Қазақтың тұңғыш ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. Шоқан Уәлиханов өмірбаяны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2. Шоқанның саяси көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
3. Үлкен талант иесінің қоғамдық және ғылыми қызметі ... ... 9
4. Шоқан 1858.1859 жылдары Қашқарияға саяхаты ... ... ... ...10
5. Сот реформасы туралы жазбалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19

Қазақтың тұңғыш ғалымы, ағартушы-демократы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов өмірі мен қызметі халқымыздың қоғамдық өрісі мен мәдениеті және әдебиеті дамуында бейне бір сілкініс болды. Қыр сахнасында қоғамдық ой-пікірдің жүйелі ғылыми негізде қалыптасып дамуына мүмкіндік те, жағдай да жоқ кезде Шоқанның ғылымның алуан түрлі саласымен шұғылданатын жан-жақты ғалым болуына тура келді. Ол тарих, этнография, археология, социология, экономика, филология ғылымдары саласында жемісті еңбек етті, жазушы, публицист, аудармашы, суретші болды. Ғұлама ғалым соншалықты қысқа ғұмырында кейінгі ұрпаққа аса бай, бағалы мұра қалдырды. Ш.Ш.Уәлихановтың алуан арналы бай мұрасын, ондағы қисапсыз мол ой толқындарын толық игеру, ғылымның әр саласына қосқан үлесіне бойлау әрі зерттеу жылдар өткен сайын маңыздала бермек.
Шоқанның ғылымға деген құштарлығы, оның ішінде қоғамдық ғылымдарға, ынта-ықыласы, бейімділігі ерте, оның Сібір кадет корпусында оқыған жылдарынан басталды. Омбы кадет корпусы Сібір оқу орындарының ішіндегі ең көрнектісі еді. Бұл арнаулы әскери жабық оқу орны өз шәкірттеріне негізінен жалпы білім беру бағытын ұстады. Мәселен, онда жалпы география, Россия географиясы, жалпы тарих пен Россия тарихы, орыс және Батыс Еуропа әдебиеттері, философия негіздері, орыс және француз тілдері, бірнеше шығыс тілдері оқытылды. Шоқанның аса зеректігі әсіресе осы пәндерді оқып-үйрену, игеру тұсында айқын көрініп, жұрт назарын аударды. Оның мектептес досы Г.Н.Потанин былай деп жазды: «Шоқан тез кемелденді, өзінің орыс жолдастарын басып озды.Оған көп адам ден қойып, зер салды... Корпустың оқытушылары Шоқанды болашақ зерттеуші, тіпті ғалым болуы да ықтимал деп жүрген кезде Шоқан небәрі 14 – 15 жаста ғана болатын, ол кезде өте-мөте көп оқитын. Бұл оның бойындағы сыншылық қабілетті жетілдіре түсті. Адамгершілік мәселесі және кейіннен өзінің мамандығы болып кеткен Шығыс филологиясы саласындағы оның ой-пікірлеріне біз қайран қалатынбыз.»

1. Қазақстан тарихы кітабы. Алматы «Қайнарң 2002 жыл
2. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. Р.С.Тұрысбек, Қ.Қ.Мәдібай, Алматы «Қазақ университетің 2001 жыл

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. Шоқан Уәлиханов
өмірбаяны ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..4
2. Шоқанның саяси көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
3. Үлкен талант иесінің қоғамдық және ғылыми қызметі ... ... 9
4. Шоқан 1858-1859 жылдары Қашқарияға саяхаты ... ... ... ...10

5. Сот реформасы туралы жазбалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 19

Кіріспе
Қазақтың тұңғыш ғалымы, ағартушы-демократы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов
өмірі мен қызметі халқымыздың қоғамдық өрісі мен мәдениеті және әдебиеті
дамуында бейне бір сілкініс болды. Қыр сахнасында қоғамдық ой-пікірдің
жүйелі ғылыми негізде қалыптасып дамуына мүмкіндік те, жағдай да жоқ кезде
Шоқанның ғылымның алуан түрлі саласымен шұғылданатын жан-жақты ғалым
болуына тура келді. Ол тарих, этнография, археология, социология,
экономика, филология ғылымдары саласында жемісті еңбек етті, жазушы,
публицист, аудармашы, суретші болды. Ғұлама ғалым соншалықты қысқа
ғұмырында кейінгі ұрпаққа аса бай, бағалы мұра қалдырды. Ш.Ш.Уәлихановтың
алуан арналы бай мұрасын, ондағы қисапсыз мол ой толқындарын толық игеру,
ғылымның әр саласына қосқан үлесіне бойлау әрі зерттеу жылдар өткен сайын
маңыздала бермек.
Шоқанның ғылымға деген құштарлығы, оның ішінде қоғамдық ғылымдарға,
ынта-ықыласы, бейімділігі ерте, оның Сібір кадет корпусында оқыған
жылдарынан басталды. Омбы кадет корпусы Сібір оқу орындарының ішіндегі ең
көрнектісі еді. Бұл арнаулы әскери жабық оқу орны өз шәкірттеріне негізінен
жалпы білім беру бағытын ұстады. Мәселен, онда жалпы география, Россия
географиясы, жалпы тарих пен Россия тарихы, орыс және Батыс Еуропа
әдебиеттері, философия негіздері, орыс және француз тілдері, бірнеше шығыс
тілдері оқытылды. Шоқанның аса зеректігі әсіресе осы пәндерді оқып-үйрену,
игеру тұсында айқын көрініп, жұрт назарын аударды. Оның мектептес досы
Г.Н.Потанин былай деп жазды: Шоқан тез кемелденді, өзінің орыс жолдастарын
басып озды.Оған көп адам ден қойып, зер салды... Корпустың оқытушылары
Шоқанды болашақ зерттеуші, тіпті ғалым болуы да ықтимал деп жүрген кезде
Шоқан небәрі 14 – 15 жаста ғана болатын, ол кезде өте-мөте көп оқитын. Бұл
оның бойындағы сыншылық қабілетті жетілдіре түсті. Адамгершілік мәселесі
және кейіннен өзінің мамандығы болып кеткен Шығыс филологиясы саласындағы
оның ой-пікірлеріне біз қайран қалатынбыз.

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (1835 – 1865)

1. Шоқан Уәлиханов өмірбаяны
Шокан Шыңғысұлы Уәлиханов – заманының жан-жақты білгір ғалымы,
батыл саяхатшысы. Ол қазақтың тарихын, этнографиясын және әдебиетін түңғыш
зерттеуші. Шоқан қазақ пен қырғыздың әдебиет теориясы мен фольклоры
туралы алғаш рет ғылыми пікір айтып, зерттеу еңбектер жазған әдебиетші.
Сондықтан Шоқан қазақтың демократтық сынын бастаушы, Н.Г. Чернышевский
дәстүрімен әдебиеттану ғылымын негіздеуші, публицист жазушы. Қазақтың
әдебиеті мен мәдениетін орыс жұртшылығына алғаш танытушы. Бұл істе Шоқан
жалғыз болған жоқ. Шоқанға тұстас кейбір орыс ғалымдары да қазақ әдебиеті
мен туралы пікірлер айтып, қазақ ауыз әдебиетінің кейбір үлгілерін баспаға
да шығарушылар болды. Олрдың ішінде Потанин, Березин, Радлов, Алекторов т.б
еңбектері ерекше ескерерлік.
Шоқан 1835 жылы қазіргі Қостанай облысы Құсмұрын бекінісінде тұған.
Шоқанның шыққан ортасы -- қазақтың ірі феодалдары, хан-сұлтан тобы. Әкесі
Шыңғыс Омск әскери училищесін бітірген, орысша сауатты, офицерлі чині бар
(полковник болған) адам. Ол -- патшаның сенімді адамы, жергілікті әкімі
есептелді. Ал Шыңғыстың әкесі Уәли мен шешесі Айғным да хандық құрған
адамдар. Арғы аталары тарихқа белгілі – Абылай хан.
Шоқан осындай белді семьядан шыққан жас. Бұл оған жасынан оқұға
мүмкіндік берді. Шоқан әеулі ауылында оқып, ескіше хат таниды. Он жасқа
ьолғанда, әкесі оны Омскідегі кадет корпусына (әскери училищеге) береді.
Кадет корусына ол орыс тілін білмейтін, ауыл салтындағы бала ретінде келіп
түседі де, бір жыл ішінде орыс тілін үйреніп алады. Шоқан талапты, зерек
болып өседі. Ол корпус оқушыларының алды болып бірден көзге үседі. Шоқан
талабын оқытушылары ерекше ықыласпен ескереді. Шоқан кадет корпусын өте
жақсы үлгіріммен бітіріп шығады. Ең жетік оқушылардың бірі болып бітірген
Шоқан туралы Григорий Потанин өзінің естелігінде : Шоқанның санасы тез өсіп
өз қатарластарынан өте озық болған еді. Табиғи қабілетті және басқа да
ерекшеліктері мол адам болатын - дейді.
Шоқанда кадет корпусын бітіріп шығысымен “1853 жылы генерал –
губернатор оны өзіне жәрдемші етіп алады. Ол туралы және оның талапты адам
екені туралы қала чиновниктері мен интеллигенция арасында талай әңгімелер
тарайды. Ал генерал – губернаторға жәрдемші болып, ұлықтар кеңсесіне
араласуы Шоқанды талай адаммен кездестіріп, әкімшілік ортаның ішкі сыр –
сипатын әбден тануға жәрдемдесті. Әр түрлі жоғарыдан келіп жататын
бұйрықтар, құпия хаттар Шоқанның да да қолына түседі, бұл отаршыл үкіметтің
жүргізіп отырған саясатын жан – жақты түсіну үшін Шоқанға пайдалы еді.
Бұратана халықтарға деген патшаның ниетін, миссионерлік шараларын т.б.
жабық саясаттарын Шоқан әбден түсінеді. Халқының тағдырын ойлауға бұл жай
да сөзсіз әсер етеді. Генерал – губернатор кеңсесінде болу арқылы Шоқан
орыстың дворяндық ортасын, офицерлерін мен чиновниктерін көп көріп, олардың
мақсаты мен істеп отырған істерін байқайды. Генерал – губернатормен бірге
жүріп талай өлкені, қалаларды аралады. Ресейлік ірі қалаларды көреді. Дүние
кезіп, көптеген білімді адамдармен кездеседі. Генерал – губернатор алдына
ісі түсіп келетін, не ұсталып айыпталып жүретіе патша үкіметіне сенімсіз
адамдар, не олардың істері, не айыптау – соттау процестері сан мыңдап
Шоқанның көз алдынан отіп жатты. Сезімтал, түйінді, көреген жас ол
көріністерді ақылға салып ойламай, оған өз тұжырымын жасамай өте шықпады.
Үкімет тарапынан жүргізіліп жататын қатал, әділетсіз, теңсіз - құқықсыз,
озбыр істер Шоқанның жас жүрегіне дақ салмай қоймайды. Ол үкімет
саясатындағы бояма сырды, оның көп көзіне түсірмейтін құпия істерін,
жасырын саясаттарын тани алатын халге жетеді. Бұны ол даладағы қазақ
феодалдарының ашық жүргізілетін анағұрлым ауыр озбырлақтарымен салыстыра
қарастырады. Ер жетіп, ойын салмақтай келе Шоқан бұл жайларды жақсы
түсінеді. Енді бұл қалыпта қала беруге, жәрдемші – адъютант болып. Біреудің
жетегінде жүре беруге болмайтынын сезеді. Халқы, елі үшін еңбік етіп,
езілген көпшілікке аз да болса, өз жәрдемін көрсетуді ойлайды. Бұл жолдың
оңай жол екеніне түсінген жас талап әлі де болса, іздене береді. Осы
генерал маңында, қала жанында жүрген кезінде ол бір минутын босқа өткізбей
оқиды. Көптеген білімді адамдармен кездесіп ақыл алады. Осылайша, өз
бетімен ізденіп, білімін молайтады.
Шоқан ендігі жерде кейбір қоғамдық істерге тікелей араласа бастайды.
Өз ойын білдіріп, ел мақсатын көздейді. Ресей жаңалығын жақсылық жағынан
танутыды арман етеді.
Осындай игі мақсаттармен Шоқан қазақ қоғамын билеу ісіне байланысты өкімет
тарапынан жүргізіліп жатқан жаңа ереже жасау істеріне араласады. Орта
Азияны, Қырғыз өлкесін зерттеу жұмысымен әуестеніп, 1856 жыл полковник
Хоментовский экспедициясына қатысады. Қырғыз - қазақ жерінің географиялық
картасын жасайды. Оның этнографиясы мен жер байлықтарын, салтарын,
мәдениетін, әдебиетін зерттейді. Кейін осы сапардағы жиған материалдары
негізінде мақалалар, зерттеулер жазады. Бұл өзінің зерттеуге қабілетті адам
екенін танытады.
Елін, халқын шын жүрегінен сүйтін жас өзі жеткен еуропалық мәдениетке
елін түгел жеткізіп, халқының теріс бетін дұрыс жолға бұру міндетін
арқалады. Ол қазақтың мәдениетті ел болып, қатарға қосылуы үшін керекті игі
істерді жүргізді. Сөйтіп Шоқан заманның ең қажет адамы -- қоғам қайраткері
болып шықты.
Шоқан қазақ елінің сол тұста-ақ Ресей мемлекетіне өз еркімен
қосылуын өте орынды және заңды құбылыс деп дұрыс бағалады, өзінің бойындағы
бар күш-жігерін сол ұлы халыққа қазақты жақындату үшін жұмсады, халқымыздың
туысқандық достық қатынасын нығайтуды өзінің негізгі мақсатының бірінен
санады. Ол орыстармен тарихи жағынан да тіпті қан араласу жағынан да тығыз
байланыстымыз деп орыс пен қазақ достығының заңды байланыс, тарихи бар
екенін дұрыс ескертті. Сонымен бірге, орыс халқының да қазақты өз туысындай
бауырына тартып, шын достық ниет көрсетуі керек, себебі қазақтай өз еркімен
бағынған, азаматтық өркендеуге үміті күшті халықтың, отандық жағынан
орыспен туысқан халықтың одан да достық көмек, адал ниет күтуге құқығы мол
болуға тиіс. Міне, Шоқан қазақ халқының шын досы, туысы орыс халқы, соған
қол соз деп, соның бойындағы бар жақсы қасиеттерді қабылдауды керек қылды.
Білім негізін үйрететін дүниелік мектебін талап етті.

2. Шоқанның саяси көзқарасы

Шоқанның саяси көзқарасы айқын. Ол дүниені негізінен материалистерше
түсінген – ағартушы-демократ. Оның негізгі мақсаты -- өз елін Еуропаның
озық мәдениетіне жетелеу және сол арқылы халық санасын ояту, өзінің туған
елін мәдениетті елдеріне қатар қосу. Еуропа мәдениетін жедел меңгеру жолын
ұсынып, қазақ балалары үшін мектеп ашуды талап етіп, кезіндегі кертартпа,
өмірге жанасымсыз мұсылмандық оқуды және одан туған кеселдерді сынады.
Қазақ елін дін шырмауынан алып шығып, мәдениетке жететін жаңа жолын
меңзеді. Еуропа мәдениетіне орыстың Византия арқылы жетуі сияқты, біздің
қазаққа да татар дәірін бастап кешіру қаупі туып тұр. Қазақ халқының
тоттанбаған таза ойы татар оқуынан ақыл мен сезімнің өркендеуін бөгеуден
басқа не күтеді? Татар дәірінен біздің де аттап өтуіміз керек, бұл жолда
өкімет бізге жәрдемдесуге тиіс. Бұл – суға кетіп бара жатқан адамды құтқару
сияқты жәрдем. Ол үшін татар молдаларын қолдауды өкімет қоюы керек те,
татар мектептерінің орнына орыс мектептерін ашу керек - деп ол елін
мәдениетке жеткізу жолында программалық пікірлер ұсынды. Амал не, ол кезде
патша өкіметі тарапынан айтарлықтай көмек бола қойған жоқ.
Шоқан патшалық Ресейдің екі түрлі сипатын да көре білген ойшыл. Ол
Петербургта болған күндерінен бастап бұқарашыл Ресейдің СОВРЕМЕННИК журналы
айналасындағы, университет аудиториясы мен географиялық қоғамның ішіндегі
жаңа тобын, өз жүрегі қалаған адамдар қуаымын тауып қосылды. Бұған дейін ол
Омбының ұлықтарын көріп, олардан түңіліп, бойын аулақ ұстап, бірен-саран
ұстаздары мен достарына үміт артса, оның ендігі көрген адамдары мүлде жаңа
еді.
Шоқан көзқарасының қалыптасуына петрашевшілдер көбірек әсер
етті. Олардың ішінде С.Ф. Дуровпен жақын дос болды. Ол – Шоқанға тікелей
ықпал етіп, көп ақыл-кеңес берген адам. С.Ф. Дуров арқылы Шоқан ішкі
Ресейде болып жатқан саяси қозғалыстармен танысты. Сезімтал жастың саяси
көзін ашуға Дуров тікелей әсер етіп отырды.
Шоқанның тайсалмай сөйлейтін және және тауып айтатын батыл да
тапқыр адам болғанын замандас достары әр уақыт айтып жүрген. Потанин өзінің
естеліктерінде Шоқанның халық көтерілістерін жақтайтын пікірлері да айқын
еді деп ескертеді. Орыс шаруаларының көтерілісін бастаған Степанин Разин
туралы Шоқан көп оқып, кейде керек жерінде, оның атын қорықпай атап отырды
деп, Потанин көзі көрген бір фактіні де келтіре кетеді.
Жоңғария туралы да, Орта Азия халықтары туралы оның, үстем
таптары мен дін иелері туралы да Шоқан өз пікірін ашық айтқан. Орта Азияның
ел билеушілері, -- дейді ол, -- ... күн сайын салтанатты түрде мешітке
барады, басын шұлғып молдалармен әңгімелеседі. Шоқан осыны атап көрсете
келіп, олардың елі, халқы үшін істеп жүрген ешбір қомқорлығы жоқ екенін,
соның салдарынан Орта Азиялық елдер азып, қоғамдық, елдік сипаты төмендеп,
шаруашылығы нашарлап бара жатқанын анықтайды. Жоңғария очерктері деген
еңбегіндеде Шоқан -- өзінің қазіргі қоғамдық құрылысы жағынан Орта Азия тым
мүшкіл халде болып отыр. Ол ілгері дамудың патологиялық дағдарысына
ұшырауда,- деп көрсетеді.

3. Үлкен талант иесінің қоғамдық және ғылыми қызметі

1850 жылдың бас кезінде ол қыруар еңбектер жазды. Бұл ғылыми еңбектері
Профессор И.Н.Березинге хат, Профессор И.Н.Березиннің Хан жарлықтары
кітабы белгілі Шығыс зерттеушісі, тюрколог, иранист, моноглист, ғалымның
еңбектеріне байланысты жазылған. Осы алғашқы еңбектерінің өзінде-ақ
ертедегі жазба ескерткіштерді зерттеуге, Орта Азия халықтарының тарихына,
әдебиетке жас Шоқанның ынта-ықыласы байқалады. Ол Березин қойған
сұрақтардың барлығына толық әрі тұжырымды жауап берді.
Орталық Қазақстанда, Жетісу мен Тарбағатайда, Ыстықкөлде болған
саарында Шоқан қазақ және қырғыз халықтарының тарихы, әдет-ғұрпы мен ескі
нанымдары туралы материалдар жинап қайтты, көптеген еңбектер жазды. Осы
сапарларында ол көбінесе орыстың атақты саяхатшы- ғалымы П.П.Семенов-Тянь-
Шанскиймен бірге болды.
Орыс ғалымы талантты жастың ерекше қабілеттігін, білімдарлығын аса
жоғары бағалап, былай деп жазды: Омбыда мені әсіресе қызықтырған адам –
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов болды. Ерекше қабілеттілігінің арқасында
Уәлиханов Омбының кадет корпусын зор табыспен бітіріп шықты...Петербургте
жүргенініде менің ықпалыммен университеттте лекция тыңдап, француз және
неміс тілдерін жетік меңгеріп кеткені сонша, Шығыс тарихының, әсіресе қазақ
тектес халықтар тарихының терең білігірі болып шықты.
Ыстықкөлге барып қайтқан сапарынан кейін Шоқан 1856 жылы үш ай шамасы
Құлжа қаласына жасаған ресми сапарында ұйғырлардың, дүнгендердің,
жоңғарлардың, қытайлықтардың тарихымен, этнографиясымен танысты. Қазақ
даласына, Ыстықкөлге және Құлжаға сапарында сол өлкелерді мекендеген
халықтардың тарихы, географиясы, этнографиясы, сөз өнері мен тіл туралы
жинап қайтқан материалдары мен зерттеулері оқымыстылар қауымының назарын
аударды. Петербургте 1845 жылы негізі қаланған Орыстың императорлық
географиялық қоғамының бағытына жас саяхатшы-ғалымның зерттеушілік
ізденістері сайма-сай келді. Қоғамның ғылыми жиналысында Шоқан Уәлихановтың
еңбектерінің бірі – Қазақ шежіресі еңбегі оқылды. 1857 жылғы 27 февральда
қазақтың жас ғалымы Орыс география қоғамының толық мүшесі болып сайланды.
Сол жылдың аяқ шенінде Шоқан қырғыз еліне тағы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.