Мәміле туралы жалпы ұғым, оның жіктелуі туралы ақпарат

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 бет

І.ТАРАУ. Мәміле туралы жалпы ұғым, оның жіктелуі
1.1. Мәміле туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 бет
1.2. Мәмілелердің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13 бет

ІІ.ТАРАУ. Жарамды және жарамсыз мәмілелер
2. 1. Мәмiленiң жарамдылық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ...19 бет
2.2. Жарамсыз мәмiлелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20 бет

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25 бет
Қолданылған әдебеиттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26 бет
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27 бет

Мәміле ұғымы. Азаматтық кодекстің 147-бабында мәміле ұғымы азаматтар мен занды тұлғалардың азаматтық құқықтар мен міндетгерді анықтауға, өзгертуге немесе тоқтатуға бағыт-талған әрекеттері деп көрсетілген. Мәмілелерге мынадай төрт белгі тән:
Мәміле - адамдардың ықтиярлы актісі, яғни әрекеті. Әрекеттер мен оқиғаларды ажырата білу қажет, ол оқиғаларға адамның ықтиярына бағынбайтын мән-жайлар жатады. Мы-сал үшін дүлей апат сипатындағы құбылыстарды (дауыл, су тасқыны, өрт, сондай-ақ соғыс қимылдары, ереуіл) айтуға бо-лады. Мәміленін ырықты сипаты оның тиісті құқыктар мен міндегтер жасауға, оларды өзгерту мен тоқтатуға бағытталуы-мен айқындалады. Мәмілелерді құқықтардан — әлгіндей ны-саналы бағыты жоқ әрекеттерден соңдай белгілері бойынша ажырату қажет. Бұл арада Азаматгық кодекстің олжа және оған меншікті болу тәртібі жөніндегі ережелерді реттейтін 245-бабын мысалға келтіруге болады. Жоғалған затгы табушының оны табуды мақсат етпесе де, оның белгілі бір құқықтары мен міндеттері пайда болады.
Мәміле - занды әрекет, ол құқыққа қарсы (заңсыз), азаматтық құқықтар мен міндеттерді туғызатын әрекеттерден — деликтілерден (азаматтардың өмірі мен денсаулығына, сондай-ақ басқа адамның мүлкіне зиян келтіру) сонысы арқылы ерекшеленеді.

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995жылы 30тамызда республикалық референдумда қабылданған.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (ерекше бөлім), 1994жылы 27желтоқсанда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Советімен қабылданған, Алматы «Жеті Жарғы» 1996ж.
3. Гражданский кодекс Республики Казахстан - толкование и комментирование. Общая часть. Выпуск - 1.//Алматы, 1996.-192 с.
4. Гражданский кодекс Республики Казахстан - толкование и комментирование. Общая часть. Выпуск - 2.//Алматы. Баспа, 1996.-192 с.
5. Байсин Ю.Г. Общие положения Гражданского кодекса Республики Казахстан//Алматы/ "Предприниматель и право", 1996, № 12, с. 2-8.
6. Гражданское право. // Под ред. Суханова Е.А. – М.: Бек, 1993.
7. Гражданское право. Учебник ч.1 // Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К. – М. 1997.
8. Грибанов В.П.. Сроки в гражданском праве. М., 1967, стр.46
9. Г. Төлеуғалиев Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. 1-том, Алматы, «Жеті жарғы», 2001ж., 147 бет.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3 бет

І-ТАРАУ. Мәміле туралы жалпы ұғым, оның жіктелуі
1.1. Мәміле туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 бет
1.2. Мәмілелердің
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13 бет

ІІ-ТАРАУ. Жарамды және жарамсыз мәмілелер
2. 1. Мәмiленiң жарамдылық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19 бет
2.2. Жарамсыз
мәмiлелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 20 бет

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...25 бет
Қолданылған
әдебеиттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
26 бет
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...27 бет

Кіріспе

Мәміле ұғымы. Азаматтық кодекстің 147-бабында мәміле ұғымы азаматтар
мен занды тұлғалардың азаматтық құқықтар мен міндетгерді анықтауға,
өзгертуге немесе тоқтатуға бағыт-талған әрекеттері деп көрсетілген.
Мәмілелерге мынадай төрт белгі тән:
Мәміле - адамдардың ықтиярлы актісі, яғни әрекеті. Әрекеттер мен
оқиғаларды ажырата білу қажет, ол оқиғаларға адамның ықтиярына бағынбайтын
мән-жайлар жатады. Мы-сал үшін дүлей апат сипатындағы құбылыстарды (дауыл,
су тасқыны, өрт, сондай-ақ соғыс қимылдары, ереуіл) айтуға бо-лады.
Мәміленін ырықты сипаты оның тиісті құқыктар мен міндегтер жасауға, оларды
өзгерту мен тоқтатуға бағытталуы-мен айқындалады. Мәмілелерді құқықтардан —
әлгіндей ны-саналы бағыты жоқ әрекеттерден соңдай белгілері бойынша ажырату
қажет. Бұл арада Азаматгық кодекстің олжа және оған меншікті болу тәртібі
жөніндегі ережелерді реттейтін 245-бабын мысалға келтіруге болады. Жоғалған
затгы табушының оны табуды мақсат етпесе де, оның белгілі бір құқықтары мен
міндеттері пайда болады.
Мәміле - занды әрекет, ол құқыққа қарсы (заңсыз), азаматтық құқықтар
мен міндеттерді туғызатын әрекеттерден — деликтілерден (азаматтардың өмірі
мен денсаулығына, сондай-ақ басқа адамның мүлкіне зиян келтіру) сонысы
арқылы ерекшеленеді.

І-Тарау. Мәміле туралы жалпы ұғым, оның жіктелуі.

1.1. Мәміле ұғымы.

Азаматтық құқықтыр мен міндеттемелірінің негізгі пайда болу көзіне
заңды айғақтар жатады. Олар айқын әрекет жағдайын көрсетеді.
Айтылып кеткендей, мәмілелер ең көп таралған заңды фактілер болып
табылады. Қазақстан Республикасынын Азаматтық Кодексінің (ҚР АК) 147-ші
бабына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалардың азамттық құқықтыры мен
міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттерді
анықтайды.
Алайда, заңды мәмілелердің түсінігін толық анықтау үшін бірнеше
керекті жағдайларға көз аударуға тура келеді.
Барлық заңды фактілер әртүрлі негіздер бойынша жіктеледі. Яғни әрекет
пен оқиғаға бөлу субъектілер еркіне байланысты болады.
Г.Ф. Шершеневичтің пікірі бойынша заңды әрекет: өзімен бірге заңды
нәтижелер әкелетін адамның сыртқы еркін жеткізу[1]
Әрекет- бұл жеке немесе заңды тұлғалардың еркі көрініс табатын заңды
фактілер (мысалы, шарт жасау). Осы жағдайларға сәйкес оқиғалар адамдардың
еркіне тәуелсіз заңды фактілердің болуына әкеліп соғады (туу, өлунемесе
адамның дертке ұшырауы, соғыстар, көтерілістер және тағы сол сияқты
жағдайлар). Осылардың қатарына стихиялық апат мінезіндегі барлық оқиғалар
жатады, яғни өрттер, су тасқындары, дауылдар және тағы басқалары. Бұл
түсінікте мәләленің оқиғадан айырмашылығын айтуға болады, өйткені ҚР АК-нің
147-ші бабына сәйкес мәмілелер деп азаматтар мен заңды тұлғалардың
азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға
бағытталған әрекеттер танылады.
Мәміленің анықталған құқықтық шешіміне жетуіне бағытталуы заңды
әрекеттерге қайшы келеді, яғни субъектінің еркімен әрекет қабілеттілігінің
болуына қарамастан құқықтық нәтижелер заңды күшіне енеді. Мәмілелер үшін
субъектілердің еріктерімен әрекет қабілеттері болуы керек, бұл туралы
төменде толығырақ айтыла кетеді.
Заң бойынша әрект екіге бөлінеді: заңды және заңсыз болып. Заңды –
яғни орындалатын мәмілелердін барлығы заңдардағы талаптар мен құқық
қағидасына сәйкес келуі керек. Ал заңсыз мәмілелер қатарына келесі
әрекеттер жатады: басқа тұлғаға зиян келтіру, құқықтармен қиянат жасау,
шарттағы міндеттемелерді бұзу және тағы басқалары. Мәміле, заңсыз
әрекеттерге қарағанда, яғни азаматтардың құқықтары мен міндеттерін бұзатын,
ол заңды әрекеттермен айқындалады. Мәміленің заңдағы талаптарға сәйкес
келмеуі, оның жарамсыздығына әкеліп соғады (ҚР АК-нің 157-162баптарына
сәйкес) және заңды нәтижелер болмайды.
Мәмілелерді мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының актілерінен айыруымызға тиістіміз. Мемелекеттік органдармен
жергілікті өзін-өзі басқару органдары да азаматтық құқықтары мен
міндеттерінің пайда боуының негізі болып саналады (ҚР АК-нің 7-ші бабы).
Бірақ Азаматтық кодекстегі мәмілелер туралы ереже оларға жатпайды. Өйткені,
берілген органдардың актілері императивтік мінезді, ал құқықтық қатынас
субъектілері тең құқылы болмайды, мұндай жағдай ҚР АК-нің 1-ші бабында
бекітілген азаматтық заңның негізіне қайшы келеді.
Жоғарыда айтылып кеткеннен басқа ҚР АК-нің 147-ші бабында көрсетілген
мәмілелер- азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен
міндеттемелерін белгілеугі, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған
әрекеттер. Басқа да азаматтық құқықтары мен міндеттемелерін белгілеуге,
өзгертуге немесе тоқтатуға, құқық саласы мен құқықтық қатынастарды реттеуге
бағытталған ерікті актілерден мәмілені ҚР АК-нің 147-ші бабында белгіленген
мәселелер анықтайды. Мысалы, жұмысқа тұру туралы өтініш тұлғаның ерікті
актісі болып саналады, яғни ол Еңбек туралы Заңмен реттелетін құқықтық
қатынастардың пайда болуына бағытталған.
Мәміленің заңды фактілерден айырмашылығының негізгі белгілеріне
осылар жатады.
Жағарыда атап көрсетілгендерден шығатын болсақ, мәмілелердің ұғымы
және олардың негізгі белгілеріне толығырақ тоқтала кетейік.
Мәміле заңды фактілердің бірі, дәлірек айтсақ ол- заңды, ерікті,
саналы және анықталған құқықтық мақсатқа жетуге бағытталған заңды әрекет.
Мысалы, сатып алу-сату мәмілесінде сатып алушы затты өз меншігіне түсіруге
тырысады.
Мәміле жасаған тараптар өз нәтижелеріне жету үшін, ол мәміле заңдағы
барлық талаптарға сәйкес келуі тиіс. Көрсетілген талаптар екі категорияда
болады: жалпы және арнайы. Арнайы талап- азаматтық-құқықтық мәмілелердің
анықталған бір түрінде ғана қолданылады. Ал жалпы талаптар тектік немесе
түрлік жағына қарамастан мәмілеге таратылады. Осындай төрт талаптарды айыра
білуіміз керек:
1). мәміленің субъектілік құрамын;
2). ортақ еркін және еркін білдіруді талап ету;
3). мәміленің мазмұндылығын талап ету;
4). мәміле формасын талап ету.
Заң мәміле жасаушы тараптарға елеулі талап қояды.
Мәміле ерікті әрекет болғандықтан, оны тек құқық және әрекет
қабілеттілігі бар тұлғалар жасай алады. Азаматтардың құқық қабілеттілігі ҚР
АК-нің 13-ші бабына сәйкес азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару
қабілеті барлық азаматтырға бірдей және ол туған кезден басталып қайтыс
болған соң тоқтатылады. Алайда, әрекет қабілеттілігінің бірдей бағамында
барлық азаматтар бола бермейді. Ол санаткерлі және ерікті дамыған адамда,
өзінің әрекеттерінің мазмұнын түсініп, онымен басшылық ететін
қабілеттілігене байланысты болады. Қолданылып жүрген заңдарға сәйкес, жас
шамасы мен медициналық негізде азаматтардың әрекет қабілеттілігін бес топқа
бөлу көз қарастары бар, олар:
1). толық әрекет қабілеттілігі бар адамдар;
2). 14-18 жас аралығындағылардың әрекет қабілеттілігі;
3). ішінара әрекет қабілеттілігі бар адамдар (6жастан 14жасқа дейін);
4). шектеулі әрекет қабілеттілігі бар азаматтар;
5). әрекет қабілеттілігі жоқ азаматтар.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі азаматтардың өз еріктерімен
азаматтық құқықтарға ие балуға және оны жүзеге асыруға өзі үшін азаматтық
міндеттер жасап, оларды орындауға қабілеттілігі (азаматтық әрекет
қабілеттілігі) кәмелеттке толғанда, яғни он сегіз жасқа толғаннан кейін
толық көлемде пайда болады (ҚР АК-нің 17-ші бабы). Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 22-ші бабына сәйкес он төрт жастан он
сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар мәмілелерді ата-анасының, асырап
алушаларының немесе қорғаншыларының келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің
нысаны заңдарда кәмелетке толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген
нысанға сәйкес келуге тиіс. Осы аралықтағы кәмелетке толмағандар өздерінің
табысына, стипендиясына, өзге де кірістеріне және өздері жасаған
интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне өз бетінше билік етуге, сондай-
ақ тұрмыстық ұсақ мәмілелер жасауға құқылы. Басқа да мәмілілерді олар ата-
анасынын, асырап алушаларының немесе қорғаншыларының жазбаша түрдегі
келісімімен жасай алады. Он төрт жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін
мәмілелерді, егер заң құжаттарында өзгеше көрсетілмесе, олардың атынан ата-
анасы, асырап алушалары немесе қорғаншылары жасайды. Жасөспірімдер
өздерінің жасына лайықты, жасай салып орындалытын тұрмыстық ұсақ
мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы (ҚР АК-нің 23-ші бабы). Ал жүйке
ауруы немесе ақыл-есінің кемдігі салдарынан өз әрекеттерінің мәнін түсіне
алмайтын немесе не істегенін білмейтін азаматты сот әрекет қабілеттігі жоқ
деп тануы мүмкін, соған байланысты оған қорғаншы белгіленеді. Әрекет
қабілеттігі жоқ деп танылған азаматтың атынан мәмілелерді оның қорғаншысы
жасайды (ҚР АК-нің 26-шы бабы).
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 35-ші бабына сәйкес
заңды тұлғалардың азамттық құқықтары болуы және заң актілерінде немесе
құрылтай құжаттарында тиым салынбаған кез-келген қызмет түрін жүзеге асыру
үшін қажетті азаматтық міндеттерді атқаруы мүмкін. Заңды тұлғалардың құқық
қабілеттілігі және әрекет қабілеттілігі ол құрылған кезде пайда болып, оны
тарату аяқталған кезде тоқтатылады (ҚР АК-нің 35-ші бабының 2 тармағы).
Заңды тұлғаның әрекет қабілеттілігі өз әрекеттерін және өзіне құқықтар мен
міндеттерді құру мен байланысты.
Мемлекеттік кәсіпорындарды қоспағанда, коммерциялық ұйымдардың заң
актілерінде көзделген жағдайларда белгілі бір қызмет түрін жүзеге асырушы
заңды тұлғалар үшін басқа қызметпен айналысу мүмкіндігі болмауы немесе
шектелуі мүмкін (ҚР АК-нің 35-бабының 1-тармағының 2-бөлігі). Сөйтіп, олар
әртүрлі мәмілелерді жасауға құқылы, тек ол мәмілелер заңмен тиым салынбаған
болуы және өздерінің құрылтай құжаттарында көзделген мақсаттарға қарсы
келмейтін болуы керек.
Заңды тұлға тізбесі заң актілерінде белгіленетін жекелеген қызмет
түрлерімен лицензия негізінде ғана айналыса алады (ҚР АК-нің 35-бабының 1-
тармағының 3-бөлігі). Мәміле жасаған кезде заңды тұлғаның еркін оның органы
немесе өкілі білдіреді. Егер орган немесе өкіл өздеріне берілген өкілет
бойынша ғана әрекет жасаса, онда заңды зардаптар заңды тұлғаның өзінде
пайда болады[2].
Осылайынша, нақты мәміле жасау үшін мәміленің әр тараптары заңмен
талап етілетін құқық субъектісіне сәйкес келуі керек, яғни олардың
әрқайсысында сәйкес көлемде әрекет қабілеттілігімен құқық қабілеттілігі
болуы керек.
Құқықтар мен міндеттемелердің жүзеге асырылуы құқықтық қатынастың
пайда болу еркіне қарамастан, қатысушылардың ерікті актілерінсіз мәнсіз
болуы айқын[3]. Мәміледе басқа да ерікті акт сияқты ерік пен ерік
білдірудің қабысқанын талап етеді. Маған не керек?- деген сұраққа ерік
жауап береді, ал ерік білдіру: Мен ол үшін не істеп жатырмын? деген
сұраққа жауап береді. Қойылған мақсатқа жетудің екі түрі бар детерминирлік
(детерминированное) және дәлелді: мысалы, тұлға өзін қартайғанда немесе
ауырған жағдайда қамтамасыздандырылған болғысы келеді. Алайда, ерік және
оның себептері заңды мәміленің заңды көрінісін білдіреді және өзінің заңды
мағынасына оның ішкі және сыртқы әрекеттері білінгенде ие болады[4].
Сондықтан, тұлға мақсатына жету үшін өмірін сақтандыру мәмілесін жасайды.
Осыдан мынаны түсінуге болады, яғни ерік білдіру мәміленің ең негізгі
элементі.
Мәміледегі ерік субъектінің мақсатына жету ғана емес, ол нәтижесінде
мәміле жасау болып табылатын жүріс- тұрысын психикалық тұрғыда реттеу. Ерік
білдіру объективті әрекетіне зорлау, өтірік алдау, қорқыту және тағы
басқалары әсерін тигізбейді, ол тек қана субъектінің еркіне әсерін
тигізеді. Оның мәжбүрлі түрде қабылдайтын шешіміне немесе психикалық
реттелетін әрекеттерге[5]. Зорлау кезінде тұлға өз еркінен айырылады, оның
еркін мәжбірлі түрде басқа біреу ауыстырады және бірінші тұлға басқа
біреудің қолында ерік білдіретін құралы болып қалады. Осы жағдайлардың
барысында зорлау, яғни мәжбүрлі түрде жасалған заңды әрекет ерік білдіру
деп саналуы мүмкін емес[6]. Бұл жағдайда субъектінің еркі ерік білдіруге
сәйкес келді деп айтуға болмайды, өйткені мәжбірлеу заңды талаптарға қайшы
келеді. Егер мәміле жасаған кезде тұлғаның еркі басқа тұлғаға тәуелді боса,
яғни екінші бір тұлға оны қорқытып, зорлап немесе алдау арқылы мәміле
жасауға мәжбүрлесе, онда бұл мәміле жарамсыз болып саналады. Осы
жағдайларды айта келе мынадай шешім қабылдауға болады, Тұлғаның
субъективтік мақсаты объективтік көрініс табуына сәйкес келсе мәміле
жарамды болады.
Мәміле субъектілерінің еріктері қоғамға түсінікті болу үшін, мағынасы
объективті түрде боуы керек. Субъектілердің еркін айқындау, бекіту және
куәландыру әдістерін мәміле формалары деп атайды[7]. Мәміле формасын
сақтай отырып, құқықтар мен міндеттер туғызады, сондықтан да мәміле
формаларына заң өзінің талаптарын ұсынады. Жалпы ерік білдіру ережесі
түрінде анықталған форма әрекетін қолданады. Бұл форма әрекеті арнайы
сөздерден тұрады. ҚР АК-нің 151-бабының 1бөлігінде көрсетілгендей мәмілелер
ауызша немесе жазбаша нысанада жасалады. Жазбаша нысанда жасалған мәміле
міндетті түрде жай немесе нотариалды болады. Мәміленің нотариалды
куәлендырылуы міндетті түрде:
1). заңда көрсетілген жағдайларда
2).заң құжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде
жазбаша мәмілелер оларды нотариат куәландарғаннан кейін ғана жасалды деп
саналады (ҚР АК-нің 1-бөлігі).
Бұлардан басқа ерік білдірудің тағы екі әдісі бар. Кей кезде ерік
туралы бір тұлғаның мінез- құлқын жанама түрде әңгіме қылуға болады,
мысалы, биржадағы брокерді сәйкесінше жағдайда конклюдентті болып келеді,
яғни шешім қабылдауға болатын жағдайлар[8]. ‡ндемеу, яғни өз ойын білдірмеу
осыған ұқсас рольді алады. Сондықтан да заңда немесе екі тараптың
келісімдерінде үндемей қалу немінені білдіретіні, яғни қандай мағынада оны
түсіну керек екені міндетті түрде көрсетілуі керек (үндемеу жоқ немесе
иәдегенді білдіреді). Мысалы, егер шартқа отырған кезде ай сайын
анықталған көлемде бір затты сатыпалушыға сатушы әкеліп отыратын болса және
келесі айда тұтынушы сатушыға ол затты әкелмеуі туралы мәлімдемесе, онда
осы жағдайда үндемеу иә дегенді білдіреді[9].
Мәміле үшін оның құқықтық жағдайы мен мақсаты сай келуі қажетті.
Мәміле жасаушы субъектілердің мақсаттары ол – меншік құқығына ие болу және
тағы басқалары. Бұл мәмілелер қатарына моральді және тұрмыстық келісімдер
жатпайды.
Әр мәміле түріне оның құқықтық мақсаты тән. Мәмілелер осы құқықтық
мақсатпен ғана жасалады және мәміленің негізі деп аталады (causa). Мәміле
негізі заңды және орындалатын болуы керек[10].
Заңды мақсаттарды ( мәміле негізі) мәміле субъектілерінің әлеуметтік-
экономикалық мақсаттарымен ауыстыруға болмайды. Әлеуметтік-экономикалық
мақсаттардан субъектілер еркі құралады: азаматтар материалды және діни
қажеттіліктерін мәміле арқасында қамтамасыз етеді. Олардың заңзы мақсатпен
жіктелуінің негізгі екі себептері бар:
1). Әр түрлі құқықтық мақсаттарды іске асыру арқылы сол бір әлеуметтік-
экономикалық мақсаттарға жетуге болады.
2). Субъектілердің, мемлекеттің және қоғамның мүдделеріне қарсы келетін
әлеуметтік-экономикалық мақсаттары бар мәмілелер жүзеге асса, олар жарамсыз
болып саналады.
Мәміленің заңды мақсаттарын мәміленің орындалу себептерінен ажырата
білуіміз міндетті түрде қажет. Себеп айқындалған қажеттілік пен түрткі. Ол
мақсаттың пайда болуының ірге тасы болады. Сондықтан себеп, субъектілердің
мәміле жасауларына түрткі болады және құқықтық компоненті болмайды,
құқықтық компоненті мәміленің құқықтық мақсаты болып саналады, яғни
мәміленің негізі[11]. Себептерді есепке алу, азаматтық айналымның
тұрақтылығын ойсырату деп есептеуге болады. Осылайша тараптар келісе
отырып, себепке құқықтық мағына бере алады. Мұндай жағдайда себеп мәміле
элементінің біріне айналады, яғни шартқа.
Жоғарыда айтылып кеткендей, мәміле- заң талаптарына сәйкес жүзеге
асатын заңды әрекет. Мәміленің заңдылығы – ол мәмілеге отырған тұлғалар
қолданған заңмен анықталған нәтижелерге және заңды фактілерге ие әрекет.
Сондықтан заң талаптарына сай жасалған мәміле жүзеге асыруға болатын заңды
факт болып есептеледі және мәміле тараптары өздеріне жағымды құқықтық
нәтижелерін күте алады.
Азаматтық-құқықтық қатынастарына заңды әсерін тигізетін негізгі құрал
ол құқық пен міндет. Мәміледен шығатын азаматтық-құқықтық қатынастар үшін
уақытты дұрыс санау маңызды орын алады.
Азаматтық құқықта мерзім деп- анықталған уақыттың бір бөлігін айтады.
Бұл уақыт әр түрлі анықталады-күнтізбелік мерзіммен; жылдармен; айлармен;
апталармен; күндермен; сағаттармен саналатын мерзімнің уақытына жетуімен;
және де бір жағдайдың тууына байланысты есептелетін мерзім.
Азаматтық заңмен белгіленген мерзімнің келуі немесе өтуі, әрқашан да
құқықтық нәтижелерге әкеледі. Бұл нәтижелер азаматтық-құқықтық
қатынастардың тууымен, өзгеруімен немесе тоқтатылуымен байланысты болады.
Сондықтан да заңдылық табиғаты бойынша мерзім заңды факт болып есептеледі.
Алайда ол екі табиғатқа ие: біріншіден, заңды мерзімдер заңмен, әкімшілік
актілермен, тараптардың келісімімен және де құқықтық жан-жалды қарастыратын
органдармен бекітіледі. Бұл аталғандардың барлығы сәйкесінше шағуы бойынша
ерікті болуға тиісті. Ал екіншіден мерзім, уақыт ағымының объективті заңына
бағынады. Осылайша құқықтың табиғаты бойынша ерікті бола тұра, заңды
мерзімге уақыт ағымының объективті заңының белгілері де тән. Осы жағдайға
сәйкес заңды мерзімдер, өзімен заңды фактілердің ерекше категориясын
ұсынады, бұл фактілер оқиғалармен әрекеттерге жатпайды[12].
Мәмілелерді мерзімді есептеу жалпы ережелермен жүзеге асырылады,
жалпы ережелер азаматтық құқықтағы мерзімдерді есептеу үшін бекітілген.
Мерзімдер осылайша анықталады:
1). Заңда немесе келісім-шарттағы анықталған мінез құлқы бойынша;
2). Тағайындауы бойынша.
Мерзімдердің бірінші категориясына жататындар, империативтік және
диспозитивтік, анықталған және анықталмаған, жалпы және меншікті, уақыт
үзігі түрінде анықталатын және уақыт жиелігі түрінде анықталатын, және тағы
басқалары. Тағайындауға байланысты мезімдердің мынадай түрлерін қарастыруға
болады, азаматттық құқықтырды тудырушы, азаматтық құқықты жүзеге асыру
мерзімі міндеттерді атқару және азаматтық құқықтарды қорғау
мерзімдері[13].
Азаматтық құқықтың пайда болу мерзімдері – ол жаңа азаматтық құқықтың
пайда болуымен байланысты туындайтын және өтетін мерзімдер, яғни құқық
тудырумен байланысты мерзімдер.
Азаматтық құқықтырда жүзеге асыратын марзімдер деп- бір мерзім ішінде
құқылы субъект өзіне тиісті құқықтарды іске асыруға немесе міндетті
тұлғадан өзінің құқығын іске асырумен байланысты анықталған әрекеттердің
орындалуын талып етуге құқылы. Берілген мерзімдердің ішінен келесілерді
айырып тану керек: азаматтық құқықтардың болу мерзімдерін, қиылысуларын,
кепілдемелік және талып етушілік мерзімдерін. Азаматтық құқықтардың болу
мерзімін тағайындау ол өкілетті тұлғаға өзінің құқықтарын жүзеге асыру үшін
берілген уақыт. Қиылысушы мерзімге байланысты, мұндай мерзімдер азаматтық
құқықта көп емес. Мәмілелер үшін ең қажетті мерзім ол-кепілдік мерзімдері
болып табылады. Кепілдік мерзімі ішінде әзірлеуші (жабдықтаушы, мердігер)
заттың тоқтаусыз қызмет көрсетуіне кепіл болады. Ал тұтынушы берілген
мерзім ішінде заттың кемістігін тауып алатын болса немесе сол зат керексіз
болып сынса, онда әзірлеуші заттың орнына басқа зат беріп ауыстыруға немесе
заттың кемістіктерінің орнын толтыруға міндетті. Берілген мерзімдер
стандарттармен, техникалық шарттарман немесе тараптардың келісімдерімен
бекітіледі. Пайдаланудын, сақтандырудың, пайдалану мерзімдерінің және тағы
басқаларының кепілдік мерзімдерін анықтайды. ¦зақтығы бойынша олар әр түрлі
болады, бірақ олар өнімнің қажетті сапасын қамтамасыздандыратын құрал болып
есептеледі.
Міндеттемелерді орындау мерзімі заңмен және келісімдермен
қарастырылады. Бұл мерзімдер ішінде борышкер міндеттерін құрайтын
әрекеттерді жүзеге асыруға тиісті. Міндеттемені атқару мерзімен бұзу,
мүліктік жауаптылықты қолдануға әкеліп соғады. Егер борышкер
міндеттемелерін орындау мерзімін өткізіп алған болса, онда екінші тарапқа
мерзімін өткізгенде келтірілген шығындарының орнын толтыруға міндетті.
Осылайша мерзімдер азаматтық айналымда тәртіптілік орнатады, келісім-
шарттың уақытында орындалуына түрткі болады.

2. Мәмілелердің жіктелуі.

Барлық мәмілелерге тән олардың ортақ белгілері- ерік пен ерік
білдірудің қатар жүруі, әрекеттің заңдылығы және тағы басқалары .Бұл
белгілері оларды бірнеше түрлерге бөлуіне әкеледі:
1). Мәмілеге қатысушылар санына байланысты біржақты, екіжақты, көпжақты
болуы мүмкін;
2). Мәміледегі бір тараптың анықталған әрекетті іске асыруы екінші
жақтың материалды немесе басқа да игіліктеріне сәйкес келуімен байланысты,
мәмілелер ақысыз және ақылы болып бөлінеді;
3). Мәмілелердің пайда болуынан бастап, олар реалды және консенсуалды
болып бөлінеді;
4). Мәміленің ақиқаттық дәрежесіне, мақсатына байланысты олар себепті
және абстракты болады;
5). Мәміленің орындалуы қандай да бір заңды нәтижелердің туындауына
байланысты, бұл нәтижелердің болуы немесе болмауы мүмкін, осыған байланысты
шартты мәмілелерді бөліп қарастырады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 148-бабында мәміленің
негізгі шек қоюлары бекітілген. Олардың біржақты, екіжақты және көпжақты
болып бөлінуіне әкеліп соғады. Біржақты деп мәміле тараптарының біреуі ғана
ерік білдіруі жеткілікті мәмілелерді айтамыз. Типтік үлгі- сенімхат (ҚР АК
–нің 167-бабы), бір адамның (сенім білдірушінің) өз атынан өкілдік ету үшін
екінші адамға (сенім білдірген) берген жазба уәкілдігі. Біржақты мәміледе
бірнеше тұлғалар өз еріктерін білдіре алады және бұл еріктер бір кезде
білдірілуі мүмкін. Мысалы, үйді сату үшін сенімхат, бірнеше тұлғалармен
берілуі мүмкін, яғни үй бірнеше тұлғаның атында болса, ол үйді сатқан кезде
барлық тұлға сенімхат жазады. Осындай жағдайда меншік тұлғалары мәміледе
бір тарап болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі біржақты мәміленің мәніне
байланысты әдейі реттеуге құқылы. Мұндай мәмілелер түрі азаматтық айналымда
көрінеді және кәсіпкерлік қызмет барысындағы қатынастарда айқан көзге
түседі. ҚР АК –нің 149-бабына сәйкес біржақты мәміленің құқықтық мәні
біржақты мәміле жасаған адамдарға міндеттер жүктейді. Ол басқа адамдарға
заң құжаттарында белгіленген не сол адамдарман келісім болған реттерде ғана
міндеттер жүктей алады.
Біржақты мәмілелермен салыстырғанда екі жақты мәмілені жүзеге асыру
үшін екі тарптың да келісілген еріктері білдірілуі керек, ал көп жақты
мәмілелер үшін үш немесе одан да көп тараптың ерік білдірулері қажет.
Бірақта екіжақты мәмлелерде бірнеше тұлғалар бір тарап ретінде қатыса
алады. Мысалы, сатып алу-сату мәмілесін жасаған кезде сатып алушы болып,
бірнеші тұлғалар бір тарап ретінде шыға алады, ал сатушы болып тағыда сол
сияқты бірнеше тұлғалар бір тарап ретінде қатысуларына құқылары бар. Мұндай
жағдайда екі тараптың да еріктері келсілген болуы керек. Еріктердің өзара
келісуі, біріншіден, субъектілердің еріктері өзара қызығушылықты
қанағаттандыруы үшін жүргізіледі (мысалы, тұрғылықты жерді жалға алу), және
екіншіден еріктердің өзара келісілгендері көрініс табады (сатып алу- сату
шартын жасасқанды бағамен жеткізу жағдайының келісушілігі)[14].
Егер екі жақты мәміледе көп тұлғалар бір тарап атынан еріктерін
білдірсе, ал көп жақты мәміледе тұлғалардың көпшілігі, өзінің жеке
еріктерін білдіріп және әр тұлға өз алдында бір тарап болып келеді. Мысалы
үшін құрылтай келісім шартын алуға болады. Егер бұл құрылтай келісім-шарты
ауылшаруашылық білімді (концервтерді, ассоциацияларды, ауылшаруашылық
серіктестіктерді және тағы басқаларын) орнықтыруға арналған боса.
Екі жақты және көп жақты мәмілелер келісім-шарттар дап аталады.
Азаматтық құқықтық мәмілелердің аз тараған түрі келісім- шарттар болып
табылады. Бұл келісім- шарттар кәсіпкерлердің арасындағы, кәсіпкерлермен
оның тауарларының арасындағы тұтынушылардың арасында экономикалық
байланысты тудырады. Сондай-ақ, келісім- шарттар азаматтық қатынастағы
негізгі орынды алып жатыр. Міндеттеме мүліктік азаматтық құқықтық қатынасты
білдіреді. Осы жағдайда міндеттемеге сәйкес бір адам (борышкер) басқа
адамның (несие берушінің) пайдасына мүлік беру жұмысын орындау, ақша төлеу
және тағы басқалары сияқты белгілі бір әрекеттер жасауға, не белгілі бір
әрекет жасамауға міндетті, ал несие беруші борышкерден өз міндеттерінің
орындалуын талап етуге құқылы. Несие беруші борышкерден атқарылғанды
қабылдауға міндетті (ҚР АК –нің 268-бабы). Келісім- шарттар міндеттемеге
заңды күш береді. Келісім- шарттар борышкердін несие беру үшін қандай
әрекеттер жасауы керек екендігін анықтайды.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 378-бабына сәйкес
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 4-тарауында Мәмілелер
туралы жазылған, онда көзделген екі жақты және көп жақты мәмілелерге
қатысты туралы ережелер қолданылады. Бұл жерде мәмілеге қолданылатын барлық
нормалар, толық көлемде шарттарда да қолданылуға болады (бірақта бір жақты
мәмілелерге арналған арнайы баптардан басқа баптар). Бір жақты мәмілелерге
тиісінше міндеттемелері туралы және шарттар туралы жалпы ережелер
қолданылады, өйткені бұл заңдар мәміленің табиғаты мен мәніне қайшы
келмейді. Шарттан туындаған міндеттемелерге байланысты міндеттемелер туралы
жалпы ережелер қолданылады.
Дамыған азаматтық заңнама, оның ішінде кодифицияланған заңнама шарт
еркіндігін қарастырады. ҚР АК –нің 380-бабына сәйкес азаматтар мен заңды
тұлғалар шарт жасасуға ерікті. Заң құжаттарында немесе өз еркі негізінде
қабылданған міндеттемелі шарт жасасу, міндеті көзделген жағдайларды
қоспағанда, шарт жасасуға мәжбүр етуге жол берілмейді. Тараптар заңдарда
көзделген және көзделмеген шартты да жасаса алады.
Мәміленің келесі бөлу әдісі ақылы болып саналады. Ақылы мәміле бұл-
бір тарап айқындалған әрекетті жүзеге асыруға, сәйкесінше екінші тарап
материалды немесе басқа да жағдайларды қамтамасыз етуге міндетті. Ал ақысыз
мәмілелерде екінші тарап бірінші тарапты сәйкесінше қанағаттандыруы
болмайды. Ақылы мәмілеге тек қана екі жақты мәміле жатады. Мысалы, сатып
алу- сату мәмілесін орындаған кезде. Бір жақты мәмілелер әрқашанда ақысыз
болып келеді. Мысалы үшін аукцион немесе конкурстық сату ретіндегі
хабарламалар, осы әдіске жатады. Мүлікті меншікке тапсыру, уақытша қолдану,
ақылы және ақысыз мәміле екендігі, міндет ету және сақтау туралы барлық
ақылы мәмілелер тараптардың өзара келісімдерімен жасалады. Ақылы мәміле деп
мынаны түсінеміз ақша аудару, заттарды беру, қарама-қарсы сәйкесінше
жағдайларды қамтамасыз ету, жұмсты орындау, т.б. Ақылы мәміле ақшаны,
заттарды тапсырғанда, сәйкесінше жағдайларды көрсеткенде, жұмыстарды
орындағанда және тағы басқаларын жүзеге асыруда орын алады[15].
Ақысыз мәмілелер заңды тұлғалар арасындағы қатынаста өте аз болады,
ақысыз мәміле негізінде азаматтардың өзара қатынасы мен олардың
кәсіпорындар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.