Қазақ ССР кезіндегі сот жүйесі
Кіріспе
І. Қазақ ССР кезіндегі сот жүйесі.
ІІ. Тәуелсіз қазақстандағы сот билігі, мәселелері.
2.1. Қазақстанның тәуелсіздік алу кезеңіндегі Сот жүйесіндегі өзгерістер.
2.2. Қазақстан Республикасының қазіргі сот жүйесіне сипаттама.
ІІІ. Сот жүйесінің құрылысы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
І. Қазақ ССР кезіндегі сот жүйесі.
ІІ. Тәуелсіз қазақстандағы сот билігі, мәселелері.
2.1. Қазақстанның тәуелсіздік алу кезеңіндегі Сот жүйесіндегі өзгерістер.
2.2. Қазақстан Республикасының қазіргі сот жүйесіне сипаттама.
ІІІ. Сот жүйесінің құрылысы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Сот билігі биліктің дербес тармағы болып табылады, оны республика атынан сот қана жүзеге асыра алады. Ол азаматтардың, олардың бірлестіктерінің құқықтарын, бостандықтарын, заңды мүдделерін, мемлекеттік органдардың, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін Конституцияның, заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, халықаралық шарттардың орындалуын қамтамасыз ету үшін құрылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, сот азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғайды. Егер Конституцияда, заңдар мен халықаралық шарттарда өзге де бір ескерту айтылмаған болса, республикада тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар республика азаматтарына белгіленген міндеттерді атқарады.
Қазақстанда сот қызметін атқаратын Конституциялық сот, Жоғарғы сот, Жоғарғы төрелік сот және жергілікті соттар құрылған.
Менің курстық жұмыссымда Қазақстан Республикасы Президентінің “Қазақстан Республикасы сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы”, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Төрағасының қолданыстағы бұйрықтары мен нұсқаулықтарының нормаларына түсініктемелер мен жан-жақты талдау қамтылған.
Конституция мемлекеттің бірыңғай сот жүйесі болуын көздейді. Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі Жоғарғы Сот пен жергілікті соттардан құралады. Жергілікті соттарға жататындар: заңмен құрылған облыстық және соларға теңестірілген соттар (Алматы қалалық соты, жауынгерлердің Әскери соты), аудандық (қалалық) соттар. Қандай атаумен болса да арнаулы және төтенше соттар құруға Конституция тыйым салады. 20-30-жылдары кеңес өкіметі арнаулы органдар құрып, оларға төтенше өкілеттіліктер берген болатын. Конституцияға қарсы сондай органдар заңды асқан дөрекілікпен бұзып, жазықсыз адамдарды негізсіз жазаға тартты. Нақ осы сияқты құбылыстарды болғызбас үшін Конституция арнаулы және төтенше соттар құруға тыйым салады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, сот азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғайды. Егер Конституцияда, заңдар мен халықаралық шарттарда өзге де бір ескерту айтылмаған болса, республикада тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар республика азаматтарына белгіленген міндеттерді атқарады.
Қазақстанда сот қызметін атқаратын Конституциялық сот, Жоғарғы сот, Жоғарғы төрелік сот және жергілікті соттар құрылған.
Менің курстық жұмыссымда Қазақстан Республикасы Президентінің “Қазақстан Республикасы сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы”, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Төрағасының қолданыстағы бұйрықтары мен нұсқаулықтарының нормаларына түсініктемелер мен жан-жақты талдау қамтылған.
Конституция мемлекеттің бірыңғай сот жүйесі болуын көздейді. Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі Жоғарғы Сот пен жергілікті соттардан құралады. Жергілікті соттарға жататындар: заңмен құрылған облыстық және соларға теңестірілген соттар (Алматы қалалық соты, жауынгерлердің Әскери соты), аудандық (қалалық) соттар. Қандай атаумен болса да арнаулы және төтенше соттар құруға Конституция тыйым салады. 20-30-жылдары кеңес өкіметі арнаулы органдар құрып, оларға төтенше өкілеттіліктер берген болатын. Конституцияға қарсы сондай органдар заңды асқан дөрекілікпен бұзып, жазықсыз адамдарды негізсіз жазаға тартты. Нақ осы сияқты құбылыстарды болғызбас үшін Конституция арнаулы және төтенше соттар құруға тыйым салады.
1. Қазақстан Республикасьшьщ Конституциясы. Алматы: Жеті Жарғы, 1996.«Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгертулермен толықтырулар еңгізу туралы»
2. Құқық қорғау органдары. Заң актілерінің жинағы. – Алматы, ЮРИСТ, 2003
3. Қазақстан Республикасының Құқық қорғау органдары. Алматы: САНАТ, 1995
4. Алиев, М.М. Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау органы: Оқу құралы/ Алиев, М.М..-Астана Атамұра,2004.-403б.
5. Қазақстан Республикасындағы мемлекттік қызмет Алматы: Юрист, 2004,-124с.
6. Қазақстан Республикасың мемлекеті мен құқықының негіздері: Оқулық ред. Баянов Е..-ші бас,өзгерт. Мен толық..-Алматы: Алматы ун-ті, 2003.-691б.
7. Мемлекет және құқық негіздері: Оқулық/ құраст.Баянов Е..-Алматы: Жеті жарғы, 2001.-623б.
8. Судьялық лауазы мен адвокаттық және нотариаттық қызметпен айналысу құқығына үміткерлердің біліктілік емтихандарын тапсыруына қажетті емтихан сұрақтары.- Алматы: Жеті жарғы,1999-243б
9. Табанов С.А. Құқық теориясы мен сот жүйесінің конституциялық негіздері: Оқулық құрал/Табанов С.А..-Алматы,2001.-277б.
10. Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері: Оқулық/ред Баянов Е..-2 –ші бас..өзгерт. мен толық..-Алматы: Алматы ун-ті, 2003.-691б.
11. Нәрікбаев М. Ұлы билерімізден Жоғарғы Сотқа дейін / Нәрікбаев М..-Алматы:Атамұра,1999.-191б..:ил.
12. Оберто, Д. Сот тәуелсіздігі: Халықаралық өлшемдер және Италия тәжірбиесін/ Оберто, Д. //Заң - 2004. 9-10 – с16-20 б.
13. Қазақ ССР аудандық (қалалық ) халық соттарын сайлау туралы ереже : Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының 1960 жылы 18-қазандағы Жарғымен бекітілген . – Алматы : Қазақстан , 1975 ж. -20б.
14. Сот,судьялар туралы, соттармен судьялар жайындағы тергеу тәсілдері.
2. Құқық қорғау органдары. Заң актілерінің жинағы. – Алматы, ЮРИСТ, 2003
3. Қазақстан Республикасының Құқық қорғау органдары. Алматы: САНАТ, 1995
4. Алиев, М.М. Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау органы: Оқу құралы/ Алиев, М.М..-Астана Атамұра,2004.-403б.
5. Қазақстан Республикасындағы мемлекттік қызмет Алматы: Юрист, 2004,-124с.
6. Қазақстан Республикасың мемлекеті мен құқықының негіздері: Оқулық ред. Баянов Е..-ші бас,өзгерт. Мен толық..-Алматы: Алматы ун-ті, 2003.-691б.
7. Мемлекет және құқық негіздері: Оқулық/ құраст.Баянов Е..-Алматы: Жеті жарғы, 2001.-623б.
8. Судьялық лауазы мен адвокаттық және нотариаттық қызметпен айналысу құқығына үміткерлердің біліктілік емтихандарын тапсыруына қажетті емтихан сұрақтары.- Алматы: Жеті жарғы,1999-243б
9. Табанов С.А. Құқық теориясы мен сот жүйесінің конституциялық негіздері: Оқулық құрал/Табанов С.А..-Алматы,2001.-277б.
10. Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері: Оқулық/ред Баянов Е..-2 –ші бас..өзгерт. мен толық..-Алматы: Алматы ун-ті, 2003.-691б.
11. Нәрікбаев М. Ұлы билерімізден Жоғарғы Сотқа дейін / Нәрікбаев М..-Алматы:Атамұра,1999.-191б..:ил.
12. Оберто, Д. Сот тәуелсіздігі: Халықаралық өлшемдер және Италия тәжірбиесін/ Оберто, Д. //Заң - 2004. 9-10 – с16-20 б.
13. Қазақ ССР аудандық (қалалық ) халық соттарын сайлау туралы ереже : Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының 1960 жылы 18-қазандағы Жарғымен бекітілген . – Алматы : Қазақстан , 1975 ж. -20б.
14. Сот,судьялар туралы, соттармен судьялар жайындағы тергеу тәсілдері.
Мазмұны
Кіріспе
І. Қазақ ССР кезіндегі сот жүйесі.
ІІ. Тәуелсіз қазақстандағы сот билігі, мәселелері.
2.1. Қазақстанның тәуелсіздік алу кезеңіндегі Сот жүйесіндегі
өзгерістер.
2.2. Қазақстан Республикасының қазіргі сот жүйесіне сипаттама.
ІІІ. Сот жүйесінің құрылысы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
К і р і с п е
Сот билігі биліктің дербес тармағы болып табылады, оны республика
атынан сот қана жүзеге асыра алады. Ол азаматтардың, олардың
бірлестіктерінің құқықтарын, бостандықтарын, заңды мүдделерін, мемлекеттік
органдардың, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін
Конституцияның, заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің,
халықаралық шарттардың орындалуын қамтамасыз ету үшін құрылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, сот азаматтардың
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғайды. Егер
Конституцияда, заңдар мен халықаралық шарттарда өзге де бір ескерту
айтылмаған болса, республикада тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар республика азаматтарына белгіленген міндеттерді атқарады.
Қазақстанда сот қызметін атқаратын Конституциялық сот, Жоғарғы сот,
Жоғарғы төрелік сот және жергілікті соттар құрылған.
Менің курстық жұмыссымда Қазақстан Республикасы Президентінің
“Қазақстан Республикасы сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі
шаралар туралы”, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
Төрағасының қолданыстағы бұйрықтары мен нұсқаулықтарының нормаларына
түсініктемелер мен жан-жақты талдау қамтылған.
Конституция мемлекеттің бірыңғай сот жүйесі болуын көздейді. Қазақстан
Республикасындағы сот жүйесі Жоғарғы Сот пен жергілікті соттардан құралады.
Жергілікті соттарға жататындар: заңмен құрылған облыстық және соларға
теңестірілген соттар (Алматы қалалық соты, жауынгерлердің Әскери соты),
аудандық (қалалық) соттар. Қандай атаумен болса да арнаулы және төтенше
соттар құруға Конституция тыйым салады. 20-30-жылдары кеңес өкіметі арнаулы
органдар құрып, оларға төтенше өкілеттіліктер берген болатын. Конституцияға
қарсы сондай органдар заңды асқан дөрекілікпен бұзып, жазықсыз адамдарды
негізсіз жазаға тартты. Нақ осы сияқты құбылыстарды болғызбас үшін
Конституция арнаулы және төтенше соттар құруға тыйым салады.
1. ҚАЗАҚ ССР КЕЗІНДЕГІ СОТ ЖҮЙЕСІ.
Қазақ ССР-нің Жоғарғы Соты - республикадағы ең жоғарғы сот
ұйымы болып табылады. Өзінен төменгі соттар қарап шешім
қабылданған істер бойынша шыққан үкімдерді наразылық келтіру
тәртібімен қайта қарауға мүмкіндігі болды. Сондай-ақ соттардың
кассациялық шағымды қарау барысында күшінде қалдырылған шешімдерін
немесе кассациялық шағым заңда көрсетілген мезгілде сотқа берілмесе,
наразылық келтіріп қайта қарау құқығын иеленді.
1936 жылғы СССР және Қазақ ССР-нің негізгі принциптеріне
сәйкес халық соттарының судьяларын аудан халқы жалпыға тән төте
және тең сайлау құқығымен жабық дауыста 3 жыл мерзімге сайланды.
Халық соттарына судьялардың кандидаттарына, халық заседательдерін
ұсынуға еңбекшілердің қоғамдық ұйымдары, коммунистік партия ұйымы,
кәсіподақ ұйымдарының жалпы жиналысы құқықты болды. Обылыстық соттың
судьяларын еңбекшілердің облыстық депутаттарының кеңесі 5 жыл
мерзімге сайлады. Ал Жоғарғы Соттың судьяларын Қазақ ССР -нің
Жоғарғы Советі 5 жылға сайлады.
Конституцияда сот ісін жүргізу қазақ тілінде, жекелеген
аудандарда, яғни орыс, ұйғыр, өзбек ұлты басым жерлерде халық санының
басымдылығына қарай белгіленді. Іс материалдары толығымен қажетті
тілге аудармашы арқылы тәржімаланып берілді. Әр ұлттың өкілі сотта
өз ана тілінде жауап беруге құқықты деп көрсетілді.
Қазақстан өз алдына жеке республика болып одақтас
республикалармен теңестірілген сот жарияланған алғашқы Конституция сот
істерін жетілдіруде көптеген заң шараларын жүзеге асыруға себептігін
тигізді. Атап айтқанда халық соттарының рөлі артып, оларды ұйымдастыру
барлық аудандарда кеңінен өрістеді. Мәселен, 1936 жылы Қазақстан бойынша
223 халық сотының участігі іс жүргізсе, Конституция жарияланған 1937
жылдың соңына қарай халық соттарының саны 240-қа жетті. Ал 1938 жылы
Қазақстан бойынша 287 халық соттарының участігі 192 аудан бойынша сот ісін
жүргізген. Ал облыстық соттардың саны 1937 жылы 8 ғана болса, жаңадан
құрылған облыстардың есебінен 1940 жылы 14-ке жеткен.
Республика Жоғарғы Сотының құрамын Қазақ ССР-нің Жоғарғы Кеңесі
5 жылға сайлап бекітті. Оның құрамына төраға, төрағаның орынбасары, Жоғарғы
Соттың мүшелері және халық заседательдері енді. Қазақ ССР Жоғарғы
Сотының құрамында қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы және
азаматтық істер жөніндегі.
Аталған екі сот алқасы Жоғарғы Соттағы тең дәрежедегі, өз
өркімен іс жүргізетін ұйым болып табылады. Өзінен төменгі сатыдағы
соттардың ұйғарымдары мен шешімдердің, үкімдерін қадағалау
тәртібімен заңдылық күшіне енген істерді қайта қарауды жүзеге
асырды. Сондай-ақ Қазақ ССР Жоғарғы Сотының Төрағасы мен Қазақ
ССР Бас прокурорының наразылығымен облыстық соттардың заңдылық
күшіне енбеген ұйғарым мен шешімге, үкімге наразылық келтірілген
шағым бойынша істі қайта қарауға құық берілді. Мұның мынандай
ішкі себептері болды.
Қысқасын айтқанда, 1938 жылы “Сот құрлымы туралы” заңға
байланысты Қазақстандағы барлық соттар “белгіленген тәртіп“
шеңберінде ғана сот істермен айланысты. 1939 жылы Қазақ
ССР-нің Жоғарғы Кеңесінің екінші сессиясы Жоғарғы Соттың судьялығына
25 мүше, 43 халық заседателдерін сайлап бекітті.
Ал соғыс майданынан тысқары жатқан аймақтар әскери соғыс жағына
кірмеді. Қазқстандағы соттардың барлығы жылдағы ел тыныштығы мен
халық байлығын талан-таражға түсірмей майданға азық-түлік киім-кешек
жөнелтудегі социалистік заңдылықтардың дұрыс сақталып, ел ішінде
спекуляция мен мемлекет мүлкін жымқырудың етек алмауын қадағалады. Бұл
жөнінде халық соттары ерекше қызмет көрсетті. Соғыс жылдарында
Қазақсандағы халық соттары да белсенділік танытты. Мемілекетке,
қоғамға аса қауіпті сатқындық ниеттегі, соғыстан қашқандарды, жаудың
жеңетіні туралы өсек - аян таратқандары сотқа тартып, тиісті
жазаларын береді.
Соғыс жылдарының алғашқы кезінде Қазақстандағы халық соттары
білікті кадрлары мен судьяларын майданға аттандыруына тура келді.
Атап айтқанда, кеңес әскери қатарына 1942 жылы 130 халық сотының
судьясы 31 обылыстық соттың мүшесі соғысқа аттанса, 1943 жылы 77 халық
сотының судиясы 13 обылыстық сот мүшесі майдан шебіне кеткен.
Олардың орнын майданнан жараланып қайтқан заң мамандары, өзге де
партия ұйымының қызыметкерлері ауыстырған.
Соғыс жылдарынан кейінгі бейбіт өмірде соғыс жағдайына
негізделген төтенше ұйымдар, арнайы соттарға тән құқықтық актілер
күшін жоя бастады. Әскери жағдайға көшірілген өндіріс орындары
қайтадан халық шаруашылығына ауыстырылды. Соғыс жылдарында
әкімшілік жазаға тартылғандардың көбісінің рақымшылық заңы бойынша
жазасы жеңілдетілді. Істеген қылмыс түрлерінің жеңілдігіне қарай
сотталған азаматтар да жазадан босатылды. 1947 жылы 26 мамырдағы
социалистік гуманизмнің салтанат құруына орай бейбіт өмірде өлім
жазасын қолдануды қысқарту үшін “Өлім жазасын жою туралы Жарлық
шықты. Мұның өзі халықтың жабырқаңқы көңілін бір көтеріп
тастады.
Ұлы Отан соғысы елге үлкен ауыртпалық әкелгені тарихтан
белгілі. Соғыс жылдары ер азаматтардың жаппай майданға аттану салдарынан
сот қызметіне, судьялыққа арнайы заң мамандағы жоқ кадырлар лажсыздан
алынған болатын. Бұл үрдіс соғыстан кейінгі жылдары да саябырлай қойған
жоқ. 1946 жылы Қазақстандағы сот ұйымдарында жоғары білімді заң маманы бар-
жоғы 5-ақ процент болды. Орта дәрежелі білімі барлар 14 қысқа мерзімді заң
курсын бітіргендер 45, заңгерлік білімі жоқтар - 36 процентті қараған. Бұл
барлық кеңестер одағына тән кемшіліктер еді.
1946 жылы үкімет пен партия заңгерлік оқу орындарының мүмкіндігін
кеңейтіп, сот кадырларын көбейтудің алғышартын жасады. Мәселен, 1940
жылдары облыстық соттардағы қызметкерлердің 40 процентке жуығының
заңгерлік білімі болмаған еді, ал 1959 жылы облыстық соттардың
барлығындағы судьялардың жоғары дәрежелі заңгерлік білімі болмаған.
Мұның сот істеріне әжептәуір пайдасы тиіп, халық соттарының шығарған
үкімдері мен шешімдерін кері қайтару облыстық сот тарапынан екі есеге
азайған. Сот қызметкерлерінің білімін, судьялық біліктілігін жан-жақты
арттыру тез арада өрістеді. 1959 жылы Қазақстан бойынша сот ұйымдарында
қызмет атқарған судьялардың 66 процентінің жоғары дәрежелі заңгерлік
мамандығы болды.
Жеке Республикалармен одақтас елдердің жалпы мемлекеттік заңдарын
талдап қарасақ 1936 жылы қабылданған КСРО Конституциясында қылмыстық,
азаматтық кодекстерді және сот өндірісі мен сот құрылымы туралы
заңдылықтарды қолдау КСРО құзыретіндегі Одақтас республикаға да тән екені
айтылған. КСРО Жоғарғы Кеңесі жиырма жыл бойы тек қана КСРО мен Одақтас
республикалардың сот құрылымы туралы заң қабылдады. Ал жалпы одақтық
дәрежедегі кодекс болмады.
Қазақ ССР-і Жоғарғы Кеңесінің 2 -сессиясы аса маңызды үш бірдей
заң қабылданды. Олар сот құрылысы туралы заң, Қылмыстық кодекс және
Қылмыстық іс жүргізу кодексі болатын. Аталған бұл заңдар 1958 жылы 25
желтоқсандағы СССР мен Одақтас Республикалардың заңдарын қарап бекіткен
СССР Жоғарғы Кеңесінде жан-жақты талданып, сараптаудан өткен еді.Қазақ ССР-
нің Жоғарғы кеңесі шығарған сот құрылымы туралы жаңа заң бойынша Қазақ ССР
–нің Жоғарғы Соты жанынан Пленум құрылды.
Қазақ ССР Жоғарғы Сотының Пленумы бұдан былай Республика
аумағындағы сот істеріне қолданылатын заңдар бойынша сот басшыларына
түсінік беру, статистикалық мәліметтерді сараптап көрсету, сот тәжірибесі
туралы талдау жасаған материалдарды қарап ұсыныс енгізу, Республика
Жоғарғы Соты Төралқасының шығарған қаулысы бойынша наразылықтарды қарау,
Жоғарғы Соттың әрбір сот алқасының қызметі туралы алқа
төрағасы жасаған есепті баяндамасын тыңдап, бекіту құзырына ие
болды. Сонымен қатар, Пленум көрсетілген заң тәртібімен Қазақ ССР-
нің заңдарын талқылап, Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасына
маңызды мәселе қою құқығын иеленді. Сондай-ақ республикадағы
барлық соттардың іс жүргізудегі қызметтеріне басшылық жасап,
біліктілігін арттыру жөнінде айрықша құқық берілді.
Қазақ ССР Жоғарғы Соты Төралқасының да құзыры кеңейтіліп,
ауқымды жұмыс жасауына бөгет болмады. Жоғарғы Соттың Төралқасы
құрамында Төраға және оның орынбасарлары мен мүшелерінен
құрылады. Төралқа қазақ ССР Жоғарғы Сотындағы сот алқалары шығарған
ұйғарымдар, шешімдері мен үкімдері бойынша келтірілген
наразылықтарды қарап қабылдады. Оған Республика прокуроры немесе оның
орынбасары міндетті түрде қатысып отырады.
1957 жылы Қазақ ССР Жоғарғы Сотында Төралқа қайта
құрылып, оның құрамы кеңейтілді. Сол жылы Республика Жоғарғы Соты
құрамында Төраға және екі орынбасар, 19 сот мүшесі болды. 10 халық
заседательдері сот істеріне қатысып, қызмет көрсетті.
Одақтық дәрежеде өткен осындай сот құрлымдарына байланысты
1960 жылы 23 наурызда Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы “Қазақ
ССР-нің Юстиция министірлігін қысқарту туралы” жарлық қабылдады.
Министірліктің сот мекемелері жөніндегі басшылық қызыметі Қазақ ССР
Жоғарғы Сотына берілді. Ал жергілікті соттардың ұйымдастыру ісіне
обылыстық соттар басшылық етті.
Қазақстандағы сот ісін ұйымдастыру, облыс, аудандардағы халық
соттарына қажетті құрал жабдықтар мен қаржылай қамқорлық көрсету әр
сатыдағы сот мекемелерінің міндетіне кірді. Бұл құзыретті Жоғарғы
Сот он жыл қатарына атқарып келді.
Сондай-ақ қазақ ССР Жоғарғы Сотының еншісіндегі сот істерін
басқаруды жүзеге асыру, басшылық жасау , мемлекетік нотариат ұйымын
басқару, сот ісін талдаған статистикалдық мәліметтердің архивтік
құжаттары соттарды және ноттариаттарды қаржы - қаражат жағынан
қамтамасыз еткен өзге де құжаттар Юстиция министірлігінің құзырна
берілді. Қазақстан Республикасының бұдан кейінгі сот құрылымы 1990
жылға дейін біріңғай жүйеде дамып отырады.
1978 жылы СССР-де кемелденген социализм жолында жеңіске жету
үшін қоғамның әл-ауқатын, саяси сипатын одан сайын арттыруда замана
талабына сай келетін жаңа Конституция жариялауға тура келді. Жаңа
дәуір принциптері мен әлемдік саяси көзқарастарға икемделген жаңа
Коституция мемлекет мүддесі үшін қажет-ақ еді.
1978 жылы 20 сәуірде 9-сайланған Қазақ ССР Жоғарғы Советінің
кезектен тыс 7-сессиясында қабылданған Қазақ Советтік Социалистік
Республикасының Конституциясы “Коммунизмнің биік мұраттарын
басшылыққа ала отырып, және СССР-дің қоғамдық құрылысы мен
саятатының егіздерін баянды еткен, азаматтардың құқықтарын,
бостандықтары мен мідеттерін, социалистік жалпы халықтық мемлекеттің
ұйымдастыру принциптері мен мақсаттарын белгілеп берген СССР
Одағының Конституциясына сәйкес” шыққан еді.
1985 жылыдан бастап Кеңестер Одағында демоктатикалық саяси үлкен
бетбұрыс кезеңі бүршектеніп бүр жара бастады. Яғни, тарихтың өзі
дәлелдейді, өзі айтқандай “төмендегілер ескіше өмір сүруді қаламайтын,
жоғарғылар бұрынғыша ел басқаруды қолдамайтын“ саяси ситуасия белең
алған еді. Осы саяси шиеленісті демократиялық тұрғыдан оңды шешуде
қоғамдағы өзгеріске тән қайта құру процесін мемлекет Кеңес
еліндегі ішкі саясатты ушықтырмай тиімді тәсілмен жүргізе білді.
Мұның соңы әрбір Одақтас республикалар өз алдына жеке, тәуелсіз
мемілекет болуға. Одақ құрамынан ерікті түрге шығуына алып келеді.
Бұл ретте Қазақстан Республикасының қоғамдық сипатын, мемлекетік
жүйесін түбегелеі өзгерткен 1990 жылы 24 сәуірдегі Қазақ ССР Жоғарғы
Советінің Председателі Н.Назарбаевтың “Қазақ ССР Президенті
қызыметін тағайындап және Қазақ ССР Конституциясына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы“ Қазақ ССР Жоғарғы Советінің 1990 жылы 24
сәірдегі “Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Президенті
туралы“ қаулысының қазақ халқы үшін маңызы зор болды . Ал
1990жылдың 25 қазан күні жарияланған “Қазақ Советік Социалистік
Республикасың мемлекетік егемендігі туралы Декларациясы“ қазақ
халқы ғасырлар бойы армандап келген тәуелсіздікке қол жеткізудің
алғы шартын жасап берді. Бұл Қазақ елінің ұлы мерекесі есебінде
тарихи датаға айналып, ұлттық мейрамға ұласты.
ІІ. ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ СОТ БИЛІГІ,
МӘСЕЛЕЛЕРІ.
2.1. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІК АЛУ КЕЗЕҢІНДЕГІ
СОТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӨЗГЕРІСТЕР.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекттке айналды. Тәуелсіз
мемлекеттің бүтіндігін қорғап ішкі және сыртқы саяасатының да
пәрменділігін арттыру үшін оның мызғымас заңы және сол заңды
қорғайтын әділ соты болуы басты шарт. Ел жаңғырып заман өзгеріп,
заманмен бірге адам да өзгеріп жатқан кезде бұрынғы замандардың да
өзгерістер мен толықтырулар енгізуді қажет ететіні айқын.
Осы орайдағы алғашқы өзгерістер 1990 жылы басталды деуге
болады. Өткені 1990 жылы “Қазақ ССР Сот құрлымы туралы заң”
қабылдаған еді. Ол заң ескірген деп айтпайтын, әйткнмен одан бері
елімізде талай өзгерістер болды, яки сот құрлымында уақыт талабына
сай өзгерістердің болуы заңды деп есептеймін. Сот құрылымын дамыта,
жетілдіре түскеннен ұтпасақ ұтылмаймыз.
Сол себепті 1992 жылы “Соттық - құқықтық реформаның
концепциясының” жасалуы дер кезінде қолға алынған іс еді. Концепция
сол жылы Жоғарғы Кеңестің талқысына ұсынылды. 1990 жылы Республика
Президентінің - “Қазақстан Республикасында құқықтық реформаның
тиімділігін арттыру шаралары тулары” Жарлығы шығып, құқықтық
реформаның қажеттілігін нақтылайды түсті. Президент Жарлығынан
кейін “Құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы“ - туды.
Жобада соттардың қызыметін қамтамасыз ету тәртібі жөнінде
айрықша айтылған. Өйткені Республикамыздың Конституциясында соттардың
тәуелсіз өкімет тармағы екені айқын айтылған. Конституцияның бұл
бабы жобаның жалпы бөлімінде өз көрінісін тапты және бәлендей дау
тудырмайды. Тек соттардың қызметін қамтамасыз етумен кім
шұғылдануға тиіс деген сұрақ қана тереңірек ойлануды қажет еткен
еді. Өйткені бұл мәселе соттардың шын тәуелсіз болу - болмауына
әсер етеді.
Бұрыннан қалыптасқан тәртіп бойынша соттардың қызметін Әділет
министірлігі мен оның жергілікті органдары қамтамасыз ететін. Біз
бұл тәртіпті заң жобасында қалдырғанымыызбен, соттардың қызметін
қамтамасыз етуді ескіше қалдыру соттарды атқарушы өкіметке тәуелді
етеді деген пікірдің бар екенін айтқанымыз жөн. Осыған орай
соттардың қызметін қамтамасыз ету үшін Жоғарғы Соттың құрамында
арнайы құрылым болуы керек деген ұсыныс бар. Біздіңше, соттар мен
судьялар шын тәуелсіз болу үшін олардың қызметін қамтамасыз етудің
жоғарғы сатыдағы сотқа да, заң шығарушы және атқарушы үкіметке де
бірдей, жеке тәуелсіз құрылым құру керек. Бұндай құрылым соттардың
қызметін қамтамасыз ететін Бас Сот Басқармасы деп аталып, оның
басшысын Президент тағайындаса. Бұл құрылымды ұстауға қосымша қаржы
шығарудың қажеті жоқ, оның орнына Әділет министірлігі мен
облыстардағы осы шаруамен шұғылданатын басқармалар мен бөлімдерді
таратса, жетіп жатыр деген ұсыныс айттық. Сот реформасының тағы
бір шешімі қиын мәселесі- төрелік соттарын жалпы сотпен біріктіру.
Бұндай біріктіруді жақтаушылар бірінші сатыдағы шаруашылық дауларын
аудандық соттарға тапсырып, ал бұл істерді кассациялық және
бақылау тәртібімен қарауды облыстық соттардың азаматтық істер
жөніндегі сот алқасы мен Жоғарғы Сотқа беруді ұсынған еді.
Жұмысшы топ бұл ұсыныспен келіспей облыстар мен Алматы
қаласында бірінші сатыдағы төрелік соттарын қалдырып, облыстық
соттар мен Жоғарғы Сот құрамында шаруашылық істер жөніндегі сот
алқасын ашуды ұсынған еді. Өйткені, тек Жоғарғы төрелік сотын
таратудың өзі Конституцияға тиісті өзгеріс енгізуді талап етеді.
Конституцияға өзгеріс енгізу оңай шаруа емес-тін.
Ал жеке азаматтардың, шаруашылық орындарының конституциялық
құқын сот тарапынан қорғау мүлдем басқа мәселе, онымен жалпы сот
пен төрелік соттар шұғылданады.
Түптеп келгенде, барлық сатыдағы соттар күнделікті қызметінде
Конституцияны қорғап жүрген жоқ па Азаматтық қылмыстық істерді,
шаруашылық дауларды қарағанда соттар Конституцияны басшылыққа алады,
Конституцияға сәйкес қабылданған заңдарға сүйенеді.
Онда ешбір сот Конституцияға қайшы билік шығара алмайды
делінген.
Сондай-ақ, кез келген соттың мемлекеттік мәжбірлеу органы
екені белгілі, оның билігі міндетті түрде орындалуға тиіс. Ал,
Конституциялық соттың мұндай құзыры жоқ, оның шешімінің бұлжымас
сот шешіміндей күші жоқ. Демек, Конституциялық соттың шешімі
орындалмауы да мүмкін.
Әрине, әртүрлі заң актілерінің Конституцияға сәйкес келетін -
келмейтінін тексеріп, қортынды анықтама беріп отыратын органдарының
қажеттілігіне дау жоқ. Жоғарғы Кеңес жанынан конституциялық бақылау
комитеті осындай орган бола алар еді деген ой айтылды.
Соттардың бірігуінің қаржылай тұрғыдан тиімділігі бар. Мемлекет
үш сот ұстауға жылына жүз отыз милон теңге бөледі екен. Соттарды
біріктіруден елу миллондай қаржы үнемдеп, оны құқықтық реформаны іске
асырған жұмсақ несі айып, реформаның қаржы тапшылығынан ілгері
жылжымай жатқаны бәрімізге белгілі еді.
Соттың үш саласын тоғыстыру идясына мен сенетін едім және
болашақта өмірдің өзі осыған әкелетініне күмәнім жоқ - тын. Сол
себепті де, біртұтас соттың құрлымының төмендегідей кестесін
ұсындым.
Бұл кесте бойынша сол кезде күшіндегі Конституциялық соттың
негізінде Жоғарғы Сот құрылып, оған өзінің бұрынғы құзырларымен
қоса азаматтық, шаруашылық және қылмыстық істерге қатысты айрықша
бақылау мәртебесі берілді. Ал, Жоғарғы Сот пен Жоғары төрелік
соттың базасында Жоғарғы аппеляция соты құрылады. Қалған соттар
қазіргі қалпын сақтайды дедім.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті 1993-1994 жылдары дүние жүзіндегі
өркениетті елдермен тең дәрежеде ынтымақтаса отырып халықаралық
қарым-қатынастары одан сайын нығайта түсті. Мұның өзі дүние
жүзіндегі мемлекеттердің қауымдастығында салмақты саясат пен
әлеуметтік талап-тілекке сәйкес келетін халықаралық құқықтық
нормалардың қажеттілігі және республиканың ішкі саяси құрылымды
әлеуметтік - экономикалық дамудың жаңаша сипатына лайықты құқықтық
реформа жүргізуді қолға алу - маңызды мәселе екенін көрсетті.
Жоғарғы Сот Республикадағы жалпы соттардың ең жоғарғы ұйымы
болып табылатыны атап көрсетілді. Оның құзыретіне ең жоғарғы
лауазымдық тұлғалардың қылмыстық істері жөніндегі сот істерін
қарау, сондай-ақ кассациялық, қадағалау инстанцияларының міндеттері
және заңдарды қолдану жөніндегі мәселелерге түсінік беруді жүзеге
асыру кірді.
Қазақстан Республикасындағы соттар қызметінің негізгі принциптері
- “Республикадағы соттар қызметі заңдылық, судьялардың тәуелсідігі,
баршаның заң және сот алдында теңдігі, тараптардың жарыспалығы мен
тең құқылығы істерді қараудың жариялығы принциптердің негізінде
құрылады.”
“Әркімге мемлекеттік органдардың ұйымдардың, лауазымды және
өзге тұлғалардың Республика Конституциясы мен заңдарында көзделген
құқықтарына, бостандықтарына және заңды мүдделеріне нұқсан
келтіретін немесе оларды шектейтін кез келген жолсыз шешімдері мен
іс-әрекеттерінен сот арқылы қорғалына кепілдік берілді.
Ешкімді заңның барлық талаптары мен әділеттілік сақтала
отырып құзыретті, тәуелсіз және әділ сотта істің қаралуы құқығынан
айыруға болмайды.
Барлық соттарда және сот ісін жүргізудің кез келген
деңгейінде бірінші заң көмегімен қорғауға кепілдік беріледі.
Сот ісін жүргізу тәртібімен қаралуға тиісті өтініштерді
арыздармен шағымдарды ешбір басқа органдар, лауазымды немесе өзге
тұлғалар қарай алмайды - деп өте әділ нақты көрсетіліп берілген.
Жоғарғы Сот судьяларының жалпы санын Жоғарғы Сот Төрағасының
ұсынуымен Республика Президенті белгілейді.
Жоғарғы Сот Төрағадан, сот алқалардың төрағалары мен тұрақты
судьялардан тұрады.
Жоғарғы соттың органдары:
1)пленум,
2) төралқа,
3) азаматтық істер жөніндегі сот алқасы,
4) шаруашылық істер жөніндегі сот алқасы
5)қылмыстық істер жөнідегі сот алқасы,
6) әскери істер жөніндегі сот алқасы болып табылатыны -
көрсетілген.
Судья Республикадағы сот билігін атқарушы болып табылады.
Оған конституциялық тәртіп пен сот төрелігін сот төрелігін жүзеге
асыру және өзіің міндетерін кәсіби негізде атқару құқықтары
белгіленген. Судьялардың өз өкілдерін жүзеге асыруы кезіндегі
талаптары мен өкілдері барлық мемлекеттік органдар, ұйымдар
лауазымды адамдар мен азамттар үшін міндетті. Судьялардың талаптары
мен өкімдерін орындамау, олардың құрметтемеу заңда белгіленген
жауапкершіліке әкеліп соғады”.
“Сот төрелігін жүзеге асырған кезде судья тәуелсіз және тек
Конституция мен заңға бағынады. Ешкімнің оған тиіспеуін жүзеге
асыруға және судьяларға қандай болсын ықпал етуге қақысы жоқ.
Судья тәртіптік жауапкершілікке таралған жағдайлардан өзге, қарлған
немесе өндірістегі істердің мән-жайы жөнінде қандай да бір
түсініктемелер беруге міндетті емес.
Судьяға заңда көзделмеген соттан тыс функциялар мен міндеттер
жүктелуге тиіс емес. Ол заңдылық пен құқық тәртібін сақтау
мәселелері жөніндегі мемлекеттік және қоғамдық құрлымдардың құрамына
енгізілуге тиіс емес. Соттар тұрақты судьялардан тұрады.
Судьялардың өкілеттіктері тек қана заңға белгіленген негіздер
бойынша доғарлауы немесе тоқтатыла тұруы мүмкін.
Бұқаралық ақпарат құралдарының өз хабарында шешімдер немесе
үкімдер заңды күшіне енгенге дейін сотта іс қараудың нәтижесін
күнілгері ұйғаруға немесе өзге жолмен сотқа ықпал етуге хақы жоқ”.
Судьяың тәуелсізідігі Қазақстан Республикасының Коституциясымен
және заңдармен қолданады, яғни:
1) заңда көзделген сот төрелігін жүзеге асыру рәсімімен ;
2) сот төрелігін жүзеге асыру жөніндегі қызыметке қандай да
болмасын араласуға жауапкершілікке тартылу қыуіпін ескерте отырып
тыйым салу арқылы;
3) сотты құрметтемегенідігі үшін жауапкершілікпен;
4) судьяны тағайындаудың, өкілеттігін доғару мен тоқтата
тұрудың белгіленген сайлау тәртібімен, судьяның орынан түсу
құқығымен ;
5) судьяларға мемлекет есебінен олардың мәртибесіне сәйкес
келетін материалдық жәрдем көрсету және оларды әлеуметтік
қамсыздандыру арқылы қамтамасыз етіледі.
Судьяға қатысты тек Қазақстан Республикасының Бас прокуроры
ғана қылмыстық іс қозғай алады.
Судьяның қызметтік атыс қарауын сақтауға және өзімен алып
жүруге құқығы бар.”
Судьялар :
1) Конституцияны және заңдарды мүлтіксіз сақтауға, азаматтар
мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғауды қамтамасыз етуге:
2) өз міндеттерін атқару үстінде, сондай-ақ, қызметтен тыс
қарым-қатынастарды сот төрелігінің беделіне, судьяның қадыр-
қасиетіне дақ түсіретін немесе оның әділеттілігі мен битараптығына
күмән туғызуы ықтимал барлық нәрселерден аулақ болуға:
3) өз қызметіне кез келген заңсыз араласу әрекеттеріне қарсы
тұруға:
4) соттар кеңестерінің және жабық сот мәжілістері өткізілген
кезінде алынған мәліметтердің құпиясын сақтауға міндетті.
Судьяның лауазымы депутаттық мандатпен, оқутшылық, ғылыми
немесе басқа да шығармашылық қызметтерді қоспағанда кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асырумен, коммерциялық ұйымдардың басшы органының
немесе байқаушы кеңесінің құрамына кірумен сыйыспайды. Судьялар
партияға, кәсіби одақтарға кіруге, қандай да бір саяси партияларды
қолдап немесе қарсы сөз сөйлеуге тиіс емес. Судьяның лауазым
атқаруының шеткі мөлшері Қазақстан Республикасының Конституциясы мен
заңдарына сәйкес белгіленеді. Оны ерекше жағдайларда Жоғарғы Соттың
сот алқаларының төралқалары мен судьяларына қатысты - тиісінше
Жоғарғы Соттың Төрағасы, басқа барлық судьяларға қатысты - Әділет
Министірі әрі кеткенде бес жылға ұзартуы мүмкін”, - деп
тұжырымдаған. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты және оған
тұғыр болған ежелгі билер соты өзінің сан ғасырды басып өткен
салиқалы тарихында еліміздегі құқықтық қатынастарға сай сот
әділдігін жүзеге асырады. Оның құрылымдық жүйесін әр жылдардағы
заман саясатына сәйкес жетілдіріп, қоғам мен халық мүддесіне сай
үйлестіруде Жоғарғы Сот осындай билік белестен өтті.
Қазақстан Республикасынның заңнамасына сәйкес мемлекеттік
органның немесе лауазымды адамның кез келген әрекетіне немесе
шешіміне белгіленген тәртіппен шағым берілді , әркімнің оның шағымын
сот қарауына құқығы бар.Осы маңызды конституциялық қағидатты іске
асыру ең алдымен зорлық- зомбылық билігін жоюға , мемлекеттік
қызметшілер тарапынан сыбайлас жемқорлық іс -әрекеттерінен
азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған.
Сондықтан, сот билігін нығайту проблемасын талқылай отырып, бүгінгі
күнде әкімшілік соттарды құру маңызды болып отырғанын мойындау қажет.
Қазақстан Республикасының сот жүйесін дамыту тұжырымдамасының
авторлары “мемлекеттік органдар тарапынан шаруашылық етуші
субьектілерге соттан тыс әкімшілік ету және қысым жасауды шектей
алатын”,сондай-ақ “әлеуметтік маңызды проблемаларды шеше алатын не
әкімшілік соттар, не мамандандырылған құрамдар құруды ұсынады.
Әкімшілік істерді қарау тәртібі Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодексте көзделген. Сонымен бірге Азаматтық іс жүргізу кодексінде
әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті органдар
мен лауазымды адамдардың қаулыларына дау айту туралы істерге
ерекше талап қою бойынша іс жүргізуді белгілейтін тарау бар. Осы
тарау көрсетілген санаттағы істерді қараудың ұқсас тәртібін
көздейтін Әкімшілік кодексімен толық сай келеді.
1.Аудандық, қалалық, қалалардағы аудандық Халық депутаттары
кеңесінің атқарушылық комитеттері жанындағы әкімшілік комиссиялар.
2.Кенттік, селолық, аудандық Халық депутаттары кеңесінің атқарушы
комитеттері.
1. Кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі аудандық қалалардағы аудандық
комиссиялар.
2. Аудандық, қалалық, қалалардағы аудандық Халық депутаттары
кеңесінің атқарушылық комитеттері жанындағы маскүнемдікке қарсы
күрес жөніндегі комиссиялар.
3. Адандық халық соттары және Ленин қалалық соты.
4. Ішкі істер органдары, Көлік инспекциясы органдары және Теңіз
және Өзен регистрлері рогандары,сәулет-қала құрылысы қызметін
мемлекеттік лицензиялау, жобаларды мемлекеттік ведомстволық
сараптау және мемлекеттік бақылау органдары , мемлекеттік
инспекциялар органдары,Қазынашылық органдары және оған КСРО немесе
Қазақстан Республикасының заң актілерімен уәкілеттік берілген
басқа органдар.
5. Салық қызметі және салық полициясы органдары.
6. 2000 жылғы желтоқсанда күші жойылған “Қазақ КСР-інің сот
құрлысы туралы” 1990 жылғы 23 қарашадағы Қаз КСР Заңының 18-
бабында әкімшілік және атқарушылық іс жүргізу жөніндегі судьялар
аудандық халық соттарының жанында және Қазақ КСР заңнамасында
белгіленген тәртіппен әрекет етеді.
7. Әкімшілік соттарды құру идеясы-түрлі елдерде мынадай
ерекшеліктері бар әкімшілік әділетті қалыптастыру идеясымен
құрдас:
8. 1 ) Әкімшілік соттар - барлық әкімшілік істерді қаруға арналған
төменгі сатыдағы соттардан орта және жоғары
сатыдағы соттарға дейінгі арнайы жүйені құрайды. Мұндай жүйе
қылмыстық және азаматтық істерді қарайтын жалпы заң құзырындағы
соттар жүйесінде қатар жүзеге асырылады.Әкімшілік соттар мұндай
жағдайда “белсенді әкімшілік “ органдарынан тәуелсіз болады.
9. 2 ) Әкімшілік дауларды арнайы ұйымдастырылған өңірлер шеңберінде
қарау үшін бірінші сатыдағы істерді қарайтын “әкімшілік
трибуналдар” құрылады.
10. Аппеляцияны мемлекеттік кеңеске беруге болады, секциялардың
бірі құрамында кеңестің үш мүшесімен оны қарайды. Мемлекеттік
кеңес әкімшілік әділет жүйесін басқарады және бір мезгілде
үкіметтің жаннындағы консультативтік мекеме- мемлекеттік басқару
органы болып табылады.
11. Біріншіден, барлық әкімшілік
2.2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ СОТ
ЖҮЙЕСІНЕ СИПАТТАМА.
Қазақстан Республикасының сот жүйесінің құқықтық
негіздері.
Елімізідің сот жүйелері туралы жаңа Конституциялық заңында заң
шығарушылық атқарушыдық және сот билігі тармақтарының фунцкиялары айқын
жазылып қоймай құқық қорғау жүйесінің реформалаудың мәселелерін шешімін
тапқан.
ҚР Конституцияасының 75-бабына және “сот жүйесі және судьялардың
мәртибесі туралы“ ҚР Коституциялық заңының 3-бабына сәйкес Қазақстан
Республикасының сот жүйесін сот білігінің жүзеге асыру бойынша өз ара
белгілінген заңдармен өзара қарым қатынаста байланысты Республиканың
Жоғарға сот пен жергілікті соттар құрайды. Қандай да бір атаулармен
арнаулы және төтенше соттар құруға жол берілмейді.
Сот жүйесі туралы Конституциялық заңмен Республикада алқа билер
институты белгіленді. Бастапқы кезеңде жасалғаны үшін қылмыстық заңмен
өлім жазасы түріндегі жаза көзделген аса ауыр қылмыстар туралы істер
алқабилерінің қарауында болады. Одан әрі алқабилерінің соттылығына
қылмыстық әрекеттердің басқа да санаттары жөніндегі істерді жатқызу
жоспарлануда. Мұндай институтты отандық сот-құқықтық жүйесін
реформалау кезендерінің бірі ретінде енгізу қажеттігі күман
тудырмайды, сот қорғаушылары қылмыстық сот ісін жүргізуде
бәсекелестік негіздерді ынталандыруға, судьялардың, прокурорлардың,
адвокаттардың кәсіптік дағдыларын арттыруға ықпал етіп, ақырында
сот төрелігінің сапасын жақсартуға және сот билігінің беделін
арттыруға әкеледі.
Қазақстан Республикасының Конституциясы, сондай-ақ жаңа сот
төрелігін тұжырымды түрде құруға бағытталған бір топ қабылданған
заң актілері сот жүйесін жетілдіруге елеулі әсер етті. Қылмыстық
сот ісін жүргізуде соттың орны мен ролі өзгереді. Сот алғаш рет
заңнамалық деңгейде айыптауды дәлелдеу міндеттерінен босатылды.
Айыптаушы, жазалаушы соттан адамның құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғайтын органға айнала бастады.
Қазақстан Республикасының соттары біртұтас жүйені құрайды. Сот
жүйесінің бірлігі мынаны білдіреді.
1) сот жүйесі ҚР Конституциясында, сот жүйесі туралы
Конституциялық заңда белгіленген сот төрелігінің жалпы қағидаттарымен
құрылып, әрі жұмыс істейді.
2) барлық соттар заңмен белгіленген барлық соттар үшін бірдей
қылмыстық, азаматтық және сот ісін жүргізудің өзге нысандары арқылы
қылмыстық, азаматтық және өзге істерді қарайды әрі шешеді.
3) сот төрелігін жүзеге асыру кезінде тек Конституция мен
Республиканың заңдары басшылыққа алынады.
4) заңнамада барлық соттарды қалыптастырудың бірыңғай тәртібі
белгіленген- ҚР Жоғарғы Сотының сот корпусын сайлау және жалпы заң
құзырындағы соттардың судьяларын тағайындау.
5) заң күшіне еңген сот қаулылары, шешімдер, сондай-ақ заңды
өкімдер, талаптар және соттың басқа да актілері республиканың бүкіл
аумағында барлық мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, лауазымды
адамдар мен азаматтардың орындауы үшін міндетті болып табылады.
Оларды орындамау, сақтамау, сондай-ақ соттың құрметтемеудің өзге
көрінісі әкімшілік және қылмыстық заңнаманың нормаларында көзделген
заң бойынша жауапкершілікке әкеп соқтырады.
6) барлық соттарды қаржыландыру тек республикалық бюжеттің
қаражаты есебінен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының сот жүйесін құрайтын соттар бір-
бірінен өз құрылымы мен құзыретінің көлемі бойынша ажыратылады.
Сот билігін жүзеге асыру бойынша бірдей құрылымы мен құзыреті бар
соттар сот жүйесінің буындарын құрайды. ҚР Қарулы Күштерінің
құрылымына және ұйымдастырылуына жақын құралатын әскери соттар
өзгеше болады. Осыған сәйкес республиканың сот жүйесі үшін буыннан
тұрады.
1) жоғары буын-Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты;
2) орта буын - облыстық және оларға теңестірілген соттар;
3) негізгі буын - аудандық және оларға теңестірілген соттар.
Негізгі және орта буындағы соттар жергілікті соттар немесе
жалпы заң құзырындағы соттар деп аталады.
Соттың құзыреті тиісті буындағы соттар үшін бірыңғай сот
сияқты айқындайтын міндеттер мен функнцияларға байланысты олардың
қызметінің мәселелерін шешуде заңдармен белгіленген өкілеттіктер
жиынтығын білдіреді. Айталық, сот жүйесінің әрбір буыны заңмен оның
қарауына жатқызылған істерді ғана қарауға құқылы.Соттылық-сол немесе
өзге сот қарауы мүмкін істер белгілерінің жиынтығы. Қылмыстық және
азаматтық істердің соттылығы әрбір буынның соттарына қылмыстық іс
жүргізу және азаматтық іс жүргізу заңдарымен айқындалған. ”Өзіне
заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне
болмайды” делінген. Осы конституциялық ережеге сәйкес төмен тұрған
соттың қарауындағы істі жоғары тұрған соттың өзіне іс жүргізуге
қабылдау, сондай-ақ істі соттылықты өзгеруге әкеп соқтырған сол
деңгейдегі басқа сотқа беру сотта ісі қаралып жатқан адамның
келісімімен ғана мүмкін болады.
Іс жүргізу заңдарында сондай-ақ соттардың шешімдердің үкімдердің
және аппеляциялдық әрі қадағалау тәртібіндегі өзге де сот
актілердің заңдылығы мен негізділігін тексеру жөніндегі құзыреті
айқындалған.
Сондытан, соттарды буындарға бөлумен қатар, оларды белгілі бір
сот функцияларын орындауға байланысты сот сатыларына бөлу
заңнамалық деңгейде көзделді.
Қазіргі кезде аппеляциялық іс жүргізудің ережесі мен тәртібі
бұрынғы қолданылғандардан белгілі бір айырмашылығы бар және
кассацияның кейбір ерекшеліктерін қамтиды.
Сот істерін жасалған құқық бұзылушылықтардың мән-жайын анықтау
мақсатында дәлелдемелерді зерттеу арқылы қарауға және оларды мәні
бойыша азаматтық істер бойынша тиісті шешім, қылмыстық істер
бойынша үкім қаулы шығару арқылы шешуге өкілетті бірінші сатытағы
соттар болып табылады.
Істің мәні бойынша мынаны білдіреді:
а) қылмыстық істер бойынша - адамды қылмыс жасауға кінәлі деп
тану және оған жаза тағайындау заңда көзделген мән-жайлар мен негіздер
болған кезде қылмыстық істі тоқтату егер сотта адамның кінәсі
дәлелденбесе, оны анықтау
б) азаматтық істер бойынша - мәлімделген азаматтық талап арызды
қанағаттандырудан бас тарту туралы шешім шығару.
Республикада барлық соттар, Жоғарғы Сотты қоса алғанда, сотылығы
қылмыстық іс жүргізу және азаматтық іс жүргізу заңдармен
айқындалған бірінші сатыдағы соттар болып табылады.
Бірінші сатыдағы сот шығарған сот актілері заңды күшіне енеді,
яғни бірден емес, үкім немесе шешім жария етілген сәттен бастап
саналатын заңмен белгіленген апеляция мерзімі - 10 тәулік өткеннен
кейін ал қамаудағы адамдар үшін-оған үкімнің көшірмесін тапсырған
сәттен бастап орындауға келтіріледі. Бұл мерзім тараптарға сот
шығарған сот актілерінің заңдылығы мен негізділігі туралы мәселе
бойынша жоғары тұрған сот сатысына шағым және наразылық білдіру
үшін беріледі.
Сот актілерінің негізсіздігі мен заңсыздығы туралы істің
нақты мән- жайын дұрыс анықтамау және материалдық құқықты қолданбау,
іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыру кезінде қылмыстық, азаматтық
іс - жүргізу заңдарының нормаларын сақтамау, бірінші сатыдағы соттың
қолындағы іс және қосымша ұсынылған материалдар бойынша үкімінің
немесе қаулысының заңсыздығы әрі негізсіздігі сияқты істі бұзу
жөнінде іс жүргізу кезінде жіберілетін сол қылықтарды айғақтайды.
“Прокуратура кез келген заңдылық бұзушылықты анықтау және жою
жөнінде шаралар қолданады, Республиканың Конституциясы мен заңдарына
қайшы келетін заңдар мен өзге де құқықтық актілерге наразылық
жасайды, сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ заңда
белгіленген жағдайларда, тәртіп пен шекте қылмыстық қудалауды жүзеге
асырады”.
Соттардың заң күшіне енбеген сот қаулыларының заңдылығы мен
негізділігіне шағымдар мен наразылықтарды тексеруге өкілеттік
берілген соттар аппеляциялық сатыдағы соттар деп аталады.
Заңды күшіне енбеген сот актілеріне аппеляциялық тәртіппен
шағым беру құқығы сотталған, олардың қорғаушылары мен заңды
өкілдеріне азаматтық талапкерге, азаматтық жауапкерше және олардың
өкілдеріне жатады. Прокурор әрбір заңсыз және негізсіз сот актісіне
наразылық білдіруге құқылы.
Істерді апеляциялық тәртіппен қарау нәтижесінде сот өз қаулысымен
аппеляциялық шағымдарды наразылықтарды қарау кезінде зерттелген қосымша
материалдардың жинақтап, бірінші сатыдағы сот зерттеген дәлелдемелерге
негізделген мынадай шешімдердің бірін қабылдайды:
1) Үкімді, қаулыны өзгеріссіз қалдырады, ал шағымды немесе наразылықты
қанағаттандырмайды,
2) Үкімді толық немесе ішінара күшін жояды,
3) Үкімді қаулыны өзгертеді,
4) Үкімнің күшін жояды, ал азаматтық істер бойынша бірінші сатыдағы
соттың шешімін өзгертеді және жаңа шешім шығарады,
5) Үкімді өзгертеді жібереді көрсетілген негіздер бойынша қосымша
тергеуге жібереді.
Заңды күшіне ендеген сот қаулылары жалпы міндетті болады және
орындамауға жіберіледі. Алайда олар істі тергеу немесе сот қарауы кезінде
жіберілген азамттардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын бұзу:
1) кінәліні соттауға,
2) ауырлығы орташа, ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасауға айыпты адамға
қатысты айыптау үкімін негісіз шығаруға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. Қазақ ССР кезіндегі сот жүйесі.
ІІ. Тәуелсіз қазақстандағы сот билігі, мәселелері.
2.1. Қазақстанның тәуелсіздік алу кезеңіндегі Сот жүйесіндегі
өзгерістер.
2.2. Қазақстан Республикасының қазіргі сот жүйесіне сипаттама.
ІІІ. Сот жүйесінің құрылысы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
К і р і с п е
Сот билігі биліктің дербес тармағы болып табылады, оны республика
атынан сот қана жүзеге асыра алады. Ол азаматтардың, олардың
бірлестіктерінің құқықтарын, бостандықтарын, заңды мүдделерін, мемлекеттік
органдардың, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін
Конституцияның, заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің,
халықаралық шарттардың орындалуын қамтамасыз ету үшін құрылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, сот азаматтардың
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғайды. Егер
Конституцияда, заңдар мен халықаралық шарттарда өзге де бір ескерту
айтылмаған болса, республикада тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар республика азаматтарына белгіленген міндеттерді атқарады.
Қазақстанда сот қызметін атқаратын Конституциялық сот, Жоғарғы сот,
Жоғарғы төрелік сот және жергілікті соттар құрылған.
Менің курстық жұмыссымда Қазақстан Республикасы Президентінің
“Қазақстан Республикасы сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі
шаралар туралы”, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
Төрағасының қолданыстағы бұйрықтары мен нұсқаулықтарының нормаларына
түсініктемелер мен жан-жақты талдау қамтылған.
Конституция мемлекеттің бірыңғай сот жүйесі болуын көздейді. Қазақстан
Республикасындағы сот жүйесі Жоғарғы Сот пен жергілікті соттардан құралады.
Жергілікті соттарға жататындар: заңмен құрылған облыстық және соларға
теңестірілген соттар (Алматы қалалық соты, жауынгерлердің Әскери соты),
аудандық (қалалық) соттар. Қандай атаумен болса да арнаулы және төтенше
соттар құруға Конституция тыйым салады. 20-30-жылдары кеңес өкіметі арнаулы
органдар құрып, оларға төтенше өкілеттіліктер берген болатын. Конституцияға
қарсы сондай органдар заңды асқан дөрекілікпен бұзып, жазықсыз адамдарды
негізсіз жазаға тартты. Нақ осы сияқты құбылыстарды болғызбас үшін
Конституция арнаулы және төтенше соттар құруға тыйым салады.
1. ҚАЗАҚ ССР КЕЗІНДЕГІ СОТ ЖҮЙЕСІ.
Қазақ ССР-нің Жоғарғы Соты - республикадағы ең жоғарғы сот
ұйымы болып табылады. Өзінен төменгі соттар қарап шешім
қабылданған істер бойынша шыққан үкімдерді наразылық келтіру
тәртібімен қайта қарауға мүмкіндігі болды. Сондай-ақ соттардың
кассациялық шағымды қарау барысында күшінде қалдырылған шешімдерін
немесе кассациялық шағым заңда көрсетілген мезгілде сотқа берілмесе,
наразылық келтіріп қайта қарау құқығын иеленді.
1936 жылғы СССР және Қазақ ССР-нің негізгі принциптеріне
сәйкес халық соттарының судьяларын аудан халқы жалпыға тән төте
және тең сайлау құқығымен жабық дауыста 3 жыл мерзімге сайланды.
Халық соттарына судьялардың кандидаттарына, халық заседательдерін
ұсынуға еңбекшілердің қоғамдық ұйымдары, коммунистік партия ұйымы,
кәсіподақ ұйымдарының жалпы жиналысы құқықты болды. Обылыстық соттың
судьяларын еңбекшілердің облыстық депутаттарының кеңесі 5 жыл
мерзімге сайлады. Ал Жоғарғы Соттың судьяларын Қазақ ССР -нің
Жоғарғы Советі 5 жылға сайлады.
Конституцияда сот ісін жүргізу қазақ тілінде, жекелеген
аудандарда, яғни орыс, ұйғыр, өзбек ұлты басым жерлерде халық санының
басымдылығына қарай белгіленді. Іс материалдары толығымен қажетті
тілге аудармашы арқылы тәржімаланып берілді. Әр ұлттың өкілі сотта
өз ана тілінде жауап беруге құқықты деп көрсетілді.
Қазақстан өз алдына жеке республика болып одақтас
республикалармен теңестірілген сот жарияланған алғашқы Конституция сот
істерін жетілдіруде көптеген заң шараларын жүзеге асыруға себептігін
тигізді. Атап айтқанда халық соттарының рөлі артып, оларды ұйымдастыру
барлық аудандарда кеңінен өрістеді. Мәселен, 1936 жылы Қазақстан бойынша
223 халық сотының участігі іс жүргізсе, Конституция жарияланған 1937
жылдың соңына қарай халық соттарының саны 240-қа жетті. Ал 1938 жылы
Қазақстан бойынша 287 халық соттарының участігі 192 аудан бойынша сот ісін
жүргізген. Ал облыстық соттардың саны 1937 жылы 8 ғана болса, жаңадан
құрылған облыстардың есебінен 1940 жылы 14-ке жеткен.
Республика Жоғарғы Сотының құрамын Қазақ ССР-нің Жоғарғы Кеңесі
5 жылға сайлап бекітті. Оның құрамына төраға, төрағаның орынбасары, Жоғарғы
Соттың мүшелері және халық заседательдері енді. Қазақ ССР Жоғарғы
Сотының құрамында қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы және
азаматтық істер жөніндегі.
Аталған екі сот алқасы Жоғарғы Соттағы тең дәрежедегі, өз
өркімен іс жүргізетін ұйым болып табылады. Өзінен төменгі сатыдағы
соттардың ұйғарымдары мен шешімдердің, үкімдерін қадағалау
тәртібімен заңдылық күшіне енген істерді қайта қарауды жүзеге
асырды. Сондай-ақ Қазақ ССР Жоғарғы Сотының Төрағасы мен Қазақ
ССР Бас прокурорының наразылығымен облыстық соттардың заңдылық
күшіне енбеген ұйғарым мен шешімге, үкімге наразылық келтірілген
шағым бойынша істі қайта қарауға құық берілді. Мұның мынандай
ішкі себептері болды.
Қысқасын айтқанда, 1938 жылы “Сот құрлымы туралы” заңға
байланысты Қазақстандағы барлық соттар “белгіленген тәртіп“
шеңберінде ғана сот істермен айланысты. 1939 жылы Қазақ
ССР-нің Жоғарғы Кеңесінің екінші сессиясы Жоғарғы Соттың судьялығына
25 мүше, 43 халық заседателдерін сайлап бекітті.
Ал соғыс майданынан тысқары жатқан аймақтар әскери соғыс жағына
кірмеді. Қазқстандағы соттардың барлығы жылдағы ел тыныштығы мен
халық байлығын талан-таражға түсірмей майданға азық-түлік киім-кешек
жөнелтудегі социалистік заңдылықтардың дұрыс сақталып, ел ішінде
спекуляция мен мемлекет мүлкін жымқырудың етек алмауын қадағалады. Бұл
жөнінде халық соттары ерекше қызмет көрсетті. Соғыс жылдарында
Қазақсандағы халық соттары да белсенділік танытты. Мемілекетке,
қоғамға аса қауіпті сатқындық ниеттегі, соғыстан қашқандарды, жаудың
жеңетіні туралы өсек - аян таратқандары сотқа тартып, тиісті
жазаларын береді.
Соғыс жылдарының алғашқы кезінде Қазақстандағы халық соттары
білікті кадрлары мен судьяларын майданға аттандыруына тура келді.
Атап айтқанда, кеңес әскери қатарына 1942 жылы 130 халық сотының
судьясы 31 обылыстық соттың мүшесі соғысқа аттанса, 1943 жылы 77 халық
сотының судиясы 13 обылыстық сот мүшесі майдан шебіне кеткен.
Олардың орнын майданнан жараланып қайтқан заң мамандары, өзге де
партия ұйымының қызыметкерлері ауыстырған.
Соғыс жылдарынан кейінгі бейбіт өмірде соғыс жағдайына
негізделген төтенше ұйымдар, арнайы соттарға тән құқықтық актілер
күшін жоя бастады. Әскери жағдайға көшірілген өндіріс орындары
қайтадан халық шаруашылығына ауыстырылды. Соғыс жылдарында
әкімшілік жазаға тартылғандардың көбісінің рақымшылық заңы бойынша
жазасы жеңілдетілді. Істеген қылмыс түрлерінің жеңілдігіне қарай
сотталған азаматтар да жазадан босатылды. 1947 жылы 26 мамырдағы
социалистік гуманизмнің салтанат құруына орай бейбіт өмірде өлім
жазасын қолдануды қысқарту үшін “Өлім жазасын жою туралы Жарлық
шықты. Мұның өзі халықтың жабырқаңқы көңілін бір көтеріп
тастады.
Ұлы Отан соғысы елге үлкен ауыртпалық әкелгені тарихтан
белгілі. Соғыс жылдары ер азаматтардың жаппай майданға аттану салдарынан
сот қызметіне, судьялыққа арнайы заң мамандағы жоқ кадырлар лажсыздан
алынған болатын. Бұл үрдіс соғыстан кейінгі жылдары да саябырлай қойған
жоқ. 1946 жылы Қазақстандағы сот ұйымдарында жоғары білімді заң маманы бар-
жоғы 5-ақ процент болды. Орта дәрежелі білімі барлар 14 қысқа мерзімді заң
курсын бітіргендер 45, заңгерлік білімі жоқтар - 36 процентті қараған. Бұл
барлық кеңестер одағына тән кемшіліктер еді.
1946 жылы үкімет пен партия заңгерлік оқу орындарының мүмкіндігін
кеңейтіп, сот кадырларын көбейтудің алғышартын жасады. Мәселен, 1940
жылдары облыстық соттардағы қызметкерлердің 40 процентке жуығының
заңгерлік білімі болмаған еді, ал 1959 жылы облыстық соттардың
барлығындағы судьялардың жоғары дәрежелі заңгерлік білімі болмаған.
Мұның сот істеріне әжептәуір пайдасы тиіп, халық соттарының шығарған
үкімдері мен шешімдерін кері қайтару облыстық сот тарапынан екі есеге
азайған. Сот қызметкерлерінің білімін, судьялық біліктілігін жан-жақты
арттыру тез арада өрістеді. 1959 жылы Қазақстан бойынша сот ұйымдарында
қызмет атқарған судьялардың 66 процентінің жоғары дәрежелі заңгерлік
мамандығы болды.
Жеке Республикалармен одақтас елдердің жалпы мемлекеттік заңдарын
талдап қарасақ 1936 жылы қабылданған КСРО Конституциясында қылмыстық,
азаматтық кодекстерді және сот өндірісі мен сот құрылымы туралы
заңдылықтарды қолдау КСРО құзыретіндегі Одақтас республикаға да тән екені
айтылған. КСРО Жоғарғы Кеңесі жиырма жыл бойы тек қана КСРО мен Одақтас
республикалардың сот құрылымы туралы заң қабылдады. Ал жалпы одақтық
дәрежедегі кодекс болмады.
Қазақ ССР-і Жоғарғы Кеңесінің 2 -сессиясы аса маңызды үш бірдей
заң қабылданды. Олар сот құрылысы туралы заң, Қылмыстық кодекс және
Қылмыстық іс жүргізу кодексі болатын. Аталған бұл заңдар 1958 жылы 25
желтоқсандағы СССР мен Одақтас Республикалардың заңдарын қарап бекіткен
СССР Жоғарғы Кеңесінде жан-жақты талданып, сараптаудан өткен еді.Қазақ ССР-
нің Жоғарғы кеңесі шығарған сот құрылымы туралы жаңа заң бойынша Қазақ ССР
–нің Жоғарғы Соты жанынан Пленум құрылды.
Қазақ ССР Жоғарғы Сотының Пленумы бұдан былай Республика
аумағындағы сот істеріне қолданылатын заңдар бойынша сот басшыларына
түсінік беру, статистикалық мәліметтерді сараптап көрсету, сот тәжірибесі
туралы талдау жасаған материалдарды қарап ұсыныс енгізу, Республика
Жоғарғы Соты Төралқасының шығарған қаулысы бойынша наразылықтарды қарау,
Жоғарғы Соттың әрбір сот алқасының қызметі туралы алқа
төрағасы жасаған есепті баяндамасын тыңдап, бекіту құзырына ие
болды. Сонымен қатар, Пленум көрсетілген заң тәртібімен Қазақ ССР-
нің заңдарын талқылап, Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасына
маңызды мәселе қою құқығын иеленді. Сондай-ақ республикадағы
барлық соттардың іс жүргізудегі қызметтеріне басшылық жасап,
біліктілігін арттыру жөнінде айрықша құқық берілді.
Қазақ ССР Жоғарғы Соты Төралқасының да құзыры кеңейтіліп,
ауқымды жұмыс жасауына бөгет болмады. Жоғарғы Соттың Төралқасы
құрамында Төраға және оның орынбасарлары мен мүшелерінен
құрылады. Төралқа қазақ ССР Жоғарғы Сотындағы сот алқалары шығарған
ұйғарымдар, шешімдері мен үкімдері бойынша келтірілген
наразылықтарды қарап қабылдады. Оған Республика прокуроры немесе оның
орынбасары міндетті түрде қатысып отырады.
1957 жылы Қазақ ССР Жоғарғы Сотында Төралқа қайта
құрылып, оның құрамы кеңейтілді. Сол жылы Республика Жоғарғы Соты
құрамында Төраға және екі орынбасар, 19 сот мүшесі болды. 10 халық
заседательдері сот істеріне қатысып, қызмет көрсетті.
Одақтық дәрежеде өткен осындай сот құрлымдарына байланысты
1960 жылы 23 наурызда Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы “Қазақ
ССР-нің Юстиция министірлігін қысқарту туралы” жарлық қабылдады.
Министірліктің сот мекемелері жөніндегі басшылық қызыметі Қазақ ССР
Жоғарғы Сотына берілді. Ал жергілікті соттардың ұйымдастыру ісіне
обылыстық соттар басшылық етті.
Қазақстандағы сот ісін ұйымдастыру, облыс, аудандардағы халық
соттарына қажетті құрал жабдықтар мен қаржылай қамқорлық көрсету әр
сатыдағы сот мекемелерінің міндетіне кірді. Бұл құзыретті Жоғарғы
Сот он жыл қатарына атқарып келді.
Сондай-ақ қазақ ССР Жоғарғы Сотының еншісіндегі сот істерін
басқаруды жүзеге асыру, басшылық жасау , мемлекетік нотариат ұйымын
басқару, сот ісін талдаған статистикалдық мәліметтердің архивтік
құжаттары соттарды және ноттариаттарды қаржы - қаражат жағынан
қамтамасыз еткен өзге де құжаттар Юстиция министірлігінің құзырна
берілді. Қазақстан Республикасының бұдан кейінгі сот құрылымы 1990
жылға дейін біріңғай жүйеде дамып отырады.
1978 жылы СССР-де кемелденген социализм жолында жеңіске жету
үшін қоғамның әл-ауқатын, саяси сипатын одан сайын арттыруда замана
талабына сай келетін жаңа Конституция жариялауға тура келді. Жаңа
дәуір принциптері мен әлемдік саяси көзқарастарға икемделген жаңа
Коституция мемлекет мүддесі үшін қажет-ақ еді.
1978 жылы 20 сәуірде 9-сайланған Қазақ ССР Жоғарғы Советінің
кезектен тыс 7-сессиясында қабылданған Қазақ Советтік Социалистік
Республикасының Конституциясы “Коммунизмнің биік мұраттарын
басшылыққа ала отырып, және СССР-дің қоғамдық құрылысы мен
саятатының егіздерін баянды еткен, азаматтардың құқықтарын,
бостандықтары мен мідеттерін, социалистік жалпы халықтық мемлекеттің
ұйымдастыру принциптері мен мақсаттарын белгілеп берген СССР
Одағының Конституциясына сәйкес” шыққан еді.
1985 жылыдан бастап Кеңестер Одағында демоктатикалық саяси үлкен
бетбұрыс кезеңі бүршектеніп бүр жара бастады. Яғни, тарихтың өзі
дәлелдейді, өзі айтқандай “төмендегілер ескіше өмір сүруді қаламайтын,
жоғарғылар бұрынғыша ел басқаруды қолдамайтын“ саяси ситуасия белең
алған еді. Осы саяси шиеленісті демократиялық тұрғыдан оңды шешуде
қоғамдағы өзгеріске тән қайта құру процесін мемлекет Кеңес
еліндегі ішкі саясатты ушықтырмай тиімді тәсілмен жүргізе білді.
Мұның соңы әрбір Одақтас республикалар өз алдына жеке, тәуелсіз
мемілекет болуға. Одақ құрамынан ерікті түрге шығуына алып келеді.
Бұл ретте Қазақстан Республикасының қоғамдық сипатын, мемлекетік
жүйесін түбегелеі өзгерткен 1990 жылы 24 сәуірдегі Қазақ ССР Жоғарғы
Советінің Председателі Н.Назарбаевтың “Қазақ ССР Президенті
қызыметін тағайындап және Қазақ ССР Конституциясына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы“ Қазақ ССР Жоғарғы Советінің 1990 жылы 24
сәірдегі “Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Президенті
туралы“ қаулысының қазақ халқы үшін маңызы зор болды . Ал
1990жылдың 25 қазан күні жарияланған “Қазақ Советік Социалистік
Республикасың мемлекетік егемендігі туралы Декларациясы“ қазақ
халқы ғасырлар бойы армандап келген тәуелсіздікке қол жеткізудің
алғы шартын жасап берді. Бұл Қазақ елінің ұлы мерекесі есебінде
тарихи датаға айналып, ұлттық мейрамға ұласты.
ІІ. ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ СОТ БИЛІГІ,
МӘСЕЛЕЛЕРІ.
2.1. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІК АЛУ КЕЗЕҢІНДЕГІ
СОТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӨЗГЕРІСТЕР.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекттке айналды. Тәуелсіз
мемлекеттің бүтіндігін қорғап ішкі және сыртқы саяасатының да
пәрменділігін арттыру үшін оның мызғымас заңы және сол заңды
қорғайтын әділ соты болуы басты шарт. Ел жаңғырып заман өзгеріп,
заманмен бірге адам да өзгеріп жатқан кезде бұрынғы замандардың да
өзгерістер мен толықтырулар енгізуді қажет ететіні айқын.
Осы орайдағы алғашқы өзгерістер 1990 жылы басталды деуге
болады. Өткені 1990 жылы “Қазақ ССР Сот құрлымы туралы заң”
қабылдаған еді. Ол заң ескірген деп айтпайтын, әйткнмен одан бері
елімізде талай өзгерістер болды, яки сот құрлымында уақыт талабына
сай өзгерістердің болуы заңды деп есептеймін. Сот құрылымын дамыта,
жетілдіре түскеннен ұтпасақ ұтылмаймыз.
Сол себепті 1992 жылы “Соттық - құқықтық реформаның
концепциясының” жасалуы дер кезінде қолға алынған іс еді. Концепция
сол жылы Жоғарғы Кеңестің талқысына ұсынылды. 1990 жылы Республика
Президентінің - “Қазақстан Республикасында құқықтық реформаның
тиімділігін арттыру шаралары тулары” Жарлығы шығып, құқықтық
реформаның қажеттілігін нақтылайды түсті. Президент Жарлығынан
кейін “Құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы“ - туды.
Жобада соттардың қызыметін қамтамасыз ету тәртібі жөнінде
айрықша айтылған. Өйткені Республикамыздың Конституциясында соттардың
тәуелсіз өкімет тармағы екені айқын айтылған. Конституцияның бұл
бабы жобаның жалпы бөлімінде өз көрінісін тапты және бәлендей дау
тудырмайды. Тек соттардың қызметін қамтамасыз етумен кім
шұғылдануға тиіс деген сұрақ қана тереңірек ойлануды қажет еткен
еді. Өйткені бұл мәселе соттардың шын тәуелсіз болу - болмауына
әсер етеді.
Бұрыннан қалыптасқан тәртіп бойынша соттардың қызметін Әділет
министірлігі мен оның жергілікті органдары қамтамасыз ететін. Біз
бұл тәртіпті заң жобасында қалдырғанымыызбен, соттардың қызметін
қамтамасыз етуді ескіше қалдыру соттарды атқарушы өкіметке тәуелді
етеді деген пікірдің бар екенін айтқанымыз жөн. Осыған орай
соттардың қызметін қамтамасыз ету үшін Жоғарғы Соттың құрамында
арнайы құрылым болуы керек деген ұсыныс бар. Біздіңше, соттар мен
судьялар шын тәуелсіз болу үшін олардың қызметін қамтамасыз етудің
жоғарғы сатыдағы сотқа да, заң шығарушы және атқарушы үкіметке де
бірдей, жеке тәуелсіз құрылым құру керек. Бұндай құрылым соттардың
қызметін қамтамасыз ететін Бас Сот Басқармасы деп аталып, оның
басшысын Президент тағайындаса. Бұл құрылымды ұстауға қосымша қаржы
шығарудың қажеті жоқ, оның орнына Әділет министірлігі мен
облыстардағы осы шаруамен шұғылданатын басқармалар мен бөлімдерді
таратса, жетіп жатыр деген ұсыныс айттық. Сот реформасының тағы
бір шешімі қиын мәселесі- төрелік соттарын жалпы сотпен біріктіру.
Бұндай біріктіруді жақтаушылар бірінші сатыдағы шаруашылық дауларын
аудандық соттарға тапсырып, ал бұл істерді кассациялық және
бақылау тәртібімен қарауды облыстық соттардың азаматтық істер
жөніндегі сот алқасы мен Жоғарғы Сотқа беруді ұсынған еді.
Жұмысшы топ бұл ұсыныспен келіспей облыстар мен Алматы
қаласында бірінші сатыдағы төрелік соттарын қалдырып, облыстық
соттар мен Жоғарғы Сот құрамында шаруашылық істер жөніндегі сот
алқасын ашуды ұсынған еді. Өйткені, тек Жоғарғы төрелік сотын
таратудың өзі Конституцияға тиісті өзгеріс енгізуді талап етеді.
Конституцияға өзгеріс енгізу оңай шаруа емес-тін.
Ал жеке азаматтардың, шаруашылық орындарының конституциялық
құқын сот тарапынан қорғау мүлдем басқа мәселе, онымен жалпы сот
пен төрелік соттар шұғылданады.
Түптеп келгенде, барлық сатыдағы соттар күнделікті қызметінде
Конституцияны қорғап жүрген жоқ па Азаматтық қылмыстық істерді,
шаруашылық дауларды қарағанда соттар Конституцияны басшылыққа алады,
Конституцияға сәйкес қабылданған заңдарға сүйенеді.
Онда ешбір сот Конституцияға қайшы билік шығара алмайды
делінген.
Сондай-ақ, кез келген соттың мемлекеттік мәжбірлеу органы
екені белгілі, оның билігі міндетті түрде орындалуға тиіс. Ал,
Конституциялық соттың мұндай құзыры жоқ, оның шешімінің бұлжымас
сот шешіміндей күші жоқ. Демек, Конституциялық соттың шешімі
орындалмауы да мүмкін.
Әрине, әртүрлі заң актілерінің Конституцияға сәйкес келетін -
келмейтінін тексеріп, қортынды анықтама беріп отыратын органдарының
қажеттілігіне дау жоқ. Жоғарғы Кеңес жанынан конституциялық бақылау
комитеті осындай орган бола алар еді деген ой айтылды.
Соттардың бірігуінің қаржылай тұрғыдан тиімділігі бар. Мемлекет
үш сот ұстауға жылына жүз отыз милон теңге бөледі екен. Соттарды
біріктіруден елу миллондай қаржы үнемдеп, оны құқықтық реформаны іске
асырған жұмсақ несі айып, реформаның қаржы тапшылығынан ілгері
жылжымай жатқаны бәрімізге белгілі еді.
Соттың үш саласын тоғыстыру идясына мен сенетін едім және
болашақта өмірдің өзі осыған әкелетініне күмәнім жоқ - тын. Сол
себепті де, біртұтас соттың құрлымының төмендегідей кестесін
ұсындым.
Бұл кесте бойынша сол кезде күшіндегі Конституциялық соттың
негізінде Жоғарғы Сот құрылып, оған өзінің бұрынғы құзырларымен
қоса азаматтық, шаруашылық және қылмыстық істерге қатысты айрықша
бақылау мәртебесі берілді. Ал, Жоғарғы Сот пен Жоғары төрелік
соттың базасында Жоғарғы аппеляция соты құрылады. Қалған соттар
қазіргі қалпын сақтайды дедім.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті 1993-1994 жылдары дүние жүзіндегі
өркениетті елдермен тең дәрежеде ынтымақтаса отырып халықаралық
қарым-қатынастары одан сайын нығайта түсті. Мұның өзі дүние
жүзіндегі мемлекеттердің қауымдастығында салмақты саясат пен
әлеуметтік талап-тілекке сәйкес келетін халықаралық құқықтық
нормалардың қажеттілігі және республиканың ішкі саяси құрылымды
әлеуметтік - экономикалық дамудың жаңаша сипатына лайықты құқықтық
реформа жүргізуді қолға алу - маңызды мәселе екенін көрсетті.
Жоғарғы Сот Республикадағы жалпы соттардың ең жоғарғы ұйымы
болып табылатыны атап көрсетілді. Оның құзыретіне ең жоғарғы
лауазымдық тұлғалардың қылмыстық істері жөніндегі сот істерін
қарау, сондай-ақ кассациялық, қадағалау инстанцияларының міндеттері
және заңдарды қолдану жөніндегі мәселелерге түсінік беруді жүзеге
асыру кірді.
Қазақстан Республикасындағы соттар қызметінің негізгі принциптері
- “Республикадағы соттар қызметі заңдылық, судьялардың тәуелсідігі,
баршаның заң және сот алдында теңдігі, тараптардың жарыспалығы мен
тең құқылығы істерді қараудың жариялығы принциптердің негізінде
құрылады.”
“Әркімге мемлекеттік органдардың ұйымдардың, лауазымды және
өзге тұлғалардың Республика Конституциясы мен заңдарында көзделген
құқықтарына, бостандықтарына және заңды мүдделеріне нұқсан
келтіретін немесе оларды шектейтін кез келген жолсыз шешімдері мен
іс-әрекеттерінен сот арқылы қорғалына кепілдік берілді.
Ешкімді заңның барлық талаптары мен әділеттілік сақтала
отырып құзыретті, тәуелсіз және әділ сотта істің қаралуы құқығынан
айыруға болмайды.
Барлық соттарда және сот ісін жүргізудің кез келген
деңгейінде бірінші заң көмегімен қорғауға кепілдік беріледі.
Сот ісін жүргізу тәртібімен қаралуға тиісті өтініштерді
арыздармен шағымдарды ешбір басқа органдар, лауазымды немесе өзге
тұлғалар қарай алмайды - деп өте әділ нақты көрсетіліп берілген.
Жоғарғы Сот судьяларының жалпы санын Жоғарғы Сот Төрағасының
ұсынуымен Республика Президенті белгілейді.
Жоғарғы Сот Төрағадан, сот алқалардың төрағалары мен тұрақты
судьялардан тұрады.
Жоғарғы соттың органдары:
1)пленум,
2) төралқа,
3) азаматтық істер жөніндегі сот алқасы,
4) шаруашылық істер жөніндегі сот алқасы
5)қылмыстық істер жөнідегі сот алқасы,
6) әскери істер жөніндегі сот алқасы болып табылатыны -
көрсетілген.
Судья Республикадағы сот билігін атқарушы болып табылады.
Оған конституциялық тәртіп пен сот төрелігін сот төрелігін жүзеге
асыру және өзіің міндетерін кәсіби негізде атқару құқықтары
белгіленген. Судьялардың өз өкілдерін жүзеге асыруы кезіндегі
талаптары мен өкілдері барлық мемлекеттік органдар, ұйымдар
лауазымды адамдар мен азамттар үшін міндетті. Судьялардың талаптары
мен өкімдерін орындамау, олардың құрметтемеу заңда белгіленген
жауапкершіліке әкеліп соғады”.
“Сот төрелігін жүзеге асырған кезде судья тәуелсіз және тек
Конституция мен заңға бағынады. Ешкімнің оған тиіспеуін жүзеге
асыруға және судьяларға қандай болсын ықпал етуге қақысы жоқ.
Судья тәртіптік жауапкершілікке таралған жағдайлардан өзге, қарлған
немесе өндірістегі істердің мән-жайы жөнінде қандай да бір
түсініктемелер беруге міндетті емес.
Судьяға заңда көзделмеген соттан тыс функциялар мен міндеттер
жүктелуге тиіс емес. Ол заңдылық пен құқық тәртібін сақтау
мәселелері жөніндегі мемлекеттік және қоғамдық құрлымдардың құрамына
енгізілуге тиіс емес. Соттар тұрақты судьялардан тұрады.
Судьялардың өкілеттіктері тек қана заңға белгіленген негіздер
бойынша доғарлауы немесе тоқтатыла тұруы мүмкін.
Бұқаралық ақпарат құралдарының өз хабарында шешімдер немесе
үкімдер заңды күшіне енгенге дейін сотта іс қараудың нәтижесін
күнілгері ұйғаруға немесе өзге жолмен сотқа ықпал етуге хақы жоқ”.
Судьяың тәуелсізідігі Қазақстан Республикасының Коституциясымен
және заңдармен қолданады, яғни:
1) заңда көзделген сот төрелігін жүзеге асыру рәсімімен ;
2) сот төрелігін жүзеге асыру жөніндегі қызыметке қандай да
болмасын араласуға жауапкершілікке тартылу қыуіпін ескерте отырып
тыйым салу арқылы;
3) сотты құрметтемегенідігі үшін жауапкершілікпен;
4) судьяны тағайындаудың, өкілеттігін доғару мен тоқтата
тұрудың белгіленген сайлау тәртібімен, судьяның орынан түсу
құқығымен ;
5) судьяларға мемлекет есебінен олардың мәртибесіне сәйкес
келетін материалдық жәрдем көрсету және оларды әлеуметтік
қамсыздандыру арқылы қамтамасыз етіледі.
Судьяға қатысты тек Қазақстан Республикасының Бас прокуроры
ғана қылмыстық іс қозғай алады.
Судьяның қызметтік атыс қарауын сақтауға және өзімен алып
жүруге құқығы бар.”
Судьялар :
1) Конституцияны және заңдарды мүлтіксіз сақтауға, азаматтар
мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғауды қамтамасыз етуге:
2) өз міндеттерін атқару үстінде, сондай-ақ, қызметтен тыс
қарым-қатынастарды сот төрелігінің беделіне, судьяның қадыр-
қасиетіне дақ түсіретін немесе оның әділеттілігі мен битараптығына
күмән туғызуы ықтимал барлық нәрселерден аулақ болуға:
3) өз қызметіне кез келген заңсыз араласу әрекеттеріне қарсы
тұруға:
4) соттар кеңестерінің және жабық сот мәжілістері өткізілген
кезінде алынған мәліметтердің құпиясын сақтауға міндетті.
Судьяның лауазымы депутаттық мандатпен, оқутшылық, ғылыми
немесе басқа да шығармашылық қызметтерді қоспағанда кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асырумен, коммерциялық ұйымдардың басшы органының
немесе байқаушы кеңесінің құрамына кірумен сыйыспайды. Судьялар
партияға, кәсіби одақтарға кіруге, қандай да бір саяси партияларды
қолдап немесе қарсы сөз сөйлеуге тиіс емес. Судьяның лауазым
атқаруының шеткі мөлшері Қазақстан Республикасының Конституциясы мен
заңдарына сәйкес белгіленеді. Оны ерекше жағдайларда Жоғарғы Соттың
сот алқаларының төралқалары мен судьяларына қатысты - тиісінше
Жоғарғы Соттың Төрағасы, басқа барлық судьяларға қатысты - Әділет
Министірі әрі кеткенде бес жылға ұзартуы мүмкін”, - деп
тұжырымдаған. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты және оған
тұғыр болған ежелгі билер соты өзінің сан ғасырды басып өткен
салиқалы тарихында еліміздегі құқықтық қатынастарға сай сот
әділдігін жүзеге асырады. Оның құрылымдық жүйесін әр жылдардағы
заман саясатына сәйкес жетілдіріп, қоғам мен халық мүддесіне сай
үйлестіруде Жоғарғы Сот осындай билік белестен өтті.
Қазақстан Республикасынның заңнамасына сәйкес мемлекеттік
органның немесе лауазымды адамның кез келген әрекетіне немесе
шешіміне белгіленген тәртіппен шағым берілді , әркімнің оның шағымын
сот қарауына құқығы бар.Осы маңызды конституциялық қағидатты іске
асыру ең алдымен зорлық- зомбылық билігін жоюға , мемлекеттік
қызметшілер тарапынан сыбайлас жемқорлық іс -әрекеттерінен
азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған.
Сондықтан, сот билігін нығайту проблемасын талқылай отырып, бүгінгі
күнде әкімшілік соттарды құру маңызды болып отырғанын мойындау қажет.
Қазақстан Республикасының сот жүйесін дамыту тұжырымдамасының
авторлары “мемлекеттік органдар тарапынан шаруашылық етуші
субьектілерге соттан тыс әкімшілік ету және қысым жасауды шектей
алатын”,сондай-ақ “әлеуметтік маңызды проблемаларды шеше алатын не
әкімшілік соттар, не мамандандырылған құрамдар құруды ұсынады.
Әкімшілік істерді қарау тәртібі Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодексте көзделген. Сонымен бірге Азаматтық іс жүргізу кодексінде
әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті органдар
мен лауазымды адамдардың қаулыларына дау айту туралы істерге
ерекше талап қою бойынша іс жүргізуді белгілейтін тарау бар. Осы
тарау көрсетілген санаттағы істерді қараудың ұқсас тәртібін
көздейтін Әкімшілік кодексімен толық сай келеді.
1.Аудандық, қалалық, қалалардағы аудандық Халық депутаттары
кеңесінің атқарушылық комитеттері жанындағы әкімшілік комиссиялар.
2.Кенттік, селолық, аудандық Халық депутаттары кеңесінің атқарушы
комитеттері.
1. Кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі аудандық қалалардағы аудандық
комиссиялар.
2. Аудандық, қалалық, қалалардағы аудандық Халық депутаттары
кеңесінің атқарушылық комитеттері жанындағы маскүнемдікке қарсы
күрес жөніндегі комиссиялар.
3. Адандық халық соттары және Ленин қалалық соты.
4. Ішкі істер органдары, Көлік инспекциясы органдары және Теңіз
және Өзен регистрлері рогандары,сәулет-қала құрылысы қызметін
мемлекеттік лицензиялау, жобаларды мемлекеттік ведомстволық
сараптау және мемлекеттік бақылау органдары , мемлекеттік
инспекциялар органдары,Қазынашылық органдары және оған КСРО немесе
Қазақстан Республикасының заң актілерімен уәкілеттік берілген
басқа органдар.
5. Салық қызметі және салық полициясы органдары.
6. 2000 жылғы желтоқсанда күші жойылған “Қазақ КСР-інің сот
құрлысы туралы” 1990 жылғы 23 қарашадағы Қаз КСР Заңының 18-
бабында әкімшілік және атқарушылық іс жүргізу жөніндегі судьялар
аудандық халық соттарының жанында және Қазақ КСР заңнамасында
белгіленген тәртіппен әрекет етеді.
7. Әкімшілік соттарды құру идеясы-түрлі елдерде мынадай
ерекшеліктері бар әкімшілік әділетті қалыптастыру идеясымен
құрдас:
8. 1 ) Әкімшілік соттар - барлық әкімшілік істерді қаруға арналған
төменгі сатыдағы соттардан орта және жоғары
сатыдағы соттарға дейінгі арнайы жүйені құрайды. Мұндай жүйе
қылмыстық және азаматтық істерді қарайтын жалпы заң құзырындағы
соттар жүйесінде қатар жүзеге асырылады.Әкімшілік соттар мұндай
жағдайда “белсенді әкімшілік “ органдарынан тәуелсіз болады.
9. 2 ) Әкімшілік дауларды арнайы ұйымдастырылған өңірлер шеңберінде
қарау үшін бірінші сатыдағы істерді қарайтын “әкімшілік
трибуналдар” құрылады.
10. Аппеляцияны мемлекеттік кеңеске беруге болады, секциялардың
бірі құрамында кеңестің үш мүшесімен оны қарайды. Мемлекеттік
кеңес әкімшілік әділет жүйесін басқарады және бір мезгілде
үкіметтің жаннындағы консультативтік мекеме- мемлекеттік басқару
органы болып табылады.
11. Біріншіден, барлық әкімшілік
2.2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ СОТ
ЖҮЙЕСІНЕ СИПАТТАМА.
Қазақстан Республикасының сот жүйесінің құқықтық
негіздері.
Елімізідің сот жүйелері туралы жаңа Конституциялық заңында заң
шығарушылық атқарушыдық және сот билігі тармақтарының фунцкиялары айқын
жазылып қоймай құқық қорғау жүйесінің реформалаудың мәселелерін шешімін
тапқан.
ҚР Конституцияасының 75-бабына және “сот жүйесі және судьялардың
мәртибесі туралы“ ҚР Коституциялық заңының 3-бабына сәйкес Қазақстан
Республикасының сот жүйесін сот білігінің жүзеге асыру бойынша өз ара
белгілінген заңдармен өзара қарым қатынаста байланысты Республиканың
Жоғарға сот пен жергілікті соттар құрайды. Қандай да бір атаулармен
арнаулы және төтенше соттар құруға жол берілмейді.
Сот жүйесі туралы Конституциялық заңмен Республикада алқа билер
институты белгіленді. Бастапқы кезеңде жасалғаны үшін қылмыстық заңмен
өлім жазасы түріндегі жаза көзделген аса ауыр қылмыстар туралы істер
алқабилерінің қарауында болады. Одан әрі алқабилерінің соттылығына
қылмыстық әрекеттердің басқа да санаттары жөніндегі істерді жатқызу
жоспарлануда. Мұндай институтты отандық сот-құқықтық жүйесін
реформалау кезендерінің бірі ретінде енгізу қажеттігі күман
тудырмайды, сот қорғаушылары қылмыстық сот ісін жүргізуде
бәсекелестік негіздерді ынталандыруға, судьялардың, прокурорлардың,
адвокаттардың кәсіптік дағдыларын арттыруға ықпал етіп, ақырында
сот төрелігінің сапасын жақсартуға және сот билігінің беделін
арттыруға әкеледі.
Қазақстан Республикасының Конституциясы, сондай-ақ жаңа сот
төрелігін тұжырымды түрде құруға бағытталған бір топ қабылданған
заң актілері сот жүйесін жетілдіруге елеулі әсер етті. Қылмыстық
сот ісін жүргізуде соттың орны мен ролі өзгереді. Сот алғаш рет
заңнамалық деңгейде айыптауды дәлелдеу міндеттерінен босатылды.
Айыптаушы, жазалаушы соттан адамның құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғайтын органға айнала бастады.
Қазақстан Республикасының соттары біртұтас жүйені құрайды. Сот
жүйесінің бірлігі мынаны білдіреді.
1) сот жүйесі ҚР Конституциясында, сот жүйесі туралы
Конституциялық заңда белгіленген сот төрелігінің жалпы қағидаттарымен
құрылып, әрі жұмыс істейді.
2) барлық соттар заңмен белгіленген барлық соттар үшін бірдей
қылмыстық, азаматтық және сот ісін жүргізудің өзге нысандары арқылы
қылмыстық, азаматтық және өзге істерді қарайды әрі шешеді.
3) сот төрелігін жүзеге асыру кезінде тек Конституция мен
Республиканың заңдары басшылыққа алынады.
4) заңнамада барлық соттарды қалыптастырудың бірыңғай тәртібі
белгіленген- ҚР Жоғарғы Сотының сот корпусын сайлау және жалпы заң
құзырындағы соттардың судьяларын тағайындау.
5) заң күшіне еңген сот қаулылары, шешімдер, сондай-ақ заңды
өкімдер, талаптар және соттың басқа да актілері республиканың бүкіл
аумағында барлық мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, лауазымды
адамдар мен азаматтардың орындауы үшін міндетті болып табылады.
Оларды орындамау, сақтамау, сондай-ақ соттың құрметтемеудің өзге
көрінісі әкімшілік және қылмыстық заңнаманың нормаларында көзделген
заң бойынша жауапкершілікке әкеп соқтырады.
6) барлық соттарды қаржыландыру тек республикалық бюжеттің
қаражаты есебінен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының сот жүйесін құрайтын соттар бір-
бірінен өз құрылымы мен құзыретінің көлемі бойынша ажыратылады.
Сот билігін жүзеге асыру бойынша бірдей құрылымы мен құзыреті бар
соттар сот жүйесінің буындарын құрайды. ҚР Қарулы Күштерінің
құрылымына және ұйымдастырылуына жақын құралатын әскери соттар
өзгеше болады. Осыған сәйкес республиканың сот жүйесі үшін буыннан
тұрады.
1) жоғары буын-Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты;
2) орта буын - облыстық және оларға теңестірілген соттар;
3) негізгі буын - аудандық және оларға теңестірілген соттар.
Негізгі және орта буындағы соттар жергілікті соттар немесе
жалпы заң құзырындағы соттар деп аталады.
Соттың құзыреті тиісті буындағы соттар үшін бірыңғай сот
сияқты айқындайтын міндеттер мен функнцияларға байланысты олардың
қызметінің мәселелерін шешуде заңдармен белгіленген өкілеттіктер
жиынтығын білдіреді. Айталық, сот жүйесінің әрбір буыны заңмен оның
қарауына жатқызылған істерді ғана қарауға құқылы.Соттылық-сол немесе
өзге сот қарауы мүмкін істер белгілерінің жиынтығы. Қылмыстық және
азаматтық істердің соттылығы әрбір буынның соттарына қылмыстық іс
жүргізу және азаматтық іс жүргізу заңдарымен айқындалған. ”Өзіне
заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне
болмайды” делінген. Осы конституциялық ережеге сәйкес төмен тұрған
соттың қарауындағы істі жоғары тұрған соттың өзіне іс жүргізуге
қабылдау, сондай-ақ істі соттылықты өзгеруге әкеп соқтырған сол
деңгейдегі басқа сотқа беру сотта ісі қаралып жатқан адамның
келісімімен ғана мүмкін болады.
Іс жүргізу заңдарында сондай-ақ соттардың шешімдердің үкімдердің
және аппеляциялдық әрі қадағалау тәртібіндегі өзге де сот
актілердің заңдылығы мен негізділігін тексеру жөніндегі құзыреті
айқындалған.
Сондытан, соттарды буындарға бөлумен қатар, оларды белгілі бір
сот функцияларын орындауға байланысты сот сатыларына бөлу
заңнамалық деңгейде көзделді.
Қазіргі кезде аппеляциялық іс жүргізудің ережесі мен тәртібі
бұрынғы қолданылғандардан белгілі бір айырмашылығы бар және
кассацияның кейбір ерекшеліктерін қамтиды.
Сот істерін жасалған құқық бұзылушылықтардың мән-жайын анықтау
мақсатында дәлелдемелерді зерттеу арқылы қарауға және оларды мәні
бойыша азаматтық істер бойынша тиісті шешім, қылмыстық істер
бойынша үкім қаулы шығару арқылы шешуге өкілетті бірінші сатытағы
соттар болып табылады.
Істің мәні бойынша мынаны білдіреді:
а) қылмыстық істер бойынша - адамды қылмыс жасауға кінәлі деп
тану және оған жаза тағайындау заңда көзделген мән-жайлар мен негіздер
болған кезде қылмыстық істі тоқтату егер сотта адамның кінәсі
дәлелденбесе, оны анықтау
б) азаматтық істер бойынша - мәлімделген азаматтық талап арызды
қанағаттандырудан бас тарту туралы шешім шығару.
Республикада барлық соттар, Жоғарғы Сотты қоса алғанда, сотылығы
қылмыстық іс жүргізу және азаматтық іс жүргізу заңдармен
айқындалған бірінші сатыдағы соттар болып табылады.
Бірінші сатыдағы сот шығарған сот актілері заңды күшіне енеді,
яғни бірден емес, үкім немесе шешім жария етілген сәттен бастап
саналатын заңмен белгіленген апеляция мерзімі - 10 тәулік өткеннен
кейін ал қамаудағы адамдар үшін-оған үкімнің көшірмесін тапсырған
сәттен бастап орындауға келтіріледі. Бұл мерзім тараптарға сот
шығарған сот актілерінің заңдылығы мен негізділігі туралы мәселе
бойынша жоғары тұрған сот сатысына шағым және наразылық білдіру
үшін беріледі.
Сот актілерінің негізсіздігі мен заңсыздығы туралы істің
нақты мән- жайын дұрыс анықтамау және материалдық құқықты қолданбау,
іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыру кезінде қылмыстық, азаматтық
іс - жүргізу заңдарының нормаларын сақтамау, бірінші сатыдағы соттың
қолындағы іс және қосымша ұсынылған материалдар бойынша үкімінің
немесе қаулысының заңсыздығы әрі негізсіздігі сияқты істі бұзу
жөнінде іс жүргізу кезінде жіберілетін сол қылықтарды айғақтайды.
“Прокуратура кез келген заңдылық бұзушылықты анықтау және жою
жөнінде шаралар қолданады, Республиканың Конституциясы мен заңдарына
қайшы келетін заңдар мен өзге де құқықтық актілерге наразылық
жасайды, сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ заңда
белгіленген жағдайларда, тәртіп пен шекте қылмыстық қудалауды жүзеге
асырады”.
Соттардың заң күшіне енбеген сот қаулыларының заңдылығы мен
негізділігіне шағымдар мен наразылықтарды тексеруге өкілеттік
берілген соттар аппеляциялық сатыдағы соттар деп аталады.
Заңды күшіне енбеген сот актілеріне аппеляциялық тәртіппен
шағым беру құқығы сотталған, олардың қорғаушылары мен заңды
өкілдеріне азаматтық талапкерге, азаматтық жауапкерше және олардың
өкілдеріне жатады. Прокурор әрбір заңсыз және негізсіз сот актісіне
наразылық білдіруге құқылы.
Істерді апеляциялық тәртіппен қарау нәтижесінде сот өз қаулысымен
аппеляциялық шағымдарды наразылықтарды қарау кезінде зерттелген қосымша
материалдардың жинақтап, бірінші сатыдағы сот зерттеген дәлелдемелерге
негізделген мынадай шешімдердің бірін қабылдайды:
1) Үкімді, қаулыны өзгеріссіз қалдырады, ал шағымды немесе наразылықты
қанағаттандырмайды,
2) Үкімді толық немесе ішінара күшін жояды,
3) Үкімді қаулыны өзгертеді,
4) Үкімнің күшін жояды, ал азаматтық істер бойынша бірінші сатыдағы
соттың шешімін өзгертеді және жаңа шешім шығарады,
5) Үкімді өзгертеді жібереді көрсетілген негіздер бойынша қосымша
тергеуге жібереді.
Заңды күшіне ендеген сот қаулылары жалпы міндетті болады және
орындамауға жіберіледі. Алайда олар істі тергеу немесе сот қарауы кезінде
жіберілген азамттардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын бұзу:
1) кінәліні соттауға,
2) ауырлығы орташа, ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасауға айыпты адамға
қатысты айыптау үкімін негісіз шығаруға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz