Еңбек рыногын реттеу, рыноктың мәні, атқаратын қызметі туралы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І . Еңбек рыногын реттеу, рыноктың мәні, атқаратын қызметі
1.1 Еңбек рыногындағы мемлекеттің аралық қызметінің ролі ... ... ... 4
1.2 Қазақстан Республикасындағы халықтың еңбекпен қамтылуы ... 6
ІІ. Халықты жұмыспен қамту саясаты
2.1. Жұмыспен қамтудың бұрынғы және қазіргі теориясы ... ... ... ... 8
2.2 Еңбек рыногындағы жұмыс күші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
І . Еңбек рыногын реттеу, рыноктың мәні, атқаратын қызметі
1.1 Еңбек рыногындағы мемлекеттің аралық қызметінің ролі ... ... ... 4
1.2 Қазақстан Республикасындағы халықтың еңбекпен қамтылуы ... 6
ІІ. Халықты жұмыспен қамту саясаты
2.1. Жұмыспен қамтудың бұрынғы және қазіргі теориясы ... ... ... ... 8
2.2 Еңбек рыногындағы жұмыс күші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
Көп ғасырлық тарихы бар еңбек рыногының дамуы оның қызмет етуінің айтарлықтай ерекшеліктерін көрсетеді. Жалпы рынок мәселесі төңірегінде осы күнге дейін теориялық айтыстар толастамай келеді. Экономикалық әдебиеттер мен зерттеулерде «рынок» деген терминнің мәні осы күнге дейін толық ашыла қойған жоқ.
Көпшілігі рыноктық қатынасты стихиялық күштер үстемдік ететін ұйымдастырылмаған, у-шуы көп кәдімгі базармен теңесе, ал енді біразы рынокты экономиканы барлық ауруынан тез жазатын керемет «дәрі» деп те, немесе осы салада орын алып отырған олқылықтар мен қайшылықтарды тез реттейтін керемет «күш» деп те дәріптеуде.
Рыноктың атқаратын басты қызметтеріне өндіріс пен тұтынудың арақатынасын реттеу, ұдайы өндірістің үйлесімділігін қамтамасыз ету жатады.
Рынокты сапалы жақсы тауарлармен толтыру мен қызмет көрсетуді жақсарту, біздің әлеуметтік саясатымыздың басты міндеті. Ең бастысы реттелетін әлеуметтік рынокты дамыту алыпсатарлармен күрестегі жеңістің «Көлеңкелі экономиканы» жоюдың алғы шарттары.
Көпшілігі рыноктық қатынасты стихиялық күштер үстемдік ететін ұйымдастырылмаған, у-шуы көп кәдімгі базармен теңесе, ал енді біразы рынокты экономиканы барлық ауруынан тез жазатын керемет «дәрі» деп те, немесе осы салада орын алып отырған олқылықтар мен қайшылықтарды тез реттейтін керемет «күш» деп те дәріптеуде.
Рыноктың атқаратын басты қызметтеріне өндіріс пен тұтынудың арақатынасын реттеу, ұдайы өндірістің үйлесімділігін қамтамасыз ету жатады.
Рынокты сапалы жақсы тауарлармен толтыру мен қызмет көрсетуді жақсарту, біздің әлеуметтік саясатымыздың басты міндеті. Ең бастысы реттелетін әлеуметтік рынокты дамыту алыпсатарлармен күрестегі жеңістің «Көлеңкелі экономиканы» жоюдың алғы шарттары.
1. Я.Әубәкіров Экономикалық теория негіздері. Алматы 1998
2. Б.С.Мырзалиев, С.А.Қалтаева, Ғ.З.Успанова,
С.С Ыдырыс. Экономикалық теория. Түркістан 2006.
3. Я.Әубәкіров. Экономикалық теория. Алматы 1999
4. Н.Назарбаев. Қазақстан 2030. Алматы 1997
5. А.С.Булатова. Экономика. Москва 1997
6. О.Қалдыбаев, А.Темирбаев Экономика. Алматы 1997
7. Н.Назарбаев. Қазақстан 2030. Алматы 1997
2. Б.С.Мырзалиев, С.А.Қалтаева, Ғ.З.Успанова,
С.С Ыдырыс. Экономикалық теория. Түркістан 2006.
3. Я.Әубәкіров. Экономикалық теория. Алматы 1999
4. Н.Назарбаев. Қазақстан 2030. Алматы 1997
5. А.С.Булатова. Экономика. Москва 1997
6. О.Қалдыбаев, А.Темирбаев Экономика. Алматы 1997
7. Н.Назарбаев. Қазақстан 2030. Алматы 1997
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І . Еңбек рыногын реттеу, рыноктың мәні, атқаратын қызметі
1.1 Еңбек рыногындағы мемлекеттің аралық қызметінің ролі ... ... ... 4
1.2 Қазақстан Республикасындағы халықтың еңбекпен қамтылуы ... 6
ІІ. Халықты жұмыспен қамту саясаты
2.1. Жұмыспен қамтудың бұрынғы және қазіргі
теориясы ... ... ... ... 8
2.2 Еңбек рыногындағы жұмыс күші
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 22
Кіріспе
Көп ғасырлық тарихы бар еңбек рыногының дамуы оның қызмет етуінің
айтарлықтай ерекшеліктерін көрсетеді. Жалпы рынок мәселесі төңірегінде осы
күнге дейін теориялық айтыстар толастамай келеді. Экономикалық әдебиеттер
мен зерттеулерде рынок деген терминнің мәні осы күнге дейін толық ашыла
қойған жоқ.
Көпшілігі рыноктық қатынасты стихиялық күштер үстемдік ететін
ұйымдастырылмаған, у-шуы көп кәдімгі базармен теңесе, ал енді біразы
рынокты экономиканы барлық ауруынан тез жазатын керемет дәрі деп те,
немесе осы салада орын алып отырған олқылықтар мен қайшылықтарды тез
реттейтін керемет күш деп те дәріптеуде.
Рыноктың атқаратын басты қызметтеріне өндіріс пен тұтынудың
арақатынасын реттеу, ұдайы өндірістің үйлесімділігін қамтамасыз ету жатады.
Рынокты сапалы жақсы тауарлармен толтыру мен қызмет көрсетуді
жақсарту, біздің әлеуметтік саясатымыздың басты міндеті. Ең бастысы
реттелетін әлеуметтік рынокты дамыту алыпсатарлармен күрестегі жеңістің
Көлеңкелі экономиканы жоюдың алғы шарттары.
І. Еңбек рыногын реттеу, рыноктың мәні, атқаратын қызметі.
1.1 Еңбек рыногындағы мемлекеттің аралық қызметінің ролі.
Еңбек рыногы өндірістің тиімділігін өсіруге, ғылыми – техникалық
прогресті жеделдетуге осы негізде еңбекшілердің тұрмыс дәрежесін елеулі
көтеруге көмектеседі. Еңбек рыногы жұмыс орны мен кәсіпті таңдауға, өмір
салтын қалыптастыруға, адамның экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз етуге
жол ашады. Еңбек рыногы асқан жауапкершілікті, жинақтылықты, тәртіпті қажет
етеді. Мемлекет әр адамға нақтылы жұмыс орнын дайындау міндетінен арылады,
сонымен әр адам өзіне лайықты еңбек орнын таңдап алуға ерікті. Мемлекеттің
міндеті – еңбекшілерге тиімді еңбек етуіне қолайлы жағдай жасаумен бірге
уақытша жұмыссыз қалғандарға әлеуметтік жәрдем жасау, оларды барынша қолдау
және қорғау.
Еңбек рыногы туралы сөз болғанда жұмысқа тарту теориясында жаңа
көзқарас пайда болғанын атау керек. Кеңестік қоғамтану, экономикалық
әдебиеттерде ондаған жылдар бойы социализм жағдайында жұмыссыздар болмайды,
бұл социализмнің капитализммен салыстырғандағы белгілі бір артықшылығы
деген қағида берік орын алып келді.
Рынок қазіргі кезде кәсіподақ, мемлекет және корпорациялар тарапынан
реттеушілік ықпалына ұшырауда. Тағы бір атап өтетін жай осы рынокты реттеу
мұндағы тауарлардың ерекшеліктерімен жеңілдеу жүреді.
Еңбек рыногындағы әрекет ететін заңдар көрінісі ерекше сипатта болады.
Мұның себебі жұмыс күшін сатып алу, сату әр түрлі мерзімді еңбек шарты
түрінде жалдау негізінде жүреді. Сондықтан жекелеген жұмысшылар еңбек
рыногының жағдайынан тұрақты тәуелсізділікте болмайды. Еңбек келісінде
көрсетілген уақытша сатушы ағымдағы рынок конъюктурасынан шығып қалады.
Сонымен қатар еңбек келісімінде өндіріс тиімділігімен байланысты
экономикалық мәселелермен қатар саяси әлеуметтік, моральды – этикалық
жақтарына да ерекше көңіл бөлінеді.
Еңбек рыногын реттеу еңбекке деген сұраныс пен ұсынысқа әсер етуді
қамтиды. Реттеу объектілері жалақы жұмыс аптасының ұзақтығы, демалыс,
жұмысқа алу және босату, әлеуметтік қорғаудың түрлері және т.б.
Қазіргі рынок өзіне мемлекеттің де ықпалын сезінуде. Мемлекеттің заң
шығару қабілеті еңбек қатынастарының заңсыз қырларын қамтиды. Ол тек
экономиканың мемлекеттік секторындағы жұмыс күшіне сұранысты анықтап қана
қоймай, сонымен қатар жеке саланы да реттейді, сөйтіп ұлттық экономика
деңгейінде еңбекке жалдаудың негізгі көлемін анықтайды.
Еңбек рыногына мемлекеттік әлеуметтік бағдарламасының (табысы аз
отбасыларына көмек, жұмыссыздарға жәрдем, әр түрлі әлеуметтік төлемдер,
зейнеткерлерді қамсыздандыру және т.б.) үлкен әсері бар. Бұл бағдарламалар
жоғары нарықтың қысымында тұрған еңбекшілердің әлеуметтік – экономикалық
жағдайын тұрақтандырып, рыноктың механизмінің ауырлық тудыратын жақтарын
жақсартады. Нәтижесінде жұмысшы күші бағасының ерекше элементі көрінеді. Ол
еңбек рыногының қызметіне тікелей байланысты емес, одан тыс принциптерден
пайда болады.
1.2 Қазақстан Республикасындағы халықтың еңбекпен қамтылуы.
Еңбек рыногындағы мемлекеттің аралық қызметінің де ролі маңызды
мемлекет жұмыс орындарын іздестіріп табады. Жалпы еңбекке орналастыру
жөнінде информациялық орталық құрады. Жұмысшыны оқыту және қайта оқытудың
мемлекеттік жүйесі оларды өзгертіп отыратын рынок талаптарына, тез
үйренуіне көмектеседі.
Еңбек рыногын реттеуде еңбек биржасының алатын орны ерекше. Еңбек
биржасы – ол жұмысшылар мен кәсіпкерлер жұмыс күшін сатып алу, сату ісін
жүргізгенде және жұмыссыздықты тіркегенде аралық қызмет атқаратын мекеме.
Алғашқы еңбек баржилары ХІХ ғасырдың бірінші жартысында ашылды. Ресейде
еңбек биржасы ХІХ ғасырдың басында пайда болды. Олар ірі өнеркәсіп
орталықтарында, атап айтқанда, Москва, Петербург, Рига, одесса сияқты
қалаларда құрылды. Ресейде еңбек биржаларымен қатар 1917 жылға дейін ақылы,
жеке аралық конторлар қанат жайды. Бұл күндері еңбек биржасы қызметін
негізінен мемлекеттік еңбек биржалары атқарады, оларды жұмыспен қамту
бюролары деп атайды және олар еңбек министрлігіне қарайды.
Еңбекпен қамтамасыз етудің мемлекеттік бюросы мысалы, мынадай
міндеттер атқарады: біріншіден, жұмыссыздарды еңбекпен қамтып,
мамандықтарын өзгерткісі келгендерге көмектесуде аралық қызмет етеді;
екіншіден, жұмыс күшіне сұраныс пен ұсынысты зерттейді; үшіншіден, кәсіпке
қажеттілік туралы информация береді; төртіншіден, жастарды жаңа кәсіпке
баулиды және әзірлейді. Мемлекеттің еңбек биржаларымен қатар әр түрлі
мамандықтар бойынша жұмысшыларды жалдаудың ақылы жеке агенттіктері де бар.
Кәсіподақтардың, жастардың діни ұйымдарының жанында еңбекке
орналастырудың аралық бюролары жайына еңбек биржалары айтарлықтай ықпал ете
алмай отыр. Еңбек биржалары беретін жұмысқа жіберу қағаздары кәсіпкерлер
үшін міндеттеме бола алмайды. Көптеген кәсіпкерлер жұмысшыларды өздерінің
кәсіпорындарындағы кадр бөлімі арқылы жалдап, жоғары маман жұмысшылардың
еңбек биржасының қызметін пайдаланбай, тікелей кәсіпорындармен байланысты.
80-жылдардың ортасында еңбек рыноктарын реттеуде елеулі өзгерістер
болды. Мұның өзі батыстың көптеген дамыған елдерінде неоконсервативтік
теориялық концепцияның өмірге нақты енуімен де байланысты еді.
Неоконсервативтік теоирялық көзқарас бойынша еңбек рыногын реттеу өзінің
икемділігінен айырылып, рынок болудан қалған. Оның теңдігінің бұзылуы
тұрақты сипат алған, мұның себебі әрекет ету механизміне реттеуші
субъектілердің араласуы шектен тыс болған. Мұның нәтижесінде экономикалық
өмір өндірістің тиімділігінің нашар өсуімен, тұрақты және кең көлемдегі
жұмыссыздықпен сипатталады. Жағдайдың одан әрі шиеленісуіне ғылыми –
техникалық прогресті жеделдету мен оның жаңа түрлері, сыртқы және ішкі
рыноктағы бәсекенің күшеюі жұмыс күшіне ерекше талаптар қойды. Ол жаңа
жағдайда жоғары кәсіптік мамандық дәрежесін көтеріп, аймақтық, тіпті
халықаралық деңгейге жоғарыландыруы қажет. Мұндай нәтижеге
неоконсерватистердің пікірінше, кәсіподақ пен мемлекеттің рынокқа тосқауыл
қойған жағдайында жету мүмкін емес.
ІІ. Халықты жұмыспен қамту саясаты
2.1. Жұмыспен қамтудың бұрынғы және қазіргі теориясы
Жұмыссыздық – экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі
тарихындағы ең өткір мәселелерінің бірі. Жұмыссыздықты әр түрлі мектеп
өкілдері әр түрлі түсіндіреді. Мысалы, мальтузиандық теория жұмыссыздықтың
пайда болуын тұрғындардың тым артып кетуімен түсіндіреді. Кейнстік теория
бұл құбылысты рыноктық сұраныстың жетіспегендігімен түсіндіреді, еркін
кәсіпкерлік мектебінің теориясы- жұмыссыздық жалақы деңгейінің
жоғарылауымен туындайтынын айтады, яғни ол еркін болып табылады. Еркін
кәсіпкерлік теориясы қазіргі өкілдері- монетаристер- осы көзқарасты
қолдады.
К. Маркстың қорлану теориясы мен қазіргі технологиялық теория
жұмыссыздықтың болуын біріншіден- капиталдың қорлануымен, екіншіден,-
техника прогрессімен болатындығын көрсетеді.
Мальтузиандық теорияны ағылшын экономисі Томас Роберт Мальтус (1766-
1834ж.ж) жасаған. Ол 1798жылы ˝ Халық саны туралы заңның тәжірибесі ˝
кітабын шығарған. Онда ол былай жазған: Жер шарындағы тұрғындар
геометриалық прогрессиямен өседі: яғни әрбір 25 жылда 2 есе өседі; ал өмір
сүру жабдығы тек арифметикалық прогрессиямен өседі : халық саны
1,2,4,8,16,32ж.т.б., ал өмір сүру жабдығы 1,2,3,4,5ж.т.б.
Ол халық санының және өмір сүру әдісінің өсу қарқыны жоғарыдағы
көрсетілген есеппен салыстыра отырып мынадай қорытындыға келген:
тұрғындардың жоғары қарқынмен өсуі қайыршылық пен жұмыссыздықтың себеп-
салдары болып табылады.
Тұрғындардың қарқынды өсуін Мальтус ( әрбір 25жылда 2 есе өсуі)
17-ші ғасырда АҚШ-да тұрғындар саны тек табиғи өсіммен ғана емес, Еуропадан
иммигранттар легінің келуімен де өскенің ескермеді.
Қазіргі жағдайда адамзаттың өмір сүру әдісінің тұрғындар
қарқынының тез өсуінен қалмауы үшін мүмкіндіктер көп. Бұл туралы ағылшын
экономисі Джон Бернал өзінің 1954 жылы шыққан ˝ Қоғам тарихындағы ғылым ˝
кітабында былай жазған : ˝Қазіргі уақытта атом ядросының бөлінуі
негізіндеге ядролық энергия алынды және оны ядролық синтезден тіпті көп
мөлшерде күтуге толық негіз бар , себебі тамақ өндірісін ары дамытудың
шексіз екенін көрсетеді.
Ағылшын экономисі Джон Кейнетің баяндауынша, жұмыссыздық дұл тауарға
сүранымның төлем қабілеттілігінің жеткіліксіздігі мен жалақының өте
жоғарылауының салдары деп түсіндірді. Төлем сұранымының жеткіліксіздігін ол
адамдардың қор жинауға бейімділігімен және күрделі қаржыға ынталандырудың
әлсіздігімен түсіндіреді. Оның ойынша, толық жұмыстылықпен қамтамасыз етуге
болады, ол үшін адамдардың қор жинауға бейімділігін жою қажет және жұмыс
орнын құру үшін жоғарғы деңгейлі күрделі қаржыны қарастырған дұрыс.
Батыс мектебінің өкілдері ХХ-шы ғасырдың 30-шы жылдарына
дейін жұмыссыздықты дәстүрлі түсіндірумен, яғни жұмыссыздық –жолдамалы
жұмыскердің өзінше еркін талдауы деп есептеледі. Жұмысшылар шектен тыс
жоғары жалақы талап етеді, сондықтан жұмыс күшіне сұраным төмендейді.
Бұл теорияны ағылшын экономисі Кембридж университетінің професоры
А. Пигу өте дәйектілікпен жасады . Ол өзінің ойын 1923 жылы шыққан
˝ Жұмыссыздық теориясы ˝ кітабында баяндады . Алайда ХХ- шы ғасырдың
30- шы жылдарындағы жаппай жұмыссыздық кезінде бұл позицияның дұрыс
еместігі барынша айқындала түсті .
Қазіргі жағдайда “ монетарлық теория ” өзі туралы
барынша айқын көрсете білуде . Осы теорияны жақтаушылар жұмыссыздық
себебін мемлекеттің ақша саяасатын дұрыс жүргізбеуінде екендігімен
түсіндіреді. Ақша массасын дұрыс түсіндіре отырып, өндіріс процессін
реттеуге болады. Олардың ойынша, түзу инфляция өндірісті
ынталандырады және жұмыссыздықты басады. Мысалы , Жаңа Зеландиялық
экономист Олбен Филлипс ( 1914ж.ж) осы тәуелділікті математикалық
тілде қисық түрде көрсетіп кейінірек ол “Филлипс қисығы ” деп
аталады .
Ауыл шаруашылығында жұмыспен қамту АҚШ- да 1955 жылы 6,5
млн адамнан 1990 жылы 3,2млн адамға қысқарды , ал қызмет көрсету
саласында 1955 жылы 30,1 млн адамнан 1990 жылы 85,3 млн адамға
артып , жалпы жұмыспен қамтылғандардың 75 пайызын құрады . Кәсіби
құрылымда ой еңбегімен айналысатын жұмыскерлер арта түсті . Олар
1991 жылы барлық жұмыспент қамтылған жұмыс күшінің 51 пайызын
құрады .
Біліктілік құрылымында жұмыс күші білім деңгейінің өскендігін
көрсетті. АҚШ- да 1970 -1992 жылдардың аралығында орташа білім алған
адамдардың саны өсті және жұмыс күшүінің жоғары білім алғандар
мен толық алмағандар 21% - дан 38 % - ға үлесі артты.
Демографиялық құрылым бойынша әйелдерді жұмыс күші құрылымына
тезірек тарту байқалады . АҚШ – да әйелдердің экономикалық деңгейге
қатысуы 1980 жылы 34% - дан 1992 жылы 60% - ке өсті .
ҚР –да осы уақытқа дейін еңбек нарқы болған жоқ . Рыноктық
экономикаға көшу осындай нарықтың болуын қарастырады .Еңбек рыногы -
бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату - сатып алу туралы экономикалық
қатынастардың жүйесі . Еңбектің тікелей әсер етуінің арқасында
жоғарғы біліктілікті еңбектің дәрежесі көтеріледі , әрбір жұмыс орнының
бағасы өседі , жұмыскерлерге және оның еңбегіне талап күшейеді .
Еңбек рыногында өте қабілетті және іскер жұмыскерлерге қатаң әр
қатал талдау жүргізіледі . Рынок еңбекке қабілетсіздерді , жалқау ,
әлсіздерді ешқашан аямайды . Ол еңбектің жоғарғы шапшаңдығын қамтамасыз
етіп , іскерлік пен бастамашылдықты ынталандырады .
ҚР – дағы қалыптасып отырған еңбек рыногы нақты еңбек
рыногынан өзгешелеу . Мұнда әзірше жұмыс күшін еркін сату жүзеге
аспай тұр және оның болуы әкімшілік құқықтық және экономикалық
факторлармен шектелуде: Әлі де болса паспорттық құжаттық режим
сақталуда , жұмыс күшінің еркін аумақтық құйылуын тоқтатып нақты
тұрған жай нарығы болмай тұр . Мысалы , көмір және тау –кен өндіру ,
мұнай өңдеу аудандарында ерлер еңбегі басымдау . Себебі мұнда
әйелдер еңбегін қолданатын кәсіпорындар нашар дамыған , осыдан
байқалатыны елдегі жұмыссыздардың 3 -тен 2- сін әйелдер құрайды .
Республикада 1991 жылы алғаш рет жұмыссыздар тіркеліп ,
олар 4000- нан астам адамды құрады оның ішінде 75 % әйелдер болды .
Ал, 2000 жылы жұмыссыздардың арнайы тіркелген саны 247,6 мың
адам болды . Алдағы жылдары тіркелетін жұмыссыздар саны бірнеше
мыңға ұлғаюы мүмкін . Бұл процесске мемлекет дайындалғаны жөн және
әлемдік тәжерибелерге сүйене отырып , оны реттеуді үйренген дұрыс .
Тұрғындарды еңбекпен қамтудың мемлекеттік реттеу механизмі құқықтық
негіздегі, арнайы мекемелер бөлімшелерін , экономикалық тетіктер
жүйесін ендіреді. Осы жағдайды мемлекет әлеуметтік саясатында
мінлдетті шараларды жүргізуге міндетті : әсіресе, жұмыссыздарға
жәрдем төлеу біліктілікті арттыру мен жаңа жұмыс орындарын құру
және әлеуметтік саясат және т.б.
Жұмыссыздық мәселесін шешуде ерекше орынды еңбек
биржалары ( тұрғындарды жұмыспен қамту орталығы ) алады . Еңбек
биржасы – бұл тұрақты негізде қызмет жасайтын мекеме , мұнда еңбекті
жалдау кезінде жұмыскер мен кәсіпкер арасындағы делдалдық іс -
әрекет жүзеге асады .
Бүгінгі қалыптасқан шындық барлық еңбек нарығы
элементтерінің қайтадан пайда болу қажеттілігін алға тартуда .
Қазақстанда тұрғындарды жаппай жұмыспен қамту орталығы 1991 – ші
жылы 1 шілдеден бастап жұмыс істей бастады . Қазіргі кезде мұндай
биржалар орны өсіп келеді . Қоғамдық қатынастары дамыған елде еңбек
биржасы алғашқыда гуманитарлық институт ретінде пайда болып , оның
мақсаты жұмыссыздарға көмек көрсету еді . Уақыт өте келе және бұл
елдегі еңбек қатынастарының дамуына сай олардың қызметтері мен
міндеттері өзгереді . Соңғы жылдағы еңбек биржасы еңбек нарығын
реттеудің иаңызды инструменті болып , жұмыспен қамту саясатын жасап
әрі оны өмірге ендірді . Мұндай биржалардың бүгінгі кездегі негізгі
қызметі мынау болып табылады : еңбек нарығындағы сұраным мен
ұсыным реттей білу , жұмыссыздар санын есепке алу , бос жұмыс орнын
тіркеу , жұмысты ауыстыратын және жұмысқа тұрғысы келетін адамдарға
ақпарат беру , жұмыс іздеген мамандарды оқытуды ұйымдастыру және
жаңа дайындықтан өткізу , жастар арасында кәсіби бағдар жүргізу ,
адамдарды жұмысқа орналастыру кезінде делдалдық іс атқару және
жұмыссыздарға жәрдем ақы төлеу болмақ .
Мемлекет кәсіпорын және ұйымдастыру мүдесін ескере
отырып биржа арқылы еңбек нарығына әсер етеді . Еңбек биржасы
берген жұмысқа жолдама кәсіпкер үшін ұсыныс болып табылады . Себебі
олар кімді аламын десе де таңдау еркіне құқылы және өзінің
кадрлар бөлімі арқылы жұмыскерді жалдауға мүмкіндігі бар .
Экономикасы дамыған елдер кәсіпорын компаниясында жұмыс күшін жалдау
екі жағдайды ескре отырып жүргізіледі :
- біріншіден , фирманың ағындағы тұтыныстарын , ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І . Еңбек рыногын реттеу, рыноктың мәні, атқаратын қызметі
1.1 Еңбек рыногындағы мемлекеттің аралық қызметінің ролі ... ... ... 4
1.2 Қазақстан Республикасындағы халықтың еңбекпен қамтылуы ... 6
ІІ. Халықты жұмыспен қамту саясаты
2.1. Жұмыспен қамтудың бұрынғы және қазіргі
теориясы ... ... ... ... 8
2.2 Еңбек рыногындағы жұмыс күші
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 22
Кіріспе
Көп ғасырлық тарихы бар еңбек рыногының дамуы оның қызмет етуінің
айтарлықтай ерекшеліктерін көрсетеді. Жалпы рынок мәселесі төңірегінде осы
күнге дейін теориялық айтыстар толастамай келеді. Экономикалық әдебиеттер
мен зерттеулерде рынок деген терминнің мәні осы күнге дейін толық ашыла
қойған жоқ.
Көпшілігі рыноктық қатынасты стихиялық күштер үстемдік ететін
ұйымдастырылмаған, у-шуы көп кәдімгі базармен теңесе, ал енді біразы
рынокты экономиканы барлық ауруынан тез жазатын керемет дәрі деп те,
немесе осы салада орын алып отырған олқылықтар мен қайшылықтарды тез
реттейтін керемет күш деп те дәріптеуде.
Рыноктың атқаратын басты қызметтеріне өндіріс пен тұтынудың
арақатынасын реттеу, ұдайы өндірістің үйлесімділігін қамтамасыз ету жатады.
Рынокты сапалы жақсы тауарлармен толтыру мен қызмет көрсетуді
жақсарту, біздің әлеуметтік саясатымыздың басты міндеті. Ең бастысы
реттелетін әлеуметтік рынокты дамыту алыпсатарлармен күрестегі жеңістің
Көлеңкелі экономиканы жоюдың алғы шарттары.
І. Еңбек рыногын реттеу, рыноктың мәні, атқаратын қызметі.
1.1 Еңбек рыногындағы мемлекеттің аралық қызметінің ролі.
Еңбек рыногы өндірістің тиімділігін өсіруге, ғылыми – техникалық
прогресті жеделдетуге осы негізде еңбекшілердің тұрмыс дәрежесін елеулі
көтеруге көмектеседі. Еңбек рыногы жұмыс орны мен кәсіпті таңдауға, өмір
салтын қалыптастыруға, адамның экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз етуге
жол ашады. Еңбек рыногы асқан жауапкершілікті, жинақтылықты, тәртіпті қажет
етеді. Мемлекет әр адамға нақтылы жұмыс орнын дайындау міндетінен арылады,
сонымен әр адам өзіне лайықты еңбек орнын таңдап алуға ерікті. Мемлекеттің
міндеті – еңбекшілерге тиімді еңбек етуіне қолайлы жағдай жасаумен бірге
уақытша жұмыссыз қалғандарға әлеуметтік жәрдем жасау, оларды барынша қолдау
және қорғау.
Еңбек рыногы туралы сөз болғанда жұмысқа тарту теориясында жаңа
көзқарас пайда болғанын атау керек. Кеңестік қоғамтану, экономикалық
әдебиеттерде ондаған жылдар бойы социализм жағдайында жұмыссыздар болмайды,
бұл социализмнің капитализммен салыстырғандағы белгілі бір артықшылығы
деген қағида берік орын алып келді.
Рынок қазіргі кезде кәсіподақ, мемлекет және корпорациялар тарапынан
реттеушілік ықпалына ұшырауда. Тағы бір атап өтетін жай осы рынокты реттеу
мұндағы тауарлардың ерекшеліктерімен жеңілдеу жүреді.
Еңбек рыногындағы әрекет ететін заңдар көрінісі ерекше сипатта болады.
Мұның себебі жұмыс күшін сатып алу, сату әр түрлі мерзімді еңбек шарты
түрінде жалдау негізінде жүреді. Сондықтан жекелеген жұмысшылар еңбек
рыногының жағдайынан тұрақты тәуелсізділікте болмайды. Еңбек келісінде
көрсетілген уақытша сатушы ағымдағы рынок конъюктурасынан шығып қалады.
Сонымен қатар еңбек келісімінде өндіріс тиімділігімен байланысты
экономикалық мәселелермен қатар саяси әлеуметтік, моральды – этикалық
жақтарына да ерекше көңіл бөлінеді.
Еңбек рыногын реттеу еңбекке деген сұраныс пен ұсынысқа әсер етуді
қамтиды. Реттеу объектілері жалақы жұмыс аптасының ұзақтығы, демалыс,
жұмысқа алу және босату, әлеуметтік қорғаудың түрлері және т.б.
Қазіргі рынок өзіне мемлекеттің де ықпалын сезінуде. Мемлекеттің заң
шығару қабілеті еңбек қатынастарының заңсыз қырларын қамтиды. Ол тек
экономиканың мемлекеттік секторындағы жұмыс күшіне сұранысты анықтап қана
қоймай, сонымен қатар жеке саланы да реттейді, сөйтіп ұлттық экономика
деңгейінде еңбекке жалдаудың негізгі көлемін анықтайды.
Еңбек рыногына мемлекеттік әлеуметтік бағдарламасының (табысы аз
отбасыларына көмек, жұмыссыздарға жәрдем, әр түрлі әлеуметтік төлемдер,
зейнеткерлерді қамсыздандыру және т.б.) үлкен әсері бар. Бұл бағдарламалар
жоғары нарықтың қысымында тұрған еңбекшілердің әлеуметтік – экономикалық
жағдайын тұрақтандырып, рыноктың механизмінің ауырлық тудыратын жақтарын
жақсартады. Нәтижесінде жұмысшы күші бағасының ерекше элементі көрінеді. Ол
еңбек рыногының қызметіне тікелей байланысты емес, одан тыс принциптерден
пайда болады.
1.2 Қазақстан Республикасындағы халықтың еңбекпен қамтылуы.
Еңбек рыногындағы мемлекеттің аралық қызметінің де ролі маңызды
мемлекет жұмыс орындарын іздестіріп табады. Жалпы еңбекке орналастыру
жөнінде информациялық орталық құрады. Жұмысшыны оқыту және қайта оқытудың
мемлекеттік жүйесі оларды өзгертіп отыратын рынок талаптарына, тез
үйренуіне көмектеседі.
Еңбек рыногын реттеуде еңбек биржасының алатын орны ерекше. Еңбек
биржасы – ол жұмысшылар мен кәсіпкерлер жұмыс күшін сатып алу, сату ісін
жүргізгенде және жұмыссыздықты тіркегенде аралық қызмет атқаратын мекеме.
Алғашқы еңбек баржилары ХІХ ғасырдың бірінші жартысында ашылды. Ресейде
еңбек биржасы ХІХ ғасырдың басында пайда болды. Олар ірі өнеркәсіп
орталықтарында, атап айтқанда, Москва, Петербург, Рига, одесса сияқты
қалаларда құрылды. Ресейде еңбек биржаларымен қатар 1917 жылға дейін ақылы,
жеке аралық конторлар қанат жайды. Бұл күндері еңбек биржасы қызметін
негізінен мемлекеттік еңбек биржалары атқарады, оларды жұмыспен қамту
бюролары деп атайды және олар еңбек министрлігіне қарайды.
Еңбекпен қамтамасыз етудің мемлекеттік бюросы мысалы, мынадай
міндеттер атқарады: біріншіден, жұмыссыздарды еңбекпен қамтып,
мамандықтарын өзгерткісі келгендерге көмектесуде аралық қызмет етеді;
екіншіден, жұмыс күшіне сұраныс пен ұсынысты зерттейді; үшіншіден, кәсіпке
қажеттілік туралы информация береді; төртіншіден, жастарды жаңа кәсіпке
баулиды және әзірлейді. Мемлекеттің еңбек биржаларымен қатар әр түрлі
мамандықтар бойынша жұмысшыларды жалдаудың ақылы жеке агенттіктері де бар.
Кәсіподақтардың, жастардың діни ұйымдарының жанында еңбекке
орналастырудың аралық бюролары жайына еңбек биржалары айтарлықтай ықпал ете
алмай отыр. Еңбек биржалары беретін жұмысқа жіберу қағаздары кәсіпкерлер
үшін міндеттеме бола алмайды. Көптеген кәсіпкерлер жұмысшыларды өздерінің
кәсіпорындарындағы кадр бөлімі арқылы жалдап, жоғары маман жұмысшылардың
еңбек биржасының қызметін пайдаланбай, тікелей кәсіпорындармен байланысты.
80-жылдардың ортасында еңбек рыноктарын реттеуде елеулі өзгерістер
болды. Мұның өзі батыстың көптеген дамыған елдерінде неоконсервативтік
теориялық концепцияның өмірге нақты енуімен де байланысты еді.
Неоконсервативтік теоирялық көзқарас бойынша еңбек рыногын реттеу өзінің
икемділігінен айырылып, рынок болудан қалған. Оның теңдігінің бұзылуы
тұрақты сипат алған, мұның себебі әрекет ету механизміне реттеуші
субъектілердің араласуы шектен тыс болған. Мұның нәтижесінде экономикалық
өмір өндірістің тиімділігінің нашар өсуімен, тұрақты және кең көлемдегі
жұмыссыздықпен сипатталады. Жағдайдың одан әрі шиеленісуіне ғылыми –
техникалық прогресті жеделдету мен оның жаңа түрлері, сыртқы және ішкі
рыноктағы бәсекенің күшеюі жұмыс күшіне ерекше талаптар қойды. Ол жаңа
жағдайда жоғары кәсіптік мамандық дәрежесін көтеріп, аймақтық, тіпті
халықаралық деңгейге жоғарыландыруы қажет. Мұндай нәтижеге
неоконсерватистердің пікірінше, кәсіподақ пен мемлекеттің рынокқа тосқауыл
қойған жағдайында жету мүмкін емес.
ІІ. Халықты жұмыспен қамту саясаты
2.1. Жұмыспен қамтудың бұрынғы және қазіргі теориясы
Жұмыссыздық – экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі
тарихындағы ең өткір мәселелерінің бірі. Жұмыссыздықты әр түрлі мектеп
өкілдері әр түрлі түсіндіреді. Мысалы, мальтузиандық теория жұмыссыздықтың
пайда болуын тұрғындардың тым артып кетуімен түсіндіреді. Кейнстік теория
бұл құбылысты рыноктық сұраныстың жетіспегендігімен түсіндіреді, еркін
кәсіпкерлік мектебінің теориясы- жұмыссыздық жалақы деңгейінің
жоғарылауымен туындайтынын айтады, яғни ол еркін болып табылады. Еркін
кәсіпкерлік теориясы қазіргі өкілдері- монетаристер- осы көзқарасты
қолдады.
К. Маркстың қорлану теориясы мен қазіргі технологиялық теория
жұмыссыздықтың болуын біріншіден- капиталдың қорлануымен, екіншіден,-
техника прогрессімен болатындығын көрсетеді.
Мальтузиандық теорияны ағылшын экономисі Томас Роберт Мальтус (1766-
1834ж.ж) жасаған. Ол 1798жылы ˝ Халық саны туралы заңның тәжірибесі ˝
кітабын шығарған. Онда ол былай жазған: Жер шарындағы тұрғындар
геометриалық прогрессиямен өседі: яғни әрбір 25 жылда 2 есе өседі; ал өмір
сүру жабдығы тек арифметикалық прогрессиямен өседі : халық саны
1,2,4,8,16,32ж.т.б., ал өмір сүру жабдығы 1,2,3,4,5ж.т.б.
Ол халық санының және өмір сүру әдісінің өсу қарқыны жоғарыдағы
көрсетілген есеппен салыстыра отырып мынадай қорытындыға келген:
тұрғындардың жоғары қарқынмен өсуі қайыршылық пен жұмыссыздықтың себеп-
салдары болып табылады.
Тұрғындардың қарқынды өсуін Мальтус ( әрбір 25жылда 2 есе өсуі)
17-ші ғасырда АҚШ-да тұрғындар саны тек табиғи өсіммен ғана емес, Еуропадан
иммигранттар легінің келуімен де өскенің ескермеді.
Қазіргі жағдайда адамзаттың өмір сүру әдісінің тұрғындар
қарқынының тез өсуінен қалмауы үшін мүмкіндіктер көп. Бұл туралы ағылшын
экономисі Джон Бернал өзінің 1954 жылы шыққан ˝ Қоғам тарихындағы ғылым ˝
кітабында былай жазған : ˝Қазіргі уақытта атом ядросының бөлінуі
негізіндеге ядролық энергия алынды және оны ядролық синтезден тіпті көп
мөлшерде күтуге толық негіз бар , себебі тамақ өндірісін ары дамытудың
шексіз екенін көрсетеді.
Ағылшын экономисі Джон Кейнетің баяндауынша, жұмыссыздық дұл тауарға
сүранымның төлем қабілеттілігінің жеткіліксіздігі мен жалақының өте
жоғарылауының салдары деп түсіндірді. Төлем сұранымының жеткіліксіздігін ол
адамдардың қор жинауға бейімділігімен және күрделі қаржыға ынталандырудың
әлсіздігімен түсіндіреді. Оның ойынша, толық жұмыстылықпен қамтамасыз етуге
болады, ол үшін адамдардың қор жинауға бейімділігін жою қажет және жұмыс
орнын құру үшін жоғарғы деңгейлі күрделі қаржыны қарастырған дұрыс.
Батыс мектебінің өкілдері ХХ-шы ғасырдың 30-шы жылдарына
дейін жұмыссыздықты дәстүрлі түсіндірумен, яғни жұмыссыздық –жолдамалы
жұмыскердің өзінше еркін талдауы деп есептеледі. Жұмысшылар шектен тыс
жоғары жалақы талап етеді, сондықтан жұмыс күшіне сұраным төмендейді.
Бұл теорияны ағылшын экономисі Кембридж университетінің професоры
А. Пигу өте дәйектілікпен жасады . Ол өзінің ойын 1923 жылы шыққан
˝ Жұмыссыздық теориясы ˝ кітабында баяндады . Алайда ХХ- шы ғасырдың
30- шы жылдарындағы жаппай жұмыссыздық кезінде бұл позицияның дұрыс
еместігі барынша айқындала түсті .
Қазіргі жағдайда “ монетарлық теория ” өзі туралы
барынша айқын көрсете білуде . Осы теорияны жақтаушылар жұмыссыздық
себебін мемлекеттің ақша саяасатын дұрыс жүргізбеуінде екендігімен
түсіндіреді. Ақша массасын дұрыс түсіндіре отырып, өндіріс процессін
реттеуге болады. Олардың ойынша, түзу инфляция өндірісті
ынталандырады және жұмыссыздықты басады. Мысалы , Жаңа Зеландиялық
экономист Олбен Филлипс ( 1914ж.ж) осы тәуелділікті математикалық
тілде қисық түрде көрсетіп кейінірек ол “Филлипс қисығы ” деп
аталады .
Ауыл шаруашылығында жұмыспен қамту АҚШ- да 1955 жылы 6,5
млн адамнан 1990 жылы 3,2млн адамға қысқарды , ал қызмет көрсету
саласында 1955 жылы 30,1 млн адамнан 1990 жылы 85,3 млн адамға
артып , жалпы жұмыспен қамтылғандардың 75 пайызын құрады . Кәсіби
құрылымда ой еңбегімен айналысатын жұмыскерлер арта түсті . Олар
1991 жылы барлық жұмыспент қамтылған жұмыс күшінің 51 пайызын
құрады .
Біліктілік құрылымында жұмыс күші білім деңгейінің өскендігін
көрсетті. АҚШ- да 1970 -1992 жылдардың аралығында орташа білім алған
адамдардың саны өсті және жұмыс күшүінің жоғары білім алғандар
мен толық алмағандар 21% - дан 38 % - ға үлесі артты.
Демографиялық құрылым бойынша әйелдерді жұмыс күші құрылымына
тезірек тарту байқалады . АҚШ – да әйелдердің экономикалық деңгейге
қатысуы 1980 жылы 34% - дан 1992 жылы 60% - ке өсті .
ҚР –да осы уақытқа дейін еңбек нарқы болған жоқ . Рыноктық
экономикаға көшу осындай нарықтың болуын қарастырады .Еңбек рыногы -
бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату - сатып алу туралы экономикалық
қатынастардың жүйесі . Еңбектің тікелей әсер етуінің арқасында
жоғарғы біліктілікті еңбектің дәрежесі көтеріледі , әрбір жұмыс орнының
бағасы өседі , жұмыскерлерге және оның еңбегіне талап күшейеді .
Еңбек рыногында өте қабілетті және іскер жұмыскерлерге қатаң әр
қатал талдау жүргізіледі . Рынок еңбекке қабілетсіздерді , жалқау ,
әлсіздерді ешқашан аямайды . Ол еңбектің жоғарғы шапшаңдығын қамтамасыз
етіп , іскерлік пен бастамашылдықты ынталандырады .
ҚР – дағы қалыптасып отырған еңбек рыногы нақты еңбек
рыногынан өзгешелеу . Мұнда әзірше жұмыс күшін еркін сату жүзеге
аспай тұр және оның болуы әкімшілік құқықтық және экономикалық
факторлармен шектелуде: Әлі де болса паспорттық құжаттық режим
сақталуда , жұмыс күшінің еркін аумақтық құйылуын тоқтатып нақты
тұрған жай нарығы болмай тұр . Мысалы , көмір және тау –кен өндіру ,
мұнай өңдеу аудандарында ерлер еңбегі басымдау . Себебі мұнда
әйелдер еңбегін қолданатын кәсіпорындар нашар дамыған , осыдан
байқалатыны елдегі жұмыссыздардың 3 -тен 2- сін әйелдер құрайды .
Республикада 1991 жылы алғаш рет жұмыссыздар тіркеліп ,
олар 4000- нан астам адамды құрады оның ішінде 75 % әйелдер болды .
Ал, 2000 жылы жұмыссыздардың арнайы тіркелген саны 247,6 мың
адам болды . Алдағы жылдары тіркелетін жұмыссыздар саны бірнеше
мыңға ұлғаюы мүмкін . Бұл процесске мемлекет дайындалғаны жөн және
әлемдік тәжерибелерге сүйене отырып , оны реттеуді үйренген дұрыс .
Тұрғындарды еңбекпен қамтудың мемлекеттік реттеу механизмі құқықтық
негіздегі, арнайы мекемелер бөлімшелерін , экономикалық тетіктер
жүйесін ендіреді. Осы жағдайды мемлекет әлеуметтік саясатында
мінлдетті шараларды жүргізуге міндетті : әсіресе, жұмыссыздарға
жәрдем төлеу біліктілікті арттыру мен жаңа жұмыс орындарын құру
және әлеуметтік саясат және т.б.
Жұмыссыздық мәселесін шешуде ерекше орынды еңбек
биржалары ( тұрғындарды жұмыспен қамту орталығы ) алады . Еңбек
биржасы – бұл тұрақты негізде қызмет жасайтын мекеме , мұнда еңбекті
жалдау кезінде жұмыскер мен кәсіпкер арасындағы делдалдық іс -
әрекет жүзеге асады .
Бүгінгі қалыптасқан шындық барлық еңбек нарығы
элементтерінің қайтадан пайда болу қажеттілігін алға тартуда .
Қазақстанда тұрғындарды жаппай жұмыспен қамту орталығы 1991 – ші
жылы 1 шілдеден бастап жұмыс істей бастады . Қазіргі кезде мұндай
биржалар орны өсіп келеді . Қоғамдық қатынастары дамыған елде еңбек
биржасы алғашқыда гуманитарлық институт ретінде пайда болып , оның
мақсаты жұмыссыздарға көмек көрсету еді . Уақыт өте келе және бұл
елдегі еңбек қатынастарының дамуына сай олардың қызметтері мен
міндеттері өзгереді . Соңғы жылдағы еңбек биржасы еңбек нарығын
реттеудің иаңызды инструменті болып , жұмыспен қамту саясатын жасап
әрі оны өмірге ендірді . Мұндай биржалардың бүгінгі кездегі негізгі
қызметі мынау болып табылады : еңбек нарығындағы сұраным мен
ұсыным реттей білу , жұмыссыздар санын есепке алу , бос жұмыс орнын
тіркеу , жұмысты ауыстыратын және жұмысқа тұрғысы келетін адамдарға
ақпарат беру , жұмыс іздеген мамандарды оқытуды ұйымдастыру және
жаңа дайындықтан өткізу , жастар арасында кәсіби бағдар жүргізу ,
адамдарды жұмысқа орналастыру кезінде делдалдық іс атқару және
жұмыссыздарға жәрдем ақы төлеу болмақ .
Мемлекет кәсіпорын және ұйымдастыру мүдесін ескере
отырып биржа арқылы еңбек нарығына әсер етеді . Еңбек биржасы
берген жұмысқа жолдама кәсіпкер үшін ұсыныс болып табылады . Себебі
олар кімді аламын десе де таңдау еркіне құқылы және өзінің
кадрлар бөлімі арқылы жұмыскерді жалдауға мүмкіндігі бар .
Экономикасы дамыған елдер кәсіпорын компаниясында жұмыс күшін жалдау
екі жағдайды ескре отырып жүргізіледі :
- біріншіден , фирманың ағындағы тұтыныстарын , ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz