Құрлықтар мен мұхиттардың физикалық географиясы
Географиялық қабық өзі ең Ірі (планетарлық) табиғат комплексі бола отырып, көптеген салыстырмалы дербес, қарапайым және күрделі, Ірі және ұсақ табиғат (физикалық-географиялық) комплекстерден тұрады. Географиялық қабықты планетарлық табиғат комплексі ретінде тұтас оның зат құрамының ең жалпы ерекшеліктерін,географиялық құрылымы мен дамуын –физикалық география зерттейді.
Жерді планета ретінде қарастыратын ғылымдардың жиынтық атауы. Ғарыштық жертану деп те аталады. Ғарыштық жертану географиялық қабықтың ландшафттарын ғарыштан суретке түсіру және бақылау жолдарымен танып білуді мақсат етеді. Бұл зерттеулер жердің тұңғыш жасанды серіктері ұшырылған кезден бастап (20 ғ-дың 60-жылдарынан) дами бастады. Жер серіктерінен және ғарыш аппараттарынан 250 — 300 км-ден 100 мың км-ге дейінгі биіктік аралығындағы көптеген табиғи құбылыстардың даму жағдайын зерттеуге мүмкіндік туды. Ғарыштан түсірілген суреттер Жер бетінің орасан аумағын қамтиды және табиғаттың құрамдас бөліктерінің арасындағы байланыстарды айқын көрсетеді. Ғарыштық түсірулердің нәтижесінде жалпы географиялық және тақырыптық карталар жасалды.
Жерді планета ретінде қарастыратын ғылымдардың жиынтық атауы. Ғарыштық жертану деп те аталады. Ғарыштық жертану географиялық қабықтың ландшафттарын ғарыштан суретке түсіру және бақылау жолдарымен танып білуді мақсат етеді. Бұл зерттеулер жердің тұңғыш жасанды серіктері ұшырылған кезден бастап (20 ғ-дың 60-жылдарынан) дами бастады. Жер серіктерінен және ғарыш аппараттарынан 250 — 300 км-ден 100 мың км-ге дейінгі биіктік аралығындағы көптеген табиғи құбылыстардың даму жағдайын зерттеуге мүмкіндік туды. Ғарыштан түсірілген суреттер Жер бетінің орасан аумағын қамтиды және табиғаттың құрамдас бөліктерінің арасындағы байланыстарды айқын көрсетеді. Ғарыштық түсірулердің нәтижесінде жалпы географиялық және тақырыптық карталар жасалды.
Құрлықтар мен мұхиттардың физикалық географиясы
1. Жердің географиялық қабығының пайда болуы мен дамуындағы планетарлы
космостық факторларды қарастырыңыз.
Географиялық қабық өзі ең Ірі (планетарлық) табиғат комплексі
бола отырып, көптеген салыстырмалы дербес, қарапайым және күрделі,
Ірі және ұсақ табиғат (физикалық-географиялық) комплекстерден тұрады.
Географиялық қабықты планетарлық табиғат комплексі ретінде тұтас
оның зат құрамының ең жалпы ерекшеліктерін,географиялық құрылымы мен
дамуын –физикалық география зерттейді.
Жерді планета ретінде қарастыратын ғылымдардың жиынтық
атауы. Ғарыштық жертану деп те аталады. Ғарыштық жертану географиялық
қабықтың ландшафттарын ғарыштан суретке түсіру және бақылау жолдарымен
танып білуді мақсат етеді. Бұл зерттеулер жердің тұңғыш жасанды серіктері
ұшырылған кезден бастап (20 ғ-дың 60-жылдарынан) дами бастады. Жер
серіктерінен және ғарыш аппараттарынан 250 — 300 км-ден 100 мың км-ге
дейінгі биіктік аралығындағы көптеген табиғи құбылыстардың даму жағдайын
зерттеуге мүмкіндік туды. Ғарыштан түсірілген суреттер Жер бетінің орасан
аумағын қамтиды және табиғаттың құрамдас бөліктерінің арасындағы
байланыстарды айқын көрсетеді. Ғарыштық түсірулердің нәтижесінде жалпы
географиялық және тақырыптық карталар жасалды.
Географиялық Қабық, ландшафттық қабық, эпигеосфера — атмосфера, литосфера,
гидросфера және биосфера қабаттарының бір-бірімен тығыз байланыста болатын
ортасы, яғни адамзаттың іс-әрекеті өтетін Жердің беткі (жоғарғы) қабығы.
Географиялық Қабықтың негізгі ерекшелігі — мұнда заттар үш агрегаттық күйде
(қатты, сұйықжәне газ) болады. Екінші ерекшелігі — Географиялық Қабықтың
бір-бірімен тығыз байланыста болатын орталығында (ядросында) органик. өмір
пайда болуы. Бүкіл органик. өмір өзінің әр алуан көрінісі арқылы
литосфераның бірнеше жүздеген метрінен бастап, 4 — 5 км тереңдікке дейін
(гипергенез қабатына дейін) және ауа ағындары арқылы стратосфераның төм.
қабатына (озоносфера қабатына дейін) дейін таралады. Құрлықтағы
Географиялық Қабықтың төм. шекарасы жер бетінен 30 — 40 км тереңдікте, ал
тау сілемдерінде 70 — 80 км тереңдікке жетеді. Дүниежүз. мұхиттардағы
Географиялық Қабықтың төм. шекарасы 5—8 км тереңдікте, яғни жер бетіне
жақын орналасқан. Географиялық қабықты түзуші компоненттерге (құрамдарына)
тау жыныстары, ауа массасы, топырақ жамылғысы, су көзі және биоценоздар,
полюстік ендіктердегі мұздықтар жатады; негізгі энергет. құраушыларына
гравитациялық энергия, планетаның ішкі (эндогенді) жылуы, Күннің сәулелі
(радиациялық) энергиясы және ғарыштық энергия жатады. Географиялық Қабықтың
негізгі ерекшелігі — оның біртұтастығы. Қабықтың құрамдас бөліктері
арасында үнемі зат пен энергияайналымы болатындықтан, біреуінің өзгеруі
міндетті түрде басқаларын да өзгеріске ұшыратады. Екінші ерекшелігі — зат
және сонымен байланысты энергия айналымы, табиғи процестер мен
құбылыстардың қайталанып отыруы. Мұнда айналымдардың күрделілігі әрқалай:
бірі мех. қозғалыстар (атмосфера циркуляциясы, теңіз ағындары), екіншісі,
заттың агрегаттық күйінің өзгеруі (жердегі ылғал айналымы), үшіншісі хим.
трансформация (биол. айналым). Айналымдар нәтижесінде Жер бетінде жыл
мезгілдері қайталанып отырады. Айналымдарды негізінен астрон. және геол.
факторлар тудырады. Біріне-бірі қарама-қайшы эндогендік және экзогендік
күштердің нәтижесінде Географиялық Қабық үнемі дамуда болады. Дамудың
нәтижесінде жер беті мен теңіз, мұхит түбі аумақтық жіктеуге ұшырайды.
Құрлықтағы жіктелудің салдарынан геогр. белдемдер пайда болады. Кеңістікте
геогр. құрылымның өзгеруінен ландшафттар мен геокешендер түзіледі.
Географиялық Қабық ұғымын алғаш рет 1910 ж. орыс метеорологы П.И. Броунов,
ал Г. қ. терминін 1932 ж. орыс географы, акад. А.А. Григорьев енгізді.
Жердің құрылымы және құрылысы жағынан ең күрделі бөлігі – оның географиялық
қабығы. Ол атмосфераның төменгі қабатын, литосфераның беткі қабатын, бүкіл
гидросфера мен биосфераны қамтиды. Олардың арасында зат және энергия
алмасуы тоқтаусыз жүріп жатады. Географиялық қабықтың қалыңдығы бірнеше
километр ғана болғанымен онда табиғи ландшафтының орасан кеңістіктік
дифференциясы байқалады. Олар арктикалық және антарктикалық мұзды шөлдер,
тундра, тайга, аралас және жалпақ жапырақты ормандар, орманды далалар,
далалар, шөлейттер, шөлдер, субтропиктік жерортатеңіздік ландшафтысы,
муссонды ормандар, саванналар, гилеялардан, т.б. тұрады. Таулы жерлерде
ландшафт түрлері биіктік белдеулік бойынша таралады. Жер бетінің 30%-ын
ормандар, 20%-ға жуығын саванналар мен сирек ормандар, 20%-ға жуығын шөлдер
мен шөлейттер, 10%-дан астамын мұздықтар және 10%-ға жуығын әр түрлі табиғи
ландшафтар, қалған 10%-ын жыртылған жерлер мен урбандалған аумақтар алып
жатыр.
Адамның пайда болуымен байланысты Жерде тіршіліктің саналық
формасы (ноосфера) қалыптасты. Нәтижесінде, адамзат табиғаттың барлық
құраушылары мен ландшафттарына антропогендік қысым түсіре бастады.
Адамның қоршаған ортаға экологиялық, экономикалық, т.б. әсерлері жылдан-
жылға ұлғайып, жаһандық сипат алуда.
Ядро шекарасында бойлық сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы 13,6
кмс-тен 8,1 кмс-ке дейін кемиді, субядро шегіне таяу 11,2 кмс-ке дейін
артады. Субядродағы сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы тұрақты.
Жердің физикалық қасиеттері мен температурасы тереңдеген сайын өзгереді.
Геосфераны құрайтын жыныстар үнемі қозғалыста болады және өзгеріп отырады,
бұл процесс, әсір
2. Құрлықтар мен мұхиттар құрылысының жалпы ерекшеліктерін сипаттаңыз.
Құрлықтар мен мұхиттардың физгеографиялық аудандастыруының негізгі
принциптеріне баға беріңіз.
Алғаш рет география ғылымына физгеорафиялық аудандастыру терминін енгізген
Г.И.Танфильев еді. Физикогеографические области Европейской России 1897.
Ол физгеографиялық аудандарды шаруашылықтық аудандарды жіктеудің негізі деп
түсінді. Осы кезеңнен бастап аудандастырудың теориялық және практикалық
мәселелеріне арналған ғылыми жұмыстар кеңінен өріс алды. Қазіргі кезеңде
бір-біріне ұқсас, ортақ ерекшеліктері көп болса да физгеографиялық
аудандастыруға берілген анықтамалар көп-ақ. Мәселен, аудандастыру кезінде
табиғи ортада объективті түрде өмір сүретін табиғи кешендерді тани білу,
анықтау және олардың жиынтығынан біртекті географиялық қабаттың
қалыптасатыны, яғни кешендердің ұқсастық және айырмашылық деңгейіне
байланысты жекелеген табиғи аймақтарды жіктеу. Сонымен қатар, кейбір
ғалымдар топтастыруды, картографиялық бейнелеуді, табиғи ресурстарды және
территориясының жіктелуіндегі айырмашылықтың себептерін де есепке алады.
Н.А.Гвоздецкий, А.А.Григорьев, Ф.Н.Мильков, В.Б.Сочава т.б. Ал енді
кейбіреулері физгеографиялық аудандастыруды табиғи ортаның әр алуандығын
танып білудегі әдңс деп түсінеді А.Д.Арманд, Т.П.Куприянова.
Дегенмен, физгеографиялық аудандастыру күрделі теориялық және
методикалық мәселелерді қамтитыны анық. Сонымен, физгеографиялық
аудандастыру дегеніміз объективті түрде өмір сүретін табиғи және өзгерген
географиялық кешендерді анықтау, картаға түсіру, жіктеу, олардың заттық
құрамымен, құрылымымен, байланысымен және олардың қалыптасуына әсер етуші
процестермен танысу. Нақтылы айтқанда аудандастырудың негізгі объектісі –
алып жатқан территориясы мен күрделілігі әртүрлі деңгейдегі жекелеген
кешендер: планетарлық, регионалдақ және топологиялық В.Б.Сочава бойынша.
Кейбір, ғылыми әдебиеттерде табиғи аудандастыру терминін
физгеографиялық аудандастыру терминінің синонимі ретінде қолданады, бірақ
бұл екі түсініктің ортасына теңдік белгісін қоюға болмайды. А.Е.Федина
Табиғи аудандастыру ұғымы кең мағынада қолданылады, өйткені ол
аудандастырудың барлық түрін: жеклеген компоненттерді де, физгеографиялық
кешендерді де қамтиды. Ал физгеографиялық аудандастыру, шын мәнісінде,
табиғи аудандастырудың бір бөлігі болса да жеке ғылыми бағыт деп
есептеледі. Өйткені ол табиғи ортаның жеке компонеттерімен емес кешендерді
зерттеумен айналасады.
Салалық табиғи аудандастырудың бірнеше түрлері бар: геоморфологиялық,
климаттық, геоботаникалық, зоогеографиялық т.б. Ал ландшафтану ғылымының
негізгі танып-білу объектісі комплекстік физгеографиялық немесе ландшафтық
аудандастыру, яғни регионалдық деңгейдегі нақтылы геосистемалар немесе
физгеографиялық аймақтар.
1. Зоналық принцип. Бұл принциптің негізін қалайтын географиялық қабаттағы
ең маңызды заңдылық – зоналық құрылым. Осы принципке жүгіне отырып
зерттеушілер картада физгеографиялық аудандардың зоналық кешендерін –
зоналарды, ал тауларда биіктік белдеулерді ажыратады.
2. Азоналдық принцип географиялық қабаттың дамуы мен жіктелуіндегі басқа
ерекшеліктерді ескереді, яғни физгеорафиялық кешендердің Жер бетінің,
әсіресе кез келген территорияның геологиялық-геоморфологиялық құрылымының
әсерінен өзгеруін. Физгеографиялық аудандастыру карталарында регионалдық
бірліктер - елдер, провинциялар, аудандар көрсетіледі, ал зоналық
бірліктер берілмейді.
3. Генетикалық принцип. Алғаш рет бүкіл территорияның және оның жекелеген
физгеографиялық бірліктерінің даму тарихын танып білуде қолданылатын
генетикалық принципті Н.А.Солцев пен И.В.Васильева ұсынды.
4. Зоналық-азональдық принцип нақтылы территориялардағы аудандастыру
жұмыстарында кеңінен қолданылады (Н.А.Гвоздецкий, А.Г.Исаченко,
Н.И.Михайлов, А.В.Чигаркин т.б.). Бұл принциптің негізі - регионалдық
деңгейдегі физгеографиялық бірліктердің пайда болуы мен жіктелуіне бірдей
уақытта зоналық және азональдық заңдылықтар әсерін тигізеді.
Комплекстік принцип. Бұл принципті алғаш рет Н.А.Гвоздецкий тұжырыдады да
соңғы уақыттарда физгеографиялық аудандастыруда кеңінен қолданылады.
Принциптің маңызы: физгеографиялық аудандастыруда территорияның шығу тегі,
физгеографиялық бірліктердің бөліну себептері, жағдайы генетикалық әдіс
есепке алынады.
3. Құрлықтар мен мұхиттардағы географиялық зоналылықтың айқындалуындағы
планетарлы, аймақтық және провинциалық ерекшеліктерін қарастырыңыз.
Физгеографиялық аудандастыру дегеніміз объективті түрде өмір сүретін табиғи
және өзгерген географиялық кешендерді анықтау, картаға түсіру, жіктеу,
олардың заттық құрамымен, құрылымымен, байланысымен және олардың
қалыптасуына әсер етуші процестермен танысу. Нақтылы айтқанда
аудандастырудың негізгі объектісі – алып жатқан территориясы мен
күрделілігі әртүрлі деңгейдегі жекелеген кешендер: планетарлық, регионалдақ
және топологиялық В.Б.Сочава бойынша.
Кейбір, ғылыми әдебиеттерде табиғи аудандастыру терминін
физгеографиялық аудандастыру терминінің синонимі ретінде қолданады, бірақ
бұл екі түсініктің ортасына теңдік белгісін қоюға болмайды. А.Е.Федина
Табиғи аудандастыру ұғымы кең мағынада қолданылады, өйткені ол
аудандастырудың барлық түрін: жеклеген компоненттерді де, физгеографиялық
кешендерді де қамтиды. Ал физгеографиялық аудандастыру, шын мәнісінде,
табиғи аудандастырудың бір бөлігі болса да жеке ғылыми бағыт деп
есептеледі. Өйткені ол табиғи ортаның жеке компонеттерімен емес кешендерді
зерттеумен айналасады.
Салалық табиғи аудандастырудың бірнеше түрлері бар: геоморфологиялық,
климаттық, геоботаникалық, зоогеографиялық т.б. Ал ландшафтану ғылымының
негізгі танып-білу объектісі комплекстік физгеографиялық немесе ландшафтық
аудандастыру, яғни регионалдық деңгейдегі нақтылы геосистемалар немесе
физгеографиялық аймақтар. Сонымен физгеографиялық аудандастыру мынадай
мәселелерді қамтиды:
1. Объективті түрде өмір сүретін жекелеген физгеорафиялық кешендерді
анықау;
2. Оларды картаға түсіріп, физгеографиялық аудандастырудың картасын
құрастыру;
3. Кешендердің заттық құрамымен танысу;
4. Кешендердің пайда болуы мен жіктелуіндегі физгеографиялық процестер
мен факторларды анықтау;
5. Оларды белгілі бір жүйеге келтіру;
6. Компоненттер мен кешендердің арасындағы система құрушы байланыстармен
танысып, оларды ажырата білу;
7. Кешендердің құрылымымен танысып, олардың моделін құрастыру;
8. Табиғи процестер мен адам әрекетінен кешендердің өзгеру деңгейін
көрсете білу;
9. Физгеографиялық аудандастыруда пайдаланылатын әдістерді өңдеу.
Жоғарыда атап өткен мәселелердің кез келгені ғылыми ізденістердің
объектісі бола алады.
Сонымен, аудандастыруды ландшафтар систематикасының бір түрі деп те
қарауға болады, өткені ол жіктеумен ұқсас. Олай дейтініміз бірінші және
екінші жағдайда да әңгіме топтастыру туралы болып отыр. Бірақ ландшафтарды
типологиялық топтастыруда біз олардың бір-бірінен алыс, жақын
орналасқанына, араларында территориялық байланыс бар ма, жоқ па қарамастан,
ең алдымен, олардың сапалық ұқсастығына көңіл бөлеміз. Ал, регионалдық
топтастыруда керісінше сапалық ұқсастығы емес, олардың территориясының
ортақтығына, генетикалық біртектілігіне назао аударамыз. Сондықтан,
физгеографиялық аймақтар картада бір контурмен беріліп, тұтас территорияны
қамтиды да өзіне сәйкес атау алады. Ал, жіктеуде бір топқа (тип, класс,
түр) территориясы бойынша бытырап орналасқан ландшафтар енеді де олардың
контурлары үзіліп беріледі. Сонымен, ландшафтарды жіктеуде олардың
әрқайсысының жекелеген ерекшеліктеріне емес ортақ белгілеріне көңіл
бөлінеді, ал аудандастыруда керісінше.
4. Евразия табиғатының ерекшеліктері – оның ауқымды көлемі мен Солтүстік
жартышардағы барлық географиялық ендік бойынша созылып жатуын
анықтаңыз.
Еуразия жерінің жартысына жуығын алып жатқан таулы аймақтарға биіктік
белдеулер тән болады. Таудың ең төменгі белдеуі тау орналасқан табиғат
зонасына сәйкес келеді. Биіктеген сайын ылғалдың артуына қарамастан, ауа
температурасы төмендеп тіршіліктің қарқынды дамуын тежейді. Сондықтан тау
ормандарындағы ағаштар онша биік болмайды, ал топырақ жамылғысы жұқарақ
келеді. Таулардың биік бөліктерінде қатал табиғат жағдайына бейімделген ірі
жыртқыштар мен тұяқты жануарлар сақталған. Олардың қатарына Тибет пен Памир
тауларын мекендейтін қодасты, Тянь Шань тауларындағы қар барысы мен ерекше
құс - ұларды, Азияның биік тауларында тіршілік ететін аюлар мен арқарларды
жатқызуға болады. Биіктік белдеулер Гималай мен Альпі тауларының оңтүстік
беткейлерінде айқын байқалады.Мысалы, жауын-шашын өте мол түсетін
Гималайдың оңтүстік беткейіндегі ең төменгі белдеу терая - өте батпақты
келеді. Мұнда бамбук, павльмалар мен майлы ағаш, лианалардан тұратын қалың
ну орманда буйволдар, жабайы пілдер мен қабылан, жолбарыстар мекендейді.
Биіктеген сайын климаттың өзгеруі әсерінен белдеулер ауысып отырады да,
4500-5000 м биіктікте мәңгі қар мен мұз белдеуі басталады. Гималай аса ірі
тау жүйесі болғандықтан оның беткейлеріндегі биіктік белдеулердің құрылымы
бір біріне мүлдем ұқсамайды.
5. Еуропа территориясының қалыптасу ерекшеліктері мен жер бедеріне баға
беріңіз. Еуропа платформасы мен оның бөліктері: Балтық қалқаны мен
плитасының қалыптасуын сипаттаңыз.
Континентті Еуразия плитасының құрылымы мен жыныстарының литологиялық
құрамының әртүрлігінен пайдалы қазбалары да алуан түрлі.
Көне Еуразия құрлығының ядросында пайдалы қазбалардың көп қоры
шоғырланған: архей мен протерозой тау жыныстарында темір, марганец және
хром рудалары (Скандинавия мен Үндістан) мен кейбір түрлі-түсті және сирек
кездесетін металдар (мыс, кобальт) жеткілікті. Үндістан платформасының
қойнауында алтын, алмаз және бағалы тастар көп. Көне кристалдық ядроның
кейбір жыныстарын әшекей заттар жасау үшін пайдаланады, мысалы, Балтық
қалқанындағы гранит.
Палеозой қатпарлы құрылымдары тараған аймақтар, әсіресе шетелдік
Еуразия түрлі-түсті және сирек кездесетін рудаларға өте бай (мысалы, мырыш,
қорғасын, сынап, уран, қалайы). Шөгінді жыныстарда мұнай мен газ, ал
Үндістан платформасында Гондвана сериясымен тас көмірдің кен орындары
байланысты. Ірі тас көмір кен орындарының таралуы да мысалы, Силез, Рур
және шетелдік Еуропаның басқа да көмір бассейндерінің, Солтүстік-Шығыс
Қытай кен орныдарының пайда болуы, палеозойлық тау алды иіндерімен
байланысты.
Еуразияның солтүстік-шығыс, оңтүстік-шығыс және оңтүстік бөлігі
мезозой мен кайнозой эраларында тау түзілу мен сығылу үрдістерінен өткен
жас құрлықты- мұхиттық жапсарлы белдеуге жатады. Олардың континенттік
бөлігі мен оған іргелес орналасқан мұхиттық қыртыстарының құрылымы
күрделілігімен және рельефінің алуандығымен ерекшеленеді.
Тибет тау жүйесі мен Қарақорым тауында да мезозой эрасының қарқынды
тау түзілу үрдістері көрініс тапқан. Бұл таулар Биік Азия деп аталатын Жер
бетіндегі ең биік таулардың қатарына жатады. Олардың құрылымында әртүрлі
жастағы қатпарлы кездеседі. Таулар антропоген кезінде және қазіргі кезде де
көтеріліп келеді. Мезозой эрасында қатпарланып көтерілген Үндіқытайдың
солтүстігі мен шығысы, Малакка түбегі кейінгі жас жарылымдардан аласарған
да, орнында биіктігі орташа қатпарлы-жақпарлы таулар пайда болған.
Мезозой жыныстары тараған аймақтар бүкіл Еуразия құрлығы арқылы
батысында Пиреней түбегінен оңтүстік-шығысында Үндіқытайға дейін созылып
жатқан Альпі-Гималай қатпарлы белдеуімен қосылып кетеді.
6. Еуропаның климат құрушы факторларын анықтаңыз. Маусымдық жыл бойынша
ауа массаларының циркуляциясы, климаттық белдеулер мен
климат типтеріне баға беріңіз.
Европаның негізгі бөлігі қоңыржай белдеуде орналасқан. Сондықтан бұл
белдеуде батыстан соғатын желдер басым, олар Солтүстік Атлантикадағы
Исландия циклоны мен Азор антициклонының әсерінен пайда болады. Атлант ау
массалары Батыс Европаның үстімен жиі қозғалып жылы және ылғалды климаттың
қалыптасуына ықпалын тигізеді. Оңтүстіктегі түбектер субтропикалық белдеуде
жатыр, жазда олар циркуляцияның тропиктік типінің әсеріне ұшырайды. Ал
Фенноскандияның солтүстігіне суық жыл мезгілінде арктикалық ауа массалары
келеді. Негізгі ылғалды Атлант ауа массалары Орталық Европаның
шұңқырларының үстінде қалыптасады. Шетелдік Европа климатының негізгі
ерекшеліктері: қыста – арктикалық массалар, жылы Гольфстрим ағысы, Исландия
минимумы әсер етеді. Ауаның циркуляциясында полярлық жоғарғы қысымды облысы
салқын арктикалық ауаны оңтүстікке апарып кей мезгілдерде олар Жерорта
теңізіне дейін жетеді. Орташа температура 0ᵒ̵тан төмен. Мұхит беті суық
мезгілде құрлықтан жылылау болып олардың үстінде төменгі атмосфералық қысым
орнайды. Солтүстік Атлантиканың шығыс бөлігінде бұл процесс айқын
байқалады, себебі мұнда Гольфстрим мен Солтүстік Атлант жылы ағыстарының
нәтижесінде Солтүстік Атлантиканың үстінде тұрақты және өте терең Исландия
депрессиясы қалыптасады. Азор антициклоны қыста оңтүстікке жылжып Европаның
климатына қыста үлкен әсер ете алмайды.
Суық материк үстіндегі ауа тығызданып, төмендейді. Соның нәтижесінде
атмосфераның жер бетіне жақын жатқан қабатында жоғарғы қысым облысы, ал
жоғарғы қабаттарда төменгі қысым облысы пайда болады. Ылғалды және жылы
Атлант ауа массалары мен континенттік суық ауа массаларының тоғысқан
жерінде поляр фронты пайда болады. Оның траекториясы Шотланд қыраты мен
оңтүстік Скандинавияның үстімен өтеді. Осы циклондар Европаға негізгі жылы
ауа массалары мен көп жауын-шашын алып келеді.
Жазда Исландия минимумы әлсіреп, мұхит үстінде жоғарғы қысым орталығы
қалыптасады да, Азор максимумы мен оңтүстік тропиктік ауа массаларының
әсері басым болады. Соған байланысты жер бедерінің макро- және мезо
құрылымы және жер бетіндегі мезо- және микро климаттың қалыптасуына негіз
болады. Шамадан тыс ылғалдылықтың мол болу жағдайы (2000 ммж астам)
Фенноскандияның оңтүстік-батысы, Пиреней тауының солтүстік-батысы, батыс
Динар тау сілемдерінде орманды ландшафт типтерінің қалыптасуына жағдай
туғызады. Шілде айының орташа температурасы Финляндияның оңтүстігінде
+17ᵒС, ал Норвегияның солтүстігінде +13ᵒС-ға тең. Европаның қалған
бөлігінде шілде изотермалары +17ᵒС(орталық Европаның солтүстігі)
+20ᵒС(Францияның оңтүстігі) және +22ᵒС-ға дейін Дунай жазықтары жетеді.
Батыс Европаның ең жылы аумағы – Жерорта теңіз жағалаулары. Шілде айының
орташа температурасы +23+26ᵒС. Жауын-шашынның негізгі бөлігі Жерорта теңізі
жағалауына қыс мезгілінде түседі, ал жазда бұл аудан атмосфералық
ылғалдылықтың жетіспеушілігіне ұшырайды.
Жауын-шашынның көп мөлшерін Скандинавия тауларының батыс макробеткейлері
мен Шотланд қыраты алады. Британь аралдарында жылдық жауын-шашынның мөлшері
жел жақ беткейінде 2500-4000мм аралығында түссе, желге қарсы беткейінде 500-
700мм түседі. Орталық аудандарында жылдық жауын-шашынның мөлшері мен
ылғалдануы рельефке немесе жер бедеріне байланысты.
Орта Европа жазығында 550-750мм, Орталық орташа тауларда 1000-2000мм
аралығында. Дунай бойы жазықтарында жауын-шашын мөлшері 5000мм жетсе,
төменгі Дунай жазығының шығысында 300мм-ге жетеді.
Оңтүстік Апенинде жауын-шашын мөлшері 1500-2000мм, Динар таулы үстіртінің
батысында 5000мм-ге дейін, ал Альпінің оңтүстік-шығыс беткейінде 4000мм-ге
дейін. Жазда Жерорта теңізі аймағында 1айдан 5айға дейін жауын-шашын
болмайды.
Жалпы шетелдік Европада мұхиттық климат түрлерінің дамуына: а) аумақтың
орографиясы, яғни бірінші кезекте батыс ауа массаларының ағынының жолында
тау тосқауылдарының жоқтығы(Скандинавия тауларынан басқа) теңіз ауасының
материк ішіне терең енуіне мүмкіндік береді; б) климаттың ылғалдылығы батыс
Европа аумағына терең еніп тұрған шығанақтар мен теңіздердің әсерінен
күшейеді. Ең құрғақ табиғат кешендері субтропикалық белдеу жағдайларында
дамыған. Ал Месетаның құрғақ далалы табиғи кешендері ылғалдылықтың
жетіспеуімен (300 ммж) сипатталады.
Жер үсті және жер асты суларының антропогендік әсерден өзгеруі. Ағын
суының қалыптасуына жер бедері мен климаттың әсері. Су шаруашылық балансы
табиғи кешен дамуының негізгі параметрін анықтайды.
Қазіргі кезде Шетелдік Европаның су қорының сапасы мен саны жағынан жойылу
мәселелері қарастырылады.
Климат типтері. Климаттық белдеулердің шекаралары рельефке байланысты анық
білінбейді.
Арктикалық белдеуде(Шпицберген архиппелагы) жыл бойы суық арктикалық
ауа массалары басым болады, ауаның температурасы өте төмен.
Исландия мен Скандинавияның қиыр солтүстігі субарктикалық белдеуде
орналасқан.
Мұхит ауа массаларының басым болуына байланысты бұл аудандардың
климаты қыста жылы және өте ылғалды, жазда салқын және ылғалды болады.
Қоңыржай белдеуде Европаның негізгі бөлігі орналасқан.
Қоңыржай белдеу екі бөліктен құралған:
1. Солтүстік бореальді(жазы салқын, қысы қатал)
2. Оңтүстік суббореальді(жазы жылы, қысы жұмсақ)
Атмосфералық ылғалдану дәрежесінің әртүрлілігі әр белдеу бөлігінде
(подпояс) теңіздік, ауыспалы және континенталды климат типтерін бөлуге
мүмкіндік береді.
Субтропикалық белдеуде Жерорта теңіздік Европа орналасқан. Ауа
массаларының мезгіл бойынша ауысуы байқалады, қыста мұнда қоңыржай ауаның
батыс желі басым, ал жазда тропиктік антициклон тұрады. Осының нәтижесінде
Жерорта теңіздік Европада құрғақ және ыстық, жазы жылы және өте ылғалды қыс
болады. Теңіздік және континенталды климат типтерінің айырмашылығы кез
келген түбекте жергілікті жердің батыс циклондық ауа ағынына орналасуына
байланысты көрінеді.
7. Өзендер жүйесінің қалыптасуына жер бедері мен климаттың әсерін
сипаттаңыз. Су ресурстары. Су ресурстарын шаруашылықта пайдалануына
баға беріңіз.
Өзендердің көбеюінің гидрологиялық режимі жауын-шашынның жаңбыр түріндегі
мөлшеріне және олардың жаууының маусымдық айқын бөлінуіне байланысты.
Экваторлық аудандар мен қиыр оңтүстік-батысқа ғана жауын–шашынның біркелкі
түсуіне байланысты бірқалыпты режим тән.Оңтүстік Американың жер бедеріне
биіктердің сан алуан түрлілігі және ең үлкен ойпатты жазықтар биік тау
жоталарымен іргелес жату тән болады. Бұл ірі, әрі күрделі өзен торларының
қалыптасуына қолайлы жағдай жасайды.Кейбір өзен салалары, батпақты
жыныстарды шайып, өте лайлы сулы болады (ақ өзендер), басқалары мөлдір
сулы, ал органикалық қосылыстардың ерітінділері күңгүрт түсті (қараң
өзендер) болады.Өзендердің қоректенуі.Өзендер қоректенуінің
негізінен 4 көзі бар: жауын , қор, мұздық, жер асты. Қандайда
болмасын қоректенуді көзінің рольі олардың уақыт ішіндегі ұштасуы
мен бөлінуі негізінен алғанда климат жағдайларына тәуелді. Мысалы:
ыстық климатты жерлерде қормен қоректену болмайды, тереңде жатқан
груит суларыда өзенді қоректендірмейді, қоректенудің бір ден -бір
көзі жаңбыр суы. Суық климаты елдерде өзенді қоректендіруде жазда
қор суының , ал қыста жер асты суларының маңызы зор. Қоңыржай климатта
қоректенудің әр түрлі көздері ұштасып келеді.Қоректенуге қарай өзендегі
судың мөлшері өзгеріп отырады. Бұл өзгерістер өзен деңгейінің ауытқуларынан
байқалады. Қоректенуде ері ген қар суы маңызды роль қоңыр жай – суық климат
өзендерінің режим інде 4 фаза немесе гидрологиялық маусым: Көктемгі су
тасу, жазғы межень, к‰згі тасќын мен ќысќы межень болып бµлінеді.
Жер шарының су қабығы – Дүние жүзілік мұхит деп аталатын біртұтас бет. Оның
ауданы 361,3 млн км2 (жер бетінің 71%), орташа тереңдігі 3,7 км, көлемі – 1
370 000 000 км3 (гидросфера көлемінің 94%). Жердің беті бойынша Мұхиттың
суын біркелкі етіп жайғанда оны 2700 метрдей қалыңдықпен бүркеген болар
еді. Жердің көлемімен салыстырғанда бұл қабат мардымсыз, аз, бірақ
географиялық қабықшадағы əртүрлі үрдістер үшін маңызы орасан зор. Құрлықтар
мен мұхиттар жер бетінде біркелкі таралмаған. Оңтүстік жарты шар мұхитты –
оның ауданының 81%-ын, солтүстік жарты шардың 61%-ын алып жатыр.
Планетамызда құрлықтар мен мұхиттардың біркелкі таралмауы Жер бетінің
табиғи ерекшеліктерінің қалыптасуындағы негізгі фактор болып есептеледі.
Шартты түрде Дүние жүзілік мұхит бір-бірінен оқшауланған, жеке бөліктерден
– мұхиттардан – тұрады. Алғаш рет Дүние жүзілік мұхитты жекелеген
бөліктерге жіктеуді 1650 ж. Голландия ғалымы Б.Варениус өткізген. Ол Дүние
жүзілік мұхитты бес бөлікке бөлген: Солтүстік мұзды мұхит, Атлант, Тынық,
Үнді жəне Оңтүстік мұхит. Кейбер шетелдік географтар осы уақытқа дейін осы
классификацияны пайдаланады. Үнді, Атлант жəне Тынық мұхиттардың оңтүстік
бөлігінің физикалық, химиялық, биологиялық жəне динамикалық қасиеттеріне
байланысты Оңтүстік мұхиттың бар екендігін ТМД ғалымдары да мойындайды,
бірақ оның шекарасының айқын анықталмауы мен зерттелмегендігінен қазіргі
мұхиттар классификациясында Оңтүстік мұхит бөлінбеген. Сондықтан жер
шарында төрт мұхит бөлінеді.
Өзендер мен көлдер – адам баласы көне заманнан түрлі мақсаттарда: кеме
шаруашылығында, тұщы сумен жабдықтауда, ағаш ағызуда т.б. пайдаланып келген
аса маңызды табиғат ресурстарының бірі. Құрлық бетіндегі су бірліктері
(өзен, көл, мұхит, теңіз) су қалыптасатын территорияның жер бедерінің,
топырағы мен тау жыныстарының нəтижесі бола отырып əрқайсысының сумен
қоректену жəне су жинау алабы (бассейні) болады. Су алаптары бір-бірінен
жер бетінің биігірек нүктелері (өздері орналасқан территорияның) – су
айрықтық жазықтар арқылы бөлініп жатады. Жер бетіндегі негізгі су айрықтық
жазық Жер
8. Арктикалық шөл, тундра, субарктикалық шалғындар, тайга, аралас және
жалпақ жапырақты ормандар, дала және орманды дала ландшафттарының
сипаттамасына шолу жасаңыз.
Еуразияның көпшілік бөлігі флорасы мен фаунасының құрамы жөнінен Голарктика
облысына жатады. Оңтүстігі Палеотропика флоралық және Үнді-Малай фауналық
облыстарына кіреді. Топырақты-өсімдікті жамылғысы мен жануарлар дүниесі,
негізінен, 2 бағытта — ендік бойынша және мұхит жағалауынан құрлықтың ішіне
қарай өзгереді, тауларда олар биіктік бойынша таралған. Арктикалық белдеу —
арктикалық шөл белдемінен тұрады. Субарктикалық белдеуде тундра мен орманды
тундра белдемдері өтеді. Қоңыржай белдеудің континенттік бөлігінде
белдемдер ендікті бойлай орналасқан. Олар: тайга, аралас орман, жалпақ
жапырақты орман, орманды дала, дала, шөлейт белдемдер. Мұхиттарға жақын
бөлігінде олардың шекаралары ендіктен біраз ауытқиды. Қоңыржай белдеудің
оңтүстік шетінде жазықтық белдемдер батыстан шығысқа қарай алмасып отырады.
Атлант мұхиты маңында орман, Карпат таулары маңында орманды дала, Шығыс
Еуропа жазығының оңтүстігінде дала мен шөлейт, Қазақстан мен Орталық Азияда
шөлейт пен шөл, Моңғолияда дала мен орманды дала, Манчжурия мен Жапонияның
солтүстігінде қайтадан орман белдемдері орын алған. Белдемдер субтропиктік
белдеуде де батыстан шығысқа қарай алмасады (Жерортатеңіздік қатты
жапырақты ормандар мен бұталар, Кавказ сырты мен Кіші Азияның субтропиктік
далалары мен шөлейттері, Иран таулы қыраты және Орталық Азияның
оңтүстігінің субтропиктік шөлдері). Бұл белдеудегі құрлықтың ішкі бөлігінде
шөлейт, Памир мен Тибет тау қыраттарында биік тау шөлі таралған. Тропиктік
белдеуге жататын Араб түбегі, Месопотамия және Инд өзенінің алабында
тропиктік шөлейт пен шөл орын алады. Шығысындағы тропиктік ендіктерден
солтүстік субэкваторлық белдеу өтеді (ауыспалы ылғалды субэкваторлық
ормандар мен саванна белдемдері). Экваторлық белдеу Малакка түбегі мен
Филиппин аралдарының оңтүстігін, Цейлонның оңтүстік-батысын, Үлкен Зонд
аралдарын қамтиды (мұнда ылғалды экваторлық орман — гилея таралған). Кіші
Зонд аралдарын оңтүстік экваторлық белдеудің ормандары мен саванналары алып
жатады. Топырақ және өсімдік жамылғысы, жануарлардың белдемдік таралуына
таулар күрделі өзгеріс енгізеді. Еуразияның қоңыржай белдеуінің ішкі үлкен
бөлігін қамтитын тау жүйелерінде ендік белдемдік биіктік белдеулердің
құрамына кіреді. Құрлықтың жеке бөліктерінің табиғат жағдайлары адамның
шаруашылық әрекетінің нәтижесінде әр түрлі дәрежеде өзгерген. Бір жағынан,
қалалар мен өнеркәсіп көп шоғырланған (Батыс Еуропа), екінші жағынан,
егіншілікке ертеден пайдаланылып келе жатқан, әрі ауыл халқы тығыз
қоныстанған (Шығыс, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азия) аудандар өзінің
табиғи қалпынан мүлде айырылған. Ондай жерлерде антропогендік ландшафт
қалыптасқан. Оған керісінше, Орталық Азия мен Тибеттің шөлдік таулы
үстірттері, экватор маңындағы ылғалды орман жауып жатқан кейбір аралдардың
табиғаты алғашқы қалпынан өзгермеген. Морфотектоник. құрылымның бірлігіне,
жаңа тектоникалық қозғалыстардың ұқсастығына, климат түзуші факторлардың
және климатының ерекшеліктеріне, табиғат белдемдерінің жиынтығына
байланысты Еуразияны мынадай ірі табиғи аумақтық кешендерге бөлуге болады:
Арктиканың Еуразияға қарасты бөлігі — Батыс Еуропа, Шығыс Еуропа, Солтүстік
Азия, Жерорта теңізі маңы және Алдыңғы Азия таулы қыраттары, Оңтүстік-батыс
Азия, Орталық Азия, Биік Азия, Шығыс Азия, Оңтүстік Азия және Оңтүстік-
Шығыс Азия.
Орографиялық құрылымы жағынан күрделі және әртүрлі ландшафттық зоналардың
қиылысқан орталығында орналасқан таулы системалардың биіктік белдеулері
күрделі, дегенмен мұндай жағдайда да бір ландшафттық зонаға сәйкес келетін
биіктік белдеулер спектрін анықтауға болады. Мысалы, Кавказ тауларында 6-7
негізгі биіктік белдеулерді бөлуге болады.
Климаттың континентальдығына, ылғалдың режимі мен қарқындылығына байланысты
әрбір физгеографиялық сектордағы биіктік белдеулердің өзіне тән
ерекшеліктері бар. Мысалы, мұхит маңына жақын орналасқан секторларға альпі
шалғынды белдеуі тән, ал континенталды аймақтарда оның орнына таулы тундра
белдеуі қалыптасады. Керісінше таулы далалық белдеу тек континентальдық
секторларда қалыптасады. Әсіресе төменгі ендіктерде орналасқан секторларда
биіктік белдеулердің толық жиынтығы қалыптасып, біртіндеп жоғарғы
ендіктерге жылжыған сайын төменгі белдеулер жоғалып, белдеулердің
шекаралары төмендейді, мысалы, Қиыр Шығыстың жалпақ жапырақты зонасында
орналасқан Сихоте-Алинь тауының оңтүстік бөлігінде 500 м дейін жалпақ
жапырақты орман, аралас орман 800—900 м , таулы қылқан жапырақты тайга 1300-
1500 м, ал ең жоғарғы биіктіктерінде таулы тундра мен тас қайыңнан тұратын
сирек орман белдеулері орын алған. Ал таулы қыраттың орталық бөлігінде (470
с.е. шығыс беткей) төменгі белдеу жоғалып, биіктік белдеу қатары аралас
орман белдеуінен басталады. Сихотэ-Алиннің солтүстігінде белдеулер – таулы
қылқан жапырақты тайгадан басталады. Ал Камчаткада жоғарыда аталған
белдеулердің үшеуі де жоғалып, биіктік белдеудің “1-қабаты” тас қайыңды
белдеуден басталса, оның солтүстік бөлігінде биіктік белдеу негізі –
төсеніш бұтадан басталады, жалпақ жапырақты орман зонасында бұл белдеу
таудың ең жоғарғы ярустарына сәйкес.
9. Табиғи ландшафттардың антропогендік модификациясын сипаттаңыз,
жерді пайдаланудың жағымды, жағымсыз салдарына баға
беріңіз.Ф.Н.Мильков басқарған Воронеж университеті ғалымдарының
еңбектері антропогендік ландшафтар модификациясын картаға түсіру мен
оны жіктеуге бағытталған.Қазақстан территориясы бойынша геожүйелердің
табиғи даму тенденциясына техногенез факторларының әсер ету ерекшелігі
мен оның салдарына талдау жасап, табиғи ландшафтарды тиімді пайдалану
мен оның экологиялық ахуалын жақсарту шараларына арналған ғылыми,
комплекстік еңбектер жоқтың қасы.
А.И.Перельманның антропогендік ландшафтарды белгілі бір жүйеге келтіруде
пайдаланған геохимиялық принципі материяның қозғалыс формасына негізделді
және ландшафтардың дамуын төмендегідей кезеңдерге жіктеді: абиогенді (тек
механикалық және физикалық - химиялық миграция), биогендік (биологиялық
миграция қосылады), техногендік (техногендік миграция қосылады). Біздің
түсінігімізше техногендік комплекстердің пайда болуы ең алдымен техногендік
заттардың шоғырлану қарқындылығына, яғни техногендік миграция көлеміне
байланысты; кейіннен ландшафт шеңберіндегі техногендік заттардың
миграциялық сипаты зоналық және региональдық факторларға, әсіресе
техногендік, механикалық және биологиялық миграциялардың қарқындылығының
қарым - қатынасына тікелей байланысты.
Ландшафттардың антропогендік модификациясы террасты тау беткейлерінде жиі
орын алады. Осы себептерге байланысты биота мен геома элементтерінің
10. Азияның геологиялық құрылымы мен дамуы және жер бедеріне сипаттама
беріңіз. Аравия, Үндістан, Қытай, Сібір платформалары, олардың даму
тарихы, тектоникалық белсенділігін көрсетіңіз.
Берілген аймақ екі климаттық белдеуді (тропиктік және субэкваторлық)
қамтып, екі орогенезде (докембрийде) - Үндістан платформасы мен альпілік -
Гималай тауы мен Үнді-Ганг жазығының тау аралық ойысында қалыптасқан. Аймақ
ландшафттарының дамуы мен дифференциациясына мынадай табиғат факторлары:
ылғалды муссонды климаттың континентальды климатқа ауысуы; ауа ағымына
Гималай тауының орографиялық кедергісі; көне-вулканды, сулы эрозиялы,
криогенді және батыстағы-дефляциялық процестер әсерін тигізеді.
Биотасының реликтілігі жағынан Үндістан түбегі ерекше аймақ түзеді. Басымды
биоталар (жерортатеңіздіктен азиаттық, тропиктік және субэкваторлық)
әртүрлі генезиске ие. Топырақ пен өсімдіктер жамылғысының барлық
элементтері жауын-шашынның түсу мөлшері мен режиміне бағына отырып табиғат
комплекстерінің құрғақ саванналы түрінен ылғалды саванна құрылысына
ауысады, яғни алғашында желге қарсы тау беткейлерінің субэкваторлық
ормандар сипатынан мәңгі жасыл субэкваторлық ормандардың муссонды типіне
ұласады. Міне, осы зоналы табиғат кешендерінің даму жағдайы 500-800 мм-ден
(саваннада) 1000-2500 мм дейінгі (ормандарда) жауын-шашынның алмасуымен
сипатталады. Табиғат комплекстерінің кеңістікте таралу сипаты биіктік
белдеуге де, яғни оның қалыптасуы - беткей экспозициясына, абсолюттік және
салыстырмалы биіктігіне, ылғал әкелетін басым желдердің бағытына
байланысты.
Гималай тауы төмендегідей физико-географиялық облыстарға бөлінеді: Шығыс,
Орталық және Батыс Гималай. Бұлардың әрқайсысы жеке тау бөктерінен (Сивалик
атты), Үлкен және Кіші тау үстірттерінен тұрады.
Гималай жүйесі Тетистің геосинклинальдық бассейнінен Оңтүстік Еуропа және
Батыс Азия тауларымен бір мезгілде пайда болған. Оның қалыптасуы оргенездің
үш негізгі фазасы кезінде, олигоценде ежелгі кристалдық ядро мен тұнба
жыныстардан тұратын орталық зона пайда болған кезде, миоценде және
антропогеннің басында өткен. Гималайдың көтерілулері қазіргі уақытта да
аяқталған жоқ, бұл туралы біршама жиі жерсілкінулер және ерте төрттік
шөгінділерінің теңіз деңгейінен жоғары жатқан орны куә бола алады.
Таулардың құрылысында архейден төрттік дәуірге дейінгі әртүрлі жастағы
кристалдық, метаморфтық, шөгінді және фулкандық жыныстар қалыптасады. Олар
орталық бөліктерінде қуатты жоғарғы ығысулар мен жырылулардың нәтижесінде
күрделенген күшті қатпарларға жинақталған. Гималайдың геологиялық
құрылысының ерекшелігі – Үнді платформасының комплекстеріне ұқсайтын
кембрийге дейінгі жыныстардың басым келуі, геосинклинальдық типтегі
теңіздік қалың шөгінділердің өте аз таралуы, неоген-антропоген кезінде
тектоникалық жандануға ұшыраған Үнді платформасы шетінің орнында пайда
болған тау жүйесі деп қарауға негіз береді.
Гималай – Азияның аса ірі климат айрығы. Одан солтүстікке қарай қоңыржай
ендіктің континенттік ауасы, оңтүстікке қарай тропиктік ауа массалары басым
келеді. Гималайдан оңтүстікке қарай муссондық циркуляция, ал солтүстікке
қарай шұғыл континенттік жағдайлар қалыптасады. Сондықтан Гималайдың
солтүстік және оңтүстік беткейлерінің климаты әртүрлі болып келеді.
Үнді-Ганг ойпаты азияның аса зор аллювиалды жазықтарының бірі болып
саналады. Бенгал шығанағының жағалауынан Аравия теңізіне дейінгі ұзындығы
3000км, ал ені 250-300км-ге созылып жатыр. Ойпаттың солтүстік пен батыс
шекарасын Гималай мен Белуджистан таулары түзеді, оңтүстікте Үндістан
түбегінің таулы үстірті бой көтеріп тұр.
Кайнозой бойы қалыптасқан теңіз бассейні таудан келген шөгінділермен толды.
Бұл толу теңіз түбінің шөгуімен қатар жүрді, сондықтан ойпатты бұзатын
ежелгі аллювиалды қабаттардың қалыңдығы 2500м-ге жетеді. Олар негізінен
таудан өзен сағаларына қарай барған сайын жұқара беретін құм саз
шөгінділерінен тұрады. Өзен аңғарлары ежелгі аллювиалды қабаттарына тіліп
түскен және жыл сайын өзендер жайылғанда жиналған қазіргі аллювиалды
материалдарға толған.
Үнді-Ганг ойпаты қазіргі кездегі ландшафт құрушы факторларына қарай екі
физико-географиялық облысқа бөлінеді: Үнді, Ганг ойпаттары және Тар шөлі.
Үндістан түбегіне Батыс және Шығыс Гаты таулары, Декан таулы үстірті және
Цейлон аралы кіреді. Физико-географиялық аудан болып Майсор таулы үстірті,
Чхота-Нагпур таулы үстірті, Нилгир, Ангималай, Кардамонов, Шығыс-Гат, Таулы-
Малабар, Құмды-Коромандель, Солтүстік-жазықты Цейлон, Оңтүстік-Цейлон
жатады.Үндістан территориясының үлкен бөлігі жер бетіне шығып жатқан
кейінгі қозғалыстармен ыдыраған және эрозиямен тілімделген пенепленденген
үстірт түзеді. Өзен аңғарлары үстіртті беткейлері тік, жиі сатылы және беті
белесті келетін жекелеген учаскелерді бөліп тұрады. Шығыста ежелгі
тектоникалық депрессияларда тас көмірдің аса бай қоры бар, жасы пермь
карбоннан бор дәуіріне дейінгі Гондван Сериясы деп аталатын континенттік
және лагуналық шөгінділердің қалың қабаттары жатыр. Үндістанның солтүстік
батыс бөлігін мезозойдың аяғы мен кацнозойдың басында шығып төгілген
базальттық қабаттар жапқан. Бұл лавалар тік кемерлермен шектелетін төрткүл
үстірттер түзеп, үлкен кеңістікте таралып жатыр. Үндістанның климаты
құрғақтау, бірақ төменгі Үнді бассейніне қарағанда ылғалды болып келеді.
Облыстың барлық аймақтарына дерлік оңтүстік батыс муссонның әсері
11. Шетелдік Азияның климат құрушы факторлары мен ішкі суларын
қарастырыңыз.
Шетелдік Азияның территориясында ендік зоналықтың қалыптасуы азональді
факторлармен және климатпен байланысты. Климат белдеуінің және табиғи
зоналардың шегі орографиялықбарьер арқылы өтеді. Парапамиз, Гиндукуш,
Гималай, Тавр, Понт тауларының су айрығы екі табиғи зонаның шегі болып
табылады (субтропикалық сирек ормандар, саванналар және құрғақ дала (Тавр,
Понт және т.б.), шөлейт және тропикалық ормандар (Сүлеймен тауы, Кухруд
және т.б.). Осындай биік таулы табиғи комплекс биік белдеулермен анықталады
да төменгі белдеулерде зоналық сипатқа ие болады. Басымды табиғи
кешендерінің қалыптасуы ылғалдылықтың шамадан тыс көп және аз болуына
байланысты.
Шетелдік Азияның Шығыс Азия немесе Қиыр Шығыс аймағы Шығыс Қытай, Солтүстік-
шығыс Қытай, Корей түбегі және Жапон аралдарын қамтиды. Осы физико-
географиялық аймақты біріктіретін табиғаттың белгісіне - материктің шығыс
бөлігіндегі географиялық орны, табиғи кешендердің дамуы мен қалыптасуы,
муссондық циркуляция мен арктикалық ауа ағымының әсері, қыс мезгіліндегі
Азия антициклоны мен Алеут минимумының әсерлері жатады.
Шығыс Қытайдың бөлінуі:
1. Ұлы Қытай жазығы (Шығыс және Батыс ауданы).
2. Шаньдунь таулы массиві.
3. Оңтүстік Қытай таулары (Оңтүстік Қытай және Примор).
4. Сычуань қазаншұңқыры (Қызыл бассейн).
5. Циньлинь (Солтүстік Циньлинь, Оңтүстік Циньлинь).
6. Жайылмалы-Синзян (ылғалды тропикалық)
7. Оңтүстік-батыс таулы қыраты (Гуйчысоу үстірті, карсты Юньнань)
8. Тайвань аралы (шығыс-таулы және батыс жазықты).
9. Жапон аралдары (Солтүстік Жапон, Рюкю).
Шығыс Қытай - бұл кең аймақ Янцзы және Хуанхэ өзендерінің бассейнінде 18
және 410 с.е. орналасқан. Шығыс Қытайдың жер бедеріне орташа биіктіктегі
және үлкен ойпаңдары бар аласа эпиплатформалық таулар тән. Олар ежелгі
массивтерде құрылған және аймақ аккумулятивті жазықтар мен жақпарлы-
қатпарлы жартастармен де сипатталады. Таулар ұзақ континентальды
режимдердің жүргенін байқатады (үгіліп, жазықтанған төбелердің кең таралуы)
және неотектоникалық қозғалыстар, бастысы вертикальды (жоғары қарай)
көтерілулер мен опырылулар, жас бедерлердің түзілуі, жанартаулардың
атқылауы (вулканизм) мен мұз басу процестерінің болғаны анық. Ең ерекше
байқалатыны Цинлинь жотасы (биіктігі 400 м астам) – ол маңызды климаттық
және ландшафттық ерекше жер, негізі Хуанхэ мен Янцзы өзен бассейндерінің
суайрығында орналасқан. Осы Цинлиньнен оңтүстікке қарай аласа және орта
таулардың Наньлин деп аталатын лабиринт жалғасады. Аймақтан оңт.батысқа
қарай Гуйчжоу және одан биігірек саты – Юньнан тау үстірті орналасқан.
Соңғысы кристалды әктастардан құралады және тропикалық карсттың кең
таралуымен сипатталады. Енді солтүстікке қарай үш ждағы аласа таулармен
қоршалған, шығысқа қарай ашылатын Ұлы Қытай жазығы орналасқан. Ол жас
аккумулятивті жазық болып есептеледі, қалыптасуы неоген кезінде Қытай
платформасы кең синеклезасының Хуанхэ өзенінің аллювиалды шөгінділерімен
толуымен пайда болады. Оңтүстікке қарай Янцы өзені ойпатының орта және
төменгі ағысында Ұлы Қытай жазығынан бөлінген, денудацияланған, бірақ
тамаша бейнелі Шаньдунь массиві орналасады. Янцзы ойпатының тағы бір
керемет ерекшелігі мұнда тектоникалық көлдердің көп таралуы, мысалған
Дунтинху мен Поянху. Сонымен қоса ұсақ, батпақтармен қоршалған көлдер бар.
Янцзы өзенінің орта ағысында Қызыл бассейн мен Сычуань қазаншұңқыры
орнласады. Бұл бассейнің атауы оның түбіне қызыл іріконтинентті
шөгінділердің жиналып қабать түзуіне байланысты аталған. Қызыл бассейн мен
Хуанхэ, Янзы, Сицзян ойпаттары ҚХР-дің тығыз қонытанған және жан-жақты
игерілген аймағы болып табылады.
Шығыс Қытай үш клитматтық белдеуде орналасқанмен (көп бөлігі
субтропикалық белдеуде, Ұлы Қытай жазығының солт. Бөлігі – қоңыржай
белдеуде, Оңт Қытай жағалауы – тропикалық белдеуде), жалпы муссонды климат
тән. Жауын шашынның 70%-ы жазда түседі. Бірақ Янцзы аңғарының аймағында
жаңбыр қыста көп жауады, себебі бұл тынықмұхиттық теңіздік және континеттік
ауа массаларының өзара әсерінен фронтта циклондық климат орнайды. Климаттық
ерекшеліктер қысқы температуары көрсеткіштерінің айырманһшылығымен
есептеледі. Қаңтар айында солтүстіктегі температура теріс (-40), оңтүстікте
осы уақытта +180 болады. жалпы аймақтың климаттық ерекшеліктері қыста
территорияның ендігіне тәуелділікте болса, жазда оның ұзақтығымен
ерекшеленеді. Жалпы мұхит жағалауынан алыстаған сайын батысқа қарай жазғы
температура өсіп, жауын шашын көлемі азая түседі.
12. Азияның аса ылғалды және қуаңды облыстарына сипаттама беріңіз.
Оңтүстік-Шығыс Азияның батыс бөлігі шығысына қарағанда ылғалды. Сондықтан
да, Батыс-Бирманның жел жақ беткейі, Аннам, Кардаманов және басқа да
таулары жақсы ылғалданған (жылына 2000 мм), ландшафттарында мәңгі жасыл,
муссонды және күлгінденген латериттерде өсетін эпифиттер мен лиан
өсімдіктеріне бай субэкваторлы ормандар дамыған. Жел жақ беткейлерінің
ылғалдылығы аз (жылына 1000-1500 мм), қызғылт топырақта өсетін қарағай мен
еменді ормандар қалыптасқан.
Үндіқытай түбегінің орталық бөлігінде саванналы ландшафттың қалыптасуы. Ең
құрғақ өңірлерінде жылына 500-ден 700 мм дейін жауын-шашын мөлшері түседі
(Корат қазан шұңқыры, қыратты Шань ойысы және т.б.). Бұл өңірдің табиғат
кешендері қызыл-құба топырақтан тұратын шөлейттенген саванналар. Камбоджы,
Меконг-Менам жазықтарының біршама ылғалды территорияларының (жылына 800 мм-
ге жуық) табиғат кешендері қызғылт топырақтағы муссонды-сирек бұталы
ормандардан тұратын ылғалды саванна өңірін құрайды. Муссонды мәңгі жасыл
субэкваторлық ормандардан тұратын әдетте, табиғат кешендері қызғылт
топырақта қалыптасқан қарағайлы орманға ауысатын тау беткейлерінде дамиды.
Мұндай ландшафттарда Үндіқытай түбегінің ішкі қатпарлы-жақпарлы таулары мен
тау қыраттарында қалыптасқан.
Оңтүстік-Шығыс Азия ландшафттарының континентальды және аралды
ландшафттарға бөлінуі географиялық орнына байланысты. Аралды ландшафттардың
орны және олардың экваторлық белдеу бойында таралуы ландшафттардың
биотикалық факторда қалыптасуын анықтайды.
Иравади, Меконг, Менам, Сонг-кой өзендер бассейндерінің ауқымды
территорияларындағы құнарлы аллювиальды жазықтарда ландшафттар
дифференциациясының антропогендік факторлары басты роль атқарады. Қазіргі
кезде бұл аймақта табиғат кешендерінің жеке тоғайлармен және банан,
апельсин, кофе, гевеи плантацияларынан тұратын табиғат кешендерінің
антропогендік саванналары дамыған.
Ландшафттардың антропогендік модификациясы террасты тау беткейлерінде жиі
орын алады. Осы себептерге байланысты биота мен геома элементтерінің
өзгеруінен климат жағдайы да өзгереді. Соңғы жылдары нөсерлі-тайфунды және
басқа да апат түрлері ұлғаюда.
Үлкен және Кіші Зонд, Молук және Филиппин аралдарынан тұратын Малай
архипелагының ландшафттары муссонды циркуляцияның экваторлық бойы
жағдайында дамиды. Жауын-шашын конвективті, циклонды және өтпелі
орографиялық түрінде түседі. Жауын-шашын түсу мөлшері жазық өңірде жылына
2000 мм-ден, ал таулы аймақтарда жылына 5000 мм-ге дейін түрленіп отырады.
1500 м биіктікке дейін өсімдіктердің гилейлі түрі басым болса, ал құрғақ
өңір мен қазан шұңқырларда муссонды жапырақты ормандар мен саванналар
кездеседі.
13. Солтүстік Шығыс Сібір мен Батыс және Орталық Азия шөлді аймақтарындағы
көлдердің шоғырлану себептеріне баға беріңіз.
Солтүстік Шығыс Сібір көлдері солтүстіктегі жазықтарда, өзендердің
бассейндерінде орналасқан. Мұндағы көлдердің көптеп шоғырлануының себебі
(бірнеше ондаған мың көлдер бар) ойпатты жер бедерінің аз қиылысуымен, су
ағып кету жолының қиындығы, мәңгі тоңның таралуымен түсіндіріледі. Көбіне
көлдер термокарсты шұңқырлар мен төмен орналасқан өзен алқабында кездеседі.
Олардың ерекшелігі, аумағы кішігірім, жағалауы жайпақ, тереңдігі 4-7 м
болып келеді. 7-8 ай бойы көлдер мұз жамылғысы басып, қыстың ортасында
көлдің түбіне дейін қатып қалады.
Батыс және Орталық Азияның көлдері біркелкі таралмаған, олардың ерекшелігі,
негізінен таулы аймақтарда орналасуымен айқындалады. Тянь-Шаньның
солтүстігінде аса ірі көлдердің бірі ретінде Ыстықкөлді атауға болады.
Көптеген көлдер таудағы опырылып құлау нәтижесінде түзілген. Мысалы, Памир
тауларындағы Сарез көлі, Гиссар-Алайдағы Искандеркол т.б. 80-ге жуық көлдер
биік таулы өңірде, өзен алаптарында, су айдыны түзілуіне қолайлы таяз
трогтар бойында кездеседі. Әдетте, мұндай көлдер көлемі шағын болып келеді.
Биіктігі төмендеген сайын көлдер саны да азаяды, мысалы, теңіз деңгейінен
2000-3000 м биіктікте шамамен 50-ге жуық көлдер орналасса, 1000-2000 м
биіктікте бар болғаны 10 көл кездеседі. Төменгі белдеулерде көлдердің аз
болуы көлдің қалыптасуына жойқын ықпал ететін эрозиялық ә
14. Каспий, Арал және Балқаш көлдерінің мәселелерін қарастырыңыз.
Гидроресурстарды пайдалануына баға беріңіз.
Каспий теңізінің алып жатқан географиялық орнына байланысты (шөл зонасы)
еліміздің шаруашылық саласында атқаратын маңызы өте зор. Сонымен қатар сол
маңдағы шөлді алапқа ылғал әкелуші су айдыны ретінде де үлкен рөлі бар.
Солтүстігіне құятын Еділ өзенінде бөгендердің салынуы, мұнай кәсіпшілігінің
өркендеуі теңіздің экологиялық жағдайын нашарлатты. Соңғы жылдары бұл аймақ
мұнай мен газды өндірудің маңызды экономикалық ауданына айналды. Теңіз
деңгейінің көтерілуіне байланысты бұл аймақ табиғи апат жағдайына ұшырады.
Табиғи қорларын игеруде де, бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Жердің географиялық қабығының пайда болуы мен дамуындағы планетарлы
космостық факторларды қарастырыңыз.
Географиялық қабық өзі ең Ірі (планетарлық) табиғат комплексі
бола отырып, көптеген салыстырмалы дербес, қарапайым және күрделі,
Ірі және ұсақ табиғат (физикалық-географиялық) комплекстерден тұрады.
Географиялық қабықты планетарлық табиғат комплексі ретінде тұтас
оның зат құрамының ең жалпы ерекшеліктерін,географиялық құрылымы мен
дамуын –физикалық география зерттейді.
Жерді планета ретінде қарастыратын ғылымдардың жиынтық
атауы. Ғарыштық жертану деп те аталады. Ғарыштық жертану географиялық
қабықтың ландшафттарын ғарыштан суретке түсіру және бақылау жолдарымен
танып білуді мақсат етеді. Бұл зерттеулер жердің тұңғыш жасанды серіктері
ұшырылған кезден бастап (20 ғ-дың 60-жылдарынан) дами бастады. Жер
серіктерінен және ғарыш аппараттарынан 250 — 300 км-ден 100 мың км-ге
дейінгі биіктік аралығындағы көптеген табиғи құбылыстардың даму жағдайын
зерттеуге мүмкіндік туды. Ғарыштан түсірілген суреттер Жер бетінің орасан
аумағын қамтиды және табиғаттың құрамдас бөліктерінің арасындағы
байланыстарды айқын көрсетеді. Ғарыштық түсірулердің нәтижесінде жалпы
географиялық және тақырыптық карталар жасалды.
Географиялық Қабық, ландшафттық қабық, эпигеосфера — атмосфера, литосфера,
гидросфера және биосфера қабаттарының бір-бірімен тығыз байланыста болатын
ортасы, яғни адамзаттың іс-әрекеті өтетін Жердің беткі (жоғарғы) қабығы.
Географиялық Қабықтың негізгі ерекшелігі — мұнда заттар үш агрегаттық күйде
(қатты, сұйықжәне газ) болады. Екінші ерекшелігі — Географиялық Қабықтың
бір-бірімен тығыз байланыста болатын орталығында (ядросында) органик. өмір
пайда болуы. Бүкіл органик. өмір өзінің әр алуан көрінісі арқылы
литосфераның бірнеше жүздеген метрінен бастап, 4 — 5 км тереңдікке дейін
(гипергенез қабатына дейін) және ауа ағындары арқылы стратосфераның төм.
қабатына (озоносфера қабатына дейін) дейін таралады. Құрлықтағы
Географиялық Қабықтың төм. шекарасы жер бетінен 30 — 40 км тереңдікте, ал
тау сілемдерінде 70 — 80 км тереңдікке жетеді. Дүниежүз. мұхиттардағы
Географиялық Қабықтың төм. шекарасы 5—8 км тереңдікте, яғни жер бетіне
жақын орналасқан. Географиялық қабықты түзуші компоненттерге (құрамдарына)
тау жыныстары, ауа массасы, топырақ жамылғысы, су көзі және биоценоздар,
полюстік ендіктердегі мұздықтар жатады; негізгі энергет. құраушыларына
гравитациялық энергия, планетаның ішкі (эндогенді) жылуы, Күннің сәулелі
(радиациялық) энергиясы және ғарыштық энергия жатады. Географиялық Қабықтың
негізгі ерекшелігі — оның біртұтастығы. Қабықтың құрамдас бөліктері
арасында үнемі зат пен энергияайналымы болатындықтан, біреуінің өзгеруі
міндетті түрде басқаларын да өзгеріске ұшыратады. Екінші ерекшелігі — зат
және сонымен байланысты энергия айналымы, табиғи процестер мен
құбылыстардың қайталанып отыруы. Мұнда айналымдардың күрделілігі әрқалай:
бірі мех. қозғалыстар (атмосфера циркуляциясы, теңіз ағындары), екіншісі,
заттың агрегаттық күйінің өзгеруі (жердегі ылғал айналымы), үшіншісі хим.
трансформация (биол. айналым). Айналымдар нәтижесінде Жер бетінде жыл
мезгілдері қайталанып отырады. Айналымдарды негізінен астрон. және геол.
факторлар тудырады. Біріне-бірі қарама-қайшы эндогендік және экзогендік
күштердің нәтижесінде Географиялық Қабық үнемі дамуда болады. Дамудың
нәтижесінде жер беті мен теңіз, мұхит түбі аумақтық жіктеуге ұшырайды.
Құрлықтағы жіктелудің салдарынан геогр. белдемдер пайда болады. Кеңістікте
геогр. құрылымның өзгеруінен ландшафттар мен геокешендер түзіледі.
Географиялық Қабық ұғымын алғаш рет 1910 ж. орыс метеорологы П.И. Броунов,
ал Г. қ. терминін 1932 ж. орыс географы, акад. А.А. Григорьев енгізді.
Жердің құрылымы және құрылысы жағынан ең күрделі бөлігі – оның географиялық
қабығы. Ол атмосфераның төменгі қабатын, литосфераның беткі қабатын, бүкіл
гидросфера мен биосфераны қамтиды. Олардың арасында зат және энергия
алмасуы тоқтаусыз жүріп жатады. Географиялық қабықтың қалыңдығы бірнеше
километр ғана болғанымен онда табиғи ландшафтының орасан кеңістіктік
дифференциясы байқалады. Олар арктикалық және антарктикалық мұзды шөлдер,
тундра, тайга, аралас және жалпақ жапырақты ормандар, орманды далалар,
далалар, шөлейттер, шөлдер, субтропиктік жерортатеңіздік ландшафтысы,
муссонды ормандар, саванналар, гилеялардан, т.б. тұрады. Таулы жерлерде
ландшафт түрлері биіктік белдеулік бойынша таралады. Жер бетінің 30%-ын
ормандар, 20%-ға жуығын саванналар мен сирек ормандар, 20%-ға жуығын шөлдер
мен шөлейттер, 10%-дан астамын мұздықтар және 10%-ға жуығын әр түрлі табиғи
ландшафтар, қалған 10%-ын жыртылған жерлер мен урбандалған аумақтар алып
жатыр.
Адамның пайда болуымен байланысты Жерде тіршіліктің саналық
формасы (ноосфера) қалыптасты. Нәтижесінде, адамзат табиғаттың барлық
құраушылары мен ландшафттарына антропогендік қысым түсіре бастады.
Адамның қоршаған ортаға экологиялық, экономикалық, т.б. әсерлері жылдан-
жылға ұлғайып, жаһандық сипат алуда.
Ядро шекарасында бойлық сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы 13,6
кмс-тен 8,1 кмс-ке дейін кемиді, субядро шегіне таяу 11,2 кмс-ке дейін
артады. Субядродағы сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы тұрақты.
Жердің физикалық қасиеттері мен температурасы тереңдеген сайын өзгереді.
Геосфераны құрайтын жыныстар үнемі қозғалыста болады және өзгеріп отырады,
бұл процесс, әсір
2. Құрлықтар мен мұхиттар құрылысының жалпы ерекшеліктерін сипаттаңыз.
Құрлықтар мен мұхиттардың физгеографиялық аудандастыруының негізгі
принциптеріне баға беріңіз.
Алғаш рет география ғылымына физгеорафиялық аудандастыру терминін енгізген
Г.И.Танфильев еді. Физикогеографические области Европейской России 1897.
Ол физгеографиялық аудандарды шаруашылықтық аудандарды жіктеудің негізі деп
түсінді. Осы кезеңнен бастап аудандастырудың теориялық және практикалық
мәселелеріне арналған ғылыми жұмыстар кеңінен өріс алды. Қазіргі кезеңде
бір-біріне ұқсас, ортақ ерекшеліктері көп болса да физгеографиялық
аудандастыруға берілген анықтамалар көп-ақ. Мәселен, аудандастыру кезінде
табиғи ортада объективті түрде өмір сүретін табиғи кешендерді тани білу,
анықтау және олардың жиынтығынан біртекті географиялық қабаттың
қалыптасатыны, яғни кешендердің ұқсастық және айырмашылық деңгейіне
байланысты жекелеген табиғи аймақтарды жіктеу. Сонымен қатар, кейбір
ғалымдар топтастыруды, картографиялық бейнелеуді, табиғи ресурстарды және
территориясының жіктелуіндегі айырмашылықтың себептерін де есепке алады.
Н.А.Гвоздецкий, А.А.Григорьев, Ф.Н.Мильков, В.Б.Сочава т.б. Ал енді
кейбіреулері физгеографиялық аудандастыруды табиғи ортаның әр алуандығын
танып білудегі әдңс деп түсінеді А.Д.Арманд, Т.П.Куприянова.
Дегенмен, физгеографиялық аудандастыру күрделі теориялық және
методикалық мәселелерді қамтитыны анық. Сонымен, физгеографиялық
аудандастыру дегеніміз объективті түрде өмір сүретін табиғи және өзгерген
географиялық кешендерді анықтау, картаға түсіру, жіктеу, олардың заттық
құрамымен, құрылымымен, байланысымен және олардың қалыптасуына әсер етуші
процестермен танысу. Нақтылы айтқанда аудандастырудың негізгі объектісі –
алып жатқан территориясы мен күрделілігі әртүрлі деңгейдегі жекелеген
кешендер: планетарлық, регионалдақ және топологиялық В.Б.Сочава бойынша.
Кейбір, ғылыми әдебиеттерде табиғи аудандастыру терминін
физгеографиялық аудандастыру терминінің синонимі ретінде қолданады, бірақ
бұл екі түсініктің ортасына теңдік белгісін қоюға болмайды. А.Е.Федина
Табиғи аудандастыру ұғымы кең мағынада қолданылады, өйткені ол
аудандастырудың барлық түрін: жеклеген компоненттерді де, физгеографиялық
кешендерді де қамтиды. Ал физгеографиялық аудандастыру, шын мәнісінде,
табиғи аудандастырудың бір бөлігі болса да жеке ғылыми бағыт деп
есептеледі. Өйткені ол табиғи ортаның жеке компонеттерімен емес кешендерді
зерттеумен айналасады.
Салалық табиғи аудандастырудың бірнеше түрлері бар: геоморфологиялық,
климаттық, геоботаникалық, зоогеографиялық т.б. Ал ландшафтану ғылымының
негізгі танып-білу объектісі комплекстік физгеографиялық немесе ландшафтық
аудандастыру, яғни регионалдық деңгейдегі нақтылы геосистемалар немесе
физгеографиялық аймақтар.
1. Зоналық принцип. Бұл принциптің негізін қалайтын географиялық қабаттағы
ең маңызды заңдылық – зоналық құрылым. Осы принципке жүгіне отырып
зерттеушілер картада физгеографиялық аудандардың зоналық кешендерін –
зоналарды, ал тауларда биіктік белдеулерді ажыратады.
2. Азоналдық принцип географиялық қабаттың дамуы мен жіктелуіндегі басқа
ерекшеліктерді ескереді, яғни физгеорафиялық кешендердің Жер бетінің,
әсіресе кез келген территорияның геологиялық-геоморфологиялық құрылымының
әсерінен өзгеруін. Физгеографиялық аудандастыру карталарында регионалдық
бірліктер - елдер, провинциялар, аудандар көрсетіледі, ал зоналық
бірліктер берілмейді.
3. Генетикалық принцип. Алғаш рет бүкіл территорияның және оның жекелеген
физгеографиялық бірліктерінің даму тарихын танып білуде қолданылатын
генетикалық принципті Н.А.Солцев пен И.В.Васильева ұсынды.
4. Зоналық-азональдық принцип нақтылы территориялардағы аудандастыру
жұмыстарында кеңінен қолданылады (Н.А.Гвоздецкий, А.Г.Исаченко,
Н.И.Михайлов, А.В.Чигаркин т.б.). Бұл принциптің негізі - регионалдық
деңгейдегі физгеографиялық бірліктердің пайда болуы мен жіктелуіне бірдей
уақытта зоналық және азональдық заңдылықтар әсерін тигізеді.
Комплекстік принцип. Бұл принципті алғаш рет Н.А.Гвоздецкий тұжырыдады да
соңғы уақыттарда физгеографиялық аудандастыруда кеңінен қолданылады.
Принциптің маңызы: физгеографиялық аудандастыруда территорияның шығу тегі,
физгеографиялық бірліктердің бөліну себептері, жағдайы генетикалық әдіс
есепке алынады.
3. Құрлықтар мен мұхиттардағы географиялық зоналылықтың айқындалуындағы
планетарлы, аймақтық және провинциалық ерекшеліктерін қарастырыңыз.
Физгеографиялық аудандастыру дегеніміз объективті түрде өмір сүретін табиғи
және өзгерген географиялық кешендерді анықтау, картаға түсіру, жіктеу,
олардың заттық құрамымен, құрылымымен, байланысымен және олардың
қалыптасуына әсер етуші процестермен танысу. Нақтылы айтқанда
аудандастырудың негізгі объектісі – алып жатқан территориясы мен
күрделілігі әртүрлі деңгейдегі жекелеген кешендер: планетарлық, регионалдақ
және топологиялық В.Б.Сочава бойынша.
Кейбір, ғылыми әдебиеттерде табиғи аудандастыру терминін
физгеографиялық аудандастыру терминінің синонимі ретінде қолданады, бірақ
бұл екі түсініктің ортасына теңдік белгісін қоюға болмайды. А.Е.Федина
Табиғи аудандастыру ұғымы кең мағынада қолданылады, өйткені ол
аудандастырудың барлық түрін: жеклеген компоненттерді де, физгеографиялық
кешендерді де қамтиды. Ал физгеографиялық аудандастыру, шын мәнісінде,
табиғи аудандастырудың бір бөлігі болса да жеке ғылыми бағыт деп
есептеледі. Өйткені ол табиғи ортаның жеке компонеттерімен емес кешендерді
зерттеумен айналасады.
Салалық табиғи аудандастырудың бірнеше түрлері бар: геоморфологиялық,
климаттық, геоботаникалық, зоогеографиялық т.б. Ал ландшафтану ғылымының
негізгі танып-білу объектісі комплекстік физгеографиялық немесе ландшафтық
аудандастыру, яғни регионалдық деңгейдегі нақтылы геосистемалар немесе
физгеографиялық аймақтар. Сонымен физгеографиялық аудандастыру мынадай
мәселелерді қамтиды:
1. Объективті түрде өмір сүретін жекелеген физгеорафиялық кешендерді
анықау;
2. Оларды картаға түсіріп, физгеографиялық аудандастырудың картасын
құрастыру;
3. Кешендердің заттық құрамымен танысу;
4. Кешендердің пайда болуы мен жіктелуіндегі физгеографиялық процестер
мен факторларды анықтау;
5. Оларды белгілі бір жүйеге келтіру;
6. Компоненттер мен кешендердің арасындағы система құрушы байланыстармен
танысып, оларды ажырата білу;
7. Кешендердің құрылымымен танысып, олардың моделін құрастыру;
8. Табиғи процестер мен адам әрекетінен кешендердің өзгеру деңгейін
көрсете білу;
9. Физгеографиялық аудандастыруда пайдаланылатын әдістерді өңдеу.
Жоғарыда атап өткен мәселелердің кез келгені ғылыми ізденістердің
объектісі бола алады.
Сонымен, аудандастыруды ландшафтар систематикасының бір түрі деп те
қарауға болады, өткені ол жіктеумен ұқсас. Олай дейтініміз бірінші және
екінші жағдайда да әңгіме топтастыру туралы болып отыр. Бірақ ландшафтарды
типологиялық топтастыруда біз олардың бір-бірінен алыс, жақын
орналасқанына, араларында территориялық байланыс бар ма, жоқ па қарамастан,
ең алдымен, олардың сапалық ұқсастығына көңіл бөлеміз. Ал, регионалдық
топтастыруда керісінше сапалық ұқсастығы емес, олардың территориясының
ортақтығына, генетикалық біртектілігіне назао аударамыз. Сондықтан,
физгеографиялық аймақтар картада бір контурмен беріліп, тұтас территорияны
қамтиды да өзіне сәйкес атау алады. Ал, жіктеуде бір топқа (тип, класс,
түр) территориясы бойынша бытырап орналасқан ландшафтар енеді де олардың
контурлары үзіліп беріледі. Сонымен, ландшафтарды жіктеуде олардың
әрқайсысының жекелеген ерекшеліктеріне емес ортақ белгілеріне көңіл
бөлінеді, ал аудандастыруда керісінше.
4. Евразия табиғатының ерекшеліктері – оның ауқымды көлемі мен Солтүстік
жартышардағы барлық географиялық ендік бойынша созылып жатуын
анықтаңыз.
Еуразия жерінің жартысына жуығын алып жатқан таулы аймақтарға биіктік
белдеулер тән болады. Таудың ең төменгі белдеуі тау орналасқан табиғат
зонасына сәйкес келеді. Биіктеген сайын ылғалдың артуына қарамастан, ауа
температурасы төмендеп тіршіліктің қарқынды дамуын тежейді. Сондықтан тау
ормандарындағы ағаштар онша биік болмайды, ал топырақ жамылғысы жұқарақ
келеді. Таулардың биік бөліктерінде қатал табиғат жағдайына бейімделген ірі
жыртқыштар мен тұяқты жануарлар сақталған. Олардың қатарына Тибет пен Памир
тауларын мекендейтін қодасты, Тянь Шань тауларындағы қар барысы мен ерекше
құс - ұларды, Азияның биік тауларында тіршілік ететін аюлар мен арқарларды
жатқызуға болады. Биіктік белдеулер Гималай мен Альпі тауларының оңтүстік
беткейлерінде айқын байқалады.Мысалы, жауын-шашын өте мол түсетін
Гималайдың оңтүстік беткейіндегі ең төменгі белдеу терая - өте батпақты
келеді. Мұнда бамбук, павльмалар мен майлы ағаш, лианалардан тұратын қалың
ну орманда буйволдар, жабайы пілдер мен қабылан, жолбарыстар мекендейді.
Биіктеген сайын климаттың өзгеруі әсерінен белдеулер ауысып отырады да,
4500-5000 м биіктікте мәңгі қар мен мұз белдеуі басталады. Гималай аса ірі
тау жүйесі болғандықтан оның беткейлеріндегі биіктік белдеулердің құрылымы
бір біріне мүлдем ұқсамайды.
5. Еуропа территориясының қалыптасу ерекшеліктері мен жер бедеріне баға
беріңіз. Еуропа платформасы мен оның бөліктері: Балтық қалқаны мен
плитасының қалыптасуын сипаттаңыз.
Континентті Еуразия плитасының құрылымы мен жыныстарының литологиялық
құрамының әртүрлігінен пайдалы қазбалары да алуан түрлі.
Көне Еуразия құрлығының ядросында пайдалы қазбалардың көп қоры
шоғырланған: архей мен протерозой тау жыныстарында темір, марганец және
хром рудалары (Скандинавия мен Үндістан) мен кейбір түрлі-түсті және сирек
кездесетін металдар (мыс, кобальт) жеткілікті. Үндістан платформасының
қойнауында алтын, алмаз және бағалы тастар көп. Көне кристалдық ядроның
кейбір жыныстарын әшекей заттар жасау үшін пайдаланады, мысалы, Балтық
қалқанындағы гранит.
Палеозой қатпарлы құрылымдары тараған аймақтар, әсіресе шетелдік
Еуразия түрлі-түсті және сирек кездесетін рудаларға өте бай (мысалы, мырыш,
қорғасын, сынап, уран, қалайы). Шөгінді жыныстарда мұнай мен газ, ал
Үндістан платформасында Гондвана сериясымен тас көмірдің кен орындары
байланысты. Ірі тас көмір кен орындарының таралуы да мысалы, Силез, Рур
және шетелдік Еуропаның басқа да көмір бассейндерінің, Солтүстік-Шығыс
Қытай кен орныдарының пайда болуы, палеозойлық тау алды иіндерімен
байланысты.
Еуразияның солтүстік-шығыс, оңтүстік-шығыс және оңтүстік бөлігі
мезозой мен кайнозой эраларында тау түзілу мен сығылу үрдістерінен өткен
жас құрлықты- мұхиттық жапсарлы белдеуге жатады. Олардың континенттік
бөлігі мен оған іргелес орналасқан мұхиттық қыртыстарының құрылымы
күрделілігімен және рельефінің алуандығымен ерекшеленеді.
Тибет тау жүйесі мен Қарақорым тауында да мезозой эрасының қарқынды
тау түзілу үрдістері көрініс тапқан. Бұл таулар Биік Азия деп аталатын Жер
бетіндегі ең биік таулардың қатарына жатады. Олардың құрылымында әртүрлі
жастағы қатпарлы кездеседі. Таулар антропоген кезінде және қазіргі кезде де
көтеріліп келеді. Мезозой эрасында қатпарланып көтерілген Үндіқытайдың
солтүстігі мен шығысы, Малакка түбегі кейінгі жас жарылымдардан аласарған
да, орнында биіктігі орташа қатпарлы-жақпарлы таулар пайда болған.
Мезозой жыныстары тараған аймақтар бүкіл Еуразия құрлығы арқылы
батысында Пиреней түбегінен оңтүстік-шығысында Үндіқытайға дейін созылып
жатқан Альпі-Гималай қатпарлы белдеуімен қосылып кетеді.
6. Еуропаның климат құрушы факторларын анықтаңыз. Маусымдық жыл бойынша
ауа массаларының циркуляциясы, климаттық белдеулер мен
климат типтеріне баға беріңіз.
Европаның негізгі бөлігі қоңыржай белдеуде орналасқан. Сондықтан бұл
белдеуде батыстан соғатын желдер басым, олар Солтүстік Атлантикадағы
Исландия циклоны мен Азор антициклонының әсерінен пайда болады. Атлант ау
массалары Батыс Европаның үстімен жиі қозғалып жылы және ылғалды климаттың
қалыптасуына ықпалын тигізеді. Оңтүстіктегі түбектер субтропикалық белдеуде
жатыр, жазда олар циркуляцияның тропиктік типінің әсеріне ұшырайды. Ал
Фенноскандияның солтүстігіне суық жыл мезгілінде арктикалық ауа массалары
келеді. Негізгі ылғалды Атлант ауа массалары Орталық Европаның
шұңқырларының үстінде қалыптасады. Шетелдік Европа климатының негізгі
ерекшеліктері: қыста – арктикалық массалар, жылы Гольфстрим ағысы, Исландия
минимумы әсер етеді. Ауаның циркуляциясында полярлық жоғарғы қысымды облысы
салқын арктикалық ауаны оңтүстікке апарып кей мезгілдерде олар Жерорта
теңізіне дейін жетеді. Орташа температура 0ᵒ̵тан төмен. Мұхит беті суық
мезгілде құрлықтан жылылау болып олардың үстінде төменгі атмосфералық қысым
орнайды. Солтүстік Атлантиканың шығыс бөлігінде бұл процесс айқын
байқалады, себебі мұнда Гольфстрим мен Солтүстік Атлант жылы ағыстарының
нәтижесінде Солтүстік Атлантиканың үстінде тұрақты және өте терең Исландия
депрессиясы қалыптасады. Азор антициклоны қыста оңтүстікке жылжып Европаның
климатына қыста үлкен әсер ете алмайды.
Суық материк үстіндегі ауа тығызданып, төмендейді. Соның нәтижесінде
атмосфераның жер бетіне жақын жатқан қабатында жоғарғы қысым облысы, ал
жоғарғы қабаттарда төменгі қысым облысы пайда болады. Ылғалды және жылы
Атлант ауа массалары мен континенттік суық ауа массаларының тоғысқан
жерінде поляр фронты пайда болады. Оның траекториясы Шотланд қыраты мен
оңтүстік Скандинавияның үстімен өтеді. Осы циклондар Европаға негізгі жылы
ауа массалары мен көп жауын-шашын алып келеді.
Жазда Исландия минимумы әлсіреп, мұхит үстінде жоғарғы қысым орталығы
қалыптасады да, Азор максимумы мен оңтүстік тропиктік ауа массаларының
әсері басым болады. Соған байланысты жер бедерінің макро- және мезо
құрылымы және жер бетіндегі мезо- және микро климаттың қалыптасуына негіз
болады. Шамадан тыс ылғалдылықтың мол болу жағдайы (2000 ммж астам)
Фенноскандияның оңтүстік-батысы, Пиреней тауының солтүстік-батысы, батыс
Динар тау сілемдерінде орманды ландшафт типтерінің қалыптасуына жағдай
туғызады. Шілде айының орташа температурасы Финляндияның оңтүстігінде
+17ᵒС, ал Норвегияның солтүстігінде +13ᵒС-ға тең. Европаның қалған
бөлігінде шілде изотермалары +17ᵒС(орталық Европаның солтүстігі)
+20ᵒС(Францияның оңтүстігі) және +22ᵒС-ға дейін Дунай жазықтары жетеді.
Батыс Европаның ең жылы аумағы – Жерорта теңіз жағалаулары. Шілде айының
орташа температурасы +23+26ᵒС. Жауын-шашынның негізгі бөлігі Жерорта теңізі
жағалауына қыс мезгілінде түседі, ал жазда бұл аудан атмосфералық
ылғалдылықтың жетіспеушілігіне ұшырайды.
Жауын-шашынның көп мөлшерін Скандинавия тауларының батыс макробеткейлері
мен Шотланд қыраты алады. Британь аралдарында жылдық жауын-шашынның мөлшері
жел жақ беткейінде 2500-4000мм аралығында түссе, желге қарсы беткейінде 500-
700мм түседі. Орталық аудандарында жылдық жауын-шашынның мөлшері мен
ылғалдануы рельефке немесе жер бедеріне байланысты.
Орта Европа жазығында 550-750мм, Орталық орташа тауларда 1000-2000мм
аралығында. Дунай бойы жазықтарында жауын-шашын мөлшері 5000мм жетсе,
төменгі Дунай жазығының шығысында 300мм-ге жетеді.
Оңтүстік Апенинде жауын-шашын мөлшері 1500-2000мм, Динар таулы үстіртінің
батысында 5000мм-ге дейін, ал Альпінің оңтүстік-шығыс беткейінде 4000мм-ге
дейін. Жазда Жерорта теңізі аймағында 1айдан 5айға дейін жауын-шашын
болмайды.
Жалпы шетелдік Европада мұхиттық климат түрлерінің дамуына: а) аумақтың
орографиясы, яғни бірінші кезекте батыс ауа массаларының ағынының жолында
тау тосқауылдарының жоқтығы(Скандинавия тауларынан басқа) теңіз ауасының
материк ішіне терең енуіне мүмкіндік береді; б) климаттың ылғалдылығы батыс
Европа аумағына терең еніп тұрған шығанақтар мен теңіздердің әсерінен
күшейеді. Ең құрғақ табиғат кешендері субтропикалық белдеу жағдайларында
дамыған. Ал Месетаның құрғақ далалы табиғи кешендері ылғалдылықтың
жетіспеуімен (300 ммж) сипатталады.
Жер үсті және жер асты суларының антропогендік әсерден өзгеруі. Ағын
суының қалыптасуына жер бедері мен климаттың әсері. Су шаруашылық балансы
табиғи кешен дамуының негізгі параметрін анықтайды.
Қазіргі кезде Шетелдік Европаның су қорының сапасы мен саны жағынан жойылу
мәселелері қарастырылады.
Климат типтері. Климаттық белдеулердің шекаралары рельефке байланысты анық
білінбейді.
Арктикалық белдеуде(Шпицберген архиппелагы) жыл бойы суық арктикалық
ауа массалары басым болады, ауаның температурасы өте төмен.
Исландия мен Скандинавияның қиыр солтүстігі субарктикалық белдеуде
орналасқан.
Мұхит ауа массаларының басым болуына байланысты бұл аудандардың
климаты қыста жылы және өте ылғалды, жазда салқын және ылғалды болады.
Қоңыржай белдеуде Европаның негізгі бөлігі орналасқан.
Қоңыржай белдеу екі бөліктен құралған:
1. Солтүстік бореальді(жазы салқын, қысы қатал)
2. Оңтүстік суббореальді(жазы жылы, қысы жұмсақ)
Атмосфералық ылғалдану дәрежесінің әртүрлілігі әр белдеу бөлігінде
(подпояс) теңіздік, ауыспалы және континенталды климат типтерін бөлуге
мүмкіндік береді.
Субтропикалық белдеуде Жерорта теңіздік Европа орналасқан. Ауа
массаларының мезгіл бойынша ауысуы байқалады, қыста мұнда қоңыржай ауаның
батыс желі басым, ал жазда тропиктік антициклон тұрады. Осының нәтижесінде
Жерорта теңіздік Европада құрғақ және ыстық, жазы жылы және өте ылғалды қыс
болады. Теңіздік және континенталды климат типтерінің айырмашылығы кез
келген түбекте жергілікті жердің батыс циклондық ауа ағынына орналасуына
байланысты көрінеді.
7. Өзендер жүйесінің қалыптасуына жер бедері мен климаттың әсерін
сипаттаңыз. Су ресурстары. Су ресурстарын шаруашылықта пайдалануына
баға беріңіз.
Өзендердің көбеюінің гидрологиялық режимі жауын-шашынның жаңбыр түріндегі
мөлшеріне және олардың жаууының маусымдық айқын бөлінуіне байланысты.
Экваторлық аудандар мен қиыр оңтүстік-батысқа ғана жауын–шашынның біркелкі
түсуіне байланысты бірқалыпты режим тән.Оңтүстік Американың жер бедеріне
биіктердің сан алуан түрлілігі және ең үлкен ойпатты жазықтар биік тау
жоталарымен іргелес жату тән болады. Бұл ірі, әрі күрделі өзен торларының
қалыптасуына қолайлы жағдай жасайды.Кейбір өзен салалары, батпақты
жыныстарды шайып, өте лайлы сулы болады (ақ өзендер), басқалары мөлдір
сулы, ал органикалық қосылыстардың ерітінділері күңгүрт түсті (қараң
өзендер) болады.Өзендердің қоректенуі.Өзендер қоректенуінің
негізінен 4 көзі бар: жауын , қор, мұздық, жер асты. Қандайда
болмасын қоректенуді көзінің рольі олардың уақыт ішіндегі ұштасуы
мен бөлінуі негізінен алғанда климат жағдайларына тәуелді. Мысалы:
ыстық климатты жерлерде қормен қоректену болмайды, тереңде жатқан
груит суларыда өзенді қоректендірмейді, қоректенудің бір ден -бір
көзі жаңбыр суы. Суық климаты елдерде өзенді қоректендіруде жазда
қор суының , ал қыста жер асты суларының маңызы зор. Қоңыржай климатта
қоректенудің әр түрлі көздері ұштасып келеді.Қоректенуге қарай өзендегі
судың мөлшері өзгеріп отырады. Бұл өзгерістер өзен деңгейінің ауытқуларынан
байқалады. Қоректенуде ері ген қар суы маңызды роль қоңыр жай – суық климат
өзендерінің режим інде 4 фаза немесе гидрологиялық маусым: Көктемгі су
тасу, жазғы межень, к‰згі тасќын мен ќысќы межень болып бµлінеді.
Жер шарының су қабығы – Дүние жүзілік мұхит деп аталатын біртұтас бет. Оның
ауданы 361,3 млн км2 (жер бетінің 71%), орташа тереңдігі 3,7 км, көлемі – 1
370 000 000 км3 (гидросфера көлемінің 94%). Жердің беті бойынша Мұхиттың
суын біркелкі етіп жайғанда оны 2700 метрдей қалыңдықпен бүркеген болар
еді. Жердің көлемімен салыстырғанда бұл қабат мардымсыз, аз, бірақ
географиялық қабықшадағы əртүрлі үрдістер үшін маңызы орасан зор. Құрлықтар
мен мұхиттар жер бетінде біркелкі таралмаған. Оңтүстік жарты шар мұхитты –
оның ауданының 81%-ын, солтүстік жарты шардың 61%-ын алып жатыр.
Планетамызда құрлықтар мен мұхиттардың біркелкі таралмауы Жер бетінің
табиғи ерекшеліктерінің қалыптасуындағы негізгі фактор болып есептеледі.
Шартты түрде Дүние жүзілік мұхит бір-бірінен оқшауланған, жеке бөліктерден
– мұхиттардан – тұрады. Алғаш рет Дүние жүзілік мұхитты жекелеген
бөліктерге жіктеуді 1650 ж. Голландия ғалымы Б.Варениус өткізген. Ол Дүние
жүзілік мұхитты бес бөлікке бөлген: Солтүстік мұзды мұхит, Атлант, Тынық,
Үнді жəне Оңтүстік мұхит. Кейбер шетелдік географтар осы уақытқа дейін осы
классификацияны пайдаланады. Үнді, Атлант жəне Тынық мұхиттардың оңтүстік
бөлігінің физикалық, химиялық, биологиялық жəне динамикалық қасиеттеріне
байланысты Оңтүстік мұхиттың бар екендігін ТМД ғалымдары да мойындайды,
бірақ оның шекарасының айқын анықталмауы мен зерттелмегендігінен қазіргі
мұхиттар классификациясында Оңтүстік мұхит бөлінбеген. Сондықтан жер
шарында төрт мұхит бөлінеді.
Өзендер мен көлдер – адам баласы көне заманнан түрлі мақсаттарда: кеме
шаруашылығында, тұщы сумен жабдықтауда, ағаш ағызуда т.б. пайдаланып келген
аса маңызды табиғат ресурстарының бірі. Құрлық бетіндегі су бірліктері
(өзен, көл, мұхит, теңіз) су қалыптасатын территорияның жер бедерінің,
топырағы мен тау жыныстарының нəтижесі бола отырып əрқайсысының сумен
қоректену жəне су жинау алабы (бассейні) болады. Су алаптары бір-бірінен
жер бетінің биігірек нүктелері (өздері орналасқан территорияның) – су
айрықтық жазықтар арқылы бөлініп жатады. Жер бетіндегі негізгі су айрықтық
жазық Жер
8. Арктикалық шөл, тундра, субарктикалық шалғындар, тайга, аралас және
жалпақ жапырақты ормандар, дала және орманды дала ландшафттарының
сипаттамасына шолу жасаңыз.
Еуразияның көпшілік бөлігі флорасы мен фаунасының құрамы жөнінен Голарктика
облысына жатады. Оңтүстігі Палеотропика флоралық және Үнді-Малай фауналық
облыстарына кіреді. Топырақты-өсімдікті жамылғысы мен жануарлар дүниесі,
негізінен, 2 бағытта — ендік бойынша және мұхит жағалауынан құрлықтың ішіне
қарай өзгереді, тауларда олар биіктік бойынша таралған. Арктикалық белдеу —
арктикалық шөл белдемінен тұрады. Субарктикалық белдеуде тундра мен орманды
тундра белдемдері өтеді. Қоңыржай белдеудің континенттік бөлігінде
белдемдер ендікті бойлай орналасқан. Олар: тайга, аралас орман, жалпақ
жапырақты орман, орманды дала, дала, шөлейт белдемдер. Мұхиттарға жақын
бөлігінде олардың шекаралары ендіктен біраз ауытқиды. Қоңыржай белдеудің
оңтүстік шетінде жазықтық белдемдер батыстан шығысқа қарай алмасып отырады.
Атлант мұхиты маңында орман, Карпат таулары маңында орманды дала, Шығыс
Еуропа жазығының оңтүстігінде дала мен шөлейт, Қазақстан мен Орталық Азияда
шөлейт пен шөл, Моңғолияда дала мен орманды дала, Манчжурия мен Жапонияның
солтүстігінде қайтадан орман белдемдері орын алған. Белдемдер субтропиктік
белдеуде де батыстан шығысқа қарай алмасады (Жерортатеңіздік қатты
жапырақты ормандар мен бұталар, Кавказ сырты мен Кіші Азияның субтропиктік
далалары мен шөлейттері, Иран таулы қыраты және Орталық Азияның
оңтүстігінің субтропиктік шөлдері). Бұл белдеудегі құрлықтың ішкі бөлігінде
шөлейт, Памир мен Тибет тау қыраттарында биік тау шөлі таралған. Тропиктік
белдеуге жататын Араб түбегі, Месопотамия және Инд өзенінің алабында
тропиктік шөлейт пен шөл орын алады. Шығысындағы тропиктік ендіктерден
солтүстік субэкваторлық белдеу өтеді (ауыспалы ылғалды субэкваторлық
ормандар мен саванна белдемдері). Экваторлық белдеу Малакка түбегі мен
Филиппин аралдарының оңтүстігін, Цейлонның оңтүстік-батысын, Үлкен Зонд
аралдарын қамтиды (мұнда ылғалды экваторлық орман — гилея таралған). Кіші
Зонд аралдарын оңтүстік экваторлық белдеудің ормандары мен саванналары алып
жатады. Топырақ және өсімдік жамылғысы, жануарлардың белдемдік таралуына
таулар күрделі өзгеріс енгізеді. Еуразияның қоңыржай белдеуінің ішкі үлкен
бөлігін қамтитын тау жүйелерінде ендік белдемдік биіктік белдеулердің
құрамына кіреді. Құрлықтың жеке бөліктерінің табиғат жағдайлары адамның
шаруашылық әрекетінің нәтижесінде әр түрлі дәрежеде өзгерген. Бір жағынан,
қалалар мен өнеркәсіп көп шоғырланған (Батыс Еуропа), екінші жағынан,
егіншілікке ертеден пайдаланылып келе жатқан, әрі ауыл халқы тығыз
қоныстанған (Шығыс, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азия) аудандар өзінің
табиғи қалпынан мүлде айырылған. Ондай жерлерде антропогендік ландшафт
қалыптасқан. Оған керісінше, Орталық Азия мен Тибеттің шөлдік таулы
үстірттері, экватор маңындағы ылғалды орман жауып жатқан кейбір аралдардың
табиғаты алғашқы қалпынан өзгермеген. Морфотектоник. құрылымның бірлігіне,
жаңа тектоникалық қозғалыстардың ұқсастығына, климат түзуші факторлардың
және климатының ерекшеліктеріне, табиғат белдемдерінің жиынтығына
байланысты Еуразияны мынадай ірі табиғи аумақтық кешендерге бөлуге болады:
Арктиканың Еуразияға қарасты бөлігі — Батыс Еуропа, Шығыс Еуропа, Солтүстік
Азия, Жерорта теңізі маңы және Алдыңғы Азия таулы қыраттары, Оңтүстік-батыс
Азия, Орталық Азия, Биік Азия, Шығыс Азия, Оңтүстік Азия және Оңтүстік-
Шығыс Азия.
Орографиялық құрылымы жағынан күрделі және әртүрлі ландшафттық зоналардың
қиылысқан орталығында орналасқан таулы системалардың биіктік белдеулері
күрделі, дегенмен мұндай жағдайда да бір ландшафттық зонаға сәйкес келетін
биіктік белдеулер спектрін анықтауға болады. Мысалы, Кавказ тауларында 6-7
негізгі биіктік белдеулерді бөлуге болады.
Климаттың континентальдығына, ылғалдың режимі мен қарқындылығына байланысты
әрбір физгеографиялық сектордағы биіктік белдеулердің өзіне тән
ерекшеліктері бар. Мысалы, мұхит маңына жақын орналасқан секторларға альпі
шалғынды белдеуі тән, ал континенталды аймақтарда оның орнына таулы тундра
белдеуі қалыптасады. Керісінше таулы далалық белдеу тек континентальдық
секторларда қалыптасады. Әсіресе төменгі ендіктерде орналасқан секторларда
биіктік белдеулердің толық жиынтығы қалыптасып, біртіндеп жоғарғы
ендіктерге жылжыған сайын төменгі белдеулер жоғалып, белдеулердің
шекаралары төмендейді, мысалы, Қиыр Шығыстың жалпақ жапырақты зонасында
орналасқан Сихоте-Алинь тауының оңтүстік бөлігінде 500 м дейін жалпақ
жапырақты орман, аралас орман 800—900 м , таулы қылқан жапырақты тайга 1300-
1500 м, ал ең жоғарғы биіктіктерінде таулы тундра мен тас қайыңнан тұратын
сирек орман белдеулері орын алған. Ал таулы қыраттың орталық бөлігінде (470
с.е. шығыс беткей) төменгі белдеу жоғалып, биіктік белдеу қатары аралас
орман белдеуінен басталады. Сихотэ-Алиннің солтүстігінде белдеулер – таулы
қылқан жапырақты тайгадан басталады. Ал Камчаткада жоғарыда аталған
белдеулердің үшеуі де жоғалып, биіктік белдеудің “1-қабаты” тас қайыңды
белдеуден басталса, оның солтүстік бөлігінде биіктік белдеу негізі –
төсеніш бұтадан басталады, жалпақ жапырақты орман зонасында бұл белдеу
таудың ең жоғарғы ярустарына сәйкес.
9. Табиғи ландшафттардың антропогендік модификациясын сипаттаңыз,
жерді пайдаланудың жағымды, жағымсыз салдарына баға
беріңіз.Ф.Н.Мильков басқарған Воронеж университеті ғалымдарының
еңбектері антропогендік ландшафтар модификациясын картаға түсіру мен
оны жіктеуге бағытталған.Қазақстан территориясы бойынша геожүйелердің
табиғи даму тенденциясына техногенез факторларының әсер ету ерекшелігі
мен оның салдарына талдау жасап, табиғи ландшафтарды тиімді пайдалану
мен оның экологиялық ахуалын жақсарту шараларына арналған ғылыми,
комплекстік еңбектер жоқтың қасы.
А.И.Перельманның антропогендік ландшафтарды белгілі бір жүйеге келтіруде
пайдаланған геохимиялық принципі материяның қозғалыс формасына негізделді
және ландшафтардың дамуын төмендегідей кезеңдерге жіктеді: абиогенді (тек
механикалық және физикалық - химиялық миграция), биогендік (биологиялық
миграция қосылады), техногендік (техногендік миграция қосылады). Біздің
түсінігімізше техногендік комплекстердің пайда болуы ең алдымен техногендік
заттардың шоғырлану қарқындылығына, яғни техногендік миграция көлеміне
байланысты; кейіннен ландшафт шеңберіндегі техногендік заттардың
миграциялық сипаты зоналық және региональдық факторларға, әсіресе
техногендік, механикалық және биологиялық миграциялардың қарқындылығының
қарым - қатынасына тікелей байланысты.
Ландшафттардың антропогендік модификациясы террасты тау беткейлерінде жиі
орын алады. Осы себептерге байланысты биота мен геома элементтерінің
10. Азияның геологиялық құрылымы мен дамуы және жер бедеріне сипаттама
беріңіз. Аравия, Үндістан, Қытай, Сібір платформалары, олардың даму
тарихы, тектоникалық белсенділігін көрсетіңіз.
Берілген аймақ екі климаттық белдеуді (тропиктік және субэкваторлық)
қамтып, екі орогенезде (докембрийде) - Үндістан платформасы мен альпілік -
Гималай тауы мен Үнді-Ганг жазығының тау аралық ойысында қалыптасқан. Аймақ
ландшафттарының дамуы мен дифференциациясына мынадай табиғат факторлары:
ылғалды муссонды климаттың континентальды климатқа ауысуы; ауа ағымына
Гималай тауының орографиялық кедергісі; көне-вулканды, сулы эрозиялы,
криогенді және батыстағы-дефляциялық процестер әсерін тигізеді.
Биотасының реликтілігі жағынан Үндістан түбегі ерекше аймақ түзеді. Басымды
биоталар (жерортатеңіздіктен азиаттық, тропиктік және субэкваторлық)
әртүрлі генезиске ие. Топырақ пен өсімдіктер жамылғысының барлық
элементтері жауын-шашынның түсу мөлшері мен режиміне бағына отырып табиғат
комплекстерінің құрғақ саванналы түрінен ылғалды саванна құрылысына
ауысады, яғни алғашында желге қарсы тау беткейлерінің субэкваторлық
ормандар сипатынан мәңгі жасыл субэкваторлық ормандардың муссонды типіне
ұласады. Міне, осы зоналы табиғат кешендерінің даму жағдайы 500-800 мм-ден
(саваннада) 1000-2500 мм дейінгі (ормандарда) жауын-шашынның алмасуымен
сипатталады. Табиғат комплекстерінің кеңістікте таралу сипаты биіктік
белдеуге де, яғни оның қалыптасуы - беткей экспозициясына, абсолюттік және
салыстырмалы биіктігіне, ылғал әкелетін басым желдердің бағытына
байланысты.
Гималай тауы төмендегідей физико-географиялық облыстарға бөлінеді: Шығыс,
Орталық және Батыс Гималай. Бұлардың әрқайсысы жеке тау бөктерінен (Сивалик
атты), Үлкен және Кіші тау үстірттерінен тұрады.
Гималай жүйесі Тетистің геосинклинальдық бассейнінен Оңтүстік Еуропа және
Батыс Азия тауларымен бір мезгілде пайда болған. Оның қалыптасуы оргенездің
үш негізгі фазасы кезінде, олигоценде ежелгі кристалдық ядро мен тұнба
жыныстардан тұратын орталық зона пайда болған кезде, миоценде және
антропогеннің басында өткен. Гималайдың көтерілулері қазіргі уақытта да
аяқталған жоқ, бұл туралы біршама жиі жерсілкінулер және ерте төрттік
шөгінділерінің теңіз деңгейінен жоғары жатқан орны куә бола алады.
Таулардың құрылысында архейден төрттік дәуірге дейінгі әртүрлі жастағы
кристалдық, метаморфтық, шөгінді және фулкандық жыныстар қалыптасады. Олар
орталық бөліктерінде қуатты жоғарғы ығысулар мен жырылулардың нәтижесінде
күрделенген күшті қатпарларға жинақталған. Гималайдың геологиялық
құрылысының ерекшелігі – Үнді платформасының комплекстеріне ұқсайтын
кембрийге дейінгі жыныстардың басым келуі, геосинклинальдық типтегі
теңіздік қалың шөгінділердің өте аз таралуы, неоген-антропоген кезінде
тектоникалық жандануға ұшыраған Үнді платформасы шетінің орнында пайда
болған тау жүйесі деп қарауға негіз береді.
Гималай – Азияның аса ірі климат айрығы. Одан солтүстікке қарай қоңыржай
ендіктің континенттік ауасы, оңтүстікке қарай тропиктік ауа массалары басым
келеді. Гималайдан оңтүстікке қарай муссондық циркуляция, ал солтүстікке
қарай шұғыл континенттік жағдайлар қалыптасады. Сондықтан Гималайдың
солтүстік және оңтүстік беткейлерінің климаты әртүрлі болып келеді.
Үнді-Ганг ойпаты азияның аса зор аллювиалды жазықтарының бірі болып
саналады. Бенгал шығанағының жағалауынан Аравия теңізіне дейінгі ұзындығы
3000км, ал ені 250-300км-ге созылып жатыр. Ойпаттың солтүстік пен батыс
шекарасын Гималай мен Белуджистан таулары түзеді, оңтүстікте Үндістан
түбегінің таулы үстірті бой көтеріп тұр.
Кайнозой бойы қалыптасқан теңіз бассейні таудан келген шөгінділермен толды.
Бұл толу теңіз түбінің шөгуімен қатар жүрді, сондықтан ойпатты бұзатын
ежелгі аллювиалды қабаттардың қалыңдығы 2500м-ге жетеді. Олар негізінен
таудан өзен сағаларына қарай барған сайын жұқара беретін құм саз
шөгінділерінен тұрады. Өзен аңғарлары ежелгі аллювиалды қабаттарына тіліп
түскен және жыл сайын өзендер жайылғанда жиналған қазіргі аллювиалды
материалдарға толған.
Үнді-Ганг ойпаты қазіргі кездегі ландшафт құрушы факторларына қарай екі
физико-географиялық облысқа бөлінеді: Үнді, Ганг ойпаттары және Тар шөлі.
Үндістан түбегіне Батыс және Шығыс Гаты таулары, Декан таулы үстірті және
Цейлон аралы кіреді. Физико-географиялық аудан болып Майсор таулы үстірті,
Чхота-Нагпур таулы үстірті, Нилгир, Ангималай, Кардамонов, Шығыс-Гат, Таулы-
Малабар, Құмды-Коромандель, Солтүстік-жазықты Цейлон, Оңтүстік-Цейлон
жатады.Үндістан территориясының үлкен бөлігі жер бетіне шығып жатқан
кейінгі қозғалыстармен ыдыраған және эрозиямен тілімделген пенепленденген
үстірт түзеді. Өзен аңғарлары үстіртті беткейлері тік, жиі сатылы және беті
белесті келетін жекелеген учаскелерді бөліп тұрады. Шығыста ежелгі
тектоникалық депрессияларда тас көмірдің аса бай қоры бар, жасы пермь
карбоннан бор дәуіріне дейінгі Гондван Сериясы деп аталатын континенттік
және лагуналық шөгінділердің қалың қабаттары жатыр. Үндістанның солтүстік
батыс бөлігін мезозойдың аяғы мен кацнозойдың басында шығып төгілген
базальттық қабаттар жапқан. Бұл лавалар тік кемерлермен шектелетін төрткүл
үстірттер түзеп, үлкен кеңістікте таралып жатыр. Үндістанның климаты
құрғақтау, бірақ төменгі Үнді бассейніне қарағанда ылғалды болып келеді.
Облыстың барлық аймақтарына дерлік оңтүстік батыс муссонның әсері
11. Шетелдік Азияның климат құрушы факторлары мен ішкі суларын
қарастырыңыз.
Шетелдік Азияның территориясында ендік зоналықтың қалыптасуы азональді
факторлармен және климатпен байланысты. Климат белдеуінің және табиғи
зоналардың шегі орографиялықбарьер арқылы өтеді. Парапамиз, Гиндукуш,
Гималай, Тавр, Понт тауларының су айрығы екі табиғи зонаның шегі болып
табылады (субтропикалық сирек ормандар, саванналар және құрғақ дала (Тавр,
Понт және т.б.), шөлейт және тропикалық ормандар (Сүлеймен тауы, Кухруд
және т.б.). Осындай биік таулы табиғи комплекс биік белдеулермен анықталады
да төменгі белдеулерде зоналық сипатқа ие болады. Басымды табиғи
кешендерінің қалыптасуы ылғалдылықтың шамадан тыс көп және аз болуына
байланысты.
Шетелдік Азияның Шығыс Азия немесе Қиыр Шығыс аймағы Шығыс Қытай, Солтүстік-
шығыс Қытай, Корей түбегі және Жапон аралдарын қамтиды. Осы физико-
географиялық аймақты біріктіретін табиғаттың белгісіне - материктің шығыс
бөлігіндегі географиялық орны, табиғи кешендердің дамуы мен қалыптасуы,
муссондық циркуляция мен арктикалық ауа ағымының әсері, қыс мезгіліндегі
Азия антициклоны мен Алеут минимумының әсерлері жатады.
Шығыс Қытайдың бөлінуі:
1. Ұлы Қытай жазығы (Шығыс және Батыс ауданы).
2. Шаньдунь таулы массиві.
3. Оңтүстік Қытай таулары (Оңтүстік Қытай және Примор).
4. Сычуань қазаншұңқыры (Қызыл бассейн).
5. Циньлинь (Солтүстік Циньлинь, Оңтүстік Циньлинь).
6. Жайылмалы-Синзян (ылғалды тропикалық)
7. Оңтүстік-батыс таулы қыраты (Гуйчысоу үстірті, карсты Юньнань)
8. Тайвань аралы (шығыс-таулы және батыс жазықты).
9. Жапон аралдары (Солтүстік Жапон, Рюкю).
Шығыс Қытай - бұл кең аймақ Янцзы және Хуанхэ өзендерінің бассейнінде 18
және 410 с.е. орналасқан. Шығыс Қытайдың жер бедеріне орташа биіктіктегі
және үлкен ойпаңдары бар аласа эпиплатформалық таулар тән. Олар ежелгі
массивтерде құрылған және аймақ аккумулятивті жазықтар мен жақпарлы-
қатпарлы жартастармен де сипатталады. Таулар ұзақ континентальды
режимдердің жүргенін байқатады (үгіліп, жазықтанған төбелердің кең таралуы)
және неотектоникалық қозғалыстар, бастысы вертикальды (жоғары қарай)
көтерілулер мен опырылулар, жас бедерлердің түзілуі, жанартаулардың
атқылауы (вулканизм) мен мұз басу процестерінің болғаны анық. Ең ерекше
байқалатыны Цинлинь жотасы (биіктігі 400 м астам) – ол маңызды климаттық
және ландшафттық ерекше жер, негізі Хуанхэ мен Янцзы өзен бассейндерінің
суайрығында орналасқан. Осы Цинлиньнен оңтүстікке қарай аласа және орта
таулардың Наньлин деп аталатын лабиринт жалғасады. Аймақтан оңт.батысқа
қарай Гуйчжоу және одан биігірек саты – Юньнан тау үстірті орналасқан.
Соңғысы кристалды әктастардан құралады және тропикалық карсттың кең
таралуымен сипатталады. Енді солтүстікке қарай үш ждағы аласа таулармен
қоршалған, шығысқа қарай ашылатын Ұлы Қытай жазығы орналасқан. Ол жас
аккумулятивті жазық болып есептеледі, қалыптасуы неоген кезінде Қытай
платформасы кең синеклезасының Хуанхэ өзенінің аллювиалды шөгінділерімен
толуымен пайда болады. Оңтүстікке қарай Янцы өзені ойпатының орта және
төменгі ағысында Ұлы Қытай жазығынан бөлінген, денудацияланған, бірақ
тамаша бейнелі Шаньдунь массиві орналасады. Янцзы ойпатының тағы бір
керемет ерекшелігі мұнда тектоникалық көлдердің көп таралуы, мысалған
Дунтинху мен Поянху. Сонымен қоса ұсақ, батпақтармен қоршалған көлдер бар.
Янцзы өзенінің орта ағысында Қызыл бассейн мен Сычуань қазаншұңқыры
орнласады. Бұл бассейнің атауы оның түбіне қызыл іріконтинентті
шөгінділердің жиналып қабать түзуіне байланысты аталған. Қызыл бассейн мен
Хуанхэ, Янзы, Сицзян ойпаттары ҚХР-дің тығыз қонытанған және жан-жақты
игерілген аймағы болып табылады.
Шығыс Қытай үш клитматтық белдеуде орналасқанмен (көп бөлігі
субтропикалық белдеуде, Ұлы Қытай жазығының солт. Бөлігі – қоңыржай
белдеуде, Оңт Қытай жағалауы – тропикалық белдеуде), жалпы муссонды климат
тән. Жауын шашынның 70%-ы жазда түседі. Бірақ Янцзы аңғарының аймағында
жаңбыр қыста көп жауады, себебі бұл тынықмұхиттық теңіздік және континеттік
ауа массаларының өзара әсерінен фронтта циклондық климат орнайды. Климаттық
ерекшеліктер қысқы температуары көрсеткіштерінің айырманһшылығымен
есептеледі. Қаңтар айында солтүстіктегі температура теріс (-40), оңтүстікте
осы уақытта +180 болады. жалпы аймақтың климаттық ерекшеліктері қыста
территорияның ендігіне тәуелділікте болса, жазда оның ұзақтығымен
ерекшеленеді. Жалпы мұхит жағалауынан алыстаған сайын батысқа қарай жазғы
температура өсіп, жауын шашын көлемі азая түседі.
12. Азияның аса ылғалды және қуаңды облыстарына сипаттама беріңіз.
Оңтүстік-Шығыс Азияның батыс бөлігі шығысына қарағанда ылғалды. Сондықтан
да, Батыс-Бирманның жел жақ беткейі, Аннам, Кардаманов және басқа да
таулары жақсы ылғалданған (жылына 2000 мм), ландшафттарында мәңгі жасыл,
муссонды және күлгінденген латериттерде өсетін эпифиттер мен лиан
өсімдіктеріне бай субэкваторлы ормандар дамыған. Жел жақ беткейлерінің
ылғалдылығы аз (жылына 1000-1500 мм), қызғылт топырақта өсетін қарағай мен
еменді ормандар қалыптасқан.
Үндіқытай түбегінің орталық бөлігінде саванналы ландшафттың қалыптасуы. Ең
құрғақ өңірлерінде жылына 500-ден 700 мм дейін жауын-шашын мөлшері түседі
(Корат қазан шұңқыры, қыратты Шань ойысы және т.б.). Бұл өңірдің табиғат
кешендері қызыл-құба топырақтан тұратын шөлейттенген саванналар. Камбоджы,
Меконг-Менам жазықтарының біршама ылғалды территорияларының (жылына 800 мм-
ге жуық) табиғат кешендері қызғылт топырақтағы муссонды-сирек бұталы
ормандардан тұратын ылғалды саванна өңірін құрайды. Муссонды мәңгі жасыл
субэкваторлық ормандардан тұратын әдетте, табиғат кешендері қызғылт
топырақта қалыптасқан қарағайлы орманға ауысатын тау беткейлерінде дамиды.
Мұндай ландшафттарда Үндіқытай түбегінің ішкі қатпарлы-жақпарлы таулары мен
тау қыраттарында қалыптасқан.
Оңтүстік-Шығыс Азия ландшафттарының континентальды және аралды
ландшафттарға бөлінуі географиялық орнына байланысты. Аралды ландшафттардың
орны және олардың экваторлық белдеу бойында таралуы ландшафттардың
биотикалық факторда қалыптасуын анықтайды.
Иравади, Меконг, Менам, Сонг-кой өзендер бассейндерінің ауқымды
территорияларындағы құнарлы аллювиальды жазықтарда ландшафттар
дифференциациясының антропогендік факторлары басты роль атқарады. Қазіргі
кезде бұл аймақта табиғат кешендерінің жеке тоғайлармен және банан,
апельсин, кофе, гевеи плантацияларынан тұратын табиғат кешендерінің
антропогендік саванналары дамыған.
Ландшафттардың антропогендік модификациясы террасты тау беткейлерінде жиі
орын алады. Осы себептерге байланысты биота мен геома элементтерінің
өзгеруінен климат жағдайы да өзгереді. Соңғы жылдары нөсерлі-тайфунды және
басқа да апат түрлері ұлғаюда.
Үлкен және Кіші Зонд, Молук және Филиппин аралдарынан тұратын Малай
архипелагының ландшафттары муссонды циркуляцияның экваторлық бойы
жағдайында дамиды. Жауын-шашын конвективті, циклонды және өтпелі
орографиялық түрінде түседі. Жауын-шашын түсу мөлшері жазық өңірде жылына
2000 мм-ден, ал таулы аймақтарда жылына 5000 мм-ге дейін түрленіп отырады.
1500 м биіктікке дейін өсімдіктердің гилейлі түрі басым болса, ал құрғақ
өңір мен қазан шұңқырларда муссонды жапырақты ормандар мен саванналар
кездеседі.
13. Солтүстік Шығыс Сібір мен Батыс және Орталық Азия шөлді аймақтарындағы
көлдердің шоғырлану себептеріне баға беріңіз.
Солтүстік Шығыс Сібір көлдері солтүстіктегі жазықтарда, өзендердің
бассейндерінде орналасқан. Мұндағы көлдердің көптеп шоғырлануының себебі
(бірнеше ондаған мың көлдер бар) ойпатты жер бедерінің аз қиылысуымен, су
ағып кету жолының қиындығы, мәңгі тоңның таралуымен түсіндіріледі. Көбіне
көлдер термокарсты шұңқырлар мен төмен орналасқан өзен алқабында кездеседі.
Олардың ерекшелігі, аумағы кішігірім, жағалауы жайпақ, тереңдігі 4-7 м
болып келеді. 7-8 ай бойы көлдер мұз жамылғысы басып, қыстың ортасында
көлдің түбіне дейін қатып қалады.
Батыс және Орталық Азияның көлдері біркелкі таралмаған, олардың ерекшелігі,
негізінен таулы аймақтарда орналасуымен айқындалады. Тянь-Шаньның
солтүстігінде аса ірі көлдердің бірі ретінде Ыстықкөлді атауға болады.
Көптеген көлдер таудағы опырылып құлау нәтижесінде түзілген. Мысалы, Памир
тауларындағы Сарез көлі, Гиссар-Алайдағы Искандеркол т.б. 80-ге жуық көлдер
биік таулы өңірде, өзен алаптарында, су айдыны түзілуіне қолайлы таяз
трогтар бойында кездеседі. Әдетте, мұндай көлдер көлемі шағын болып келеді.
Биіктігі төмендеген сайын көлдер саны да азаяды, мысалы, теңіз деңгейінен
2000-3000 м биіктікте шамамен 50-ге жуық көлдер орналасса, 1000-2000 м
биіктікте бар болғаны 10 көл кездеседі. Төменгі белдеулерде көлдердің аз
болуы көлдің қалыптасуына жойқын ықпал ететін эрозиялық ә
14. Каспий, Арал және Балқаш көлдерінің мәселелерін қарастырыңыз.
Гидроресурстарды пайдалануына баға беріңіз.
Каспий теңізінің алып жатқан географиялық орнына байланысты (шөл зонасы)
еліміздің шаруашылық саласында атқаратын маңызы өте зор. Сонымен қатар сол
маңдағы шөлді алапқа ылғал әкелуші су айдыны ретінде де үлкен рөлі бар.
Солтүстігіне құятын Еділ өзенінде бөгендердің салынуы, мұнай кәсіпшілігінің
өркендеуі теңіздің экологиялық жағдайын нашарлатты. Соңғы жылдары бұл аймақ
мұнай мен газды өндірудің маңызды экономикалық ауданына айналды. Теңіз
деңгейінің көтерілуіне байланысты бұл аймақ табиғи апат жағдайына ұшырады.
Табиғи қорларын игеруде де, бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz