1986 жыл. 16 желтоқсан

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

1986 жыл. 16 Желтоқсан. Үлкен өзгеріс күні. Алматыда Қазақстан Компартиясы орталық комитетінің өте қысқа пленумы өтті. Небәрі 18-ақ минут! Осы қысқа уақыт қазақ халқының намысын таптауға жетіп-артылды.

Он сегіз-ақ минут,

Ел тағдыры шешілген.

Он сегіз-ақ минут,

Тәныстырған шешіммен.

Он сегіз-ақ минут,

Ызгары қарып жаныңды,

Он сегіз-ақ минут,

Есіңнен кетпес есіңнен!

Он сегіз-ақ минут -Ең қысқа өткен жиналыс. Он сегіз-ақ минут -Тағдыры елдің сыйған іс. Он сегіз-ақ минут, Биліктің озбыр пышағы, Тамырын елдің қиған іс.

Он сегіз-ақ минут,

Жиналыс өтті ызғарлы.

Он сегіз-ақ минут,

Тынышын елдің бұзған-ды.

Он сегіз-ақ минут,

Он сегіз минут артында

Он сегіз жылда жуылмас қара із қалды . . .

/Айбек Қалмағанбетов/

Жиналғандар дереу республика Компартиясы орталық комитетінің I хатшысы, Қазақстанға отыз жылдай басшылық еткен

Дінмұхаммед Қонаевты қызметінен алды. Оның орнына Саяси Бюроның ұсынысы бойынша жіберілген Ульянов партия ұйымының жетекшісі Г. В. Колбинді сондай бірауыздылықпен сайлады. Колбиннің бұлай аяқастынан келуін «тоқыраған» қазақстандық басшылар бір-бірімен қарға тамырлас, сондықтан қайткенде де «сырттың адамын» әкелуге мәжбүр болдық деп түсіндірді («Алматы 1986. Желтоқсан» 3-кітап. 1992. «Шабыт» баспасы. Жауапты шығарушылар: Талғат Айтбайұлы, Тойболды Зейнәбін) .

Желтоқсанның 17 күні ертеңгілік Орталық Комитет ғимаратының алдындағы Л. И. Брежнев алаңына жиналған 25-30 мыңдай нөпірдің дені жастар еді. Қазақта «Отызында орда бұзбаған, қырқында қамал алмайды» деген аталы сөз бар, ал ол кездің жүрегі түкті, көзсіз батырлары болса отызға да тола қоймаған жиырманың о жақ бұ жағындағылар еді. Мұқағалиша айтқанда «халықты сүйем деп байбалам салмай, оған текжан жүрегімен ғашық бола білген» сол кезге тән өршіл жастардың келбетін тарихшы М. Қойгелді ағамыз былайша сипаттайды:

«Біріншіден, олар 37-38-дің жойқын жап-пай репрессиялау саясатын көрмеген, 39-45 жылдардағы екінші дүниежүзілік аласапыран соғысқа қатыспаған, соғыстан кейінгі мерзімде қатая түскен тоталитарлық жүйенің идеологиялық ықпалына ұшырағанымен, илеуінде біржола жаншылмаған ұрпақ еді.

Екіншіден, ешқандай да күмәнсіз нәрсе сол, бұл жаны таза, рухы биік, қазақ әдебиеті мен өнерінің үздік дәстүрінде тәрбиеленген, Мұқағали Мақатаевтың «Реквиемін», өлеңдерін жатқа білетін, Шәмші Қалдаяқовтың «Менің Қазақстанымын» өзінің ортақ гим-ніне айналдырған ұрпақ болатын. 1986-ның желтоқсан күндері олар өз елінің азаттығы үшін ең биік те асқақ қамалды алуға даяр еке-нін дәлелдеп берді» («Егемен Қазақстан» 2001, 17 Желтоқсан) . «Көңілдің кірі айтса кетеді» деген мақаласында журналист Көлбай Адырбекұлы да сол кезгі жастардың ерекшеліктерін қадап айтып, айбынды жастардан тіпті Колбиннің да қатты қорыққанын тілге тиек етіп, оларға өте биік лайықты баға берген:

«Орталық Комитеттің тағы бір қателігі сол - қазақ ұлтына баяғы Ресей патшалығының бұратаналық көзқарасымен қарауы . . . Олардың енді бұрынғылардай айтқандарына көніп, айдауларына жүре бер-мейтінін білмеді. Тіптен мұздай қаруланған жазалаушы әскерлерімен жан-жақтан қоршауға алып, зәр-заһарын шашып тұрғанның өзінде сеңдей соғылысқан жастар толқындай тербетіліп тұрып, ақын Жұмекен Нәжімеденовтың сөзіне жазылған композитор Шәмші Қалдаяқовтың «Менің Қазақстаным» әнін шырқаумен болды . . . Менің елім,

Менің жерім . . . - деп Алматы аспанын жаңғыртқан ән құдіреті көргендердің айтуына қарағанда, Ақ үйде үстел басына қонжиған Колбинді орнынан он тұрғызып, он отырғызыпты. Құтының қашқаны соншалық, байыз таппай үстел мен терезенің арасын-да сан рет жүгірген. Өзінің мұнда жат екенін білген. Жиналған жастарға аяусыз күш қолданып, ұрып-соғып, қан төгіп таратса да олардың рухын жеңе алмағанын іші сезді. Бұрынғы бұратана ұрпағы емес, ештеңеден қайтпайтын, намысын ту етіп, арғы асыл тегі-не тартқан жастардан сескенді».

»Желтоқсанға негізгі қатысушы қозғаушы күштің, бастаушылар да, дем берушілер де, соған сай жазаланушылар да негізінен жастар болғандығын бірқатар фактілер де бұлтартпай растайды. Желтоқсанға қатысқан Роза Спанова шығарған «Біз білетін Желтоқсан» (Жалын баспасы, 2000) кітабында жастардың құрамы былайша берілген: Ұсталған 633 адамның ұлттық құрамы:

628 қазақ, 1 татар, 1 ұйғыр, 1 корей, 1 карақалпақ, 1 қырғыз; әлеуметтік құрамы: 303 жұмысшы, 275 студент жастар, 5 мектеп оқушысы, 9 зиялылар өкілі, 16 қызметкер, 17 жұмыссыз.

Жастардың басым бөлігі «Алматы тұрғын үй құрылысы» тресінде, «Құрылыс монтаж» басқармасында,

«Алматы ауыр машина жасау» зауытында, Алматы мақта-мата комбинатында, «Поршень» зауытында, «Тұрмыстық химия» зауытында, Гагарин атындағы тігін фабрикасында істейтін жұмысшы жастар еду /Академик Манаш Қозыбаев алаңға негізінен жастар шықты деген дерек-терді алға тартып, «желтоқсан - таза жастардың қозғалысы» деген баға береді/

«Фіктілер желтоқсан қозғалысына қазақ жастарының шыққандығын көрсетеді. Америкалық «Хельсинкі» тобы олардың орта жасы 25-те еке-нін растайды. Жазушы Т. Бейісқұлов «Желтоқсан ызғары» атты еңбегінде 99 сотталған жастар туралы деректер береді. Олардың 23-і әйел, 40-ы жұмысшы, 47-сі студент жастар, милиция пунктіне әкелінгендердің 1163-і жұмысшы жастар, ал Мемлекеттік қауіпсіздік коми-тетіне әкелінгендердің 87-сі студент, 57-сі қызметкер, 102-сіжұмыссыздар

Желтоқсан 1986 - жастар қозғалысы, болашаққа үміт артқан ұрпақ қозғалысы. . » («Егемен Қазақстан» 1996, 6-желтоқсан, 1986-желтоқсан: дақпырт және шындық)

¥лттық рух сынға түсіп, белден сынып кете жаздаған уақытта бойларын намыс кернеген қазақ жігіттері мен қыздарының азаматтық мінездері жарқ етті. Бейбіт шеру-мен наразылықтарын білдірген екі күн бойғы митингілер үлкен қан төгістермен аяқталып, үшінші күннен-ақтексеру мен жазалау басталды. Барша желтоқсаншылардың жиынтық образдары: Қайрат, Ләззат, Ербол, Сәбирадай көзі жәудіреген қазақтың бірнеше ұлқыздары сол жазалаудың құрбаны болды. Екеуі тіпті атужазасына да кесілді. ФранцузелінеЖанна д'Арк, чех еліне Ян Гус, венгр еліне Шандор Петефи қандай қастерлі есімдер болса, қазақ елі үшін Желтоқсан боздақтарының есімі де дәл сондай қастерлі екені сөзсіз.

«Желтоқсаншылар үстінен жүрген сот істерінің өзектісі Қ. Рысқұлбеков, Т. Тәшенов, Ж. Тайжұмаев және Қ. Күзембаев төртеуіне арналған сот процесі екендігі мәлім», - деп жазады М. Қойгелді өз мақаласында (Егемен Қазақстан, 2001, 17-желтоқсан, «Тоталитаризмді тұңғыш рет тітіреткен Желтоқсан қозғалысының орны мен сабақтары туралы»), - Міне, осы сот ісіне басынан аяғына дейін қатысқан Роза Спанова жоғарыда аталған кітабында Қайрат Рысқұлбековтің соттағы ақтық сөзінен үзінді келтіреді. Онда Қайрат: «Менің бір ғана арманым бар еді. Ол шындықты халқыма естірту болатын. Менің арымның таза екендігін, адам өлтірмегенімді халық естімей, шынымен «қылмыскер» деп айыптайды-ау деп қорқушы едім. Қымбатты әке, аяулы анам, қадірлі жұртым, менің ақ екеніме көздерің жеткен болар. Енді міне, қазір атып жіберсе де арманым жоқ. Қазақ халқы үшін құрбандыққа шалған тоқтыларың болайын. Сендер аман болыңдар!»- деп, сөзін абақтыда жазған өлеңін оқумен жалғастырды. Қайраттың өлеңі ойлы, әсерлі еді. Ол жөнінде Р. Спанова былайша еске алады: «Ол өлеңді ұзақ оқыған сияқты. Әйтеуір, залдың іші өксікке айналып, шынымды айтсам, қазақ милиционерлеріне дейін көздерін сүртіп, уһілеп шығып жатты. Қайрат демін ауыр жұтып алады да өлеңді оқиды, бір шумағын оқып біткенше жұрт тып-тыныш тыңдайды да, мұрындарын қоре-қоре тартып, көз жастарын сүртеді, сосын келесі шумақты оқиды. Сөйтіп бүкіл халық еңіреп, залдың ішінде жыламаған жан қалмады. Тек Грабарник (әрине, ол қазақша түсінбеді) пен Баймұханбетов қана былшиып отырды».

Қазақ жастарының наразылықтары бүкіл одақ қабырғасының қақырап, көбесінің сөгілуінде бастама рөл атқарғаны анық. Өйткені, тоталитарлық жүйеге қарсы бұндай дүмпулер іле-шала Желтоқсанның 17-25 күндері Жамбыл, Шымкент, Талдықорған, Жезқазған, Павлодар, Көкшетау, Арқалық сияқты қалаларға ақтарылды, кейін-нен Балтық бойындағы республикаларда, Тбилисиде, Таулы Карабахта, Ереванда, Бакуде, Молдавияда да жалғасын тапты.

Қалай дегенмен де, сапер күректер мен болат қалқандар жастардың қайсар рухын мұқалта алмады. Олар өз дегеніне жетті, елге тәуелсіздік сыйлады.

Сол сұрапыл күндердің бел ортасында болған, қазақжастарын итшетепкілеп, малша айуандық жасалғанын өз көзімен көрген Ерлан Декелбаев ол жайында былай дейді: «Түрмедеотырдық, көрмеген қорлығымызжоқ. Денсаулығымыздан айрылдық, басымыз да жарылды, итке деталандық, қабырғаларымыз да сынды. Қаншама қазақтың қыздары зор-ланды, өлім мен өмірдің арасында жүрдік, бірақ, қызыл империяның қолшоқпарлары рухымызды сындыра алмады. Өйткені, РУХ біздің басты қаруымыз еді».

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.