Қазақ ордасының мемлекеттік құрылымы
Кіріспе
1. Қазақ ордасының мемлекеттік құрылымы және Тәуке ханның билігі
1.1. XV .XVІІІ ғасырлардағы қазақ ордасының саяси құрылымының ерекшеліктері
1.2. Тәуке хан және оның билік құрған кезеңі
2. Қазақ ордасының заңдарына сипаттама
2.1.Қасым ханның қасқа жолы
2.2.“Есім ханның ескі жолы”
2.3. Тәуке ханның жеті жарғысы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Қазақ ордасының мемлекеттік құрылымы және Тәуке ханның билігі
1.1. XV .XVІІІ ғасырлардағы қазақ ордасының саяси құрылымының ерекшеліктері
1.2. Тәуке хан және оның билік құрған кезеңі
2. Қазақ ордасының заңдарына сипаттама
2.1.Қасым ханның қасқа жолы
2.2.“Есім ханның ескі жолы”
2.3. Тәуке ханның жеті жарғысы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Қазақтың ежелгі ғасырлар бойы қалыптасқан, құқық дәрежесіне ие болған әдет-ғұрып қағидалары, солармен бітіскен хан-би ережелері талай дәуірді басынан кешірді. Соған қарамастан өзіндік алғашқы ішкі қасиеттері мен құрылымдарын сақтап қалды, жаңа дәуірге шейін жеткізді. Айнала дүние өзгеріп жатса да, дамыған көрші елдердің ықпалы күшейе түссе де қазақ құқық ережелерінің өмірі ұзақ болды.
Ертедегі тұғыры мен қасиеттерін сақтап қалған ата-баба заңдары қазақ қоғамы тарихының ажырамас бөлігі.
Көшпелі шаруашылық негізінде құрылған қоғамда кең тараған патриархальды-феодалдық қатынастар негізінде қалыптасып дамыған әдет-ғұрып құқық ережелері бірте-бірте тұрақты да жүйелі құбылысқа айналған болатын. Ресей патшасы қазақ жерін өзінің ішкі отарына айналдырған кезде де ол өміршеңдік қабілетін жоймай, өз тұғырынан таймағанды. Ресей әкімшілігі енгізген жаңа құқық ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ ата-баба ережелерін күштеп қоғамдық өмірдің кейбір салаларынан кейбір аймақтарда ығыстыра бастады немесе қабаттаса өмір сүрді. Дегенмен, орыс заңдарының және ислам шариат жүйесінің әсері жылдан-жылға арта түскеніне қарамастан, революцияға дейінгі қазақ даласында қоғамдық қатынастардың маңызды салаларын реттеуде ата-баба ережелерінің басымдылығы сақталған еді.
Белгілі бір жүйе есебінде қазақ әдет-ғұрып заңдарының сыртқы-ішкі өзгерістерге төтеп беріп, өз келбетін сақтап қалуының сыры неде еді? Ең әуелі, бұл өзгерістердің қоғамның әлеуметтік – экономикалық негіздеріне тигізген әсерінің аздығында еді. ХХ ғ. басына дейін ертедегі феодалдық қатынастар қазақ қоғамындағы басты әрі негізгі қатынастар боп қалды. Әрине, олар бәз-баяғы қалпында қалды деуден аулақпыз, бірақ бұл салада түбегейлі де түбірлі, революциялық өзгерістер болмағанды.
Адам қатынастарын, қоғамдық байланыстар мен тәртіптілікті реттеушісі ретінде әдет-ғұрыппен ұштасып жатқан құқық ережелері ең ежелгі, әрі тармақ-тамырлы, мейлінше қуатты және беделді күш боп саналады. Тапсыз қоғамда және одан таптық қоғамға өту дәуірінде жағдай осылай болатын. Әдет-ғұрып заңдарының мұндай күшке ие болуы олардың өзін қалыптастырған қоғамның табиғи туындысы әрі оның өмір сүруінің айнымас шарты және тынысы болуында еді. Ондай ережелер қоғам мүшелерінің психологиясына сіңіп, табиғи дәстүрге айналады. Енді одан арылу, оны басқа қондырма ережелермен ығыстыруы оңайға соқпайды.
Саяси билік тарапынан мойындалған, я бекітілген әдет-ғұрыптар заңдылық күші бар әдет-ғұрыптарға айналады. Олар әдет-ғұрыптық қасиеттерін сақтай отырып құқықтық ереже белгісіне ие болады, бірақ өздерінің нақтылығы, формальдығы және императивтік күші жағынан екеуінен де бөлек құбылыс боп шығады. Тарихта белгілі әдет-ғұрып ережелерінің кодекстері жасалынды қоғамдағы барлық әдет-ғұрып қағидаларының жиынтығы емес, әдетте, солардың ішіндегі ең маңызды өміршең әдет-ғұрыптарды қамтиды.
Ертедегі тұғыры мен қасиеттерін сақтап қалған ата-баба заңдары қазақ қоғамы тарихының ажырамас бөлігі.
Көшпелі шаруашылық негізінде құрылған қоғамда кең тараған патриархальды-феодалдық қатынастар негізінде қалыптасып дамыған әдет-ғұрып құқық ережелері бірте-бірте тұрақты да жүйелі құбылысқа айналған болатын. Ресей патшасы қазақ жерін өзінің ішкі отарына айналдырған кезде де ол өміршеңдік қабілетін жоймай, өз тұғырынан таймағанды. Ресей әкімшілігі енгізген жаңа құқық ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ ата-баба ережелерін күштеп қоғамдық өмірдің кейбір салаларынан кейбір аймақтарда ығыстыра бастады немесе қабаттаса өмір сүрді. Дегенмен, орыс заңдарының және ислам шариат жүйесінің әсері жылдан-жылға арта түскеніне қарамастан, революцияға дейінгі қазақ даласында қоғамдық қатынастардың маңызды салаларын реттеуде ата-баба ережелерінің басымдылығы сақталған еді.
Белгілі бір жүйе есебінде қазақ әдет-ғұрып заңдарының сыртқы-ішкі өзгерістерге төтеп беріп, өз келбетін сақтап қалуының сыры неде еді? Ең әуелі, бұл өзгерістердің қоғамның әлеуметтік – экономикалық негіздеріне тигізген әсерінің аздығында еді. ХХ ғ. басына дейін ертедегі феодалдық қатынастар қазақ қоғамындағы басты әрі негізгі қатынастар боп қалды. Әрине, олар бәз-баяғы қалпында қалды деуден аулақпыз, бірақ бұл салада түбегейлі де түбірлі, революциялық өзгерістер болмағанды.
Адам қатынастарын, қоғамдық байланыстар мен тәртіптілікті реттеушісі ретінде әдет-ғұрыппен ұштасып жатқан құқық ережелері ең ежелгі, әрі тармақ-тамырлы, мейлінше қуатты және беделді күш боп саналады. Тапсыз қоғамда және одан таптық қоғамға өту дәуірінде жағдай осылай болатын. Әдет-ғұрып заңдарының мұндай күшке ие болуы олардың өзін қалыптастырған қоғамның табиғи туындысы әрі оның өмір сүруінің айнымас шарты және тынысы болуында еді. Ондай ережелер қоғам мүшелерінің психологиясына сіңіп, табиғи дәстүрге айналады. Енді одан арылу, оны басқа қондырма ережелермен ығыстыруы оңайға соқпайды.
Саяси билік тарапынан мойындалған, я бекітілген әдет-ғұрыптар заңдылық күші бар әдет-ғұрыптарға айналады. Олар әдет-ғұрыптық қасиеттерін сақтай отырып құқықтық ереже белгісіне ие болады, бірақ өздерінің нақтылығы, формальдығы және императивтік күші жағынан екеуінен де бөлек құбылыс боп шығады. Тарихта белгілі әдет-ғұрып ережелерінің кодекстері жасалынды қоғамдағы барлық әдет-ғұрып қағидаларының жиынтығы емес, әдетте, солардың ішіндегі ең маңызды өміршең әдет-ғұрыптарды қамтиды.
1. Зиманов С.З. “Политический строй Казахстана конца XVІІІ и первой половины XІX веков”. Алама-Ата. 1960.
2. Зиманов С., Өсеров Н. “Қазақ әдет-ғұрып заңдарына шариғаттың әсері” Алматы. Жеті жарғы. 1998. 128-б.
3. Зиманов С.З. и УсеровН. Несколько слов о “Жеты- Жаргы” // Изв. АН Каз.ССР.1975. (N 4 серия общественная).
4. Кенжалиев З.Ж. “Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет” – Алматы. жеті жарғы. 1997. 192-б.
5. Өсерұлы Н. “Жеті жарғы” – Алматы. Жеті жарғы. 1995. 80-б.
6. Өсерұлы Н. “Шариғат” Алматы. Қайнар. 1996. 352-б.
7. Өсерұлы Н. “Қазақтың үкім-кесімдері” – Алматы. Ана тілі. 1994. 104-б.
8. Ертедегі әдебиет нұсқалары, Алматы, «Мектеп” баспасы, 1967, 120 бет.
9. Салғараұлы Қ. “Қазақтың қилы тарихы” Алматы. Жалын. 1992. 304 б.
10. Культелеев Т.М. “Уголовное обычное право казахов” Алматы. 1955.
11. Созақбаев С. “Тәуке хан” жеті жарғы Алматы. санат. 1994. 48-б.
12. Адамбаев Б. Төле би шешен. “Жұлдыз”. 1972.N 1.208-бет.
13. Нәрікбаев М.С. “Ұлы билерімізден жоғарғы сотқа дейін” Алматы. Атамұра. 1999. 192-б.
14. А.И. Левшин. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей, СПб., 1832, ч.ІІІ., стр. 171.
15. Известия общества археологии, истории и этнографии, Казань, 1904, т. ХХ вып. 4 и 5, Я. И. Гурлянд «Степное законодательство с древнейших времен по XVІІ столетие”, стр. 29.
16. Әбутәлиев Н. Өттің дүние. Повесть.Алматы,1986,9-бет
17. Гродеков Н. Киргизы и кара –киргизы Сыр-Даринской области. Ташкент, 1869. Т.1. С.25.
18. Словохотов Л.А. Народный суд обычного права киргизов и Малой орды // Труды Оренбургской ученой архивной комиссии / Вып. XVO. Оренбург.С.
19. Толыбеков С.Е. : Кочевое общество в XVІІ – нач. XX века. Алма-Ата, 1971. С.343-344.
20. Александров И., Ахрамович Р. Государственный строй Афганистана. М., 1956. С. 7. 23.
21. Марғұлан Ә.Х. ҚСЭ. Т. 6.542-бет.
22. Материалы по истории русско-монгольских отношений (607-1636 гг.) Сборник документов. М., 1959. С. 103-113.
23. “Қазақстан тарихы”. Бес томдық. ІІ том. Алматы. Ата-мұра. 1998. 640 бет.
24. “Үш пайғамбар” Алматы., Дәуір. 1992. 184-б.
25. Әбуталиев Н. “Ордабасы Қожаберген” – Алматы. Жеті жарғы. 1995. 104-б
26. “Материалы по казахскому обычному праву” – Алматы. Жалын. 1998. 464-б
27. “История государства и права”. – Алматы. мектеп. 1982. часть 1.
28. Вяткин М. “Батыр Сырым” Алматы. Санат. 1998. 344-б.
29. Байжанов С. “Бізге жеткен Жеті жарғы” Зерде журналы. 30-31 б.
2. Зиманов С., Өсеров Н. “Қазақ әдет-ғұрып заңдарына шариғаттың әсері” Алматы. Жеті жарғы. 1998. 128-б.
3. Зиманов С.З. и УсеровН. Несколько слов о “Жеты- Жаргы” // Изв. АН Каз.ССР.1975. (N 4 серия общественная).
4. Кенжалиев З.Ж. “Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет” – Алматы. жеті жарғы. 1997. 192-б.
5. Өсерұлы Н. “Жеті жарғы” – Алматы. Жеті жарғы. 1995. 80-б.
6. Өсерұлы Н. “Шариғат” Алматы. Қайнар. 1996. 352-б.
7. Өсерұлы Н. “Қазақтың үкім-кесімдері” – Алматы. Ана тілі. 1994. 104-б.
8. Ертедегі әдебиет нұсқалары, Алматы, «Мектеп” баспасы, 1967, 120 бет.
9. Салғараұлы Қ. “Қазақтың қилы тарихы” Алматы. Жалын. 1992. 304 б.
10. Культелеев Т.М. “Уголовное обычное право казахов” Алматы. 1955.
11. Созақбаев С. “Тәуке хан” жеті жарғы Алматы. санат. 1994. 48-б.
12. Адамбаев Б. Төле би шешен. “Жұлдыз”. 1972.N 1.208-бет.
13. Нәрікбаев М.С. “Ұлы билерімізден жоғарғы сотқа дейін” Алматы. Атамұра. 1999. 192-б.
14. А.И. Левшин. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей, СПб., 1832, ч.ІІІ., стр. 171.
15. Известия общества археологии, истории и этнографии, Казань, 1904, т. ХХ вып. 4 и 5, Я. И. Гурлянд «Степное законодательство с древнейших времен по XVІІ столетие”, стр. 29.
16. Әбутәлиев Н. Өттің дүние. Повесть.Алматы,1986,9-бет
17. Гродеков Н. Киргизы и кара –киргизы Сыр-Даринской области. Ташкент, 1869. Т.1. С.25.
18. Словохотов Л.А. Народный суд обычного права киргизов и Малой орды // Труды Оренбургской ученой архивной комиссии / Вып. XVO. Оренбург.С.
19. Толыбеков С.Е. : Кочевое общество в XVІІ – нач. XX века. Алма-Ата, 1971. С.343-344.
20. Александров И., Ахрамович Р. Государственный строй Афганистана. М., 1956. С. 7. 23.
21. Марғұлан Ә.Х. ҚСЭ. Т. 6.542-бет.
22. Материалы по истории русско-монгольских отношений (607-1636 гг.) Сборник документов. М., 1959. С. 103-113.
23. “Қазақстан тарихы”. Бес томдық. ІІ том. Алматы. Ата-мұра. 1998. 640 бет.
24. “Үш пайғамбар” Алматы., Дәуір. 1992. 184-б.
25. Әбуталиев Н. “Ордабасы Қожаберген” – Алматы. Жеті жарғы. 1995. 104-б
26. “Материалы по казахскому обычному праву” – Алматы. Жалын. 1998. 464-б
27. “История государства и права”. – Алматы. мектеп. 1982. часть 1.
28. Вяткин М. “Батыр Сырым” Алматы. Санат. 1998. 344-б.
29. Байжанов С. “Бізге жеткен Жеті жарғы” Зерде журналы. 30-31 б.
Кіріспе
1. Қазақ ордасының мемлекеттік құрылымы және Тәуке ханның билігі
1.1. XV –XVІІІ ғасырлардағы қазақ ордасының саяси құрылымының ерекшеліктері
1.2. Тәуке хан және оның билік құрған кезеңі
2. Қазақ ордасының заңдарына сипаттама
2.1.Қасым ханның қасқа жолы
2.2.“Есім ханның ескі жолы”
2.3. Тәуке ханның жеті жарғысы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Кіріспе
Қазақтың ежелгі ғасырлар бойы қалыптасқан, құқық дәрежесіне ие болған
әдет-ғұрып қағидалары, солармен бітіскен хан-би ережелері талай дәуірді
басынан кешірді. Соған қарамастан өзіндік алғашқы ішкі қасиеттері мен
құрылымдарын сақтап қалды, жаңа дәуірге шейін жеткізді. Айнала дүние
өзгеріп жатса да, дамыған көрші елдердің ықпалы күшейе түссе де қазақ құқық
ережелерінің өмірі ұзақ болды.
Ертедегі тұғыры мен қасиеттерін сақтап қалған ата-баба заңдары қазақ
қоғамы тарихының ажырамас бөлігі.
Көшпелі шаруашылық негізінде құрылған қоғамда кең тараған
патриархальды-феодалдық қатынастар негізінде қалыптасып дамыған әдет-ғұрып
құқық ережелері бірте-бірте тұрақты да жүйелі құбылысқа айналған болатын.
Ресей патшасы қазақ жерін өзінің ішкі отарына айналдырған кезде де ол
өміршеңдік қабілетін жоймай, өз тұғырынан таймағанды. Ресей әкімшілігі
енгізген жаңа құқық ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ ата-баба ережелерін
күштеп қоғамдық өмірдің кейбір салаларынан кейбір аймақтарда ығыстыра
бастады немесе қабаттаса өмір сүрді. Дегенмен, орыс заңдарының және ислам
шариат жүйесінің әсері жылдан-жылға арта түскеніне қарамастан, революцияға
дейінгі қазақ даласында қоғамдық қатынастардың маңызды салаларын реттеуде
ата-баба ережелерінің басымдылығы сақталған еді.
Белгілі бір жүйе есебінде қазақ әдет-ғұрып заңдарының сыртқы-ішкі
өзгерістерге төтеп беріп, өз келбетін сақтап қалуының сыры неде еді? Ең
әуелі, бұл өзгерістердің қоғамның әлеуметтік – экономикалық негіздеріне
тигізген әсерінің аздығында еді. ХХ ғ. басына дейін ертедегі феодалдық
қатынастар қазақ қоғамындағы басты әрі негізгі қатынастар боп қалды. Әрине,
олар бәз-баяғы қалпында қалды деуден аулақпыз, бірақ бұл салада түбегейлі
де түбірлі, революциялық өзгерістер болмағанды.
Адам қатынастарын, қоғамдық байланыстар мен тәртіптілікті реттеушісі
ретінде әдет-ғұрыппен ұштасып жатқан құқық ережелері ең ежелгі, әрі тармақ-
тамырлы, мейлінше қуатты және беделді күш боп саналады. Тапсыз қоғамда және
одан таптық қоғамға өту дәуірінде жағдай осылай болатын. Әдет-ғұрып
заңдарының мұндай күшке ие болуы олардың өзін қалыптастырған қоғамның
табиғи туындысы әрі оның өмір сүруінің айнымас шарты және тынысы болуында
еді. Ондай ережелер қоғам мүшелерінің психологиясына сіңіп, табиғи дәстүрге
айналады. Енді одан арылу, оны басқа қондырма ережелермен ығыстыруы оңайға
соқпайды.
Саяси билік тарапынан мойындалған, я бекітілген әдет-ғұрыптар
заңдылық күші бар әдет-ғұрыптарға айналады. Олар әдет-ғұрыптық қасиеттерін
сақтай отырып құқықтық ереже белгісіне ие болады, бірақ өздерінің
нақтылығы, формальдығы және императивтік күші жағынан екеуінен де бөлек
құбылыс боп шығады. Тарихта белгілі әдет-ғұрып ережелерінің кодекстері
жасалынды қоғамдағы барлық әдет-ғұрып қағидаларының жиынтығы емес, әдетте,
солардың ішіндегі ең маңызды өміршең әдет-ғұрыптарды қамтиды.
Әдет-ғұрыптарды жинақтап, сөйтіп оларды әдет-ғұрып заңдары дәрежесіне
көтеру талабы Қазақстан тарихында да орын алғанды. XVІ ғасырдың бірінші
ширегінде Қасым хан, бізге жеткен деректер бойынша, би, батырлар мен дала
бекзадаларының үлкен кеңесінде “өңделген” әдет-ғұрып ережелер
қабылданған. Осылай қазақ топырағындағы алғашқы әдет-ғұрып заңдарының
жинағы дүниеге келген. Ол “Қасым ханның қасқа жолы” деген атпен белгілі.
Сөз өнері шырқай дамыған көшпелі қазақ қоғамында кезінде бұл заң ережелері
жатқа айтылып, зерделілердің жадында айна-қатесіз сақталғанына шүбә болмаса
керек. “Қасым ханның қасқа жолы” ұрпақтан-ұрпаққа асыл мұра есебінде
беріліп отырды. Сол сияқты, XVІ ғ. аяғында және XVІІ ғ. бірінші ширегінде
өмір сүрген Есім хан шығарды деген де заңдар кодексі бар. Ол – “Есім ханның
ескі жолы” деген атпен тарихқа белгілі. Қоғам өміріне, ел жағдайына
байланысты әдет-ғұрып Дала Заңдарыныың кейбір ережелеріне хандар, билер
тарапынан өзгерістер енгізу салтқа айналғнды.
Дала қағидаларына, ережелеріне ортақ : “ескі әдет”, “әдет-ғұрып”,
“ата-баба салты” деген атаулар қолданылатын. Сонда да болса қоғам
өміріндегі маңыздылығын баса көрсету үшін қосымша атаулар да болатын.
Айталық, “жора”, “жарғы”, “жол”, “жоба”. Кейде бұл атаулар қосарланып “жол-
жора”, “жол-жоба” деп те айтылатын. Ал, “жарғы” атауы осы ұғымдардан
ерекшелеу тұратын. Шамасы, “жарғы” деп мемлекеттегі ең жоғарғы билік органы
бекіткен немесе қабылдаған заң-ережелерді айтса керек. Не де болса осы
талданған барлық атаулар әдет-ғұрып заңдарына қатысты еді деп нық сеніммен
айтуға болады.
Бітіру жұмысының алдына қойған мақсаты Қазақ ордасының заңдарының
бітім-болмысын саралау болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін біз мынандай
міндеттерді шешуді өзімізге жүктеп отырық:
- Қазақ ордасының мемлекеттік құрылымы және Тәуке ханның билігінің
ерекшеліктерін ашу;
- Қасым ханның қасқа жолы;
- Есім ханның ескі жолы;
- Тәуке ханның жеті жарғысына сипаттама жасау.
1. Қазақ ордасының мемлекеттік құрылымы және Тәуке ханның билігі
1.1. XV –XVІІІ ғасырлардағы қазақ ордасының саяси құрылымының ерекшеліктері
XV ғасырдың аяғынан қазақтардың дала демократиясына сүйенген жеке
монархиялық мемлекеттігінің дәуірі басталғанын отандық тарихтан жақсы
білеміз. Ол қазіргі Орталық Азия аумағында болып жатқан саяси және
этноәлеуметтік процестердің көп ғасырлық өзара қайшылықты әсері мен өзара
араласуының нәтижесінде қалыптасып, 1465 жылы құрылған Қазақ ордасынан
басталды.
Жалпы, Қазақ ордасының саяси құрылымын көз алдымызға анық елестету
үшін, мемлекеттің сол замандарда болған Заң түрлерін қарастыруымыз қажет.
Осы заңдардың ішіндегі демократиялық дәстүрдің жарқын бейнесін беретіні –
“Жеті жарғы”. Бұл Заң Қазақ мемлекетінің бұдан бұрынғы болған нормативтік
актілері негізінде жасалған. Олардың қатарына “Қасым ханның қасқа жолы”
және “Есім ханның ескі жолын” атты қазақтың негізгі заңдары жинағы жатады.
Міне, осы заңдарда айтылғандай, мемлекеттегі жоғарғы билік иесі – Хан. Хан
- Елбасы мемлекеттің әскери қауіпсіздігін ұйымдастыру, өлім жазасына кесу
немесе кешірім жасау құқықтарына ие болды. Хан өзге мемлекеттермен
келіссөздер жүргізіп, соғыс пен бейбітшілік мәселелерін шешкен. Хан билігі
мұраға қалдырылмайды. Яғни қазақтардың саяси құқығы бар екендігінің маңызды
көрсеткіші хандарды сайлау институты болатын немесе, дәлірек айтқанда,
қоғамдық пікір бойынша басшы ретінде танылған Шығыс төрелерінің билігін
бекітудің заңдылық іс-жосығы еді. Тарихтан белгілісі – ең лайықты деген
үміткер Хан сайланып, оны ақ киізге салып көтеріп, жария ететін1.
Шын мәнінде қазақтардың ортағасырлық қоғамында сол кездің өзінде-ақ
билікті бөлудің өзіндік жүйесі қалыптасқан болатын. Хан билігі институты
өзінің монархиялық табиғатына қарамастан, сайлану мүмкіндігін сақтағанын
атап өттік.
Қазақ қоғамындағы биліктің ерекшелігі, билік иелерінің тағайындалуы
мен сайлануынан гөрі, олардың танылуында, яғни басқарушының лауазымды,
еңбегі сіңген құрметті атақ екендігінде еді. Сайланған Ханды ақ киізге
салып көтеру немесе билерге сот-әкімшілік, әскери-саяси және дипломатиялық
қызметке мерзімі шектелмеген рұқсат беру салт жорасы тек халық таныған
жағдайда ғана жасалатынының куәсі. Бұл ерекшелік сондай-ақ қазіргі заманда
кеңінен таралып отырған ірку мен қарсы әсер жүйесінде ұқсас билік өкілдігін
тежеу түрінде де байқалған. Хандар ақырғы шешімді қабылдауға заң жүзінде
ғана құқығы болған, ал іс жүзінде ол Хан кеңесінде әр түрлі мемлекеттік
мәселелерді талқылау кезінде көпшілік пікірмен санасуға мәжбүр болған, ал
сол кеңестерде қатардағы адамдардың мүддесін халық ортасынан шыққан билер
қолдап отырған. Биліктің жекелеме институттарының сайланатын тәжірибесінің
кеңінен таралуы нәтижесінде билік ресурстарының өзінен өзі ұдайы қайталанып
тұруы жүзеге асып отырды, ал бұл болса жоғарғы топтың (элитаның) қоғам
талаптарына деген төзімділігін арттырды. Міне, осы фактілердің барлығы
Қазақ мемлекетінің белгілі бір саяси құрылымы мен билік институттарын
қалыптастырды.
Демек, XV-XVІІІ ғасырлардағы Қазақ мемлекеті монархия мен
аристократиялық-демократиялық республиканың элементтерінен тұратын, дала
демократиясының дәстүрлерін бойына жинақтаған иерархиялық әлеуметтік-саяси
құрылым болды. Жыл сайын ханмен бірге жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге
ру ақсақалдары мен билері, батырлар қатысатын Құрылтай шақырылып отырды.
Беделді рубасылары Елбасы жанынан Билер алқасын құрды. Мұнан басқа, жоғарғы
билік органы құрылымына аристократ-сұлтандар кеңесі мен батырлар кеңесі
кірді. Әрбір кеңес дара билік институты ретінде қызмет атқарған. Енді Қазақ
мемлекетінің саяси құрылымындағы жоғарыда атап өткен билік институттарына
жеке-жеке тоқталып өтейік.
Билер институты
Жалпы кеңесті үш жүзден халық сайлаған беделді билер тобы құрған.
Билер алқасын үш жүздің төбе билері басқарған. Төбе биді әр жүз өз ішінде
сайлап, жоғарғы кеңеске ұсынған. Билер алқасының саяси институт ретінде
атқаратын негізгі функциясы – мемлекеттегі сот билігі. Яғни, олардың
міндетіне мемлекет ішінде болатын дау-дамайларды шешу кіреді. Билер
алқасының мемлекеттегі Заң шығару процесіне тікелей қатысы бар. Мысалы,
тарихтан белгілі ұлы жүздің төбе биі – Төле, орта жүздің төбе биі -
Қазыбек, кіші жүздің төбе биі - Әйтеке билер құрастырған “Таңбалы тас
заңдар жинағы шын мәнінде қазақтың тұңғыш Конституциясы болды. Қазақтың
барлық билері өз абыройын, халық арасындағы беделін өзінің шешендігімен,
тапқырлығымен, көрегендігімен жинай білген. Ш. Уәлиханов өзінің “Сот
реформасы туралы” жазбасында: “Қырғыздар (қазақтарда) би атағын беру халық
тарапынан формалды түрде сайлаумен және халыққа билік жүргізіп отырған
өкімет тарапынан бекітуімен байланыстырылған емес. Қырғыздарға бұл құрметті
атақты тек шешендігімен жалғасып жатқан сот әдетіндегі қызметі терең білім
ғана беретін... Бидің маңызды беделге негізделген және бұл сот тәжірибесіне
берілген патент тәрізді болған”, - деп жазады. Жекебастық және ұжымдық
құқықты бұзуға байланысты пайда болған дау-жанжалды шешудің тетігі сот
қызметін және, сонымен қатар, әкімшілік билікті атқаратын Билер алқасы еді.
Демек, Билер алқасының екі негізгі функциясы бар, олар: саяси қызмет және
әлеуметтік-құқықтық қызмет. Саяси қызметі: билік құрылымының мүдделерін, ру-
тайпалар басындағылар мен халықтың әр түрлі әлеуметтік топтарын үйлестіру.
Әлеуметтік-құқықтық қызметі: азаматтық, мүліктік, жер мәселесі, жайлау мен
көші-қон жолдарын, су көздерін бөлу сияқты шаруашылық-экономикалық
мәселелерді реттеу және рулар арасындағы дауларды шешу. Жалпы билер
институты әрқашан қазақ даласында демократиялық дәстүрлердің сақталуын
билеушілерден талап етіп отырғандығын тарих беттері көрсетеді1.
Аристократ-сұлтандар кеңесі
Биліктің бұл өкілдері, айтып өткеніміздей, Құрылтайға кіретін
лауазымдар. Кеңесті үш жүз сияқты ірі әкімшілік-территориялық бірліктердің
басшылары, яғни Жүз басшылары басқарған. Жүз басшыларын әр жүз ішінде
сайлап, “ақ киізге салып хан көтерген”. Жүз басшылары мен басқа да
сұлтандар Ұлы ханға, яғни мемлекеттің Елбасына бағынады. Олардың негізгі
міндеті - әрқайсысы өз құрылымында, өз ұлысында билік жүргізіп, мемлекеттің
ортақ заңы бойынша тәртіп орнату. Сонымен қатар Жүз басшыларының өз
құрылымдарының шеңберінде заң шығару функциясын орындап, құрылым
ерекшеліктеріне байланысты жарлықтар шығаруына құқы болған. Бұл мәселелер
бойынша Жүз басшысына сол жүздің төбебиі бастаған билер тобы мен батырлар
тобы көмектесуге міндетті болды. Құрылтайда бұл кеңес саяси институт
ретінде мынадай негізгі 3 мәселені қарастырған:
1. өз алдына ерікті ел болу, өзін өзі меңгеру;
2. шаруашылықты, экономиканы дамыту;
3. ынтымақты болу, Отанын, елдігін қорғау;
Батырлар кеңесі немесе Қорғаныс мәселелерін шешу коллегиясы
Бұл кеңестің негізгі функциясы: қорғаныс стратегиясын құру, Қазақ
мемлекетінің соғыс жүргізу тактикасын дамыту, мемлекет шекарасын күзету
мәселелерін шешу. Кеңес мүшелерін бүкіл қазақ руларынан сайланған,
батырлығымен, соғыс жүргізу өнерімен көзге түскен белді батырлар құрған.
Кеңесті жалпы қарулы күштердің Бас қолбасшысы басқарған. Бұл лауазымға иісі
қазаққа әйгілі ерлігімен, қолбасшылық дарынымен, ұйымдастырушылық
қабілетімен аты шыққан батыр сайланған. Айта кететін бір мәселе – Бас
қолбасшысы лауазымына әр ұрыс қимылында, әр соғыста кеңес беруден өткен
жаңа батырдың сайлану мүмкіндігі. Яғни, басқолбасшылық лауазымы жеке бір
адамға бекітілмейді. Жалпы Қазақ мемлекетінің әскері батырлардың қаруланған
қолынан құралды. Әрбір жүз, рудың әскери бөлімдерін сол ру несес тайпа
сайлаған батыр басқарды. Олардың өз тулары, таңбалары мен әскери ұрандары
болды. Бірақ жалпы әскер ұрысқа аспан түсес ту астында аттанды. XVІ
ғасырдың XVІІІ бірінші жартысына дейінгі аралықта Сығанақ және Түркістан
қалалары Қазақ мемлекетінің саяси орталығы болды. Осы қалаларда ханның
тұрақты ордасы және халық кеңестері институттары орналасты. Сыр бойындағы
қалалар Қазақ мемлекетінің саяси-әлеуметтік орталығы ғана емес, бүкіл қазақ
даласының кілті болды. Бұл қалалар Қазақ мемлекеттігі үшін стратегиялық
маңызы бар объектілер болып танылды. Сондықтан хандық кеңес мемлекеттің бұл
шебінде үнемі тұрақты әскер ұстауға мәжбүр болған. Жоғарыда атап
өткеніміздей, Қазақ мемлекетінің Қарулы күштері әр түрлі рулардың
қаруланған жасақтарынан тұрған және олар бейбіт кезеңде қызметтерін
тоқтатып, таратылып отырған. Ал тұрақты әскер қызметін төлеңгіттер тобы,
яғни ұлттық ұлан ретінде түрлі рулардың әбден шыңдалған ер-жүрек
жігіттерінен іріктелген жауынгерлер атқарды. Ұлттық ұлан – төлеңгіттер
жасағы Елбасыға тікелей тәуелді болды.
Ханның кеңесшісі. Бұл қызметті қазақ мемлекетінің тарихында әдетте
импровизатор жыраулар атқарған. Жырау сонау көне замандардың өзінде өз
халқының рухани тірегі, ақылгөй ақсақалы ретінде танылған, ел арасында өте
беделді адам болған1. Жырау беделі жағына қара халық арасында ханнан да
жоғары тұрғандығын көптеген тарихи деректер дәлелдейді. Бұл қызметтің бір
ерекшелігі, жырау үнемі ханның ордасында болуға тиісті де міндетті емес. Ол
өз өмірін ел арасында өткізіп, кез келген шаңырақтың құрметті қонағы болып,
ел жағдайын біліп, оны Елбасыға жеткізіп отырған. Өзінің сындарлы
жырларымен ханға тоқтау айтқан, ақыл-кеңес берген. Демес, жырау ордада
уәзір қызметін емес, тек кеңесші қызметін атқарған және ол хан кеңесіне
қатысуға міндетті емес еді. Қазақ мемлекетінің тарихи дамуының әр кезеңінде
Елбасшы кеңесшілері болған Асанқайғы, Қазтуған, Доспанбет, Шалкиіз,
Жиенбет, Марғасқа, Ақтамберді, Тәтіқара, Бұқар сияқты ірі тарихи тұлғалар
өз тарихи миссияларын орындап кетті. Мысалы, Ш. Уәлиханов айтқандай,
“көшпенділердің философы” атақты Асанқайғы Сәбитұлы Қазақ хандығының
негізін салушылардың бірі Жәнібек ханға кеңесші болған. Осы қызметті
атқарып жүріп, ол мағынасы жағынан утопиялық болса да, мемлекеттің маңызы
бар “жерұйық” идеясын алға тартады. Яғни ол: “Жерұйықты мекендеген жұрттың
бай-кедейі жоқ, бәрі тең, барлығы шат-шадыман, бақытты өмір өткізеді”, -
деп атап өткен. Бұл Карл Маркстің “коммунизм идеясына мақсаты жағынан өте
ұқсас екендігін көреміз. Яғни ханның кеңесші мемлекеттегі бірден-бір
идеолог қызметін қоса атқарған, жалпымемлекеттік идеологияны насихаттаумен
айналысқан. Соғыс жағдайында қара халықты жауға қарсы ұрысқа шақырып,
жігерлендіріп отырған, саяси маңызы бар ұрандар тастаған.
Міне, көріп отырғанымыздай, қазақтарға тән мемлекеттің пайда болу
процесі мен Қазақстан Республикасы егемендігінің қалыптасуы әр кезеңдерде
әр алуан нысанда, өте күрделі және бұралаңды жолдармен жүзеге асса да,
ұлттық мемлекеттің дамуы тұрғысынан алғанда, біртұтас тарихи процесс болып
табылады. Қазақ халқының ата-тегі, айтып кеткеніміздей, өзіндігінен рулық
және тайпалық қауымға, ал сонан соң тайпалық одақтарға бірікті. Олардың
саяси дамуының ерекшеліктері нақты географиялық және климаттық ортаға сай
күнкөрістің қазақтарға тән өмір салты мен көшпелі өндірістік әдістің табиғи
қажеттіліктерімен, сырттық жаулардан қорғау мүддесіне сәйкес анықталып
отырады .
Ұлтымыздың тарихымен бірге жасап келе жатқан мұра мәдениет екені
белгілі. Оның дамуы дәстүр арнасын талап етеді. Сондықтан қазіргі мәдениет,
өркениет өрбуінің әрбір қадамы ескі мен жаңаның тарихи сабақтастық үйлесімі
арқылы ғана жарасамдылық табады. Осы тұрғыдан алғанда, жаңалық атаулыға сын
көзбен қарап, мәдениеттегі тарихи дәстүрден аулақтап қалмауымыз тиіс. Яғни
біз өзіміздің адамзат тарихында жеке мемлекетіміздің, мәдениетіміздің және
өзіндік ерекше өркениетіміздің болғандығын жария етуіміз қажет. Бұл,
бірінші кезекте, “қазақтарда мемлекет, жалпы саясат болған емес” деген
жаңсақ пікірлерге тойтарыс беріп, қазіргі өмір сүріп жатқан
республикамыздың жоқтан пайда болмағанын дәлелдеу. Яғни қазіргі Қазақстан
Республикасының, қазақ мемлекеттілігінің түбірі сонау ғасырлар қойнауында
жатқандығын көрсету, жастардың сана-сезіміне ұлттық құштарлық пен
сүйіспеншілік сезімін егу, өз халқына деген ықыласын арттыра түсу.
Жастардың рухани-психологиялық қасиеттерінде ұлттық намыс пен ұлтжандылықты
дамытуға қазақ мемлекетінің тарихы ықпал етуге тиіс.
1.2. Тәуке хан және оның билік құрған кезеңі
Қазақ аталғанымызға көп ғасыр өтпегенімен, түркі тектес туыстас
халықтардан ажырап, “қара шаңыраққа” ие болып, жұртымыз өз алдына отау
құрғалы ықылым заманалар жылжып жөнелгені хақ. Міне, содан бері қазақтар өз
ата-баба жолын ұстанып, әдет-ғұрпын, дәстүр-салтын және тілін таза сақтап
келе жатыр1.
Көп жылдан бері халқымыздың әдет-ғұрпына қатысты деректерді жинап,
жеке бір кітап етіп жазу мақсатын ойымызда берік ұстағанмен, бұл жұмыстың
күрделілігі, расын айтсақ, талшықтай нәзіктігі мен маңыздылығы бізді
қобалжытқан еді. Оның үстіне, кеңес өкіметі мұндай жақсы ниетке үрке
қарағаны да мәлім. Бірақ жылдар өткен сайын бұл ой үлкен мақсатқа, қасиетті
борышқа айналып, бізге ендігі жерде қолға қалам ұстамау зор күнә іспетті
көрінді.
Жәңгірдің баласы Тәуке хан 1680 жылы таққа отырғанда қазақ хандығының
ішкі және сыртқы саяси жағдайлары мәз емес еді. феодал шонжарларының
арасында бақталастық пен алауыздықтар күшейе түсіп, әрбір сұлтан өз
иелігіндегі ұлыстарды жеке-дара билеп, дербестенуге ұмтылды. Қазақ
жүздерінің арасындағы бұрыннан келе жатқан байланыстар нашарлап, олар бір-
бірінен оқшаулана түсті. Үш жүз үшке бөлініп, сөз жүзінде қазақтың ұлы
ханына тәуелді болғанымен, іс жүзінде өз алдына билік жүргізді. Бұл
жағдайлар жалпы қазақ халқын біріктіріп, сыртқы шапқыншылықтан қорғануға
кесірін тигізді. Алауыздық пен өзара дау-жанжал, қақтығысқа белшесінен
батқан қазақтарға шығыстан, Арқадан төпеп берген жоңғар қалмақтарының
шабуылы күшейе түскен еді.
Осындай қиындық кезеңде хандық құрған Тәуке алдымен Ресей және
оңтүстіктегі көрші елдермен қарым-қатынасын түзей отырып, қазақ қоғамының
ішкі дау-жанжалды, барымтаны тежемей, уақ хандықтардың уақытша болса да
ынтымақтастығын көздемей тұрып, сыртқы жаулармен батыл күресуге болмайтынын
түсінді.
Хандық билігін күшейтуге бағытталған ірі-ірі өзгерістер жасады. Тәуке
өзінің саясатын феодалдық билер мен шонжарларға, батырларға сүйеніп
жүргізді. “Халық кеңесі” мен “Билер кеңесін” тұрақты орган ретінде
қалыптастырып, олардың рөлін арттырды. Жыл сайын белгілі бір мерзімде
Күлтөбеде үш жүздің басын қосқан жиын өткізіп тұрды1.
Тәуке ел бірлігі бұзылуының ұйытқышылары феодал ақсүйектер мен
сұлтандарды әлсіретуге, феодалдық құрылысты күшейтуге тырысты. Жүздер мен
ұлыстар арасындағы күрделі тартыстар билер кеңесінде, абыройлы да әділетті
Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т.б. билер алдында шешілді.
Тәуке билікті өз қолына алды. Өзінің алысты болжағыш саясаткер
екендігін елге таныта білді. Оның қолына ең маңызды хан қаракеті - көш-
қонысты белгілеп бөліп беру, алым-салық салу, сот ісі, қарулы күш, т.б.
қызмет түрлері жинақталды. Сыртқы жағдайды назарда ұстап, кәмелетке
толғандарға бес қарумен жүруді міндеттеген.
Сөйтіп “қара қазаққа” сүйенген Тәуке хан көп нәрсе ұтты. Өйткені
билер кеңесі барлық румен тығыз байланыс орнатып, ел бірлігін нығайтты. Өз
кеңесінде халық көкейіндегі көкейтесті мәселелерді: көш-қоныс, ел
тыныштығы, сыртқы жаудан қорғану, т.б талқылаған. Ақыры, билер кеңесі
ханның кеңесу органына айналып, зор саяси маңызға ие болды.
Берекесі қашқан қазақ жұртының басын біріктіруде батыр, би, жыраулар
тынбай еңбек етті. “Бірлік болмай, тірлік болмас” дегендей, әрбір рудың
өзара тату-тәтті тұруын, мал-жан үшін, қоныс-қыстау үшін текке қырқыспауын
насихаттайды. Мұндай дау-жанжалды қоймаса, руаралық тартысты бітірмесе,
елдің елдіктен айырылатынын, басқаларға құл болатынын айтады. Мысалы, Бұқар
жырау:
Өлетұғын тай үшін,
Қалатұғын сай үшін
Қылмаңдар жанжал, ерегес...
...Маң-маң басып жүріңіз,
Байсалды үйге түсіңіз.
Айнала алмай - ат өлсін,
Айыра - алмай - жат өлсін!
Жат бойынан түңілсін!
Бәріңіз бір енеден туғандай болыңыз1,-
дейді. Тәуке хан өз сыртқы саясатын бейбіт дипломатиялық жолмен
жүргізді. Ол Бұхар ханымен де, Ресей мемлекетімен де тату, достық қарым-
қатынас жасауға тырысты.
Қазақ қауымы үш жүзге – Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүзге жіктелуі
бір не бірнеше ғасырда пайда бола қойған жоқ. Мұндай этникалық, аумақтық
бірлестіктің қалыптасуы сонау сағымға айналған заманалардан басталса керек.
Жүз құрамына кірген тайпалардың шығу тегі, айналысқан кәсібі, тілі және
мәдениеті жағынан бір-біріне жақын еді. Олардың ұзақ жылдар бойы бір
аймақта аралас-құралас өмір сүріп, халық болып қалыптасқанында дау жоқ. XV
ғасырдың ортасында қазақ хандығы құрылған кезде міне, осы өзара жақын қазақ
тайпалары этникалық бір аумаққа бірікті.
Хандық билік кезінде қазақ жүздері өздерінің тарихи қалыптасқан көшіп-
қону рәсімін сақтады, бұл уақытта әр жүздің қажет десеңіз, әрбір рудың өріс-
қонысы белгілі еді.
Жүздердің құрылуына негіз болған нәрсе туыстас жеке рулар мен
тайпалардың одақтарға бірігуі болды. Нәтижесінде үш ірі этногенездік
ұйытқылардан құралып, ол қазақ халқын аренаға шығарды.
Ұлы жүзді құраған үйсін, қаңлы, дулат, жалайыр, албан, суан, сіргелі,
ысты, ошақты, шапырашты, сиқым, шыбыл, шымыр, шанышқылы, ботпай, т.б.
тайпалар өздері ежелден көшіп қонған Іле алқабын, Шу, Талас өзендерінің
өңірі мен Сырдария бойын қоныс етті.
Орта жүзге арғын, найман, қоңырат, қыпшақ, керей, уақ тайпалары еніп,
олар Алтай тауы мен Ертіс өзені бойын, Жетісудың солтүстігін, Орталық
Қазақстанды ежелден бері мекендеп келеді. Тек қоңыраттар ғана Қаратаудың
баурайы мен Сырдария өзені жағалауын қоныстанған.
Ал кіші жүзге әлімұлы, байұлы және жетіру тайпалары бірігіп,
Сырдарияның аяғы мен Арал теңізінің, Каспий теңізінің солтүстік беткейін
жайлады.
Барлық үш жүз қазақтары ортақ бір тілде сөйледі. Олардың экономикалық
негізі мен мәдениеті, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы бірыңғай болып,
айтарлықтай өзгешеліктер кездеспеді.
Туыстығы жақын, яғни бір атадан тараған он шақты түтін-ауыл, жеті
атадан қосылатын бірнеше ауыл-бір ата, он-бес атадан қосылатын аталастар-
кіші-гірім ру болып, кіші-гірім аталас рулар жиынтығы-тайпаға, бірнеше
тайпалас рулар-арыстарға бірігіп, ал арыстардан ұлыс ұйымдасты. Ұлыстардан
барып жүздер шықты. Бұл деген сөз-сол жүздердің түбі бірлігін, сайып
келгенде, үш жүзді өзі бір атадан таралғанын мегзейді.
Осы үш жүздің хан билеген. Ол қазақ қоғамындағы басқару мен заң
шығару құқығынан бастап, отбасылық, әскери және әкімшілік тұтқаны қолына
ұстаған жеке-дара билеуші еді. Жүздерді-кіші хандар (көбіне ханның өз
ұлдары, туыстары), ұлыстарды-сұлтандар, арыстарды-билер, руларды-ру
ақсақалдары, ал аталарды жасы үлкен, көпті көрген өз ақсақалы басқарды. Бұл
билеу тәртібі тым ертеден қалыптасып, бұлжымай келе жатқан тәртіп болатын.
Хандар мұрагерлік жолмен болды. Хан өлсе, үлкен баласы таққа мінді.
Перзенті болмаса, аға-інісі не олардың ұрпақтары билеп-төстеді. Бірақ хан
таққа отырар кезде ежелден келе жатқан дәстүр-“хан көтеру” деп аталатын
сайлаудан өтуге тиісті еді. Ондай сайлауға дүйім ел түгел жиналатын. Ақ
түйенің қарны жарылып, қуырдақтың көкесін сонда көретін. Ханды ақ киізге
отырғызып, үш рет жоғары көтеріп, үлкен, қадірлі ақсақалдардан бата
алғаннан кейін, ресми түрде заңды хан болып, оған барлық ұлыс-тайпа
басшылары мойын ұсынатын. Бұл көнеден келе жатқан салт. Шыңғыс хан
өктемдігі салдарынан қазақ тайпаларына хан тек Шыңғыс ханның тұқымдары-
төрелерден сайланатын болды. Бұл қағида қазақтардың соңғы ханы жойылғанға
дейін сақталды.
Хан ордасында сұлтандар, тайпа көсемдері, билер, батырлар, шежіреші-
шешен жыраулар, терең ой иелері отырды. Олар өте маңызды саяси, әскери және
азаматтық мәселелерді ақылдасып шешісті. Бұл кеңестің қолында сот құқығы
да, заң шығару құқығы да болды. Ұлыстар мен рулар арасындағы дау-
жанжалдарға билік шығарды. Бізге белгілі “Қасым ханның қасқа жолы”, “Есім
ханның ескі жолы” және Тәуке ханның “Жеті жарғысы” осы хан кеңесінің шешімі
арқылы жарыққа шығып, елге таралған. Хан төлеңгіттері арқылы елден алым-
салық жинады. Хандық өкіметті қорғайтын тұрақты әскері де, сақшысы да осы
төлеңгіттер еді.
Жаугершілік кезінде ұлыстар өз алдына ту тігіп, өз әскерлерін шығара
алды. Қарулы күштің басым көпшілігін халық жасақтары құрады. Қазақтар о
бастан қарулы көшпелілер еді. Сыртқы жаудың шапқыншылығынан қорғануда
соғысуға жарайтын әрбір ер азамат тайпа көсемдері мен батырларының
бастауымен майданға шығуға әркез дайын тұратын. Әсіресе, ел басына қиын-
қыстау әкелетін соғыс қауіпі төнгенде, жас демей, кәрі демей, әйел демей-
бәрі қарсы қимыл жасады. Мұндай қазақ қосын жеңу көп дұшпанның қолынан келе
бермеген. Әлемді жаулаған Ескендір Зұлқарнайын да осы қазақтардан мерт
болған деген аңыз бар.
XVІІ ғасырдың аяғында қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайы
өте шиеленісе түсті. Халық басына да қилы заман орнады. Сыртқы дұшпандар
жиі торуылдай бастады. Ал қуатты сұлтандар өздерінің иелігіндегі ұлыстарды
жеке – дара билеп, дербестенуге бой ұрды. Сондықтан Тәуке елдің ауыз
бірлігін нығайтатын шаралар қарастыра бастады.
Осы дәуірде қабылданған ірі реформалардың бірі-тарихта “Жеті жарғы”
деп аталатын қазақ әдет-ғұрып заңдарының жинағы. Осы заңдарға сүйенген
қазақ билері қоғам ішіндегі дау-жанжалдарды шешіп отырады. Соның
нәтижесінде ел іші аздап болса да тынышталып, жұрт бейбіт өмір сүрді;
адамдарға береке кірді. Хандық билік әжептеуір нығайды. Сыртқы дұшпандармен
тең құқықта сөйлесуге мұрша берді. Жоңғарлықтардан басқа аңдыған жаудың
мысы қайтты. Ал еліріп алған жоңғарлықтар тұқымының мүлдем құрырына осы
қазақтар себепші боларын ол кезде олар білмесе керек.
“Жеті жарғының” көптеген жол-жобалары мен қағидалары ХХ ғасырдың
басына дейін ауыл, ру ішіндегі қарым-қатынастарға қатысты болып келеді. Бұл
қағидаларға ұлы Абай да үлкен мән берген. “Жеті жарғы” заңдары негізінен
афоризмдерден, мақал-мәтелдерден, қанатты сөздерден құралған. Мазмұны
жағынан оны үш бөлімнен тұрады деуге болады: біріншіден, қазақтың ежелгі
әдет-ғұрып заңдарын қамтыған “Қасым ханның қасқа жолына” негізделген,
екіншіден, одан соңғы өзгерістер, соның ішінде “Есім ханның ескі жолына”
негізделсе, үшіншіден, Тәуке ханның дәуіріне, саясатына сай енгізілген
жаңалықтар.
Тәуке хан сұлтандар үстемдігінің әлсіреп бара жатқанын дер кезінде
көре біліп, билер мен батырларға сүйенді. Әсіресе билер рөлін күшейтті.
Билер сот қызметінен бастап, ру басшысына дейінгі, қажет болса елшілік
қызметті де атқарды. Мәселен, Қаз дауысты Қазыбек, Шақшақұлы Жәнібек, т.б.
билердің елші болып қалмақтарға барғаны баршаға аян. Сондай-ақ іргенің
бұзылмай, елдің тыныштығы сақталуына қанжығалы Бөгенбай, қаракерей
Қабанбай, Шанышқылы Бердіқожа, найман Садыр, Бөрте, ошақты Сайрық, Тайлық,
жетірудан Есет, т.б жаужүрек батырлар айрықша үлес қосты.
Міне осыларға сүйенген Тәуке хан, сайып келгенде, бүкіл қара сүйек
бұхара халықты өз жағына тарта алды. Қазақ халқының бірлік-берекесі
күшейіп, Тәуке ханның беделі мен абыройы халық арасында арта түсті.
Қазақ халқының әдет-ғұрып заң нормалары мен этикалық қағидалары-бір,
яки екі емес, сан жетпесе ұзақ дәуірлердің ішінде жинақталған, бірте-бірте
жазылмаған заңға айналған жол-жоба.
Қай халықты алыңыз, бәрінің де әдет-ғұрып заңдарына рухани сезімі,
елдің физикалық географиялық табиғи жағдайлары, қоғамдық-әлеуметтік
өмірінің түрі, экономикалық хал-ахуалы, ғылым мен көркем өнерінің өсіп-
өркендеу дәрежесі, оның үстіне қанына біте қайнасқан мінез-құлықтары мен
діни сенім-нанымы тікелей ықпал етеді. Міне, осылардың әсерінен құқықтық
көзқарасы пайда болып, ол қоғамның мақсат-мүддесін қорғауға, елдің елдігін
сақтауға, тәртіпті өз шеңберінде ұстап тұруға арналады. Барлық халықтың
осындай ерекше қасиеттері өздерінің әдет-ғұрпында толық көрініс табады. Бұл
әдет-ғұрып өз кезегінде мемлекеттік заң шығару қызметіне де әсер етеді.
Ертедегі қазақ халқының әдет-ғұрып заңдары өте қарапайым әрі өз
қоғамына ыңғайлы есептелініп, үлкен демей, кіші демей, бай демей, кедей
демей бәрі бас иіп, ол заңдарды мүлтіксіз орындап отырған. Оның орындалуын
ханнан бастап ру ақсақалдары, билер қадағалаған.
Ол замандағы заңгерлерді ешкім сайлап қоймаған. Билер билік айтуға
қаршадайынан әуестеніп, көп ізденген. Барлық дау-жанжалды ата-баба жолымен
әділ шешкен. Қара қылды қақ жарып билік айтпаса, өз халқының әдет-ғұрып
қағидаларын жетік білмесе, ел бірлігін ыдыратса, онда ол заңгер емес. Ердің
құнын екі ауыз сөзбен бітіріп, айтқанын оңай орындатқан билерді халық
қастерлеген. Ол замандағы басты қағида-сот түзелмей, мін түзелмейді.
Әрине, хан ел ішіндегі ірі, маңызы зор мәселелерді шешкен. Ал ел
арасындағы қылмыстық және азаматтық құқық мәселелерімен билер соты
айналысқан. Билік айту сонау ертеден түгел сөздің түп атасы Майқы биден
басталады. Билік атақ мирас қалмаған. Билікке құмартқан адам кішкентай
кезінен билік айтуға икемделіп, ел жағдайын жақсы білетін көнекөз
қарттардан үйренген. Би - өз халқының тірі шежірешісі, заңын көп білетін
заңгері болып қана қоймай, тілдің майын ағызатын суырып салма төкпе ақын,
халқымен біте қайнасып, тұрмысына, әдет-ғұрпына жетік болған саясаткерлер.
Мұндай билердің кесімі жерде қалған емес.
О бастан-ақ қазақ билері екі жақтың қатысуымен ашық аспан астында,
жиналған қалың көпшілік алдында, ешқандай даярлықсыз, қағаз-қаламсыз
бітістіреді екен. Көпшілік қауым олардың сыншысы болған. Әділетсіз билерді
халық құрметтемеген, екіншілей билік айтуға қатыстырмаған немесе екіншілей
оның алдына ешкім жүгінуге келмеген. Ондай би абыройдан жұрдай болған.
Керсінше, туғансыз билердің тура сөзін халық табанда жаттап алып, жалпақ
жұртқа жайып отырған. Сондықтан мұндай билердің шешімі хатқа түспей-ақ осы
күнге келіп жеткен ғой! Әлбетте, әділ би болу әркімнің қолынан келе
бермеген. “Жүзден-жүйрік” дегендей, мыңнан біреуі ғана шығып, елді аузына
қаратқан. Тәуке хан заманында үйсін Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, алшын
Әйтеке би, қырғыздан Сәмеке би, қарақалпақтан Сасық би басқалардан суырылып
алға шыққан.
Қазақ тайпалары VІІІ ғасырдың өзінде-ақ “ақсақалдар ережесі”, “ата-
баба жолы”, “жөн-жосықтар” деп аталатын заң тізбектерін шығарған. Яссыда,
Сауранда билер жиі-жиі кеңесіп, қоғамға зәру заң қағидалары талқыланып,
бекітілген. Алаша ханның тұсында осындай бір кеңесте қазақты үш жүзге
бөлген деген аңыз бар.
Бізге жеткен деректер бойынша Қазақстан аумағында өмір сүрген
тайпалар ислам діні тарамай тұрған кезде-ақ өзінің ерекше тарихи-әлеуметтік
және саяси-экономикалық жағдайына орай “жарғы” деп аталатын заңдарын
қалыптастырып, ел салтына сіңірген. Бұл халыққа түсінікті заң еді.
Қазақ ордасының заңдарының негізі мен түп төркіні туралы кесіп пікір
айту тым қиын. Дегенмен де, оны есте жоқ ескі заманнан, сол дәуірде өмір
сүрген түркі тектес ата-баба дәстүрлерінен, олар ұстанған қағидалардан
іздеуіміз керек. Қазақ әдет-ғұрып заң жобаларының бастауын сол бабалар
дәуіріне тән әдеттік құқықтан бастаған жөн сияқты. Көптеген ғалым мұны
Шыңғыс ханның “Жаса” жарғысынан іздейді. Енді біреулері: “Оған үш қайнаса
да сорпасы қосылмайды, саф таза қазақ әдет-ғұрып заңдары” дейді. Біздің
пікірімізше, “Жеті жарғы” ежелгі бабаларымыздың, туысқан түркі халықтарының
әдеттік құқықтарының жемісі, кейін әр дәуірдің өз үлесіне тиген жаңалық,
өзгерістерімен, әсіресе “Ақсақалдар ережесі”, “Билер шешімі”, “Жөн-
жосықтар”, сол секілді Шыңғыс ханның “Жаса” заңына негізделген “Қасым
ханның қасқа жолы”, “Есім ханның ескі жолы” секілді жол-жоба жоралғыларының
тікелей әсер етуінен туындаған ірі заңдар кодексі болса керек.1
Жарғы сөзі қазақша әділдік, шешім деген ұғымды білдірген. Түпкі мәні
жарудан, нәрсенің салмағын бір жағына аудармай, дәл де әділ айырудан
шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билерді халық: “Қара қылды қақ жарған” деп
мадақтайды. Ол заманда бас кетсе де әділ сөйлеген.
Кезінде Орыс хан, Хақназар, Қасым хан, Есім хан тұсында әдет-ғұрып
заңдарына ірі өзгерістер енгізілген. Алайда бұл өзгерістер бізге тұтас
күйінде келіп жетпеген.
Қасым хан 1445 жыл шамасында туып, 1518 жыл шамасында дүние салған.
Кейбір деректер бойынша 1523 жылы, 70 жас шамасында қайтыс болған. Оның
хандық құрған аумағы батыста Сырдарияның оңтүстік жағалауынан басталып,
оңтүстік-батысы Түркістан қалаларына дейін жетіп, оңтүстік-шығыста
Жетісудың солтүстік бөлігіндегі таулар мен алқаптарды қамтыса, солтүстік-
шығыста Ұлытау қыраттары мен Балқаш көліне тірелді. Ал солтүстік-батыста
Жайық өзені алабына дейін созылып жатты.
“Қасым ханның қасқа жолы” ел басқару ісінде ежелгі әдет-ғұрып
үрдісіне сүйенген. Ал Жошы ханның екінші баласының тұқымы Орыс ханның
бесінші атасы кейінге қалдырып кеткен әдет-ғұрып жол-жоба жоралғыларына өз
дәуіріне сай кейбір өзгерістер енгізгені әдебиеттен мәлім.
2. Қазақ ордасының заңдарына сипаттама
2.1.Қасым ханның қасқа жолы
“Өткеніңді білмейінше, болашағың бұлыңғыр” дегендей мен бұл мақаламда
қазақтың ұлы хандарының бірі – тарихи дара тұлға Қасымхан туралы сөз
етпекпін. Биыл Қасым ханның туғанына 550 жыл толып отыр. Әрине, оны екінің
бірі біле бермейді. Ал Қасым ханның тарихи ролі ең алдымен қазақ хандығының
территориясын кеңейтумен, мемлекетіміздің гүлденуімен, халқымыздың саны
жағынан көбеюімен Европа, Азия елдеріне XVІ ғасырда қазақ хандығы деген
қуатты мемлекеттің бар болғаны, қазақ деген іргелі ел екендігін мойындата
білді деп сеніммен айта аламыз.
Сонау XVІ ғасырда қазақ тарихында билік құрған он шақты ханның ішінде
ең ұлы деп атақты баға беруге тұратын бірнешеуі болса, солардың бірі -
Қасым хан. Оның орны ерекше.
Тарихымызда “Қасым ханның қасқа жолы” деген сөздің бүгінгі күнге
дейін жетуі Қасым ханның халық арасында, ел-жұрт арасында терең орын алып,
дарабоз атанып, мәңгілік сақталғанында ғой. Қасым ханның жеке өмірін
баяндайтын толық деректер тек қана оның өмірінің сұлтандық, хандық еткен
кездегі қысқаша мәліметтер ортағасырлық деректерде кездеседі. Олардың
ішінде ең құндылары Әбілғазының, Қадырғали Жалайырдың, Мұхаммед Хайдар
Дулатидың, Бабырдың, Рузбеханның, тағы басқа ортағасырлық тарихшы-
ғалымдардың деректері бар. Қасым хан жөнінде орыс жылнамашыларының
еңбектері де жарық көрген. Тарихшы ғалымдардың ортағасырлық зерттеулерінде
Қасым хан Шыңғыс ханның Жошы ұлдарынан тараған деген екі көзқарас бар.
Бірінші дерек бойынша Жошы үлкен Орда Еженнен тарайды, одан Рашид-Ад-д-ин,
одан әрі Сартақай, одан Қоныша, Қонышадан Байан, одан Сасы бұқадан Мүбәрәк
қожа мен Шымтай, Шымтайдан Орыс хан тарайды.
Екінші шежіре - Әбілғазы деректері бойынша онда қазақ хандары Жошының
ең кенже ұлы Тұқайтемірден тарайды дейді. Қасым ханның ата-бабалары әр
уақытта Дешті Қыпшақта хан болған. Тарихшы-ғалым Т. Сұлтановтың Қасым ханды
1445-1446 ж. шамасында дүниеге келген деп жазады. XV ғасырдың 70 жылдарында
қазақ қалалары үшін Мауереннахрмен соғыс жүргізген деректерінде Қасым хан
аты кездеседі. “Шайбанинама” авторы Мұхаммед Хайдар Дулати Қасым хан туралы
Бұрындық хан әскері ішіндегі атақты қолбасшы, баһадүр сұлтандардың бірі
дейді. Қасым ханның жастық шағы қазақ хандығының құрылып, күшею дәуірінде
яғни Сыр бойындағы жерлер үшін күрес жылдары өткен екен.
Қазақ хандығының күшеюіне Қасым хан белсене атсалысқан, араласып
үлкен рөль атқарған. Күрестің алғашқы жылдарында, яғни XV ғасырдың 70-80
жылдарында Қасым сұлтан қазақ әскеріне қолбасшы болып, Бұрындық ханның
бұйрықтарын орындайды. Қасым сұлтанның атақ-даңқының шарықтап өсуі XVІ
ғасырдың басында, яғни Мауереннахр билеушісі Шайбани ханның қазақ хандығына
қарсы жасаған жорықтары кезінде көрінген еен.
1510-1511 жылы қыс айларында Қасым сұлтан хан тағына билік етуге
келеді. Бұл жылдары Шайбани ханның соңғы жорығы болған еді.
Бір жарым ғасырдай Орта Азияны билеген Ақсақ Темір ұрпақтарынан саяси
билікті тартып алған Шайбани хан Моғолстанды, Хорасанды жеңіліске ұшыратып,
бүкіл әскерімен 1510 жылы қыс айында Қазақ хандығына шабуыл жасайды. Қасым
хан Мауереннахр әскерлерін бір рет, Сырдария бойында екінші рет жеңіп, тас-
талқан етеді. Шайбани хан жеңілген халде Самарқантқа қашады. 1511 жылы
Қасым хан өмірінде хандық дәуірі басталған еді. Қасымның 1510 жылы саяси
беделі өсіп, қазақ қоғамы бәрі мойындағанын көреміз.
Қазақ хандығында Қасым ханмен билікке таласатын ешкім болмайды.
Қасымхан ресми хан болған алғашқы іс-әрекеті қазақ хандығының оңтүстік-
шығыс, оңтүстік-батыстағы шекараларын нығайтады. Мұхаммед Хайдар мырза
Дулати өз жылнамасында: Қасым хан сансыз көп әскермен Ташкентке аттанды деп
жазады1.
Қасым ханның Ташкентке аттануының бірнеше себебі бар екен. Ол алдымен
Ташкентті алу арқылы бірнеше мақсат қояды. Біріншіден, қазақ хандығының
билігін Моғолстанның отырықшы аймақтарына мойындату, екіншіден, қайтадан
күшейіп келе жатқан өзбек хандықтарының күшін әлсірету, үшіншіден Ташкентті
иелену арқылы Сырдария бойындағы қалалардың, елдердің шекарасын нығайтып,
Ұлы Жібек жолы бойындағы керуен жолдарына ие болып, сауда-саттықты көрші
елдермен дамыту.
Орта ғасырларда қазақтар негізінен көшпенді мал шаруашылығымен
айналысты, ішінара егіншілік Сыр бойындағы қалаларда болды. Ал Ташкент
шаһарын Мауереннахрды мекен еткен өзбектер егін, бау-бақша шаруашылығымен,
қолөнермен айналысты. Мақтадан мата тоқу Мауереннахр қалаларында дамыған
еді. Қазақтар өзбектерге мал өнімдерін сатып, астық, мата, қолөнер
бұйымдарын, аса зәру заттарды айырбастап сатып алды. Ұлы жібек жолы мен
Ташкент басқа шаһарлар Иран, Үнді, Араб, Европа, Азия елдерінің көпестері
сауда-саттық жүргізетін. Шайбани тұсында өзбектере қазақ саудагерлерімен
сауда жасауға тиым салынды. Қасым ханның Ташкент шаһарына алғашқы аттанысы
сәтсіздікке ұшырап, Сайрамға қайтып оралған. Екінші жорығында Ташкент
қамалына тақап кеп, бір күн тұрды. Ташкент түбін тонап, заттарды кейін алып
қайтқан.
Қалай дегенде Қасым хан билік еткен дәуірде қазақ хандығы гүлденген
мемлекет болып, халқының саны 1 млн. асып, 300 мыңнан астам әскері болған.
Қазақ хандығы осы жылдары Орта Азия мен Дешті Қыпшақта бірден бір күшті
мемлекет болды.
XV ғасырдың аяғы мен XVІ ғасырдың алғашқы он жылдықтарында, яғни
Қасым хан билік құрған кезде қазақ халқын құрайтын негізгі этникалық топтар
мемлекеттік бірлестікке бірігуі жеделдетілген еді. Сөйтіп Қасым ханның
тұсында қазақ хандығының саяси-экономикалық жағдайы нығайып, әскери қуаты
артты. XVІ ғасырда Қасым хан феодал ақсүйектердің бытыраңқылық қарсылығын
әлсіретті. XVІ ғасырдың екінші он жылдығында ұлан-байтақ территорияны
өзінің қол астына қаратты.
Қасым хан қазақ хандығының күшеюін арттыра отырып, сыртқы
дипломатиялық қарым-қатынастарға қол жеткізді. Қазақ хандығы өз кезінде
өмір сүрген Орта Азия хандықтарымен, Еділ бойындағы елдермен, Батыс Сібір
хандығымен және орыс мемлекетімен сауда-саттық, дипломатиялық қарым-қатынас
орнатты. Қасым хан сонымен бірге қазақтардың жарғы заңдарын билермен
кеңесін құрып, қазақтың қуатты мемлекеттік қалыптастырды. Халық Қасымханның
сол заңын Қасымханның қасқа жолы деп атап кеткен. Ондағы ережелер мынадай
болды.
Мүлік заңы (мал, жер дауын шешу).
Қылмыс заңы (кісі өлтіру, ел шабу, мал шабу, мал талау қылмыстарына
жаза қолдану”.
Әскери заң (қол құру).
Халықаралық қатынастар заңы (жұртшылық заңы, ас-той мереке үстіндегі
ережелер).
Қасым ханның қасқа жолы жарғы заңдарына бір ғасырдан соң тиісті
толықтыру енгізілді. Яғни Есім ханның 1598-1600 жылдары Есім ханның ескі
жолы аталды.
Ел аңызына қарағанда “Қасым хан салған қасқа жол”, “Есім хан салған
ескі жол” деп аталған. Онда “хан болсын ханға лайық заң болсын, батыр
болсын, жорық болсын, жорық жолы мақұл болсын”, “абыз болсын, абыз сыйлау
парыз болсын, би болсын, би түсетін үй болсын” деген ережелер енген. Бұл
заңдар қазақ хандығы құрылысының саяси-әкімшілік, әскери, рухани, сот
істері жөніндегі негізгі заң екені байқалады. Қасқа жол, ескі жол заңдары
XVІІ ғасырда толықтырылып жаңа өзгерістер енгізілді. Тәуке хан тұсында
(1788 ж.) Күлтөбенің басында кеңес өткізіп, қасқа жолдың бес тарауына екі
тарау қосып, жеті жарғы деген заң шығарды. Жеті жарғы заңы үш жүздің саңлақ
билері Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің қатысуымен хан қасындағы билер
кеңесі өткен еді.
Әйгілі тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати “Тарихи Рашиди” атты кітабында,
қазақ хандары, сұлтандары арқасында Қасым хандай құдыретті ешкім болған
емес” дейді. Әсіресе қазақ хандығының Сырдария жағасындағы қалалар үшін
болған соғысы Москва мемлекетіне дейін, тіпті Европа елдеріне дейін естіліп
жатты. Қазақ халқы дербес халық ретінде Батыс Европаға дейін әйгілі болды.
Австрия дипломаты Сигизмунд Герберштейн өзінің жазбаларында бұл жайтты
баяндайды. Қазақ хандығы нығайтуға мүмкіндігінше қажырлы қайрат жұмсаған
Қасым хан 1523 жылы 70-тен асқан шағында қайтыс болады.
Халқымыздың “Ел үмітін ер ақтар, ел атағын ер сақтар” дегендей,
тарихи типтегі ұлы адамдарды, елім деп еңіреп өткен батырлар мен
қайраткерлердің ерлігін, данышпандығын, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу маңызды
іс. Үлкен ұлт болып ұйып, халық болып қалыптасуды көздеген небір ділмәр
шешендер мен көреген көсемдер, ел қамы үшін, түн ұйқысын төрт бөліп,
астынан ат, қолынан найза түспеген батырлар аз болған жоқ. Біздің тарихымыз
ерлікке бай. Олар бостандық үшін елін, жерін қорғап қалу мақсатында жан
алмай күрсеті. Әр ғасырдың өз батыры, өз ханы, өз көсемі болды. Солардың
қатарында Абылай хан, Есім хан, Әбілхайыр, билеріміз Әйтеке, Қаз дауысты
Қазыбек, Төле билер сынды көреген көсемдеріміз, батырларымыз Қара Керей
Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай сынды батырлар халқымыздың біртуар ұлдары.
Халық Қасымның шариғатты алмай, ежелден қалыптасқан билер заңы –
Жарғыны жаңадан көтергенін қатты ұнатып, оны “Қасым ханның қасқа жолы” деп
атап кетті. Бұл заңға енген ережелер: 1) Мүлік заңы (жер дауы, мал, мүлік).
2) Қылмыс заңы (ұрлық, кісі өлтіру, талау, шабу). 3) Әскери заң (аламан
міндеті, қосын жасау, қара-қазан, ердің құны, тұлпар ат). 4) Елшілік
жоралары (майталмандық, шешендік, халықаралық қатынасында сыпайылық,
әдептілік). 5) Жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас той мереке үстіндегі
ережелер, жасауыл)1.
Ереже заңдары өзгеріссіз 17 ғасырға жетіп, Есімнің кезінде (1598-
1645) “Есім салған ескі жол” (Есім ханның ескі жолы”) деп аталады. Тәуке
ханның тұсында (1680-1718) бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Қазақ ордасының мемлекеттік құрылымы және Тәуке ханның билігі
1.1. XV –XVІІІ ғасырлардағы қазақ ордасының саяси құрылымының ерекшеліктері
1.2. Тәуке хан және оның билік құрған кезеңі
2. Қазақ ордасының заңдарына сипаттама
2.1.Қасым ханның қасқа жолы
2.2.“Есім ханның ескі жолы”
2.3. Тәуке ханның жеті жарғысы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Кіріспе
Қазақтың ежелгі ғасырлар бойы қалыптасқан, құқық дәрежесіне ие болған
әдет-ғұрып қағидалары, солармен бітіскен хан-би ережелері талай дәуірді
басынан кешірді. Соған қарамастан өзіндік алғашқы ішкі қасиеттері мен
құрылымдарын сақтап қалды, жаңа дәуірге шейін жеткізді. Айнала дүние
өзгеріп жатса да, дамыған көрші елдердің ықпалы күшейе түссе де қазақ құқық
ережелерінің өмірі ұзақ болды.
Ертедегі тұғыры мен қасиеттерін сақтап қалған ата-баба заңдары қазақ
қоғамы тарихының ажырамас бөлігі.
Көшпелі шаруашылық негізінде құрылған қоғамда кең тараған
патриархальды-феодалдық қатынастар негізінде қалыптасып дамыған әдет-ғұрып
құқық ережелері бірте-бірте тұрақты да жүйелі құбылысқа айналған болатын.
Ресей патшасы қазақ жерін өзінің ішкі отарына айналдырған кезде де ол
өміршеңдік қабілетін жоймай, өз тұғырынан таймағанды. Ресей әкімшілігі
енгізген жаңа құқық ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ ата-баба ережелерін
күштеп қоғамдық өмірдің кейбір салаларынан кейбір аймақтарда ығыстыра
бастады немесе қабаттаса өмір сүрді. Дегенмен, орыс заңдарының және ислам
шариат жүйесінің әсері жылдан-жылға арта түскеніне қарамастан, революцияға
дейінгі қазақ даласында қоғамдық қатынастардың маңызды салаларын реттеуде
ата-баба ережелерінің басымдылығы сақталған еді.
Белгілі бір жүйе есебінде қазақ әдет-ғұрып заңдарының сыртқы-ішкі
өзгерістерге төтеп беріп, өз келбетін сақтап қалуының сыры неде еді? Ең
әуелі, бұл өзгерістердің қоғамның әлеуметтік – экономикалық негіздеріне
тигізген әсерінің аздығында еді. ХХ ғ. басына дейін ертедегі феодалдық
қатынастар қазақ қоғамындағы басты әрі негізгі қатынастар боп қалды. Әрине,
олар бәз-баяғы қалпында қалды деуден аулақпыз, бірақ бұл салада түбегейлі
де түбірлі, революциялық өзгерістер болмағанды.
Адам қатынастарын, қоғамдық байланыстар мен тәртіптілікті реттеушісі
ретінде әдет-ғұрыппен ұштасып жатқан құқық ережелері ең ежелгі, әрі тармақ-
тамырлы, мейлінше қуатты және беделді күш боп саналады. Тапсыз қоғамда және
одан таптық қоғамға өту дәуірінде жағдай осылай болатын. Әдет-ғұрып
заңдарының мұндай күшке ие болуы олардың өзін қалыптастырған қоғамның
табиғи туындысы әрі оның өмір сүруінің айнымас шарты және тынысы болуында
еді. Ондай ережелер қоғам мүшелерінің психологиясына сіңіп, табиғи дәстүрге
айналады. Енді одан арылу, оны басқа қондырма ережелермен ығыстыруы оңайға
соқпайды.
Саяси билік тарапынан мойындалған, я бекітілген әдет-ғұрыптар
заңдылық күші бар әдет-ғұрыптарға айналады. Олар әдет-ғұрыптық қасиеттерін
сақтай отырып құқықтық ереже белгісіне ие болады, бірақ өздерінің
нақтылығы, формальдығы және императивтік күші жағынан екеуінен де бөлек
құбылыс боп шығады. Тарихта белгілі әдет-ғұрып ережелерінің кодекстері
жасалынды қоғамдағы барлық әдет-ғұрып қағидаларының жиынтығы емес, әдетте,
солардың ішіндегі ең маңызды өміршең әдет-ғұрыптарды қамтиды.
Әдет-ғұрыптарды жинақтап, сөйтіп оларды әдет-ғұрып заңдары дәрежесіне
көтеру талабы Қазақстан тарихында да орын алғанды. XVІ ғасырдың бірінші
ширегінде Қасым хан, бізге жеткен деректер бойынша, би, батырлар мен дала
бекзадаларының үлкен кеңесінде “өңделген” әдет-ғұрып ережелер
қабылданған. Осылай қазақ топырағындағы алғашқы әдет-ғұрып заңдарының
жинағы дүниеге келген. Ол “Қасым ханның қасқа жолы” деген атпен белгілі.
Сөз өнері шырқай дамыған көшпелі қазақ қоғамында кезінде бұл заң ережелері
жатқа айтылып, зерделілердің жадында айна-қатесіз сақталғанына шүбә болмаса
керек. “Қасым ханның қасқа жолы” ұрпақтан-ұрпаққа асыл мұра есебінде
беріліп отырды. Сол сияқты, XVІ ғ. аяғында және XVІІ ғ. бірінші ширегінде
өмір сүрген Есім хан шығарды деген де заңдар кодексі бар. Ол – “Есім ханның
ескі жолы” деген атпен тарихқа белгілі. Қоғам өміріне, ел жағдайына
байланысты әдет-ғұрып Дала Заңдарыныың кейбір ережелеріне хандар, билер
тарапынан өзгерістер енгізу салтқа айналғнды.
Дала қағидаларына, ережелеріне ортақ : “ескі әдет”, “әдет-ғұрып”,
“ата-баба салты” деген атаулар қолданылатын. Сонда да болса қоғам
өміріндегі маңыздылығын баса көрсету үшін қосымша атаулар да болатын.
Айталық, “жора”, “жарғы”, “жол”, “жоба”. Кейде бұл атаулар қосарланып “жол-
жора”, “жол-жоба” деп те айтылатын. Ал, “жарғы” атауы осы ұғымдардан
ерекшелеу тұратын. Шамасы, “жарғы” деп мемлекеттегі ең жоғарғы билік органы
бекіткен немесе қабылдаған заң-ережелерді айтса керек. Не де болса осы
талданған барлық атаулар әдет-ғұрып заңдарына қатысты еді деп нық сеніммен
айтуға болады.
Бітіру жұмысының алдына қойған мақсаты Қазақ ордасының заңдарының
бітім-болмысын саралау болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін біз мынандай
міндеттерді шешуді өзімізге жүктеп отырық:
- Қазақ ордасының мемлекеттік құрылымы және Тәуке ханның билігінің
ерекшеліктерін ашу;
- Қасым ханның қасқа жолы;
- Есім ханның ескі жолы;
- Тәуке ханның жеті жарғысына сипаттама жасау.
1. Қазақ ордасының мемлекеттік құрылымы және Тәуке ханның билігі
1.1. XV –XVІІІ ғасырлардағы қазақ ордасының саяси құрылымының ерекшеліктері
XV ғасырдың аяғынан қазақтардың дала демократиясына сүйенген жеке
монархиялық мемлекеттігінің дәуірі басталғанын отандық тарихтан жақсы
білеміз. Ол қазіргі Орталық Азия аумағында болып жатқан саяси және
этноәлеуметтік процестердің көп ғасырлық өзара қайшылықты әсері мен өзара
араласуының нәтижесінде қалыптасып, 1465 жылы құрылған Қазақ ордасынан
басталды.
Жалпы, Қазақ ордасының саяси құрылымын көз алдымызға анық елестету
үшін, мемлекеттің сол замандарда болған Заң түрлерін қарастыруымыз қажет.
Осы заңдардың ішіндегі демократиялық дәстүрдің жарқын бейнесін беретіні –
“Жеті жарғы”. Бұл Заң Қазақ мемлекетінің бұдан бұрынғы болған нормативтік
актілері негізінде жасалған. Олардың қатарына “Қасым ханның қасқа жолы”
және “Есім ханның ескі жолын” атты қазақтың негізгі заңдары жинағы жатады.
Міне, осы заңдарда айтылғандай, мемлекеттегі жоғарғы билік иесі – Хан. Хан
- Елбасы мемлекеттің әскери қауіпсіздігін ұйымдастыру, өлім жазасына кесу
немесе кешірім жасау құқықтарына ие болды. Хан өзге мемлекеттермен
келіссөздер жүргізіп, соғыс пен бейбітшілік мәселелерін шешкен. Хан билігі
мұраға қалдырылмайды. Яғни қазақтардың саяси құқығы бар екендігінің маңызды
көрсеткіші хандарды сайлау институты болатын немесе, дәлірек айтқанда,
қоғамдық пікір бойынша басшы ретінде танылған Шығыс төрелерінің билігін
бекітудің заңдылық іс-жосығы еді. Тарихтан белгілісі – ең лайықты деген
үміткер Хан сайланып, оны ақ киізге салып көтеріп, жария ететін1.
Шын мәнінде қазақтардың ортағасырлық қоғамында сол кездің өзінде-ақ
билікті бөлудің өзіндік жүйесі қалыптасқан болатын. Хан билігі институты
өзінің монархиялық табиғатына қарамастан, сайлану мүмкіндігін сақтағанын
атап өттік.
Қазақ қоғамындағы биліктің ерекшелігі, билік иелерінің тағайындалуы
мен сайлануынан гөрі, олардың танылуында, яғни басқарушының лауазымды,
еңбегі сіңген құрметті атақ екендігінде еді. Сайланған Ханды ақ киізге
салып көтеру немесе билерге сот-әкімшілік, әскери-саяси және дипломатиялық
қызметке мерзімі шектелмеген рұқсат беру салт жорасы тек халық таныған
жағдайда ғана жасалатынының куәсі. Бұл ерекшелік сондай-ақ қазіргі заманда
кеңінен таралып отырған ірку мен қарсы әсер жүйесінде ұқсас билік өкілдігін
тежеу түрінде де байқалған. Хандар ақырғы шешімді қабылдауға заң жүзінде
ғана құқығы болған, ал іс жүзінде ол Хан кеңесінде әр түрлі мемлекеттік
мәселелерді талқылау кезінде көпшілік пікірмен санасуға мәжбүр болған, ал
сол кеңестерде қатардағы адамдардың мүддесін халық ортасынан шыққан билер
қолдап отырған. Биліктің жекелеме институттарының сайланатын тәжірибесінің
кеңінен таралуы нәтижесінде билік ресурстарының өзінен өзі ұдайы қайталанып
тұруы жүзеге асып отырды, ал бұл болса жоғарғы топтың (элитаның) қоғам
талаптарына деген төзімділігін арттырды. Міне, осы фактілердің барлығы
Қазақ мемлекетінің белгілі бір саяси құрылымы мен билік институттарын
қалыптастырды.
Демек, XV-XVІІІ ғасырлардағы Қазақ мемлекеті монархия мен
аристократиялық-демократиялық республиканың элементтерінен тұратын, дала
демократиясының дәстүрлерін бойына жинақтаған иерархиялық әлеуметтік-саяси
құрылым болды. Жыл сайын ханмен бірге жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге
ру ақсақалдары мен билері, батырлар қатысатын Құрылтай шақырылып отырды.
Беделді рубасылары Елбасы жанынан Билер алқасын құрды. Мұнан басқа, жоғарғы
билік органы құрылымына аристократ-сұлтандар кеңесі мен батырлар кеңесі
кірді. Әрбір кеңес дара билік институты ретінде қызмет атқарған. Енді Қазақ
мемлекетінің саяси құрылымындағы жоғарыда атап өткен билік институттарына
жеке-жеке тоқталып өтейік.
Билер институты
Жалпы кеңесті үш жүзден халық сайлаған беделді билер тобы құрған.
Билер алқасын үш жүздің төбе билері басқарған. Төбе биді әр жүз өз ішінде
сайлап, жоғарғы кеңеске ұсынған. Билер алқасының саяси институт ретінде
атқаратын негізгі функциясы – мемлекеттегі сот билігі. Яғни, олардың
міндетіне мемлекет ішінде болатын дау-дамайларды шешу кіреді. Билер
алқасының мемлекеттегі Заң шығару процесіне тікелей қатысы бар. Мысалы,
тарихтан белгілі ұлы жүздің төбе биі – Төле, орта жүздің төбе биі -
Қазыбек, кіші жүздің төбе биі - Әйтеке билер құрастырған “Таңбалы тас
заңдар жинағы шын мәнінде қазақтың тұңғыш Конституциясы болды. Қазақтың
барлық билері өз абыройын, халық арасындағы беделін өзінің шешендігімен,
тапқырлығымен, көрегендігімен жинай білген. Ш. Уәлиханов өзінің “Сот
реформасы туралы” жазбасында: “Қырғыздар (қазақтарда) би атағын беру халық
тарапынан формалды түрде сайлаумен және халыққа билік жүргізіп отырған
өкімет тарапынан бекітуімен байланыстырылған емес. Қырғыздарға бұл құрметті
атақты тек шешендігімен жалғасып жатқан сот әдетіндегі қызметі терең білім
ғана беретін... Бидің маңызды беделге негізделген және бұл сот тәжірибесіне
берілген патент тәрізді болған”, - деп жазады. Жекебастық және ұжымдық
құқықты бұзуға байланысты пайда болған дау-жанжалды шешудің тетігі сот
қызметін және, сонымен қатар, әкімшілік билікті атқаратын Билер алқасы еді.
Демек, Билер алқасының екі негізгі функциясы бар, олар: саяси қызмет және
әлеуметтік-құқықтық қызмет. Саяси қызметі: билік құрылымының мүдделерін, ру-
тайпалар басындағылар мен халықтың әр түрлі әлеуметтік топтарын үйлестіру.
Әлеуметтік-құқықтық қызметі: азаматтық, мүліктік, жер мәселесі, жайлау мен
көші-қон жолдарын, су көздерін бөлу сияқты шаруашылық-экономикалық
мәселелерді реттеу және рулар арасындағы дауларды шешу. Жалпы билер
институты әрқашан қазақ даласында демократиялық дәстүрлердің сақталуын
билеушілерден талап етіп отырғандығын тарих беттері көрсетеді1.
Аристократ-сұлтандар кеңесі
Биліктің бұл өкілдері, айтып өткеніміздей, Құрылтайға кіретін
лауазымдар. Кеңесті үш жүз сияқты ірі әкімшілік-территориялық бірліктердің
басшылары, яғни Жүз басшылары басқарған. Жүз басшыларын әр жүз ішінде
сайлап, “ақ киізге салып хан көтерген”. Жүз басшылары мен басқа да
сұлтандар Ұлы ханға, яғни мемлекеттің Елбасына бағынады. Олардың негізгі
міндеті - әрқайсысы өз құрылымында, өз ұлысында билік жүргізіп, мемлекеттің
ортақ заңы бойынша тәртіп орнату. Сонымен қатар Жүз басшыларының өз
құрылымдарының шеңберінде заң шығару функциясын орындап, құрылым
ерекшеліктеріне байланысты жарлықтар шығаруына құқы болған. Бұл мәселелер
бойынша Жүз басшысына сол жүздің төбебиі бастаған билер тобы мен батырлар
тобы көмектесуге міндетті болды. Құрылтайда бұл кеңес саяси институт
ретінде мынадай негізгі 3 мәселені қарастырған:
1. өз алдына ерікті ел болу, өзін өзі меңгеру;
2. шаруашылықты, экономиканы дамыту;
3. ынтымақты болу, Отанын, елдігін қорғау;
Батырлар кеңесі немесе Қорғаныс мәселелерін шешу коллегиясы
Бұл кеңестің негізгі функциясы: қорғаныс стратегиясын құру, Қазақ
мемлекетінің соғыс жүргізу тактикасын дамыту, мемлекет шекарасын күзету
мәселелерін шешу. Кеңес мүшелерін бүкіл қазақ руларынан сайланған,
батырлығымен, соғыс жүргізу өнерімен көзге түскен белді батырлар құрған.
Кеңесті жалпы қарулы күштердің Бас қолбасшысы басқарған. Бұл лауазымға иісі
қазаққа әйгілі ерлігімен, қолбасшылық дарынымен, ұйымдастырушылық
қабілетімен аты шыққан батыр сайланған. Айта кететін бір мәселе – Бас
қолбасшысы лауазымына әр ұрыс қимылында, әр соғыста кеңес беруден өткен
жаңа батырдың сайлану мүмкіндігі. Яғни, басқолбасшылық лауазымы жеке бір
адамға бекітілмейді. Жалпы Қазақ мемлекетінің әскері батырлардың қаруланған
қолынан құралды. Әрбір жүз, рудың әскери бөлімдерін сол ру несес тайпа
сайлаған батыр басқарды. Олардың өз тулары, таңбалары мен әскери ұрандары
болды. Бірақ жалпы әскер ұрысқа аспан түсес ту астында аттанды. XVІ
ғасырдың XVІІІ бірінші жартысына дейінгі аралықта Сығанақ және Түркістан
қалалары Қазақ мемлекетінің саяси орталығы болды. Осы қалаларда ханның
тұрақты ордасы және халық кеңестері институттары орналасты. Сыр бойындағы
қалалар Қазақ мемлекетінің саяси-әлеуметтік орталығы ғана емес, бүкіл қазақ
даласының кілті болды. Бұл қалалар Қазақ мемлекеттігі үшін стратегиялық
маңызы бар объектілер болып танылды. Сондықтан хандық кеңес мемлекеттің бұл
шебінде үнемі тұрақты әскер ұстауға мәжбүр болған. Жоғарыда атап
өткеніміздей, Қазақ мемлекетінің Қарулы күштері әр түрлі рулардың
қаруланған жасақтарынан тұрған және олар бейбіт кезеңде қызметтерін
тоқтатып, таратылып отырған. Ал тұрақты әскер қызметін төлеңгіттер тобы,
яғни ұлттық ұлан ретінде түрлі рулардың әбден шыңдалған ер-жүрек
жігіттерінен іріктелген жауынгерлер атқарды. Ұлттық ұлан – төлеңгіттер
жасағы Елбасыға тікелей тәуелді болды.
Ханның кеңесшісі. Бұл қызметті қазақ мемлекетінің тарихында әдетте
импровизатор жыраулар атқарған. Жырау сонау көне замандардың өзінде өз
халқының рухани тірегі, ақылгөй ақсақалы ретінде танылған, ел арасында өте
беделді адам болған1. Жырау беделі жағына қара халық арасында ханнан да
жоғары тұрғандығын көптеген тарихи деректер дәлелдейді. Бұл қызметтің бір
ерекшелігі, жырау үнемі ханның ордасында болуға тиісті де міндетті емес. Ол
өз өмірін ел арасында өткізіп, кез келген шаңырақтың құрметті қонағы болып,
ел жағдайын біліп, оны Елбасыға жеткізіп отырған. Өзінің сындарлы
жырларымен ханға тоқтау айтқан, ақыл-кеңес берген. Демес, жырау ордада
уәзір қызметін емес, тек кеңесші қызметін атқарған және ол хан кеңесіне
қатысуға міндетті емес еді. Қазақ мемлекетінің тарихи дамуының әр кезеңінде
Елбасшы кеңесшілері болған Асанқайғы, Қазтуған, Доспанбет, Шалкиіз,
Жиенбет, Марғасқа, Ақтамберді, Тәтіқара, Бұқар сияқты ірі тарихи тұлғалар
өз тарихи миссияларын орындап кетті. Мысалы, Ш. Уәлиханов айтқандай,
“көшпенділердің философы” атақты Асанқайғы Сәбитұлы Қазақ хандығының
негізін салушылардың бірі Жәнібек ханға кеңесші болған. Осы қызметті
атқарып жүріп, ол мағынасы жағынан утопиялық болса да, мемлекеттің маңызы
бар “жерұйық” идеясын алға тартады. Яғни ол: “Жерұйықты мекендеген жұрттың
бай-кедейі жоқ, бәрі тең, барлығы шат-шадыман, бақытты өмір өткізеді”, -
деп атап өткен. Бұл Карл Маркстің “коммунизм идеясына мақсаты жағынан өте
ұқсас екендігін көреміз. Яғни ханның кеңесші мемлекеттегі бірден-бір
идеолог қызметін қоса атқарған, жалпымемлекеттік идеологияны насихаттаумен
айналысқан. Соғыс жағдайында қара халықты жауға қарсы ұрысқа шақырып,
жігерлендіріп отырған, саяси маңызы бар ұрандар тастаған.
Міне, көріп отырғанымыздай, қазақтарға тән мемлекеттің пайда болу
процесі мен Қазақстан Республикасы егемендігінің қалыптасуы әр кезеңдерде
әр алуан нысанда, өте күрделі және бұралаңды жолдармен жүзеге асса да,
ұлттық мемлекеттің дамуы тұрғысынан алғанда, біртұтас тарихи процесс болып
табылады. Қазақ халқының ата-тегі, айтып кеткеніміздей, өзіндігінен рулық
және тайпалық қауымға, ал сонан соң тайпалық одақтарға бірікті. Олардың
саяси дамуының ерекшеліктері нақты географиялық және климаттық ортаға сай
күнкөрістің қазақтарға тән өмір салты мен көшпелі өндірістік әдістің табиғи
қажеттіліктерімен, сырттық жаулардан қорғау мүддесіне сәйкес анықталып
отырады .
Ұлтымыздың тарихымен бірге жасап келе жатқан мұра мәдениет екені
белгілі. Оның дамуы дәстүр арнасын талап етеді. Сондықтан қазіргі мәдениет,
өркениет өрбуінің әрбір қадамы ескі мен жаңаның тарихи сабақтастық үйлесімі
арқылы ғана жарасамдылық табады. Осы тұрғыдан алғанда, жаңалық атаулыға сын
көзбен қарап, мәдениеттегі тарихи дәстүрден аулақтап қалмауымыз тиіс. Яғни
біз өзіміздің адамзат тарихында жеке мемлекетіміздің, мәдениетіміздің және
өзіндік ерекше өркениетіміздің болғандығын жария етуіміз қажет. Бұл,
бірінші кезекте, “қазақтарда мемлекет, жалпы саясат болған емес” деген
жаңсақ пікірлерге тойтарыс беріп, қазіргі өмір сүріп жатқан
республикамыздың жоқтан пайда болмағанын дәлелдеу. Яғни қазіргі Қазақстан
Республикасының, қазақ мемлекеттілігінің түбірі сонау ғасырлар қойнауында
жатқандығын көрсету, жастардың сана-сезіміне ұлттық құштарлық пен
сүйіспеншілік сезімін егу, өз халқына деген ықыласын арттыра түсу.
Жастардың рухани-психологиялық қасиеттерінде ұлттық намыс пен ұлтжандылықты
дамытуға қазақ мемлекетінің тарихы ықпал етуге тиіс.
1.2. Тәуке хан және оның билік құрған кезеңі
Қазақ аталғанымызға көп ғасыр өтпегенімен, түркі тектес туыстас
халықтардан ажырап, “қара шаңыраққа” ие болып, жұртымыз өз алдына отау
құрғалы ықылым заманалар жылжып жөнелгені хақ. Міне, содан бері қазақтар өз
ата-баба жолын ұстанып, әдет-ғұрпын, дәстүр-салтын және тілін таза сақтап
келе жатыр1.
Көп жылдан бері халқымыздың әдет-ғұрпына қатысты деректерді жинап,
жеке бір кітап етіп жазу мақсатын ойымызда берік ұстағанмен, бұл жұмыстың
күрделілігі, расын айтсақ, талшықтай нәзіктігі мен маңыздылығы бізді
қобалжытқан еді. Оның үстіне, кеңес өкіметі мұндай жақсы ниетке үрке
қарағаны да мәлім. Бірақ жылдар өткен сайын бұл ой үлкен мақсатқа, қасиетті
борышқа айналып, бізге ендігі жерде қолға қалам ұстамау зор күнә іспетті
көрінді.
Жәңгірдің баласы Тәуке хан 1680 жылы таққа отырғанда қазақ хандығының
ішкі және сыртқы саяси жағдайлары мәз емес еді. феодал шонжарларының
арасында бақталастық пен алауыздықтар күшейе түсіп, әрбір сұлтан өз
иелігіндегі ұлыстарды жеке-дара билеп, дербестенуге ұмтылды. Қазақ
жүздерінің арасындағы бұрыннан келе жатқан байланыстар нашарлап, олар бір-
бірінен оқшаулана түсті. Үш жүз үшке бөлініп, сөз жүзінде қазақтың ұлы
ханына тәуелді болғанымен, іс жүзінде өз алдына билік жүргізді. Бұл
жағдайлар жалпы қазақ халқын біріктіріп, сыртқы шапқыншылықтан қорғануға
кесірін тигізді. Алауыздық пен өзара дау-жанжал, қақтығысқа белшесінен
батқан қазақтарға шығыстан, Арқадан төпеп берген жоңғар қалмақтарының
шабуылы күшейе түскен еді.
Осындай қиындық кезеңде хандық құрған Тәуке алдымен Ресей және
оңтүстіктегі көрші елдермен қарым-қатынасын түзей отырып, қазақ қоғамының
ішкі дау-жанжалды, барымтаны тежемей, уақ хандықтардың уақытша болса да
ынтымақтастығын көздемей тұрып, сыртқы жаулармен батыл күресуге болмайтынын
түсінді.
Хандық билігін күшейтуге бағытталған ірі-ірі өзгерістер жасады. Тәуке
өзінің саясатын феодалдық билер мен шонжарларға, батырларға сүйеніп
жүргізді. “Халық кеңесі” мен “Билер кеңесін” тұрақты орган ретінде
қалыптастырып, олардың рөлін арттырды. Жыл сайын белгілі бір мерзімде
Күлтөбеде үш жүздің басын қосқан жиын өткізіп тұрды1.
Тәуке ел бірлігі бұзылуының ұйытқышылары феодал ақсүйектер мен
сұлтандарды әлсіретуге, феодалдық құрылысты күшейтуге тырысты. Жүздер мен
ұлыстар арасындағы күрделі тартыстар билер кеңесінде, абыройлы да әділетті
Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т.б. билер алдында шешілді.
Тәуке билікті өз қолына алды. Өзінің алысты болжағыш саясаткер
екендігін елге таныта білді. Оның қолына ең маңызды хан қаракеті - көш-
қонысты белгілеп бөліп беру, алым-салық салу, сот ісі, қарулы күш, т.б.
қызмет түрлері жинақталды. Сыртқы жағдайды назарда ұстап, кәмелетке
толғандарға бес қарумен жүруді міндеттеген.
Сөйтіп “қара қазаққа” сүйенген Тәуке хан көп нәрсе ұтты. Өйткені
билер кеңесі барлық румен тығыз байланыс орнатып, ел бірлігін нығайтты. Өз
кеңесінде халық көкейіндегі көкейтесті мәселелерді: көш-қоныс, ел
тыныштығы, сыртқы жаудан қорғану, т.б талқылаған. Ақыры, билер кеңесі
ханның кеңесу органына айналып, зор саяси маңызға ие болды.
Берекесі қашқан қазақ жұртының басын біріктіруде батыр, би, жыраулар
тынбай еңбек етті. “Бірлік болмай, тірлік болмас” дегендей, әрбір рудың
өзара тату-тәтті тұруын, мал-жан үшін, қоныс-қыстау үшін текке қырқыспауын
насихаттайды. Мұндай дау-жанжалды қоймаса, руаралық тартысты бітірмесе,
елдің елдіктен айырылатынын, басқаларға құл болатынын айтады. Мысалы, Бұқар
жырау:
Өлетұғын тай үшін,
Қалатұғын сай үшін
Қылмаңдар жанжал, ерегес...
...Маң-маң басып жүріңіз,
Байсалды үйге түсіңіз.
Айнала алмай - ат өлсін,
Айыра - алмай - жат өлсін!
Жат бойынан түңілсін!
Бәріңіз бір енеден туғандай болыңыз1,-
дейді. Тәуке хан өз сыртқы саясатын бейбіт дипломатиялық жолмен
жүргізді. Ол Бұхар ханымен де, Ресей мемлекетімен де тату, достық қарым-
қатынас жасауға тырысты.
Қазақ қауымы үш жүзге – Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүзге жіктелуі
бір не бірнеше ғасырда пайда бола қойған жоқ. Мұндай этникалық, аумақтық
бірлестіктің қалыптасуы сонау сағымға айналған заманалардан басталса керек.
Жүз құрамына кірген тайпалардың шығу тегі, айналысқан кәсібі, тілі және
мәдениеті жағынан бір-біріне жақын еді. Олардың ұзақ жылдар бойы бір
аймақта аралас-құралас өмір сүріп, халық болып қалыптасқанында дау жоқ. XV
ғасырдың ортасында қазақ хандығы құрылған кезде міне, осы өзара жақын қазақ
тайпалары этникалық бір аумаққа бірікті.
Хандық билік кезінде қазақ жүздері өздерінің тарихи қалыптасқан көшіп-
қону рәсімін сақтады, бұл уақытта әр жүздің қажет десеңіз, әрбір рудың өріс-
қонысы белгілі еді.
Жүздердің құрылуына негіз болған нәрсе туыстас жеке рулар мен
тайпалардың одақтарға бірігуі болды. Нәтижесінде үш ірі этногенездік
ұйытқылардан құралып, ол қазақ халқын аренаға шығарды.
Ұлы жүзді құраған үйсін, қаңлы, дулат, жалайыр, албан, суан, сіргелі,
ысты, ошақты, шапырашты, сиқым, шыбыл, шымыр, шанышқылы, ботпай, т.б.
тайпалар өздері ежелден көшіп қонған Іле алқабын, Шу, Талас өзендерінің
өңірі мен Сырдария бойын қоныс етті.
Орта жүзге арғын, найман, қоңырат, қыпшақ, керей, уақ тайпалары еніп,
олар Алтай тауы мен Ертіс өзені бойын, Жетісудың солтүстігін, Орталық
Қазақстанды ежелден бері мекендеп келеді. Тек қоңыраттар ғана Қаратаудың
баурайы мен Сырдария өзені жағалауын қоныстанған.
Ал кіші жүзге әлімұлы, байұлы және жетіру тайпалары бірігіп,
Сырдарияның аяғы мен Арал теңізінің, Каспий теңізінің солтүстік беткейін
жайлады.
Барлық үш жүз қазақтары ортақ бір тілде сөйледі. Олардың экономикалық
негізі мен мәдениеті, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы бірыңғай болып,
айтарлықтай өзгешеліктер кездеспеді.
Туыстығы жақын, яғни бір атадан тараған он шақты түтін-ауыл, жеті
атадан қосылатын бірнеше ауыл-бір ата, он-бес атадан қосылатын аталастар-
кіші-гірім ру болып, кіші-гірім аталас рулар жиынтығы-тайпаға, бірнеше
тайпалас рулар-арыстарға бірігіп, ал арыстардан ұлыс ұйымдасты. Ұлыстардан
барып жүздер шықты. Бұл деген сөз-сол жүздердің түбі бірлігін, сайып
келгенде, үш жүзді өзі бір атадан таралғанын мегзейді.
Осы үш жүздің хан билеген. Ол қазақ қоғамындағы басқару мен заң
шығару құқығынан бастап, отбасылық, әскери және әкімшілік тұтқаны қолына
ұстаған жеке-дара билеуші еді. Жүздерді-кіші хандар (көбіне ханның өз
ұлдары, туыстары), ұлыстарды-сұлтандар, арыстарды-билер, руларды-ру
ақсақалдары, ал аталарды жасы үлкен, көпті көрген өз ақсақалы басқарды. Бұл
билеу тәртібі тым ертеден қалыптасып, бұлжымай келе жатқан тәртіп болатын.
Хандар мұрагерлік жолмен болды. Хан өлсе, үлкен баласы таққа мінді.
Перзенті болмаса, аға-інісі не олардың ұрпақтары билеп-төстеді. Бірақ хан
таққа отырар кезде ежелден келе жатқан дәстүр-“хан көтеру” деп аталатын
сайлаудан өтуге тиісті еді. Ондай сайлауға дүйім ел түгел жиналатын. Ақ
түйенің қарны жарылып, қуырдақтың көкесін сонда көретін. Ханды ақ киізге
отырғызып, үш рет жоғары көтеріп, үлкен, қадірлі ақсақалдардан бата
алғаннан кейін, ресми түрде заңды хан болып, оған барлық ұлыс-тайпа
басшылары мойын ұсынатын. Бұл көнеден келе жатқан салт. Шыңғыс хан
өктемдігі салдарынан қазақ тайпаларына хан тек Шыңғыс ханның тұқымдары-
төрелерден сайланатын болды. Бұл қағида қазақтардың соңғы ханы жойылғанға
дейін сақталды.
Хан ордасында сұлтандар, тайпа көсемдері, билер, батырлар, шежіреші-
шешен жыраулар, терең ой иелері отырды. Олар өте маңызды саяси, әскери және
азаматтық мәселелерді ақылдасып шешісті. Бұл кеңестің қолында сот құқығы
да, заң шығару құқығы да болды. Ұлыстар мен рулар арасындағы дау-
жанжалдарға билік шығарды. Бізге белгілі “Қасым ханның қасқа жолы”, “Есім
ханның ескі жолы” және Тәуке ханның “Жеті жарғысы” осы хан кеңесінің шешімі
арқылы жарыққа шығып, елге таралған. Хан төлеңгіттері арқылы елден алым-
салық жинады. Хандық өкіметті қорғайтын тұрақты әскері де, сақшысы да осы
төлеңгіттер еді.
Жаугершілік кезінде ұлыстар өз алдына ту тігіп, өз әскерлерін шығара
алды. Қарулы күштің басым көпшілігін халық жасақтары құрады. Қазақтар о
бастан қарулы көшпелілер еді. Сыртқы жаудың шапқыншылығынан қорғануда
соғысуға жарайтын әрбір ер азамат тайпа көсемдері мен батырларының
бастауымен майданға шығуға әркез дайын тұратын. Әсіресе, ел басына қиын-
қыстау әкелетін соғыс қауіпі төнгенде, жас демей, кәрі демей, әйел демей-
бәрі қарсы қимыл жасады. Мұндай қазақ қосын жеңу көп дұшпанның қолынан келе
бермеген. Әлемді жаулаған Ескендір Зұлқарнайын да осы қазақтардан мерт
болған деген аңыз бар.
XVІІ ғасырдың аяғында қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайы
өте шиеленісе түсті. Халық басына да қилы заман орнады. Сыртқы дұшпандар
жиі торуылдай бастады. Ал қуатты сұлтандар өздерінің иелігіндегі ұлыстарды
жеке – дара билеп, дербестенуге бой ұрды. Сондықтан Тәуке елдің ауыз
бірлігін нығайтатын шаралар қарастыра бастады.
Осы дәуірде қабылданған ірі реформалардың бірі-тарихта “Жеті жарғы”
деп аталатын қазақ әдет-ғұрып заңдарының жинағы. Осы заңдарға сүйенген
қазақ билері қоғам ішіндегі дау-жанжалдарды шешіп отырады. Соның
нәтижесінде ел іші аздап болса да тынышталып, жұрт бейбіт өмір сүрді;
адамдарға береке кірді. Хандық билік әжептеуір нығайды. Сыртқы дұшпандармен
тең құқықта сөйлесуге мұрша берді. Жоңғарлықтардан басқа аңдыған жаудың
мысы қайтты. Ал еліріп алған жоңғарлықтар тұқымының мүлдем құрырына осы
қазақтар себепші боларын ол кезде олар білмесе керек.
“Жеті жарғының” көптеген жол-жобалары мен қағидалары ХХ ғасырдың
басына дейін ауыл, ру ішіндегі қарым-қатынастарға қатысты болып келеді. Бұл
қағидаларға ұлы Абай да үлкен мән берген. “Жеті жарғы” заңдары негізінен
афоризмдерден, мақал-мәтелдерден, қанатты сөздерден құралған. Мазмұны
жағынан оны үш бөлімнен тұрады деуге болады: біріншіден, қазақтың ежелгі
әдет-ғұрып заңдарын қамтыған “Қасым ханның қасқа жолына” негізделген,
екіншіден, одан соңғы өзгерістер, соның ішінде “Есім ханның ескі жолына”
негізделсе, үшіншіден, Тәуке ханның дәуіріне, саясатына сай енгізілген
жаңалықтар.
Тәуке хан сұлтандар үстемдігінің әлсіреп бара жатқанын дер кезінде
көре біліп, билер мен батырларға сүйенді. Әсіресе билер рөлін күшейтті.
Билер сот қызметінен бастап, ру басшысына дейінгі, қажет болса елшілік
қызметті де атқарды. Мәселен, Қаз дауысты Қазыбек, Шақшақұлы Жәнібек, т.б.
билердің елші болып қалмақтарға барғаны баршаға аян. Сондай-ақ іргенің
бұзылмай, елдің тыныштығы сақталуына қанжығалы Бөгенбай, қаракерей
Қабанбай, Шанышқылы Бердіқожа, найман Садыр, Бөрте, ошақты Сайрық, Тайлық,
жетірудан Есет, т.б жаужүрек батырлар айрықша үлес қосты.
Міне осыларға сүйенген Тәуке хан, сайып келгенде, бүкіл қара сүйек
бұхара халықты өз жағына тарта алды. Қазақ халқының бірлік-берекесі
күшейіп, Тәуке ханның беделі мен абыройы халық арасында арта түсті.
Қазақ халқының әдет-ғұрып заң нормалары мен этикалық қағидалары-бір,
яки екі емес, сан жетпесе ұзақ дәуірлердің ішінде жинақталған, бірте-бірте
жазылмаған заңға айналған жол-жоба.
Қай халықты алыңыз, бәрінің де әдет-ғұрып заңдарына рухани сезімі,
елдің физикалық географиялық табиғи жағдайлары, қоғамдық-әлеуметтік
өмірінің түрі, экономикалық хал-ахуалы, ғылым мен көркем өнерінің өсіп-
өркендеу дәрежесі, оның үстіне қанына біте қайнасқан мінез-құлықтары мен
діни сенім-нанымы тікелей ықпал етеді. Міне, осылардың әсерінен құқықтық
көзқарасы пайда болып, ол қоғамның мақсат-мүддесін қорғауға, елдің елдігін
сақтауға, тәртіпті өз шеңберінде ұстап тұруға арналады. Барлық халықтың
осындай ерекше қасиеттері өздерінің әдет-ғұрпында толық көрініс табады. Бұл
әдет-ғұрып өз кезегінде мемлекеттік заң шығару қызметіне де әсер етеді.
Ертедегі қазақ халқының әдет-ғұрып заңдары өте қарапайым әрі өз
қоғамына ыңғайлы есептелініп, үлкен демей, кіші демей, бай демей, кедей
демей бәрі бас иіп, ол заңдарды мүлтіксіз орындап отырған. Оның орындалуын
ханнан бастап ру ақсақалдары, билер қадағалаған.
Ол замандағы заңгерлерді ешкім сайлап қоймаған. Билер билік айтуға
қаршадайынан әуестеніп, көп ізденген. Барлық дау-жанжалды ата-баба жолымен
әділ шешкен. Қара қылды қақ жарып билік айтпаса, өз халқының әдет-ғұрып
қағидаларын жетік білмесе, ел бірлігін ыдыратса, онда ол заңгер емес. Ердің
құнын екі ауыз сөзбен бітіріп, айтқанын оңай орындатқан билерді халық
қастерлеген. Ол замандағы басты қағида-сот түзелмей, мін түзелмейді.
Әрине, хан ел ішіндегі ірі, маңызы зор мәселелерді шешкен. Ал ел
арасындағы қылмыстық және азаматтық құқық мәселелерімен билер соты
айналысқан. Билік айту сонау ертеден түгел сөздің түп атасы Майқы биден
басталады. Билік атақ мирас қалмаған. Билікке құмартқан адам кішкентай
кезінен билік айтуға икемделіп, ел жағдайын жақсы білетін көнекөз
қарттардан үйренген. Би - өз халқының тірі шежірешісі, заңын көп білетін
заңгері болып қана қоймай, тілдің майын ағызатын суырып салма төкпе ақын,
халқымен біте қайнасып, тұрмысына, әдет-ғұрпына жетік болған саясаткерлер.
Мұндай билердің кесімі жерде қалған емес.
О бастан-ақ қазақ билері екі жақтың қатысуымен ашық аспан астында,
жиналған қалың көпшілік алдында, ешқандай даярлықсыз, қағаз-қаламсыз
бітістіреді екен. Көпшілік қауым олардың сыншысы болған. Әділетсіз билерді
халық құрметтемеген, екіншілей билік айтуға қатыстырмаған немесе екіншілей
оның алдына ешкім жүгінуге келмеген. Ондай би абыройдан жұрдай болған.
Керсінше, туғансыз билердің тура сөзін халық табанда жаттап алып, жалпақ
жұртқа жайып отырған. Сондықтан мұндай билердің шешімі хатқа түспей-ақ осы
күнге келіп жеткен ғой! Әлбетте, әділ би болу әркімнің қолынан келе
бермеген. “Жүзден-жүйрік” дегендей, мыңнан біреуі ғана шығып, елді аузына
қаратқан. Тәуке хан заманында үйсін Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, алшын
Әйтеке би, қырғыздан Сәмеке би, қарақалпақтан Сасық би басқалардан суырылып
алға шыққан.
Қазақ тайпалары VІІІ ғасырдың өзінде-ақ “ақсақалдар ережесі”, “ата-
баба жолы”, “жөн-жосықтар” деп аталатын заң тізбектерін шығарған. Яссыда,
Сауранда билер жиі-жиі кеңесіп, қоғамға зәру заң қағидалары талқыланып,
бекітілген. Алаша ханның тұсында осындай бір кеңесте қазақты үш жүзге
бөлген деген аңыз бар.
Бізге жеткен деректер бойынша Қазақстан аумағында өмір сүрген
тайпалар ислам діні тарамай тұрған кезде-ақ өзінің ерекше тарихи-әлеуметтік
және саяси-экономикалық жағдайына орай “жарғы” деп аталатын заңдарын
қалыптастырып, ел салтына сіңірген. Бұл халыққа түсінікті заң еді.
Қазақ ордасының заңдарының негізі мен түп төркіні туралы кесіп пікір
айту тым қиын. Дегенмен де, оны есте жоқ ескі заманнан, сол дәуірде өмір
сүрген түркі тектес ата-баба дәстүрлерінен, олар ұстанған қағидалардан
іздеуіміз керек. Қазақ әдет-ғұрып заң жобаларының бастауын сол бабалар
дәуіріне тән әдеттік құқықтан бастаған жөн сияқты. Көптеген ғалым мұны
Шыңғыс ханның “Жаса” жарғысынан іздейді. Енді біреулері: “Оған үш қайнаса
да сорпасы қосылмайды, саф таза қазақ әдет-ғұрып заңдары” дейді. Біздің
пікірімізше, “Жеті жарғы” ежелгі бабаларымыздың, туысқан түркі халықтарының
әдеттік құқықтарының жемісі, кейін әр дәуірдің өз үлесіне тиген жаңалық,
өзгерістерімен, әсіресе “Ақсақалдар ережесі”, “Билер шешімі”, “Жөн-
жосықтар”, сол секілді Шыңғыс ханның “Жаса” заңына негізделген “Қасым
ханның қасқа жолы”, “Есім ханның ескі жолы” секілді жол-жоба жоралғыларының
тікелей әсер етуінен туындаған ірі заңдар кодексі болса керек.1
Жарғы сөзі қазақша әділдік, шешім деген ұғымды білдірген. Түпкі мәні
жарудан, нәрсенің салмағын бір жағына аудармай, дәл де әділ айырудан
шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билерді халық: “Қара қылды қақ жарған” деп
мадақтайды. Ол заманда бас кетсе де әділ сөйлеген.
Кезінде Орыс хан, Хақназар, Қасым хан, Есім хан тұсында әдет-ғұрып
заңдарына ірі өзгерістер енгізілген. Алайда бұл өзгерістер бізге тұтас
күйінде келіп жетпеген.
Қасым хан 1445 жыл шамасында туып, 1518 жыл шамасында дүние салған.
Кейбір деректер бойынша 1523 жылы, 70 жас шамасында қайтыс болған. Оның
хандық құрған аумағы батыста Сырдарияның оңтүстік жағалауынан басталып,
оңтүстік-батысы Түркістан қалаларына дейін жетіп, оңтүстік-шығыста
Жетісудың солтүстік бөлігіндегі таулар мен алқаптарды қамтыса, солтүстік-
шығыста Ұлытау қыраттары мен Балқаш көліне тірелді. Ал солтүстік-батыста
Жайық өзені алабына дейін созылып жатты.
“Қасым ханның қасқа жолы” ел басқару ісінде ежелгі әдет-ғұрып
үрдісіне сүйенген. Ал Жошы ханның екінші баласының тұқымы Орыс ханның
бесінші атасы кейінге қалдырып кеткен әдет-ғұрып жол-жоба жоралғыларына өз
дәуіріне сай кейбір өзгерістер енгізгені әдебиеттен мәлім.
2. Қазақ ордасының заңдарына сипаттама
2.1.Қасым ханның қасқа жолы
“Өткеніңді білмейінше, болашағың бұлыңғыр” дегендей мен бұл мақаламда
қазақтың ұлы хандарының бірі – тарихи дара тұлға Қасымхан туралы сөз
етпекпін. Биыл Қасым ханның туғанына 550 жыл толып отыр. Әрине, оны екінің
бірі біле бермейді. Ал Қасым ханның тарихи ролі ең алдымен қазақ хандығының
территориясын кеңейтумен, мемлекетіміздің гүлденуімен, халқымыздың саны
жағынан көбеюімен Европа, Азия елдеріне XVІ ғасырда қазақ хандығы деген
қуатты мемлекеттің бар болғаны, қазақ деген іргелі ел екендігін мойындата
білді деп сеніммен айта аламыз.
Сонау XVІ ғасырда қазақ тарихында билік құрған он шақты ханның ішінде
ең ұлы деп атақты баға беруге тұратын бірнешеуі болса, солардың бірі -
Қасым хан. Оның орны ерекше.
Тарихымызда “Қасым ханның қасқа жолы” деген сөздің бүгінгі күнге
дейін жетуі Қасым ханның халық арасында, ел-жұрт арасында терең орын алып,
дарабоз атанып, мәңгілік сақталғанында ғой. Қасым ханның жеке өмірін
баяндайтын толық деректер тек қана оның өмірінің сұлтандық, хандық еткен
кездегі қысқаша мәліметтер ортағасырлық деректерде кездеседі. Олардың
ішінде ең құндылары Әбілғазының, Қадырғали Жалайырдың, Мұхаммед Хайдар
Дулатидың, Бабырдың, Рузбеханның, тағы басқа ортағасырлық тарихшы-
ғалымдардың деректері бар. Қасым хан жөнінде орыс жылнамашыларының
еңбектері де жарық көрген. Тарихшы ғалымдардың ортағасырлық зерттеулерінде
Қасым хан Шыңғыс ханның Жошы ұлдарынан тараған деген екі көзқарас бар.
Бірінші дерек бойынша Жошы үлкен Орда Еженнен тарайды, одан Рашид-Ад-д-ин,
одан әрі Сартақай, одан Қоныша, Қонышадан Байан, одан Сасы бұқадан Мүбәрәк
қожа мен Шымтай, Шымтайдан Орыс хан тарайды.
Екінші шежіре - Әбілғазы деректері бойынша онда қазақ хандары Жошының
ең кенже ұлы Тұқайтемірден тарайды дейді. Қасым ханның ата-бабалары әр
уақытта Дешті Қыпшақта хан болған. Тарихшы-ғалым Т. Сұлтановтың Қасым ханды
1445-1446 ж. шамасында дүниеге келген деп жазады. XV ғасырдың 70 жылдарында
қазақ қалалары үшін Мауереннахрмен соғыс жүргізген деректерінде Қасым хан
аты кездеседі. “Шайбанинама” авторы Мұхаммед Хайдар Дулати Қасым хан туралы
Бұрындық хан әскері ішіндегі атақты қолбасшы, баһадүр сұлтандардың бірі
дейді. Қасым ханның жастық шағы қазақ хандығының құрылып, күшею дәуірінде
яғни Сыр бойындағы жерлер үшін күрес жылдары өткен екен.
Қазақ хандығының күшеюіне Қасым хан белсене атсалысқан, араласып
үлкен рөль атқарған. Күрестің алғашқы жылдарында, яғни XV ғасырдың 70-80
жылдарында Қасым сұлтан қазақ әскеріне қолбасшы болып, Бұрындық ханның
бұйрықтарын орындайды. Қасым сұлтанның атақ-даңқының шарықтап өсуі XVІ
ғасырдың басында, яғни Мауереннахр билеушісі Шайбани ханның қазақ хандығына
қарсы жасаған жорықтары кезінде көрінген еен.
1510-1511 жылы қыс айларында Қасым сұлтан хан тағына билік етуге
келеді. Бұл жылдары Шайбани ханның соңғы жорығы болған еді.
Бір жарым ғасырдай Орта Азияны билеген Ақсақ Темір ұрпақтарынан саяси
билікті тартып алған Шайбани хан Моғолстанды, Хорасанды жеңіліске ұшыратып,
бүкіл әскерімен 1510 жылы қыс айында Қазақ хандығына шабуыл жасайды. Қасым
хан Мауереннахр әскерлерін бір рет, Сырдария бойында екінші рет жеңіп, тас-
талқан етеді. Шайбани хан жеңілген халде Самарқантқа қашады. 1511 жылы
Қасым хан өмірінде хандық дәуірі басталған еді. Қасымның 1510 жылы саяси
беделі өсіп, қазақ қоғамы бәрі мойындағанын көреміз.
Қазақ хандығында Қасым ханмен билікке таласатын ешкім болмайды.
Қасымхан ресми хан болған алғашқы іс-әрекеті қазақ хандығының оңтүстік-
шығыс, оңтүстік-батыстағы шекараларын нығайтады. Мұхаммед Хайдар мырза
Дулати өз жылнамасында: Қасым хан сансыз көп әскермен Ташкентке аттанды деп
жазады1.
Қасым ханның Ташкентке аттануының бірнеше себебі бар екен. Ол алдымен
Ташкентті алу арқылы бірнеше мақсат қояды. Біріншіден, қазақ хандығының
билігін Моғолстанның отырықшы аймақтарына мойындату, екіншіден, қайтадан
күшейіп келе жатқан өзбек хандықтарының күшін әлсірету, үшіншіден Ташкентті
иелену арқылы Сырдария бойындағы қалалардың, елдердің шекарасын нығайтып,
Ұлы Жібек жолы бойындағы керуен жолдарына ие болып, сауда-саттықты көрші
елдермен дамыту.
Орта ғасырларда қазақтар негізінен көшпенді мал шаруашылығымен
айналысты, ішінара егіншілік Сыр бойындағы қалаларда болды. Ал Ташкент
шаһарын Мауереннахрды мекен еткен өзбектер егін, бау-бақша шаруашылығымен,
қолөнермен айналысты. Мақтадан мата тоқу Мауереннахр қалаларында дамыған
еді. Қазақтар өзбектерге мал өнімдерін сатып, астық, мата, қолөнер
бұйымдарын, аса зәру заттарды айырбастап сатып алды. Ұлы жібек жолы мен
Ташкент басқа шаһарлар Иран, Үнді, Араб, Европа, Азия елдерінің көпестері
сауда-саттық жүргізетін. Шайбани тұсында өзбектере қазақ саудагерлерімен
сауда жасауға тиым салынды. Қасым ханның Ташкент шаһарына алғашқы аттанысы
сәтсіздікке ұшырап, Сайрамға қайтып оралған. Екінші жорығында Ташкент
қамалына тақап кеп, бір күн тұрды. Ташкент түбін тонап, заттарды кейін алып
қайтқан.
Қалай дегенде Қасым хан билік еткен дәуірде қазақ хандығы гүлденген
мемлекет болып, халқының саны 1 млн. асып, 300 мыңнан астам әскері болған.
Қазақ хандығы осы жылдары Орта Азия мен Дешті Қыпшақта бірден бір күшті
мемлекет болды.
XV ғасырдың аяғы мен XVІ ғасырдың алғашқы он жылдықтарында, яғни
Қасым хан билік құрған кезде қазақ халқын құрайтын негізгі этникалық топтар
мемлекеттік бірлестікке бірігуі жеделдетілген еді. Сөйтіп Қасым ханның
тұсында қазақ хандығының саяси-экономикалық жағдайы нығайып, әскери қуаты
артты. XVІ ғасырда Қасым хан феодал ақсүйектердің бытыраңқылық қарсылығын
әлсіретті. XVІ ғасырдың екінші он жылдығында ұлан-байтақ территорияны
өзінің қол астына қаратты.
Қасым хан қазақ хандығының күшеюін арттыра отырып, сыртқы
дипломатиялық қарым-қатынастарға қол жеткізді. Қазақ хандығы өз кезінде
өмір сүрген Орта Азия хандықтарымен, Еділ бойындағы елдермен, Батыс Сібір
хандығымен және орыс мемлекетімен сауда-саттық, дипломатиялық қарым-қатынас
орнатты. Қасым хан сонымен бірге қазақтардың жарғы заңдарын билермен
кеңесін құрып, қазақтың қуатты мемлекеттік қалыптастырды. Халық Қасымханның
сол заңын Қасымханның қасқа жолы деп атап кеткен. Ондағы ережелер мынадай
болды.
Мүлік заңы (мал, жер дауын шешу).
Қылмыс заңы (кісі өлтіру, ел шабу, мал шабу, мал талау қылмыстарына
жаза қолдану”.
Әскери заң (қол құру).
Халықаралық қатынастар заңы (жұртшылық заңы, ас-той мереке үстіндегі
ережелер).
Қасым ханның қасқа жолы жарғы заңдарына бір ғасырдан соң тиісті
толықтыру енгізілді. Яғни Есім ханның 1598-1600 жылдары Есім ханның ескі
жолы аталды.
Ел аңызына қарағанда “Қасым хан салған қасқа жол”, “Есім хан салған
ескі жол” деп аталған. Онда “хан болсын ханға лайық заң болсын, батыр
болсын, жорық болсын, жорық жолы мақұл болсын”, “абыз болсын, абыз сыйлау
парыз болсын, би болсын, би түсетін үй болсын” деген ережелер енген. Бұл
заңдар қазақ хандығы құрылысының саяси-әкімшілік, әскери, рухани, сот
істері жөніндегі негізгі заң екені байқалады. Қасқа жол, ескі жол заңдары
XVІІ ғасырда толықтырылып жаңа өзгерістер енгізілді. Тәуке хан тұсында
(1788 ж.) Күлтөбенің басында кеңес өткізіп, қасқа жолдың бес тарауына екі
тарау қосып, жеті жарғы деген заң шығарды. Жеті жарғы заңы үш жүздің саңлақ
билері Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің қатысуымен хан қасындағы билер
кеңесі өткен еді.
Әйгілі тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати “Тарихи Рашиди” атты кітабында,
қазақ хандары, сұлтандары арқасында Қасым хандай құдыретті ешкім болған
емес” дейді. Әсіресе қазақ хандығының Сырдария жағасындағы қалалар үшін
болған соғысы Москва мемлекетіне дейін, тіпті Европа елдеріне дейін естіліп
жатты. Қазақ халқы дербес халық ретінде Батыс Европаға дейін әйгілі болды.
Австрия дипломаты Сигизмунд Герберштейн өзінің жазбаларында бұл жайтты
баяндайды. Қазақ хандығы нығайтуға мүмкіндігінше қажырлы қайрат жұмсаған
Қасым хан 1523 жылы 70-тен асқан шағында қайтыс болады.
Халқымыздың “Ел үмітін ер ақтар, ел атағын ер сақтар” дегендей,
тарихи типтегі ұлы адамдарды, елім деп еңіреп өткен батырлар мен
қайраткерлердің ерлігін, данышпандығын, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу маңызды
іс. Үлкен ұлт болып ұйып, халық болып қалыптасуды көздеген небір ділмәр
шешендер мен көреген көсемдер, ел қамы үшін, түн ұйқысын төрт бөліп,
астынан ат, қолынан найза түспеген батырлар аз болған жоқ. Біздің тарихымыз
ерлікке бай. Олар бостандық үшін елін, жерін қорғап қалу мақсатында жан
алмай күрсеті. Әр ғасырдың өз батыры, өз ханы, өз көсемі болды. Солардың
қатарында Абылай хан, Есім хан, Әбілхайыр, билеріміз Әйтеке, Қаз дауысты
Қазыбек, Төле билер сынды көреген көсемдеріміз, батырларымыз Қара Керей
Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай сынды батырлар халқымыздың біртуар ұлдары.
Халық Қасымның шариғатты алмай, ежелден қалыптасқан билер заңы –
Жарғыны жаңадан көтергенін қатты ұнатып, оны “Қасым ханның қасқа жолы” деп
атап кетті. Бұл заңға енген ережелер: 1) Мүлік заңы (жер дауы, мал, мүлік).
2) Қылмыс заңы (ұрлық, кісі өлтіру, талау, шабу). 3) Әскери заң (аламан
міндеті, қосын жасау, қара-қазан, ердің құны, тұлпар ат). 4) Елшілік
жоралары (майталмандық, шешендік, халықаралық қатынасында сыпайылық,
әдептілік). 5) Жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас той мереке үстіндегі
ережелер, жасауыл)1.
Ереже заңдары өзгеріссіз 17 ғасырға жетіп, Есімнің кезінде (1598-
1645) “Есім салған ескі жол” (Есім ханның ескі жолы”) деп аталады. Тәуке
ханның тұсында (1680-1718) бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz