөйлемдегі басқа сөздермен грамматикалық байланысқа
енеді. Сөз тіркесінің барлық байланысу формаларында жұмсалады [21,76].
Біз жоғарыда тұрақты тіркес (фразеологизм) пен сөз тіркесінің
айырмашылығына тоқталдық. Біздің қарастырып отырғанымыз тұрақты тіркестің
ішкі құрылымы.
Тұрақты тіркестер сөйлемге тұтасымен бір мүше болып енеді, сөз тіркесінің
бір сыңары болады, оның ішкі құрылымы дәл сөз тіркесі құрылымындай, сөз
тіркесінің тәсілдері мен формалары сияқты.
Фразеологизмдердің ішкі байланысу тәсілдерін, формаларын анықтау үшін сөз
тіркесінің байланысу тәсілдері мен формаларына сүйенеміз.
Тұрақты тіркестер сөздердің өзара байланысу амалдары, байланысу формалары
қазақ тілінің осы күнгі грамматикалық формаларынан алшақ кетпейді.
Сөйлем құрамындағы сөздер бір-бірімен қалай болса солай тіркесе салмайды.
Олардың тіркесуінде белгілі бір заңдылықтар болады. Ол біріншіден,
сөздердің грамматикалық сипаты негізінде сәйкестігі арқылы, екіншіден,
мағына жақындықтарына, мағына үйлесімділігіне орай тіркесу заңдылығы болса,
үшіншіден, грамматикалық сәйкестіктері мен мағынасы жағынан орайлас жатқан
сөздердің белгілі бір дәнекерлер, тәсілдер арқылы байланысқа ену заңдылығы
еді [22,26].
Фразеологизмдер контекстің әуеніне қарай өзгеруі я өзгермеуі жағынан екі
топқа бөлінеді: бір алуан фразеологизмдер контекстің аясында ешқандай
өзгеріске ұшырамай, өзінің дербес формасын сақтап отырса, бір қыдыру
фразеологизмдер (контекстің әуеніне қарай өзге сөздермен қатынасқа түсіп)
форма жағынан өзгеріп, қосымша, сүйемел сөз тіркестіру арқылы барып
қолданылады [4, 616] дейді, қазақ фразеологиясының негізін қалаушы І.
Кеңесбаев.
Фразеологизмдерде сөз тіркесін жасауда осы заңдылықтарға сүйенеді.
Тіркесетін сөздердің байланысы мағыналақ әрі синтаксистік бірлікте болу
үшін белгілі тәсілдер арқылы байланысқа түседі. Қазақ тілінің сөз тіркесі
синтаксисінде ондай амалдардың қатарына жалғаулар, сөздің орын тәртібі,
интонация және көмекші сөздер жатқызылады. Жалғаулар арқылы
байланыс–синтетикалық тәсіл, көмекші сөздер, интонация және сөздердің орын
тәртібі арқылы байланыс–аналитикалық тәсіл делініп жүр.
Фразеологизмдер бағыныңқы сыңарда басыңқымен аналитикалық және
синтетикалық тәсілмен байланысады.
Сөздердің өзара байланысу тәсілдері негізінде қалыптасқан синтаксистік
байланыс жүйесін сөздердің байланысу формалары дейміз.
Қазақ тіліндегі сөздердің синтаксистік байланысуы мыналар:
1) қиысу, 2) матасу, 3) меңгеру, 4) қабысу, 5) жанасу [17, 33].
Сөз тіркесуінің байланысу формалары жалпы түркі тілдеріндегі еңбектерде
бір қалыпқа түспеген. Орыс тілінде байланысу формасы деп үш түрін
көрсетеді: қиысу, меңгеру, қабысу.
Орыс тіліндегі қиысу формасы қазақ тіліндегі осы формамен сәйкес
келмейді. Түркі тілдеріндегі матасу формасы орыс тілі синтаксисінде жоқ
құбылыс. Ал жанасу формасын М.Балақаевтың өзі қабысудың алшақ тұрып
байланыс жасайтын бір түрі [6, 27] дейді. Қазақ тіл білімінде қиысу
байланысу формасын сөз тіркесі синтаксисінен алып тастауға болады деп те
айтылып жүр.
Біз фразеологизмдердің ішкі байланысу түрлерін мынадай бағытта
қарастырамыз: 1) іштей қиыса байланысқан фразеологизмдер; 2) іштей матаса
байланысқан фразеологизмдер; 3) іштей меңгеріле байланысқан
фразеологизмдер; 4) іштей қабыса байланысқан фразеологизмдер.
1.2 Іштей қиыса байланысқан фразеологизмдер
Қиысу–синтаксистік байланыстың жиі ұшырайтын бір түрі. Сөз тіркесінің
синтаксисі жайлы қазақ тіліне ғана емес, түркітану ғылымына сүбелі үлес
қосқан М.Балақаев былай дейді: Қиысу–сөйлемдегі бағыныңқы мүшенің
(баяндауыштың) басыңқы мүшеге (бастауышқа) грамматикалық тұлғасына не
грамматикалық мағынасына қарай тұлғаланып байланысуы) [15,44].
Ал Жай сөйлем синтаксисі еңбегінде Р.Әмір сөздердің байланысу
формалары бес түрлі: қиысу, матасу, меңгеру, қабысу, жанасу деп
М.Балақаевтың пікіріне сай атап отырмыз, бірақ түркі тіліндегі көптеген
еңбектерде сөз тіркесінің үш формасы аталады. Олар: қиысу, меңгеру, қабысу
дейді [19,21]. Автор әрі қарай меңгеру, қабысу, матасу амалдарына (автор
байланысу форма дегенді байланысу амалдары деп алады) жан-жақты
тоқталғанымен, қиысу жайлы ешқандай сөз қозғамайды.
Сөз тіркесін зерттеп жүрген Т.Сайрамбаев қиысу жайлы әр түрлі пікірлерді
талдай келіп, былай дейді: Қиысу–бастауыш пен баяндауыш арасында ғана жақ
және сан жағынан болады [21,18].
Қиысу әр түрлі екені белгілі. Мысалы, орыс тілінде род, жақ, сан жағынан,
анықтауыш анықтайтын сөзімен род, сан жағынан, септіктер арқылы қиысады.
Латын мен грек тілінде анықтауыштар анықтайтын сөзімен род, септік
жалғаулары арқылы қиысады да, бастауыш пен баяндауыш тек сан жағынан
қиысады. Ал қазақ тіліндегі қиысу бастауыш пен баяндауыштың арасында жүзеге
асады.
Бірақ Ж.Аймауытовтың романында өзара қиыса байланысқан бұл тұрақты
тіркестерді сөйлемде сөз тіркесінің бір сыңары ретінде сөйлем мүшесі болып
қолданған.
Іштей қиыса байланысқан фразеологизмдерді ішкі құрамындағы сөз таптары
ыңғайында үшке бөліп қарастырдық.
1)Іштей қиыса байланысқан фразеологизмдердің құрамы негізінен зат
есім мен етістіктен болады. Мысалы: бал тату (тәтті), көзі ашылу
(көкірегін, санасын ояту), құштар қылу (аңсату), мұршасы келмеу (мүмкіндігі
болмады), міз бақпау (бүлк еткен жоқ), күдер үзу (көңілі суыды), сөкет көру
(ерсі санау), бел байлау (тәуекел ету) т.б.
Осындай тұрақты тіркестер автор қолданысында былайша кездеседі.
Қарт Алтайдың қақ басында, алақанның аясында, бал татыған айна сулы,
түрі де аспан, сыры да аспан, шарап сулы марқакөлі (Ж Аймауытов 146б.).
Көршінің қатыны мен қожаның өсегі білінген соң, әкеміз шығарып
жіберіп, содан кейн көзіміз ашылды (Ж.Аймауытов 152б.).
Жұмбақ нәрсе адамды құштар қылмақ қой...? (Ж.Аймауытов 160б.).
Ақбілек үнін шығаруға мұршасы келмей, өлген кісідей отырған жерінде
сіресіп қалды (Ж.Аймауытов 380б.).
Торы шолақ міз бақпайды (Ж.Аймауытов 282б.).
Арамызда жүретін бала арқылы білуге, болмаса өзімен сөйлесуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz